diff --git a/source/config/configSpec.py b/source/config/configSpec.py
index 18ad06570c5..4e76e49a3e0 100644
--- a/source/config/configSpec.py
+++ b/source/config/configSpec.py
@@ -202,6 +202,10 @@
 
 [editableText]
 	caretMoveTimeoutMs = integer(min=0, max=2000, default=100)
+
+[languageDetection]
+	preferredLanguages = string_list
+	disableScriptDetection = boolean(default=true)
 """).format(latestSchemaVersion=latestSchemaVersion)
 
 #: The configuration specification
diff --git a/source/core.py b/source/core.py
index 5d360b76bf4..ba4841cf5eb 100644
--- a/source/core.py
+++ b/source/core.py
@@ -190,6 +190,8 @@ def main():
 		languageHandler.setLanguage(lang)
 	except:
 		log.warning("Could not set language to %s"%lang)
+	import languageDetection
+	languageDetection.initialize()
 	import versionInfo
 	log.info("NVDA version %s" % versionInfo.version)
 	log.info("Using Windows version %s" % winVersion.winVersionText)
diff --git a/source/gui/__init__.py b/source/gui/__init__.py
index 9b9d129f6b4..dba58c51f3b 100644
--- a/source/gui/__init__.py
+++ b/source/gui/__init__.py
@@ -251,6 +251,9 @@ def onSpeechSymbolsCommand(self, evt):
 	def onInputGesturesCommand(self, evt):
 		self._popupSettingsDialog(InputGesturesDialog)
 
+	def onLanguageDetectionCommand(self, evt):
+		self._popupSettingsDialog(LanguageDetectionDialog)
+
 	def onAboutCommand(self,evt):
 		# Translators: The title of the dialog to show about info for NVDA.
 		messageBox(versionInfo.aboutMessage, _("About NVDA"), wx.OK)
@@ -383,6 +386,9 @@ def __init__(self, frame):
 			# Translators: The label for the menu item to open the Input Gestures dialog.
 			item = menu_preferences.Append(wx.ID_ANY, _("I&nput gestures..."))
 			self.Bind(wx.EVT_MENU, frame.onInputGesturesCommand, item)
+			# Translators: The label for the menu item to open the Language Detection dialog.
+			item = menu_preferences.Append(wx.ID_ANY, _("&Language detection..."))
+			self.Bind(wx.EVT_MENU, frame.onLanguageDetectionCommand , item)
 		# Translators: The label for Preferences submenu in NVDA menu.
 		self.menu.AppendMenu(wx.ID_ANY,_("&Preferences"),menu_preferences)
 
diff --git a/source/gui/settingsDialogs.py b/source/gui/settingsDialogs.py
index bfbcd7076fc..257d9252fed 100644
--- a/source/gui/settingsDialogs.py
+++ b/source/gui/settingsDialogs.py
@@ -1,4 +1,4 @@
-# -*- coding: UTF-8 -*-
+# -*- coding: UTF-8 -*-
 #settingsDialogs.py
 #A part of NonVisual Desktop Access (NVDA)
 #Copyright (C) 2006-2017 NV Access Limited, Peter Vágner, Aleksey Sadovoy, Rui Batista, Joseph Lee, Heiko Folkerts, Zahari Yurukov, Leonard de Ruijter, Derek Riemer, Babbage B.V., Davy Kager
@@ -40,6 +40,7 @@
 	updateCheck = None
 import inputCore
 import nvdaControls
+import languageDetection
 
 class SettingsDialog(wx.Dialog):
 	"""A settings dialog.
@@ -2159,3 +2160,101 @@ def onOk(self, evt):
 					_("Error"), wx.OK | wx.ICON_ERROR)
 
 		super(InputGesturesDialog, self).onOk(evt)
+
+class LanguageDetectionDialog(SettingsDialog):
+	# Translators: The title of the Language Detection dialog where the user can configure automatic language detection.
+	title = _("Language Detection")
+
+	def makeSettings(self, settingsSizer):
+		settingsSizer.Add(wx.StaticText(self,
+			# Translators: A message in the Language Detection dialog informing that Automatic language switching must be enabled.
+			label=_("Automatic language detection only occurs when Automatic language switching is enabled in Voice Settings.")))
+		self.languageListChanged = False
+		settingsSizerHelper = guiHelper.BoxSizerHelper(self, sizer=settingsSizer)
+
+		self.languageNames = list(languageDetection.languagePriorityListSpec)
+		languageChoices =[language.description for language in self.languageNames]
+		# Translators: The label for the list of preferred languages in the Language Detection dialog.
+		languageLabelText = _("&Preferred languages:")
+		self.languageList=settingsSizerHelper.addLabeledControl(languageLabelText, wx.ListBox , choices=languageChoices)
+		# Translators: tooltip text for the list of preferred languages in the Language Detection dialog.
+		self.languageList.SetToolTip(wx.ToolTip("Choose the language that you want for a script such as latin."))
+
+		if self.languageNames:
+			self.languageList.SetSelection(0)
+
+		bHelper = guiHelper.ButtonHelper(wx.HORIZONTAL)
+		# Translators: The label for a button in the Language Detection dialog to increase the priority of a language.
+		self.moveUpButton= bHelper.addButton(self, label=_("Move &up")) 
+		self.moveUpButton.Bind(wx.EVT_BUTTON, self.OnMoveUp )
+		# Translators: The label for a button in the Language Detection dialog to decrease the priority of a language.
+		self.moveDownButton = bHelper.addButton(self, label=_("Move &Down")) 
+		self.moveDownButton.Bind(wx.EVT_BUTTON, self.OnMoveDown )
+		# Translators: The label for a button in the Language Detection dialog to add a new language.
+		self.addButton = bHelper.addButton(self, label=_("&Add")) 
+		self.addButton.Bind(wx.EVT_BUTTON, self.OnAdd )
+		# Translators: The label for a button in the Language Detection dialog to remove a language.
+		self.removeButton = bHelper.addButton(self, label=_("&Remove")) 
+		self.removeButton.Bind(wx.EVT_BUTTON, self.OnRemove )
+		settingsSizerHelper.addItem(bHelper.sizer) 
+		# Translators: The label for the checkbox in the Language Detection dialog to disable script detection.
+		disableCheckboxText = _("&DisableScript Detection")
+		self.disableScriptDetectionCheckbox = wx.CheckBox(self,label= disableCheckboxText )
+		self.disableScriptDetectionCheckbox.SetValue(config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"]  )
+		settingsSizerHelper.addItem(self.disableScriptDetectionCheckbox )
+
+	def postInit(self):
+		self.languageList.SetFocus()
+		self.disableScriptDetectionCheckbox.SetValue(config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"]  )
+
+	def OnMoveUp(self,evt):
+		if not self.languageNames:
+			return
+		listIndex = self.languageList.GetSelection()
+		if listIndex == 0: return
+		tempItem = self.languageNames.pop( self.languageList.GetSelection() )
+		self.languageNames.insert(listIndex -1, tempItem )
+		self.updateList(listIndex-1)
+
+	def OnMoveDown(self,evt):
+		listIndex = self.languageList.GetSelection()
+		if listIndex >= len(self.languageNames) - 1: return
+		tempItem = self.languageNames.pop( self.languageList.GetSelection() )
+		self.languageNames.insert(listIndex + 1, tempItem )
+		self.updateList(listIndex+1)
+
+	def OnAdd(self,evt):
+		#while adding new languages we filter out existing languages in the prefered language list
+		ignoreLanguages = {language.languageID  for language in self.languageNames }
+		languageList = languageDetection.getLanguagesWithDescriptions(ignoreLanguages)
+		dialog = wx.SingleChoiceDialog(None,
+			# Translators: The title of a dialog to choose a language.
+			_("Language"),
+			# Translators: The caption of a dialog to add a language to the preferred list of languages for auto language detection.
+			_("Add prefered language"),
+			choices=[language.description for language in languageList])
+		if dialog.ShowModal() == wx.ID_OK:
+			languageScriptDescription  = languageDetection.LanguageScriptDescription( languageID =  languageList[ dialog.GetSelection() ].languageID , scriptID = languageDetection.getScriptIDFromLangID( languageList[ dialog.GetSelection() ].languageID ) , description = languageList[ dialog.GetSelection() ].description )
+			self.languageNames.insert(0, languageScriptDescription  )
+			self.updateList()
+		dialog.Destroy()
+
+	def OnRemove(self,evt):
+		if not self.languageNames:
+			return
+		self.languageNames.pop( self.languageList.GetSelection() )
+		self.updateList(self.languageList.GetSelection())
+
+	def onOk(self, evt):
+		if self.languageListChanged: 
+			languageList = [item.languageID for item in self.languageNames]
+			config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = languageList
+			languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"]  = self.disableScriptDetectionCheckbox.IsChecked()
+		super( LanguageDetectionDialog , self).onOk(evt)
+
+	def updateList(self,currentSelection=0):
+		self.languageList.Clear()
+		self.languageList.AppendItems([language.description for language in self.languageNames])
+		self.languageList.SetSelection(currentSelection)
+		self.languageListChanged = True
diff --git a/source/languageDetection.py b/source/languageDetection.py
new file mode 100644
index 00000000000..6d6e6bf073f
--- /dev/null
+++ b/source/languageDetection.py
@@ -0,0 +1,237 @@
+#languageDetection.py
+#A part of NonVisual Desktop Access (NVDA)
+#This file is covered by the GNU General Public License.
+#See the file COPYING for more details.
+#Copyright (C) 2018 NV Access Limited, Dinesh Kaushal
+
+"""Handles detection of languages in Unicode text.
+"""
+
+from speech import SpeechCommand
+from speech import LangChangeCommand
+import languageHandler
+import config
+from unicodeScriptData import getScriptCode
+from collections import OrderedDict
+from collections import namedtuple
+import unicodedata
+from logHandler import log
+
+# maintains list of priority languages as a list of languageID, ScriptName, and LanguageDescription
+languagePriorityListSpec = []
+
+"""scriptIDToLangID is reverse of langIDToScriptID and is used to obtain language of the current script. language of a script is used to detect whether a chunk should be broken for languages that use multiple scripts."""
+scriptIDToLangID = {}
+
+LanguageDescription = namedtuple("LanguageDescription" , "languageID description")
+LanguageScriptDescription = namedtuple("LanguageScriptDescription" , "languageID scriptID description")
+
+def initialize():
+	#reverse of langIDToScriptID, required to obtain language id for a specific script 
+	for languageID in langIDToScriptID:
+		# Since every entry in langIDToScriptID is a tuple of scripts, we need to iterate all 
+		for scriptName in langIDToScriptID[languageID]: 
+			if not (scriptName in scriptIDToLangID): scriptIDToLangID[ scriptName ] =  languageID 
+	updateLanguagePriorityFromConfig()
+
+def updateLanguagePriorityFromConfig():
+	"""read string from config and convert it to list"""
+	global languagePriorityListSpec 
+	tempList = []
+	try:
+		languageList = config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"]
+		for language in languageList: 
+			tempList.append( LanguageScriptDescription(languageID   = language , scriptID = getScriptIDFromLangID(language) , description = getLanguageDescription( language ) )) 
+		languagePriorityListSpec = tempList 
+	except KeyError:
+		pass
+
+langIDToScriptID = OrderedDict([
+	("en" , ("Latin", "Number" ) ),
+	("af_ZA" , ( "Latin", "Number" ) ),
+	("ca" , ( "Latin", "Number" ) ),
+	("cs" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("da" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("de" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("el" , ("Latin" , "Greek" , "Number" ) ),
+	("es" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("fi" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("fr" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("ga" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("gl" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("hr" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("nl" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("pl" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("pt_br" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("sl" , ( "Latin" , "Number" ) ),
+	("am" , ( "Armenian" , "Number" ) ),
+	("ar" , ( "Arabic" , "Number" ) ),
+	("as" , ( "Bengali" , "Number" ) ),
+	("bg" , ( "Cyrillic" , "Number" ) ),
+	("bn" , ( "Bengali" , "Number" ) ),
+	("fa" , ( "Arabic" , "Number" ) ),
+	("gu" , ( "Gujarati" , "Number" ) ),
+	("ka" , ( "Georgian" , "Number" ) ),
+	("kn" , ( "Kannada" , "Number" ) ),
+	("mk" , ( "Cyrillic" , "Number" ) ),
+	("ml" , ( "Malayalam" , "Number" ) ),
+	("mn" , ( "Mongolian" , "Number" ) ),
+	("he" , ( "Hebrew" , "Number" ) ),
+	("hi" , ( "Devanagari" , "Number" ) ),
+	("mr" , ( "Devanagari" , "Number" ) ),
+	("ne" , ( "Devanagari" , "Number" ) ),
+	("sa" , ( "Devanagari" , "Number" ) ),
+	("or" , ( "Oriya" , "Number" ) ),
+	("pa" , ( "Gurmukhi" , "Number" ) ),
+	("ru" , ( "Cyrillic" , "Number" ) ),
+	("sq" , ( "Caucasian_Albanian" , "Number" ) ),
+	("ta" , ( "Tamil" , "Number" ) ),
+	("te" , ( "Telugu" , "Number" ) ),
+	("sr" , ("Latin" , "Cyrillic" , "Number" ) ),
+	("ja" , ("Han", "Hiragana", "Katakana", "FullWidthNumber" , "Number" ) ), 
+	("ko" , ("Han", "Hiragana", "Katakana", "Hangul" , "FullWidthNumber" , "Number" ) ), 
+	("zh" , ("Han", "Hiragana", "Katakana", "FullWidthNumber"  , "Number" ) ), 
+])
+
+def getLanguagesWithDescriptions(ignoreLanguages=None):
+	"""generates a list of locale names, plus their full localized language and country names.
+	@rtype: list of tuples
+	"""
+	#Make a list of all the languages found for language to script mapping
+	allLanguages  = langIDToScriptID.keys()
+	allLanguages.sort()
+	languageDescriptions = []
+	if ignoreLanguages is None:
+		ignoreLanguages = {lang.languageID for lang in languagePriorityListSpec}
+	for language in allLanguages:  
+		if language in ignoreLanguages: 
+			continue
+		else:
+			desc=languageHandler.getLanguageDescription(language )
+			label="%s, %s"%(desc,language ) if desc else language 
+			languageDescriptions.append( LanguageDescription(languageID= language , description = label))
+	return languageDescriptions
+
+def getLangID(scriptName ):
+	"""This function is the heart of determining which language is selected for a script
+	@param scriptName: the unicode name of the  script
+	@type scriptName: string
+	@return: It returns languageID for a script. it first checks whether there is a language for the script in the languagePriorityListSpec. If not, then it checks whether default language script is same as the script. At last it returns languageID for the script from scriptIDToLangID.
+	@rtype: string"""
+	# we are using loop during search to maintain priority
+	for priorityLanguage in  languagePriorityListSpec:
+		if scriptName in priorityLanguage.scriptID:
+			return priorityLanguage.languageID
+	#language not found in the languagePriorityListSpec, so check if default language can be applied for the script
+	if scriptName == getScriptIDFromLangID(languageHandler.getLanguage() ):
+		return  languageHandler.getLanguage()
+	# default language is not applicable for this script, so look up in the scriptIDToLangID
+	return scriptIDToLangID.get (scriptName )
+
+def getLanguageDescription(language ):
+	desc=languageHandler.getLanguageDescription(language )
+	label="%s, %s"%(desc,language ) if desc else language 
+	return label
+
+def getScriptIDFromLangID(langID ):
+	# Strip the dialect (if any).
+	return langIDToScriptID.get (langID.split("_", 1)[0])
+
+class ScriptChangeCommand(SpeechCommand):
+	"""A command to switch the script during script detection ."""
+
+	def __init__(self, scriptCode):
+		"""
+		@param scriptCode: the script identifier
+		@type scriptCode: int
+		"""
+		self.scriptCode =scriptCode 
+
+	def __repr__(self):
+		return "ScriptChangeCommand (%r)"%self.scriptCode
+
+def detectScript(text):
+	"""splits a string if there are multiple scripts in it
+	@param text: the text string
+	@type string
+	@return: sequence of script commands and text
+	@rtype: list"""
+	unicodeSequence = []
+	outerScripts  = []
+	currentScript = getScriptCode(  text[0])
+	oldScript = currentScript
+	unicodeSequence.append(ScriptChangeCommand(currentScript)) 
+	beginIndex = 0
+	for index in xrange( len(text) ) :
+		currentScript = getScriptCode( text[index] ) 
+		# handling script property for paired punctuation: see UAX 24 section 5.1
+		if unicodedata.category(text[index] ) == "Ps":
+			outerScripts.append(oldScript ) 
+		elif unicodedata.category(text[index] ) == "Pe" and len(outerScripts) > 0:
+			currentScript = outerScripts.pop()
+
+		# don't change script for combining marks as per UAX 24 section 5.2
+		if unicodedata.category(text[index] ) in ["Mn" , "Mc", "Me"]: 
+			continue
+
+		# don't change scripts for Common, inherited and Unknown characters 
+		if currentScript in ["Common" , "Inherited", "Unknown"]: 
+			continue
+
+		if currentScript != oldScript:
+			newText = text[beginIndex:index] 
+			unicodeSequence.append( newText )
+			beginIndex= index
+			unicodeSequence.append(ScriptChangeCommand(currentScript)) 
+		oldScript = currentScript
+
+	unicodeSequence.append( text[beginIndex:] )
+	return unicodeSequence
+
+def detectLanguage(text, defaultLanguage =None):
+	"""splits a string if there are multiple languages in it. uses detectScript
+	@param text: the text string
+	@type text: string
+	@param defaultLanguage: The default language for NVDA 
+	@type preferredLanguage: string or None
+	@return: sequence of language commands and text
+	@rtype: list"""
+	sequenceWithLanguage= []
+	if config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"]:  
+		sequenceWithLanguage.append( text)
+		return sequenceWithLanguage
+
+	tempSequence = detectScript(text)
+	scriptCode = ""
+
+	if defaultLanguage:
+		scriptIDForDefaultLanguage = getScriptIDFromLangID( defaultLanguage )
+	else:
+		scriptIDForDefaultLanguage = None
+
+	previousLanguageCode = ""
+	for index in xrange(len(tempSequence )):
+		item= tempSequence [index]
+		if isinstance(item,ScriptChangeCommand):
+			# check if default language for a script is available, if yes, add that language instead of language from priority list
+			if scriptIDForDefaultLanguage and (item.scriptCode in scriptIDForDefaultLanguage ):
+				if index == 0: continue # if it is first item and same as the default language, language code is already added.
+				languageCode = defaultLanguage 
+			else:
+				languageCode = getLangID( item.scriptCode  )  
+
+			if languageCode:
+				# if 2 scripts have same language, we don't need to add additional language. 
+				if (languageCode == previousLanguageCode) or ( ( previousLanguageCode == "") 
+				and  (languageCode == defaultLanguage ) ): 
+					continue 
+
+				sequenceWithLanguage.append( LangChangeCommand( languageHandler.normalizeLanguage( languageCode ) ) )
+				previousLanguageCode = languageCode 
+		else:
+			if( len(sequenceWithLanguage) > 0) and ( not isinstance(sequenceWithLanguage[-1],LangChangeCommand) ): 
+				sequenceWithLanguage[-1] = sequenceWithLanguage[-1] + item
+			else:
+				sequenceWithLanguage.append(item)	
+
+	return sequenceWithLanguage
diff --git a/source/speech.py b/source/speech.py
index fc624ad3630..61484d0332b 100755
--- a/source/speech.py
+++ b/source/speech.py
@@ -236,12 +236,18 @@ def _speakSpellingGen(text,locale,useCharacterDescriptions):
 			count = len(char)
 			index=count+1
 			log.io("Speaking character %r"%char)
-			speechSequence=[LangChangeCommand(locale)] if config.conf['speech']['autoLanguageSwitching'] else []
+			autoLangSwitching = config.conf['speech']['autoLanguageSwitching']
+			speechSequence=[LangChangeCommand(locale)] if autoLangSwitching  else []
 			if len(char) == 1 and synthConfig["useSpellingFunctionality"]:
 				speechSequence.append(CharacterModeCommand(True))
 			if index is not None:
 				speechSequence.append(IndexCommand(index))
-			speechSequence.append(char)
+			if autoLangSwitching:
+				import languageDetection
+				detectedCharacters = languageDetection.detectLanguage(char, locale)
+				speechSequence.extend( detectedCharacters )
+			else:
+				speechSequence.append(char)
 			synth.speak(speechSequence)
 			if uppercase and synth.isSupported("pitch") and synthConfig["capPitchChange"]:
 				synth.pitch=oldPitch
@@ -521,7 +527,12 @@ def speak(speechSequence,symbolLevel=None):
 			if autoLanguageSwitching and curLanguage!=prevLanguage:
 				speechSequence.append(LangChangeCommand(curLanguage))
 				prevLanguage=curLanguage
-			speechSequence.append(item)
+			if autoLanguageSwitching:
+				import languageDetection
+				detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(item , prevLanguage)
+				speechSequence.extend(detectedLanguageSequence )
+			else:
+				speechSequence.append(item)
 		else:
 			speechSequence.append(item)
 	if not speechSequence:
diff --git a/source/unicodeScriptData.py b/source/unicodeScriptData.py
new file mode 100644
index 00000000000..ed72f047fdf
--- /dev/null
+++ b/source/unicodeScriptData.py
@@ -0,0 +1,935 @@
+#unicodeData.py
+#A part of NonVisual Desktop Access (NVDA)
+#This file is covered by the GNU General Public License.
+#See the file COPYING for more details.
+#Copyright (C) 2018 NV Access Limited, Dinesh Kaushal
+
+"""
+The scriptRanges  list in this file is created by unicodeScriptPrep and this list is binary searched by getScriptCode.
+Each entry contains 3 items from unicode scripts.txt: range start, range end, and script name.
+These entries should not overlap, but there could be gaps
+"""
+
+import bisect
+
+# unicode digit constants
+DIGIT_ZERO = 0x30
+DIGIT_NINE = 0x39
+FULLWIDTH_ZERO = 0xFF10
+FULLWIDTH_NINE = 0xFF19
+
+scriptRanges= [
+	( 0X0 , 0X40 , "Common" ), 
+	( 0X41 , 0X5a , "Latin" ), 
+	( 0X5b , 0X60 , "Common" ), 
+	( 0X61 , 0X7a , "Latin" ), 
+	( 0X7b , 0Xa9 , "Common" ), 
+	( 0Xaa , 0Xaa , "Latin" ), 
+	( 0Xab , 0Xb9 , "Common" ), 
+	( 0Xba , 0Xba , "Latin" ), 
+	( 0Xbb , 0Xbf , "Common" ), 
+	( 0Xc0 , 0Xd6 , "Latin" ), 
+	( 0Xd7 , 0Xd7 , "Common" ), 
+	( 0Xd8 , 0Xf6 , "Latin" ), 
+	( 0Xf7 , 0Xf7 , "Common" ), 
+	( 0Xf8 , 0X2b8 , "Latin" ), 
+	( 0X2b9 , 0X2df , "Common" ), 
+	( 0X2e0 , 0X2e4 , "Latin" ), 
+	( 0X2e5 , 0X2e9 , "Common" ), 
+	( 0X2ea , 0X2eb , "Bopomofo" ), 
+	( 0X2ec , 0X2ff , "Common" ), 
+	( 0X300 , 0X36f , "Inherited" ), 
+	( 0X370 , 0X373 , "Greek" ), 
+	( 0X374 , 0X374 , "Common" ), 
+	( 0X375 , 0X377 , "Greek" ), 
+	( 0X37a , 0X37d , "Greek" ), 
+	( 0X37e , 0X37e , "Common" ), 
+	( 0X37f , 0X37f , "Greek" ), 
+	( 0X384 , 0X384 , "Greek" ), 
+	( 0X385 , 0X385 , "Common" ), 
+	( 0X386 , 0X386 , "Greek" ), 
+	( 0X387 , 0X387 , "Common" ), 
+	( 0X388 , 0X38a , "Greek" ), 
+	( 0X38c , 0X38c , "Greek" ), 
+	( 0X38e , 0X3a1 , "Greek" ), 
+	( 0X3a3 , 0X3e1 , "Greek" ), 
+	( 0X3e2 , 0X3ef , "Coptic" ), 
+	( 0X3f0 , 0X3ff , "Greek" ), 
+	( 0X400 , 0X484 , "Cyrillic" ), 
+	( 0X485 , 0X486 , "Inherited" ), 
+	( 0X487 , 0X52f , "Cyrillic" ), 
+	( 0X531 , 0X556 , "Armenian" ), 
+	( 0X559 , 0X55f , "Armenian" ), 
+	( 0X561 , 0X587 , "Armenian" ), 
+	( 0X589 , 0X589 , "Common" ), 
+	( 0X58a , 0X58a , "Armenian" ), 
+	( 0X58d , 0X58f , "Armenian" ), 
+	( 0X591 , 0X5c7 , "Hebrew" ), 
+	( 0X5d0 , 0X5ea , "Hebrew" ), 
+	( 0X5f0 , 0X5f4 , "Hebrew" ), 
+	( 0X600 , 0X604 , "Arabic" ), 
+	( 0X605 , 0X605 , "Common" ), 
+	( 0X606 , 0X60b , "Arabic" ), 
+	( 0X60c , 0X60c , "Common" ), 
+	( 0X60d , 0X61a , "Arabic" ), 
+	( 0X61b , 0X61b , "Common" ), 
+	( 0X61c , 0X61c , "Arabic" ), 
+	( 0X61e , 0X61e , "Arabic" ), 
+	( 0X61f , 0X61f , "Common" ), 
+	( 0X620 , 0X63f , "Arabic" ), 
+	( 0X640 , 0X640 , "Common" ), 
+	( 0X641 , 0X64a , "Arabic" ), 
+	( 0X64b , 0X655 , "Inherited" ), 
+	( 0X656 , 0X66f , "Arabic" ), 
+	( 0X670 , 0X670 , "Inherited" ), 
+	( 0X671 , 0X6dc , "Arabic" ), 
+	( 0X6dd , 0X6dd , "Common" ), 
+	( 0X6de , 0X6ff , "Arabic" ), 
+	( 0X700 , 0X70d , "Syriac" ), 
+	( 0X70f , 0X74a , "Syriac" ), 
+	( 0X74d , 0X74f , "Syriac" ), 
+	( 0X750 , 0X77f , "Arabic" ), 
+	( 0X780 , 0X7b1 , "Thaana" ), 
+	( 0X7c0 , 0X7fa , "Nko" ), 
+	( 0X800 , 0X82d , "Samaritan" ), 
+	( 0X830 , 0X83e , "Samaritan" ), 
+	( 0X840 , 0X85b , "Mandaic" ), 
+	( 0X85e , 0X85e , "Mandaic" ), 
+	( 0X860 , 0X86a , "Syriac" ), 
+	( 0X8a0 , 0X8b4 , "Arabic" ), 
+	( 0X8b6 , 0X8bd , "Arabic" ), 
+	( 0X8d4 , 0X8e1 , "Arabic" ), 
+	( 0X8e2 , 0X8e2 , "Common" ), 
+	( 0X8e3 , 0X8ff , "Arabic" ), 
+	( 0X900 , 0X950 , "Devanagari" ), 
+	( 0X951 , 0X952 , "Inherited" ), 
+	( 0X953 , 0X963 , "Devanagari" ), 
+	( 0X964 , 0X965 , "Common" ), 
+	( 0X966 , 0X97f , "Devanagari" ), 
+	( 0X980 , 0X983 , "Bengali" ), 
+	( 0X985 , 0X98c , "Bengali" ), 
+	( 0X98f , 0X990 , "Bengali" ), 
+	( 0X993 , 0X9a8 , "Bengali" ), 
+	( 0X9aa , 0X9b0 , "Bengali" ), 
+	( 0X9b2 , 0X9b2 , "Bengali" ), 
+	( 0X9b6 , 0X9b9 , "Bengali" ), 
+	( 0X9bc , 0X9c4 , "Bengali" ), 
+	( 0X9c7 , 0X9c8 , "Bengali" ), 
+	( 0X9cb , 0X9ce , "Bengali" ), 
+	( 0X9d7 , 0X9d7 , "Bengali" ), 
+	( 0X9dc , 0X9dd , "Bengali" ), 
+	( 0X9df , 0X9e3 , "Bengali" ), 
+	( 0X9e6 , 0X9fd , "Bengali" ), 
+	( 0Xa01 , 0Xa03 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa05 , 0Xa0a , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa0f , 0Xa10 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa13 , 0Xa28 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa2a , 0Xa30 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa32 , 0Xa33 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa35 , 0Xa36 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa38 , 0Xa39 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa3c , 0Xa3c , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa3e , 0Xa42 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa47 , 0Xa48 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa4b , 0Xa4d , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa51 , 0Xa51 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa59 , 0Xa5c , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa5e , 0Xa5e , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa66 , 0Xa75 , "Gurmukhi" ), 
+	( 0Xa81 , 0Xa83 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xa85 , 0Xa8d , "Gujarati" ), 
+	( 0Xa8f , 0Xa91 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xa93 , 0Xaa8 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xaaa , 0Xab0 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xab2 , 0Xab3 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xab5 , 0Xab9 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xabc , 0Xac5 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xac7 , 0Xac9 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xacb , 0Xacd , "Gujarati" ), 
+	( 0Xad0 , 0Xad0 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xae0 , 0Xae3 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xae6 , 0Xaf1 , "Gujarati" ), 
+	( 0Xaf9 , 0Xaff , "Gujarati" ), 
+	( 0Xb01 , 0Xb03 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb05 , 0Xb0c , "Oriya" ), 
+	( 0Xb0f , 0Xb10 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb13 , 0Xb28 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb2a , 0Xb30 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb32 , 0Xb33 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb35 , 0Xb39 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb3c , 0Xb44 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb47 , 0Xb48 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb4b , 0Xb4d , "Oriya" ), 
+	( 0Xb56 , 0Xb57 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb5c , 0Xb5d , "Oriya" ), 
+	( 0Xb5f , 0Xb63 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb66 , 0Xb77 , "Oriya" ), 
+	( 0Xb82 , 0Xb83 , "Tamil" ), 
+	( 0Xb85 , 0Xb8a , "Tamil" ), 
+	( 0Xb8e , 0Xb90 , "Tamil" ), 
+	( 0Xb92 , 0Xb95 , "Tamil" ), 
+	( 0Xb99 , 0Xb9a , "Tamil" ), 
+	( 0Xb9c , 0Xb9c , "Tamil" ), 
+	( 0Xb9e , 0Xb9f , "Tamil" ), 
+	( 0Xba3 , 0Xba4 , "Tamil" ), 
+	( 0Xba8 , 0Xbaa , "Tamil" ), 
+	( 0Xbae , 0Xbb9 , "Tamil" ), 
+	( 0Xbbe , 0Xbc2 , "Tamil" ), 
+	( 0Xbc6 , 0Xbc8 , "Tamil" ), 
+	( 0Xbca , 0Xbcd , "Tamil" ), 
+	( 0Xbd0 , 0Xbd0 , "Tamil" ), 
+	( 0Xbd7 , 0Xbd7 , "Tamil" ), 
+	( 0Xbe6 , 0Xbfa , "Tamil" ), 
+	( 0Xc00 , 0Xc03 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc05 , 0Xc0c , "Telugu" ), 
+	( 0Xc0e , 0Xc10 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc12 , 0Xc28 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc2a , 0Xc39 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc3d , 0Xc44 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc46 , 0Xc48 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc4a , 0Xc4d , "Telugu" ), 
+	( 0Xc55 , 0Xc56 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc58 , 0Xc5a , "Telugu" ), 
+	( 0Xc60 , 0Xc63 , "Telugu" ), 
+	( 0Xc66 , 0Xc6f , "Telugu" ), 
+	( 0Xc78 , 0Xc7f , "Telugu" ), 
+	( 0Xc80 , 0Xc83 , "Kannada" ), 
+	( 0Xc85 , 0Xc8c , "Kannada" ), 
+	( 0Xc8e , 0Xc90 , "Kannada" ), 
+	( 0Xc92 , 0Xca8 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcaa , 0Xcb3 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcb5 , 0Xcb9 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcbc , 0Xcc4 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcc6 , 0Xcc8 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcca , 0Xccd , "Kannada" ), 
+	( 0Xcd5 , 0Xcd6 , "Kannada" ), 
+	( 0Xcde , 0Xcde , "Kannada" ), 
+	( 0Xce0 , 0Xce3 , "Kannada" ), 
+	( 0Xce6 , 0Xcef , "Kannada" ), 
+	( 0Xcf1 , 0Xcf2 , "Kannada" ), 
+	( 0Xd00 , 0Xd03 , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd05 , 0Xd0c , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd0e , 0Xd10 , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd12 , 0Xd44 , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd46 , 0Xd48 , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd4a , 0Xd4f , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd54 , 0Xd63 , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd66 , 0Xd7f , "Malayalam" ), 
+	( 0Xd82 , 0Xd83 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xd85 , 0Xd96 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xd9a , 0Xdb1 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdb3 , 0Xdbb , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdbd , 0Xdbd , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdc0 , 0Xdc6 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdca , 0Xdca , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdcf , 0Xdd4 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdd6 , 0Xdd6 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdd8 , 0Xddf , "Sinhala" ), 
+	( 0Xde6 , 0Xdef , "Sinhala" ), 
+	( 0Xdf2 , 0Xdf4 , "Sinhala" ), 
+	( 0Xe01 , 0Xe3a , "Thai" ), 
+	( 0Xe3f , 0Xe3f , "Common" ), 
+	( 0Xe40 , 0Xe5b , "Thai" ), 
+	( 0Xe81 , 0Xe82 , "Lao" ), 
+	( 0Xe84 , 0Xe84 , "Lao" ), 
+	( 0Xe87 , 0Xe88 , "Lao" ), 
+	( 0Xe8a , 0Xe8a , "Lao" ), 
+	( 0Xe8d , 0Xe8d , "Lao" ), 
+	( 0Xe94 , 0Xe97 , "Lao" ), 
+	( 0Xe99 , 0Xe9f , "Lao" ), 
+	( 0Xea1 , 0Xea3 , "Lao" ), 
+	( 0Xea5 , 0Xea5 , "Lao" ), 
+	( 0Xea7 , 0Xea7 , "Lao" ), 
+	( 0Xeaa , 0Xeab , "Lao" ), 
+	( 0Xead , 0Xeb9 , "Lao" ), 
+	( 0Xebb , 0Xebd , "Lao" ), 
+	( 0Xec0 , 0Xec4 , "Lao" ), 
+	( 0Xec6 , 0Xec6 , "Lao" ), 
+	( 0Xec8 , 0Xecd , "Lao" ), 
+	( 0Xed0 , 0Xed9 , "Lao" ), 
+	( 0Xedc , 0Xedf , "Lao" ), 
+	( 0Xf00 , 0Xf47 , "Tibetan" ), 
+	( 0Xf49 , 0Xf6c , "Tibetan" ), 
+	( 0Xf71 , 0Xf97 , "Tibetan" ), 
+	( 0Xf99 , 0Xfbc , "Tibetan" ), 
+	( 0Xfbe , 0Xfcc , "Tibetan" ), 
+	( 0Xfce , 0Xfd4 , "Tibetan" ), 
+	( 0Xfd5 , 0Xfd8 , "Common" ), 
+	( 0Xfd9 , 0Xfda , "Tibetan" ), 
+	( 0X1000 , 0X109f , "Myanmar" ), 
+	( 0X10a0 , 0X10c5 , "Georgian" ), 
+	( 0X10c7 , 0X10c7 , "Georgian" ), 
+	( 0X10cd , 0X10cd , "Georgian" ), 
+	( 0X10d0 , 0X10fa , "Georgian" ), 
+	( 0X10fb , 0X10fb , "Common" ), 
+	( 0X10fc , 0X10ff , "Georgian" ), 
+	( 0X1100 , 0X11ff , "Hangul" ), 
+	( 0X1200 , 0X1248 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X124a , 0X124d , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1250 , 0X1256 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1258 , 0X1258 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X125a , 0X125d , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1260 , 0X1288 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X128a , 0X128d , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1290 , 0X12b0 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12b2 , 0X12b5 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12b8 , 0X12be , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12c0 , 0X12c0 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12c2 , 0X12c5 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12c8 , 0X12d6 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X12d8 , 0X1310 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1312 , 0X1315 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1318 , 0X135a , "Ethiopic" ), 
+	( 0X135d , 0X137c , "Ethiopic" ), 
+	( 0X1380 , 0X1399 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X13a0 , 0X13f5 , "Cherokee" ), 
+	( 0X13f8 , 0X13fd , "Cherokee" ), 
+	( 0X1400 , 0X167f , "Canadian_Aboriginal" ), 
+	( 0X1680 , 0X169c , "Ogham" ), 
+	( 0X16a0 , 0X16ea , "Runic" ), 
+	( 0X16eb , 0X16ed , "Common" ), 
+	( 0X16ee , 0X16f8 , "Runic" ), 
+	( 0X1700 , 0X170c , "Tagalog" ), 
+	( 0X170e , 0X1714 , "Tagalog" ), 
+	( 0X1720 , 0X1734 , "Hanunoo" ), 
+	( 0X1735 , 0X1736 , "Common" ), 
+	( 0X1740 , 0X1753 , "Buhid" ), 
+	( 0X1760 , 0X176c , "Tagbanwa" ), 
+	( 0X176e , 0X1770 , "Tagbanwa" ), 
+	( 0X1772 , 0X1773 , "Tagbanwa" ), 
+	( 0X1780 , 0X17dd , "Khmer" ), 
+	( 0X17e0 , 0X17e9 , "Khmer" ), 
+	( 0X17f0 , 0X17f9 , "Khmer" ), 
+	( 0X1800 , 0X1801 , "Mongolian" ), 
+	( 0X1802 , 0X1803 , "Common" ), 
+	( 0X1804 , 0X1804 , "Mongolian" ), 
+	( 0X1805 , 0X1805 , "Common" ), 
+	( 0X1806 , 0X180e , "Mongolian" ), 
+	( 0X1810 , 0X1819 , "Mongolian" ), 
+	( 0X1820 , 0X1877 , "Mongolian" ), 
+	( 0X1880 , 0X18aa , "Mongolian" ), 
+	( 0X18b0 , 0X18f5 , "Canadian_Aboriginal" ), 
+	( 0X1900 , 0X191e , "Limbu" ), 
+	( 0X1920 , 0X192b , "Limbu" ), 
+	( 0X1930 , 0X193b , "Limbu" ), 
+	( 0X1940 , 0X1940 , "Limbu" ), 
+	( 0X1944 , 0X194f , "Limbu" ), 
+	( 0X1950 , 0X196d , "Tai_Le" ), 
+	( 0X1970 , 0X1974 , "Tai_Le" ), 
+	( 0X1980 , 0X19ab , "New_Tai_Lue" ), 
+	( 0X19b0 , 0X19c9 , "New_Tai_Lue" ), 
+	( 0X19d0 , 0X19da , "New_Tai_Lue" ), 
+	( 0X19de , 0X19df , "New_Tai_Lue" ), 
+	( 0X19e0 , 0X19ff , "Khmer" ), 
+	( 0X1a00 , 0X1a1b , "Buginese" ), 
+	( 0X1a1e , 0X1a1f , "Buginese" ), 
+	( 0X1a20 , 0X1a5e , "Tai_Tham" ), 
+	( 0X1a60 , 0X1a7c , "Tai_Tham" ), 
+	( 0X1a7f , 0X1a89 , "Tai_Tham" ), 
+	( 0X1a90 , 0X1a99 , "Tai_Tham" ), 
+	( 0X1aa0 , 0X1aad , "Tai_Tham" ), 
+	( 0X1ab0 , 0X1abe , "Inherited" ), 
+	( 0X1b00 , 0X1b4b , "Balinese" ), 
+	( 0X1b50 , 0X1b7c , "Balinese" ), 
+	( 0X1b80 , 0X1bbf , "Sundanese" ), 
+	( 0X1bc0 , 0X1bf3 , "Batak" ), 
+	( 0X1bfc , 0X1bff , "Batak" ), 
+	( 0X1c00 , 0X1c37 , "Lepcha" ), 
+	( 0X1c3b , 0X1c49 , "Lepcha" ), 
+	( 0X1c4d , 0X1c4f , "Lepcha" ), 
+	( 0X1c50 , 0X1c7f , "Ol_Chiki" ), 
+	( 0X1c80 , 0X1c88 , "Cyrillic" ), 
+	( 0X1cc0 , 0X1cc7 , "Sundanese" ), 
+	( 0X1cd0 , 0X1cd2 , "Inherited" ), 
+	( 0X1cd3 , 0X1cd3 , "Common" ), 
+	( 0X1cd4 , 0X1ce0 , "Inherited" ), 
+	( 0X1ce1 , 0X1ce1 , "Common" ), 
+	( 0X1ce2 , 0X1ce8 , "Inherited" ), 
+	( 0X1ce9 , 0X1cec , "Common" ), 
+	( 0X1ced , 0X1ced , "Inherited" ), 
+	( 0X1cee , 0X1cf3 , "Common" ), 
+	( 0X1cf4 , 0X1cf4 , "Inherited" ), 
+	( 0X1cf5 , 0X1cf7 , "Common" ), 
+	( 0X1cf8 , 0X1cf9 , "Inherited" ), 
+	( 0X1d00 , 0X1d25 , "Latin" ), 
+	( 0X1d26 , 0X1d2a , "Greek" ), 
+	( 0X1d2b , 0X1d2b , "Cyrillic" ), 
+	( 0X1d2c , 0X1d5c , "Latin" ), 
+	( 0X1d5d , 0X1d61 , "Greek" ), 
+	( 0X1d62 , 0X1d65 , "Latin" ), 
+	( 0X1d66 , 0X1d6a , "Greek" ), 
+	( 0X1d6b , 0X1d77 , "Latin" ), 
+	( 0X1d78 , 0X1d78 , "Cyrillic" ), 
+	( 0X1d79 , 0X1dbe , "Latin" ), 
+	( 0X1dbf , 0X1dbf , "Greek" ), 
+	( 0X1dc0 , 0X1df9 , "Inherited" ), 
+	( 0X1dfb , 0X1dff , "Inherited" ), 
+	( 0X1e00 , 0X1eff , "Latin" ), 
+	( 0X1f00 , 0X1f15 , "Greek" ), 
+	( 0X1f18 , 0X1f1d , "Greek" ), 
+	( 0X1f20 , 0X1f45 , "Greek" ), 
+	( 0X1f48 , 0X1f4d , "Greek" ), 
+	( 0X1f50 , 0X1f57 , "Greek" ), 
+	( 0X1f59 , 0X1f59 , "Greek" ), 
+	( 0X1f5b , 0X1f5b , "Greek" ), 
+	( 0X1f5d , 0X1f5d , "Greek" ), 
+	( 0X1f5f , 0X1f7d , "Greek" ), 
+	( 0X1f80 , 0X1fb4 , "Greek" ), 
+	( 0X1fb6 , 0X1fc4 , "Greek" ), 
+	( 0X1fc6 , 0X1fd3 , "Greek" ), 
+	( 0X1fd6 , 0X1fdb , "Greek" ), 
+	( 0X1fdd , 0X1fef , "Greek" ), 
+	( 0X1ff2 , 0X1ff4 , "Greek" ), 
+	( 0X1ff6 , 0X1ffe , "Greek" ), 
+	( 0X2000 , 0X200b , "Common" ), 
+	( 0X200c , 0X200d , "Inherited" ), 
+	( 0X200e , 0X2064 , "Common" ), 
+	( 0X2066 , 0X2070 , "Common" ), 
+	( 0X2071 , 0X2071 , "Latin" ), 
+	( 0X2074 , 0X207e , "Common" ), 
+	( 0X207f , 0X207f , "Latin" ), 
+	( 0X2080 , 0X208e , "Common" ), 
+	( 0X2090 , 0X209c , "Latin" ), 
+	( 0X20a0 , 0X20bf , "Common" ), 
+	( 0X20d0 , 0X20f0 , "Inherited" ), 
+	( 0X2100 , 0X2125 , "Common" ), 
+	( 0X2126 , 0X2126 , "Greek" ), 
+	( 0X2127 , 0X2129 , "Common" ), 
+	( 0X212a , 0X212b , "Latin" ), 
+	( 0X212c , 0X2131 , "Common" ), 
+	( 0X2132 , 0X2132 , "Latin" ), 
+	( 0X2133 , 0X214d , "Common" ), 
+	( 0X214e , 0X214e , "Latin" ), 
+	( 0X214f , 0X215f , "Common" ), 
+	( 0X2160 , 0X2188 , "Latin" ), 
+	( 0X2189 , 0X218b , "Common" ), 
+	( 0X2190 , 0X2426 , "Common" ), 
+	( 0X2440 , 0X244a , "Common" ), 
+	( 0X2460 , 0X27ff , "Common" ), 
+	( 0X2800 , 0X28ff , "Braille" ), 
+	( 0X2900 , 0X2b73 , "Common" ), 
+	( 0X2b76 , 0X2b95 , "Common" ), 
+	( 0X2b98 , 0X2bb9 , "Common" ), 
+	( 0X2bbd , 0X2bc8 , "Common" ), 
+	( 0X2bca , 0X2bd2 , "Common" ), 
+	( 0X2bec , 0X2bef , "Common" ), 
+	( 0X2c00 , 0X2c2e , "Glagolitic" ), 
+	( 0X2c30 , 0X2c5e , "Glagolitic" ), 
+	( 0X2c60 , 0X2c7f , "Latin" ), 
+	( 0X2c80 , 0X2cf3 , "Coptic" ), 
+	( 0X2cf9 , 0X2cff , "Coptic" ), 
+	( 0X2d00 , 0X2d25 , "Georgian" ), 
+	( 0X2d27 , 0X2d27 , "Georgian" ), 
+	( 0X2d2d , 0X2d2d , "Georgian" ), 
+	( 0X2d30 , 0X2d67 , "Tifinagh" ), 
+	( 0X2d6f , 0X2d70 , "Tifinagh" ), 
+	( 0X2d7f , 0X2d7f , "Tifinagh" ), 
+	( 0X2d80 , 0X2d96 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2da0 , 0X2da6 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2da8 , 0X2dae , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2db0 , 0X2db6 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2db8 , 0X2dbe , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2dc0 , 0X2dc6 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2dc8 , 0X2dce , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2dd0 , 0X2dd6 , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2dd8 , 0X2dde , "Ethiopic" ), 
+	( 0X2de0 , 0X2dff , "Cyrillic" ), 
+	( 0X2e00 , 0X2e49 , "Common" ), 
+	( 0X2e80 , 0X2e99 , "Han" ), 
+	( 0X2e9b , 0X2ef3 , "Han" ), 
+	( 0X2f00 , 0X2fd5 , "Han" ), 
+	( 0X2ff0 , 0X2ffb , "Common" ), 
+	( 0X3000 , 0X3004 , "Common" ), 
+	( 0X3005 , 0X3005 , "Han" ), 
+	( 0X3006 , 0X3006 , "Common" ), 
+	( 0X3007 , 0X3007 , "Han" ), 
+	( 0X3008 , 0X3020 , "Common" ), 
+	( 0X3021 , 0X3029 , "Han" ), 
+	( 0X302a , 0X302d , "Inherited" ), 
+	( 0X302e , 0X302f , "Hangul" ), 
+	( 0X3030 , 0X3037 , "Common" ), 
+	( 0X3038 , 0X303b , "Han" ), 
+	( 0X303c , 0X303f , "Common" ), 
+	( 0X3041 , 0X3096 , "Hiragana" ), 
+	( 0X3099 , 0X309a , "Inherited" ), 
+	( 0X309b , 0X309c , "Common" ), 
+	( 0X309d , 0X309f , "Hiragana" ), 
+	( 0X30a0 , 0X30a0 , "Common" ), 
+	( 0X30a1 , 0X30fa , "Katakana" ), 
+	( 0X30fb , 0X30fc , "Common" ), 
+	( 0X30fd , 0X30ff , "Katakana" ), 
+	( 0X3105 , 0X312e , "Bopomofo" ), 
+	( 0X3131 , 0X318e , "Hangul" ), 
+	( 0X3190 , 0X319f , "Common" ), 
+	( 0X31a0 , 0X31ba , "Bopomofo" ), 
+	( 0X31c0 , 0X31e3 , "Common" ), 
+	( 0X31f0 , 0X31ff , "Katakana" ), 
+	( 0X3200 , 0X321e , "Hangul" ), 
+	( 0X3220 , 0X325f , "Common" ), 
+	( 0X3260 , 0X327e , "Hangul" ), 
+	( 0X327f , 0X32cf , "Common" ), 
+	( 0X32d0 , 0X32fe , "Katakana" ), 
+	( 0X3300 , 0X3357 , "Katakana" ), 
+	( 0X3358 , 0X33ff , "Common" ), 
+	( 0X3400 , 0X4db5 , "Han" ), 
+	( 0X4dc0 , 0X4dff , "Common" ), 
+	( 0X4e00 , 0X9fea , "Han" ), 
+	( 0Xa000 , 0Xa48c , "Yi" ), 
+	( 0Xa490 , 0Xa4c6 , "Yi" ), 
+	( 0Xa4d0 , 0Xa4ff , "Lisu" ), 
+	( 0Xa500 , 0Xa62b , "Vai" ), 
+	( 0Xa640 , 0Xa69f , "Cyrillic" ), 
+	( 0Xa6a0 , 0Xa6f7 , "Bamum" ), 
+	( 0Xa700 , 0Xa721 , "Common" ), 
+	( 0Xa722 , 0Xa787 , "Latin" ), 
+	( 0Xa788 , 0Xa78a , "Common" ), 
+	( 0Xa78b , 0Xa7ae , "Latin" ), 
+	( 0Xa7b0 , 0Xa7b7 , "Latin" ), 
+	( 0Xa7f7 , 0Xa7ff , "Latin" ), 
+	( 0Xa800 , 0Xa82b , "Syloti_Nagri" ), 
+	( 0Xa830 , 0Xa839 , "Common" ), 
+	( 0Xa840 , 0Xa877 , "Phags_Pa" ), 
+	( 0Xa880 , 0Xa8c5 , "Saurashtra" ), 
+	( 0Xa8ce , 0Xa8d9 , "Saurashtra" ), 
+	( 0Xa8e0 , 0Xa8fd , "Devanagari" ), 
+	( 0Xa900 , 0Xa92d , "Kayah_Li" ), 
+	( 0Xa92e , 0Xa92e , "Common" ), 
+	( 0Xa92f , 0Xa92f , "Kayah_Li" ), 
+	( 0Xa930 , 0Xa953 , "Rejang" ), 
+	( 0Xa95f , 0Xa95f , "Rejang" ), 
+	( 0Xa960 , 0Xa97c , "Hangul" ), 
+	( 0Xa980 , 0Xa9cd , "Javanese" ), 
+	( 0Xa9cf , 0Xa9cf , "Common" ), 
+	( 0Xa9d0 , 0Xa9d9 , "Javanese" ), 
+	( 0Xa9de , 0Xa9df , "Javanese" ), 
+	( 0Xa9e0 , 0Xa9fe , "Myanmar" ), 
+	( 0Xaa00 , 0Xaa36 , "Cham" ), 
+	( 0Xaa40 , 0Xaa4d , "Cham" ), 
+	( 0Xaa50 , 0Xaa59 , "Cham" ), 
+	( 0Xaa5c , 0Xaa5f , "Cham" ), 
+	( 0Xaa60 , 0Xaa7f , "Myanmar" ), 
+	( 0Xaa80 , 0Xaac2 , "Tai_Viet" ), 
+	( 0Xaadb , 0Xaadf , "Tai_Viet" ), 
+	( 0Xaae0 , 0Xaaf6 , "Meetei_Mayek" ), 
+	( 0Xab01 , 0Xab06 , "Ethiopic" ), 
+	( 0Xab09 , 0Xab0e , "Ethiopic" ), 
+	( 0Xab11 , 0Xab16 , "Ethiopic" ), 
+	( 0Xab20 , 0Xab26 , "Ethiopic" ), 
+	( 0Xab28 , 0Xab2e , "Ethiopic" ), 
+	( 0Xab30 , 0Xab5a , "Latin" ), 
+	( 0Xab5b , 0Xab5b , "Common" ), 
+	( 0Xab5c , 0Xab64 , "Latin" ), 
+	( 0Xab65 , 0Xab65 , "Greek" ), 
+	( 0Xab70 , 0Xabbf , "Cherokee" ), 
+	( 0Xabc0 , 0Xabed , "Meetei_Mayek" ), 
+	( 0Xabf0 , 0Xabf9 , "Meetei_Mayek" ), 
+	( 0Xac00 , 0Xd7a3 , "Hangul" ), 
+	( 0Xd7b0 , 0Xd7c6 , "Hangul" ), 
+	( 0Xd7cb , 0Xd7fb , "Hangul" ), 
+	( 0Xf900 , 0Xfa6d , "Han" ), 
+	( 0Xfa70 , 0Xfad9 , "Han" ), 
+	( 0Xfb00 , 0Xfb06 , "Latin" ), 
+	( 0Xfb13 , 0Xfb17 , "Armenian" ), 
+	( 0Xfb1d , 0Xfb36 , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb38 , 0Xfb3c , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb3e , 0Xfb3e , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb40 , 0Xfb41 , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb43 , 0Xfb44 , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb46 , 0Xfb4f , "Hebrew" ), 
+	( 0Xfb50 , 0Xfbc1 , "Arabic" ), 
+	( 0Xfbd3 , 0Xfd3d , "Arabic" ), 
+	( 0Xfd3e , 0Xfd3f , "Common" ), 
+	( 0Xfd50 , 0Xfd8f , "Arabic" ), 
+	( 0Xfd92 , 0Xfdc7 , "Arabic" ), 
+	( 0Xfdf0 , 0Xfdfd , "Arabic" ), 
+	( 0Xfe00 , 0Xfe0f , "Inherited" ), 
+	( 0Xfe10 , 0Xfe19 , "Common" ), 
+	( 0Xfe20 , 0Xfe2d , "Inherited" ), 
+	( 0Xfe2e , 0Xfe2f , "Cyrillic" ), 
+	( 0Xfe30 , 0Xfe52 , "Common" ), 
+	( 0Xfe54 , 0Xfe66 , "Common" ), 
+	( 0Xfe68 , 0Xfe6b , "Common" ), 
+	( 0Xfe70 , 0Xfe74 , "Arabic" ), 
+	( 0Xfe76 , 0Xfefc , "Arabic" ), 
+	( 0Xfeff , 0Xfeff , "Common" ), 
+	( 0Xff01 , 0Xff20 , "Common" ), 
+	( 0Xff21 , 0Xff3a , "Latin" ), 
+	( 0Xff3b , 0Xff40 , "Common" ), 
+	( 0Xff41 , 0Xff5a , "Latin" ), 
+	( 0Xff5b , 0Xff65 , "Common" ), 
+	( 0Xff66 , 0Xff6f , "Katakana" ), 
+	( 0Xff70 , 0Xff70 , "Common" ), 
+	( 0Xff71 , 0Xff9d , "Katakana" ), 
+	( 0Xff9e , 0Xff9f , "Common" ), 
+	( 0Xffa0 , 0Xffbe , "Hangul" ), 
+	( 0Xffc2 , 0Xffc7 , "Hangul" ), 
+	( 0Xffca , 0Xffcf , "Hangul" ), 
+	( 0Xffd2 , 0Xffd7 , "Hangul" ), 
+	( 0Xffda , 0Xffdc , "Hangul" ), 
+	( 0Xffe0 , 0Xffe6 , "Common" ), 
+	( 0Xffe8 , 0Xffee , "Common" ), 
+	( 0Xfff9 , 0Xfffd , "Common" ), 
+	( 0X10000 , 0X1000b , "Linear_B" ), 
+	( 0X1000d , 0X10026 , "Linear_B" ), 
+	( 0X10028 , 0X1003a , "Linear_B" ), 
+	( 0X1003c , 0X1003d , "Linear_B" ), 
+	( 0X1003f , 0X1004d , "Linear_B" ), 
+	( 0X10050 , 0X1005d , "Linear_B" ), 
+	( 0X10080 , 0X100fa , "Linear_B" ), 
+	( 0X10100 , 0X10102 , "Common" ), 
+	( 0X10107 , 0X10133 , "Common" ), 
+	( 0X10137 , 0X1013f , "Common" ), 
+	( 0X10140 , 0X1018e , "Greek" ), 
+	( 0X10190 , 0X1019b , "Common" ), 
+	( 0X101a0 , 0X101a0 , "Greek" ), 
+	( 0X101d0 , 0X101fc , "Common" ), 
+	( 0X101fd , 0X101fd , "Inherited" ), 
+	( 0X10280 , 0X1029c , "Lycian" ), 
+	( 0X102a0 , 0X102d0 , "Carian" ), 
+	( 0X102e0 , 0X102e0 , "Inherited" ), 
+	( 0X102e1 , 0X102fb , "Common" ), 
+	( 0X10300 , 0X10323 , "Old_Italic" ), 
+	( 0X1032d , 0X1032f , "Old_Italic" ), 
+	( 0X10330 , 0X1034a , "Gothic" ), 
+	( 0X10350 , 0X1037a , "Old_Permic" ), 
+	( 0X10380 , 0X1039d , "Ugaritic" ), 
+	( 0X1039f , 0X1039f , "Ugaritic" ), 
+	( 0X103a0 , 0X103c3 , "Old_Persian" ), 
+	( 0X103c8 , 0X103d5 , "Old_Persian" ), 
+	( 0X10400 , 0X1044f , "Deseret" ), 
+	( 0X10450 , 0X1047f , "Shavian" ), 
+	( 0X10480 , 0X1049d , "Osmanya" ), 
+	( 0X104a0 , 0X104a9 , "Osmanya" ), 
+	( 0X104b0 , 0X104d3 , "Osage" ), 
+	( 0X104d8 , 0X104fb , "Osage" ), 
+	( 0X10500 , 0X10527 , "Elbasan" ), 
+	( 0X10530 , 0X10563 , "Caucasian_Albanian" ), 
+	( 0X1056f , 0X1056f , "Caucasian_Albanian" ), 
+	( 0X10600 , 0X10736 , "Linear_A" ), 
+	( 0X10740 , 0X10755 , "Linear_A" ), 
+	( 0X10760 , 0X10767 , "Linear_A" ), 
+	( 0X10800 , 0X10805 , "Cypriot" ), 
+	( 0X10808 , 0X10808 , "Cypriot" ), 
+	( 0X1080a , 0X10835 , "Cypriot" ), 
+	( 0X10837 , 0X10838 , "Cypriot" ), 
+	( 0X1083c , 0X1083c , "Cypriot" ), 
+	( 0X1083f , 0X1083f , "Cypriot" ), 
+	( 0X10840 , 0X10855 , "Imperial_Aramaic" ), 
+	( 0X10857 , 0X1085f , "Imperial_Aramaic" ), 
+	( 0X10860 , 0X1087f , "Palmyrene" ), 
+	( 0X10880 , 0X1089e , "Nabataean" ), 
+	( 0X108a7 , 0X108af , "Nabataean" ), 
+	( 0X108e0 , 0X108f2 , "Hatran" ), 
+	( 0X108f4 , 0X108f5 , "Hatran" ), 
+	( 0X108fb , 0X108ff , "Hatran" ), 
+	( 0X10900 , 0X1091b , "Phoenician" ), 
+	( 0X1091f , 0X1091f , "Phoenician" ), 
+	( 0X10920 , 0X10939 , "Lydian" ), 
+	( 0X1093f , 0X1093f , "Lydian" ), 
+	( 0X10980 , 0X1099f , "Meroitic_Hieroglyphs" ), 
+	( 0X109a0 , 0X109b7 , "Meroitic_Cursive" ), 
+	( 0X109bc , 0X109cf , "Meroitic_Cursive" ), 
+	( 0X109d2 , 0X109ff , "Meroitic_Cursive" ), 
+	( 0X10a00 , 0X10a03 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a05 , 0X10a06 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a0c , 0X10a13 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a15 , 0X10a17 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a19 , 0X10a33 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a38 , 0X10a3a , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a3f , 0X10a47 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a50 , 0X10a58 , "Kharoshthi" ), 
+	( 0X10a60 , 0X10a7f , "Old_South_Arabian" ), 
+	( 0X10a80 , 0X10a9f , "Old_North_Arabian" ), 
+	( 0X10ac0 , 0X10ae6 , "Manichaean" ), 
+	( 0X10aeb , 0X10af6 , "Manichaean" ), 
+	( 0X10b00 , 0X10b35 , "Avestan" ), 
+	( 0X10b39 , 0X10b3f , "Avestan" ), 
+	( 0X10b40 , 0X10b55 , "Inscriptional_Parthian" ), 
+	( 0X10b58 , 0X10b5f , "Inscriptional_Parthian" ), 
+	( 0X10b60 , 0X10b72 , "Inscriptional_Pahlavi" ), 
+	( 0X10b78 , 0X10b7f , "Inscriptional_Pahlavi" ), 
+	( 0X10b80 , 0X10b91 , "Psalter_Pahlavi" ), 
+	( 0X10b99 , 0X10b9c , "Psalter_Pahlavi" ), 
+	( 0X10ba9 , 0X10baf , "Psalter_Pahlavi" ), 
+	( 0X10c00 , 0X10c48 , "Old_Turkic" ), 
+	( 0X10c80 , 0X10cb2 , "Old_Hungarian" ), 
+	( 0X10cc0 , 0X10cf2 , "Old_Hungarian" ), 
+	( 0X10cfa , 0X10cff , "Old_Hungarian" ), 
+	( 0X10e60 , 0X10e7e , "Arabic" ), 
+	( 0X11000 , 0X1104d , "Brahmi" ), 
+	( 0X11052 , 0X1106f , "Brahmi" ), 
+	( 0X1107f , 0X1107f , "Brahmi" ), 
+	( 0X11080 , 0X110c1 , "Kaithi" ), 
+	( 0X110d0 , 0X110e8 , "Sora_Sompeng" ), 
+	( 0X110f0 , 0X110f9 , "Sora_Sompeng" ), 
+	( 0X11100 , 0X11134 , "Chakma" ), 
+	( 0X11136 , 0X11143 , "Chakma" ), 
+	( 0X11150 , 0X11176 , "Mahajani" ), 
+	( 0X11180 , 0X111cd , "Sharada" ), 
+	( 0X111d0 , 0X111df , "Sharada" ), 
+	( 0X111e1 , 0X111f4 , "Sinhala" ), 
+	( 0X11200 , 0X11211 , "Khojki" ), 
+	( 0X11213 , 0X1123e , "Khojki" ), 
+	( 0X11280 , 0X11286 , "Multani" ), 
+	( 0X11288 , 0X11288 , "Multani" ), 
+	( 0X1128a , 0X1128d , "Multani" ), 
+	( 0X1128f , 0X1129d , "Multani" ), 
+	( 0X1129f , 0X112a9 , "Multani" ), 
+	( 0X112b0 , 0X112ea , "Khudawadi" ), 
+	( 0X112f0 , 0X112f9 , "Khudawadi" ), 
+	( 0X11300 , 0X11303 , "Grantha" ), 
+	( 0X11305 , 0X1130c , "Grantha" ), 
+	( 0X1130f , 0X11310 , "Grantha" ), 
+	( 0X11313 , 0X11328 , "Grantha" ), 
+	( 0X1132a , 0X11330 , "Grantha" ), 
+	( 0X11332 , 0X11333 , "Grantha" ), 
+	( 0X11335 , 0X11339 , "Grantha" ), 
+	( 0X1133c , 0X11344 , "Grantha" ), 
+	( 0X11347 , 0X11348 , "Grantha" ), 
+	( 0X1134b , 0X1134d , "Grantha" ), 
+	( 0X11350 , 0X11350 , "Grantha" ), 
+	( 0X11357 , 0X11357 , "Grantha" ), 
+	( 0X1135d , 0X11363 , "Grantha" ), 
+	( 0X11366 , 0X1136c , "Grantha" ), 
+	( 0X11370 , 0X11374 , "Grantha" ), 
+	( 0X11400 , 0X11459 , "Newa" ), 
+	( 0X1145b , 0X1145b , "Newa" ), 
+	( 0X1145d , 0X1145d , "Newa" ), 
+	( 0X11480 , 0X114c7 , "Tirhuta" ), 
+	( 0X114d0 , 0X114d9 , "Tirhuta" ), 
+	( 0X11580 , 0X115b5 , "Siddham" ), 
+	( 0X115b8 , 0X115dd , "Siddham" ), 
+	( 0X11600 , 0X11644 , "Modi" ), 
+	( 0X11650 , 0X11659 , "Modi" ), 
+	( 0X11660 , 0X1166c , "Mongolian" ), 
+	( 0X11680 , 0X116b7 , "Takri" ), 
+	( 0X116c0 , 0X116c9 , "Takri" ), 
+	( 0X11700 , 0X11719 , "Ahom" ), 
+	( 0X1171d , 0X1172b , "Ahom" ), 
+	( 0X11730 , 0X1173f , "Ahom" ), 
+	( 0X118a0 , 0X118f2 , "Warang_Citi" ), 
+	( 0X118ff , 0X118ff , "Warang_Citi" ), 
+	( 0X11a00 , 0X11a47 , "Zanabazar_Square" ), 
+	( 0X11a50 , 0X11a83 , "Soyombo" ), 
+	( 0X11a86 , 0X11a9c , "Soyombo" ), 
+	( 0X11a9e , 0X11aa2 , "Soyombo" ), 
+	( 0X11ac0 , 0X11af8 , "Pau_Cin_Hau" ), 
+	( 0X11c00 , 0X11c08 , "Bhaiksuki" ), 
+	( 0X11c0a , 0X11c36 , "Bhaiksuki" ), 
+	( 0X11c38 , 0X11c45 , "Bhaiksuki" ), 
+	( 0X11c50 , 0X11c6c , "Bhaiksuki" ), 
+	( 0X11c70 , 0X11c8f , "Marchen" ), 
+	( 0X11c92 , 0X11ca7 , "Marchen" ), 
+	( 0X11ca9 , 0X11cb6 , "Marchen" ), 
+	( 0X11d00 , 0X11d06 , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d08 , 0X11d09 , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d0b , 0X11d36 , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d3a , 0X11d3a , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d3c , 0X11d3d , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d3f , 0X11d47 , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X11d50 , 0X11d59 , "Masaram_Gondi" ), 
+	( 0X12000 , 0X12399 , "Cuneiform" ), 
+	( 0X12400 , 0X1246e , "Cuneiform" ), 
+	( 0X12470 , 0X12474 , "Cuneiform" ), 
+	( 0X12480 , 0X12543 , "Cuneiform" ), 
+	( 0X13000 , 0X1342e , "Egyptian_Hieroglyphs" ), 
+	( 0X14400 , 0X14646 , "Anatolian_Hieroglyphs" ), 
+	( 0X16800 , 0X16a38 , "Bamum" ), 
+	( 0X16a40 , 0X16a5e , "Mro" ), 
+	( 0X16a60 , 0X16a69 , "Mro" ), 
+	( 0X16a6e , 0X16a6f , "Mro" ), 
+	( 0X16ad0 , 0X16aed , "Bassa_Vah" ), 
+	( 0X16af0 , 0X16af5 , "Bassa_Vah" ), 
+	( 0X16b00 , 0X16b45 , "Pahawh_Hmong" ), 
+	( 0X16b50 , 0X16b59 , "Pahawh_Hmong" ), 
+	( 0X16b5b , 0X16b61 , "Pahawh_Hmong" ), 
+	( 0X16b63 , 0X16b77 , "Pahawh_Hmong" ), 
+	( 0X16b7d , 0X16b8f , "Pahawh_Hmong" ), 
+	( 0X16f00 , 0X16f44 , "Miao" ), 
+	( 0X16f50 , 0X16f7e , "Miao" ), 
+	( 0X16f8f , 0X16f9f , "Miao" ), 
+	( 0X16fe0 , 0X16fe0 , "Tangut" ), 
+	( 0X16fe1 , 0X16fe1 , "Nushu" ), 
+	( 0X17000 , 0X187ec , "Tangut" ), 
+	( 0X18800 , 0X18af2 , "Tangut" ), 
+	( 0X1b000 , 0X1b000 , "Katakana" ), 
+	( 0X1b001 , 0X1b11e , "Hiragana" ), 
+	( 0X1b170 , 0X1b2fb , "Nushu" ), 
+	( 0X1bc00 , 0X1bc6a , "Duployan" ), 
+	( 0X1bc70 , 0X1bc7c , "Duployan" ), 
+	( 0X1bc80 , 0X1bc88 , "Duployan" ), 
+	( 0X1bc90 , 0X1bc99 , "Duployan" ), 
+	( 0X1bc9c , 0X1bc9f , "Duployan" ), 
+	( 0X1bca0 , 0X1bca3 , "Common" ), 
+	( 0X1d000 , 0X1d0f5 , "Common" ), 
+	( 0X1d100 , 0X1d126 , "Common" ), 
+	( 0X1d129 , 0X1d166 , "Common" ), 
+	( 0X1d167 , 0X1d169 , "Inherited" ), 
+	( 0X1d16a , 0X1d17a , "Common" ), 
+	( 0X1d17b , 0X1d182 , "Inherited" ), 
+	( 0X1d183 , 0X1d184 , "Common" ), 
+	( 0X1d185 , 0X1d18b , "Inherited" ), 
+	( 0X1d18c , 0X1d1a9 , "Common" ), 
+	( 0X1d1aa , 0X1d1ad , "Inherited" ), 
+	( 0X1d1ae , 0X1d1e8 , "Common" ), 
+	( 0X1d200 , 0X1d245 , "Greek" ), 
+	( 0X1d300 , 0X1d356 , "Common" ), 
+	( 0X1d360 , 0X1d371 , "Common" ), 
+	( 0X1d400 , 0X1d454 , "Common" ), 
+	( 0X1d456 , 0X1d49c , "Common" ), 
+	( 0X1d49e , 0X1d49f , "Common" ), 
+	( 0X1d4a2 , 0X1d4a2 , "Common" ), 
+	( 0X1d4a5 , 0X1d4a6 , "Common" ), 
+	( 0X1d4a9 , 0X1d4ac , "Common" ), 
+	( 0X1d4ae , 0X1d4b9 , "Common" ), 
+	( 0X1d4bb , 0X1d4bb , "Common" ), 
+	( 0X1d4bd , 0X1d4c3 , "Common" ), 
+	( 0X1d4c5 , 0X1d505 , "Common" ), 
+	( 0X1d507 , 0X1d50a , "Common" ), 
+	( 0X1d50d , 0X1d514 , "Common" ), 
+	( 0X1d516 , 0X1d51c , "Common" ), 
+	( 0X1d51e , 0X1d539 , "Common" ), 
+	( 0X1d53b , 0X1d53e , "Common" ), 
+	( 0X1d540 , 0X1d544 , "Common" ), 
+	( 0X1d546 , 0X1d546 , "Common" ), 
+	( 0X1d54a , 0X1d550 , "Common" ), 
+	( 0X1d552 , 0X1d6a5 , "Common" ), 
+	( 0X1d6a8 , 0X1d7cb , "Common" ), 
+	( 0X1d7ce , 0X1d7ff , "Common" ), 
+	( 0X1d800 , 0X1da8b , "SignWriting" ), 
+	( 0X1da9b , 0X1da9f , "SignWriting" ), 
+	( 0X1daa1 , 0X1daaf , "SignWriting" ), 
+	( 0X1e000 , 0X1e006 , "Glagolitic" ), 
+	( 0X1e008 , 0X1e018 , "Glagolitic" ), 
+	( 0X1e01b , 0X1e021 , "Glagolitic" ), 
+	( 0X1e023 , 0X1e024 , "Glagolitic" ), 
+	( 0X1e026 , 0X1e02a , "Glagolitic" ), 
+	( 0X1e800 , 0X1e8c4 , "Mende_Kikakui" ), 
+	( 0X1e8c7 , 0X1e8d6 , "Mende_Kikakui" ), 
+	( 0X1e900 , 0X1e94a , "Adlam" ), 
+	( 0X1e950 , 0X1e959 , "Adlam" ), 
+	( 0X1e95e , 0X1e95f , "Adlam" ), 
+	( 0X1ee00 , 0X1ee03 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee05 , 0X1ee1f , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee21 , 0X1ee22 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee24 , 0X1ee24 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee27 , 0X1ee27 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee29 , 0X1ee32 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee34 , 0X1ee37 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee39 , 0X1ee39 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee3b , 0X1ee3b , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee42 , 0X1ee42 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee47 , 0X1ee47 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee49 , 0X1ee49 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee4b , 0X1ee4b , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee4d , 0X1ee4f , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee51 , 0X1ee52 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee54 , 0X1ee54 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee57 , 0X1ee57 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee59 , 0X1ee59 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee5b , 0X1ee5b , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee5d , 0X1ee5d , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee5f , 0X1ee5f , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee61 , 0X1ee62 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee64 , 0X1ee64 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee67 , 0X1ee6a , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee6c , 0X1ee72 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee74 , 0X1ee77 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee79 , 0X1ee7c , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee7e , 0X1ee7e , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee80 , 0X1ee89 , "Arabic" ), 
+	( 0X1ee8b , 0X1ee9b , "Arabic" ), 
+	( 0X1eea1 , 0X1eea3 , "Arabic" ), 
+	( 0X1eea5 , 0X1eea9 , "Arabic" ), 
+	( 0X1eeab , 0X1eebb , "Arabic" ), 
+	( 0X1eef0 , 0X1eef1 , "Arabic" ), 
+	( 0X1f000 , 0X1f02b , "Common" ), 
+	( 0X1f030 , 0X1f093 , "Common" ), 
+	( 0X1f0a0 , 0X1f0ae , "Common" ), 
+	( 0X1f0b1 , 0X1f0bf , "Common" ), 
+	( 0X1f0c1 , 0X1f0cf , "Common" ), 
+	( 0X1f0d1 , 0X1f0f5 , "Common" ), 
+	( 0X1f100 , 0X1f10c , "Common" ), 
+	( 0X1f110 , 0X1f12e , "Common" ), 
+	( 0X1f130 , 0X1f16b , "Common" ), 
+	( 0X1f170 , 0X1f1ac , "Common" ), 
+	( 0X1f1e6 , 0X1f1ff , "Common" ), 
+	( 0X1f200 , 0X1f200 , "Hiragana" ), 
+	( 0X1f201 , 0X1f202 , "Common" ), 
+	( 0X1f210 , 0X1f23b , "Common" ), 
+	( 0X1f240 , 0X1f248 , "Common" ), 
+	( 0X1f250 , 0X1f251 , "Common" ), 
+	( 0X1f260 , 0X1f265 , "Common" ), 
+	( 0X1f300 , 0X1f6d4 , "Common" ), 
+	( 0X1f6e0 , 0X1f6ec , "Common" ), 
+	( 0X1f6f0 , 0X1f6f8 , "Common" ), 
+	( 0X1f700 , 0X1f773 , "Common" ), 
+	( 0X1f780 , 0X1f7d4 , "Common" ), 
+	( 0X1f800 , 0X1f80b , "Common" ), 
+	( 0X1f810 , 0X1f847 , "Common" ), 
+	( 0X1f850 , 0X1f859 , "Common" ), 
+	( 0X1f860 , 0X1f887 , "Common" ), 
+	( 0X1f890 , 0X1f8ad , "Common" ), 
+	( 0X1f900 , 0X1f90b , "Common" ), 
+	( 0X1f910 , 0X1f93e , "Common" ), 
+	( 0X1f940 , 0X1f94c , "Common" ), 
+	( 0X1f950 , 0X1f96b , "Common" ), 
+	( 0X1f980 , 0X1f997 , "Common" ), 
+	( 0X1f9c0 , 0X1f9c0 , "Common" ), 
+	( 0X1f9d0 , 0X1f9e6 , "Common" ), 
+	( 0X20000 , 0X2a6d6 , "Han" ), 
+	( 0X2a700 , 0X2b734 , "Han" ), 
+	( 0X2b740 , 0X2b81d , "Han" ), 
+	( 0X2b820 , 0X2cea1 , "Han" ), 
+	( 0X2ceb0 , 0X2ebe0 , "Han" ), 
+	( 0X2f800 , 0X2fa1d , "Han" ), 
+	( 0Xe0001 , 0Xe0001 , "Common" ), 
+	( 0Xe0020 , 0Xe007f , "Common" ), 
+]
+
+"""For performance reasons, unicodeScriptRangeEnd should be created only once hence it is placed outside getScriptCode."""
+unicodeScriptRangeEnd = [ k[1] for k in scriptRanges]
+
+def getScriptCode(chr):
+	"""performs a binary search in scripCodes for unicode ranges
+	@param chr: character for which a script should be found
+	@type chr: string
+	@return: script code
+	@rtype: int"""
+	characterUnicodeCode = ord(chr)
+	# Number should respect preferred language setting
+	# FullWidthNumber is in Common category, however, it indicates Japanese language context
+	if DIGIT_ZERO  <= characterUnicodeCode <= DIGIT_NINE:
+		return "Number"
+	elif FULLWIDTH_ZERO <= characterUnicodeCode <= FULLWIDTH_NINE: 
+		return "FullWidthNumber"
+
+	# Based on the following assumptions: 
+	# - ranges must not overlap
+	# - range end and start values are included in that range
+	# - there may be gaps between ranges.
+
+	# Approach: Look for the first index of a range where the range end value is greater
+	# than the code we are searching for. If this is found, and the start value for this range
+	# is less than or equal to the code we are searching for then we have found the range.
+	# That is startValue <= characterUnicodeCode <= endValue
+
+	index = bisect.bisect_left(unicodeScriptRangeEnd, characterUnicodeCode )
+	if index == len(unicodeScriptRangeEnd):
+		# there is no value of index such that: `characterUnicodeCode <= scriptCode[index][1]`
+		# characterUnicodeCode is larger than all of the range end values so a range is not 
+		# found for the value:
+		return None
+
+	# Since the range at index is the first where `characterUnicodeCode <= rangeEnd` is True,
+	# we now ensure that for the range at the index `characterUnicodeCode >= rangeStart` 
+	# is also True. 
+	candidateRange = scriptRanges[index]
+	rangeStart = candidateRange[0]
+	if rangeStart > characterUnicodeCode :
+		# characterUnicodeCode comes before the start of the range at index so a range 
+		# is not found for the value
+		return None
+
+	rangeName = candidateRange[2]
+	return rangeName
diff --git a/source/unicodeScriptPrep.py b/source/unicodeScriptPrep.py
new file mode 100644
index 00000000000..00bf469ad05
--- /dev/null
+++ b/source/unicodeScriptPrep.py
@@ -0,0 +1,52 @@
+#unicodeScriptPrep.py
+#A part of NonVisual Desktop Access (NVDA)
+#This file is covered by the GNU General Public License.
+#See the file COPYING for more details.
+#Copyright (C) 2018 NV Access Limited, Dinesh Kaushal
+
+"""unicodeScriptPrep module is used to build unicodeScriptData.py file. This module obtains scripts.txt from unicode.org and builds an array of unicode ranges. 
+After  the array is created, it is written to the unicodeScriptData.py module.
+To generate the unicodeScriptData.py, just run this script with python."""
+
+import urllib2, re, textwrap
+
+def generateUnicodeScriptData():
+	"""build unicodeScriptData.py from scripts.txt"""
+	unicodeRange= []
+	url = 'http://www.unicode.org/Public/UNIDATA/Scripts.txt'
+	scriptDataFile = urllib2.urlopen(url)
+	for line in scriptDataFile:
+		# the following regular expression extracts fields from each line in the given format
+		#startCodePoint..endCodePoint;scriptName # comments
+		#for more information look at Unicode Technical Report #24 section 4
+		p = re.findall(r'([0-9A-F]+)(?:\.\.([0-9A-F]+))?\W+(\w+)\s*#\s*(\w+)', line)
+		if p:
+			startCodePoint, endCodePoint, scriptName, comment = p[0]
+			unicodeRange.append((int(startCodePoint, 16), int(endCodePoint or startCodePoint, 16), scriptName  ))
+	unicodeRange.sort()
+	#merge multiple adjacent ranges 
+	unicodeRange = normalize(unicodeRange )
+	#write the data to unicodeScriptData.txt
+	file = open("unicodeScriptDataTemp.py","w")
+	file.write ('\nscriptCode= [\n%s\n]\n' % ('\n'.join('\t( 0X%x , 0X%x , "%s" ), ' % c for c in unicodeRange) ) )
+	file.close()
+
+def normalize(unicodeRanges):
+	"""merge adjacent ranges
+	@param unicodeRanges: A list of unicode ranges with adjacent ranges that are not merged
+	@type unicodeRanges: list
+	@return: adjacent unicode ranges that are merged 
+	@rtype: list"""
+	normalizedRange= []
+	lastRecord = unicodeRanges[0] 
+	for index in xrange(1, len( unicodeRanges) ) :
+		if lastRecord: 
+			tempRecord = unicodeRanges[index] 
+			if lastRecord[2] == tempRecord[2] and (lastRecord[1] + 1) == tempRecord[0]: 
+				lastRecord = lastRecord[0] , tempRecord[1] , tempRecord[2] 
+			else:
+				normalizedRange.append(lastRecord) 
+				lastRecord = tempRecord
+	return normalizedRange
+
+generateUnicodeScriptData()
diff --git a/tests/unit/SampleText.txt b/tests/unit/SampleText.txt
new file mode 100644
index 00000000000..133219a4518
--- /dev/null
+++ b/tests/unit/SampleText.txt
@@ -0,0 +1,6307 @@
+Hindi
+प्रेस रिव्यू: लड़कियों के लिए सैनिक स्कूल ने खोले दरवाज़े
+2 घंटे पहले
+लड़कियों के लिए खुले दरवाज़े
+दैनिक भास्कर की ख़बर के मुताबिक देश में पहली बार सैनिक school के दरवाज़े छात्राओं के लिए खोले गए हैं. 
+उत्तर प्रदेश की राजधानी Lakhnau में स्थित कैप्टन मनोज पाण्डेय utter pradesh सैनिक स्कूल में छात्राओं को प्रवेश दिया गया है.
+2018-19 के शैक्षणिक सत्र में कक्षा 9 के लिए विभिन्न वर्ग की 2,500 छात्राओं में से 15 छात्राओं को चुना गया है. 
+छात्राओं की पारिवारिक पृष्ठभूमि अलग-अलग है. इन छात्रों के पिता डॉक्टर, पुलिस, शिक्षक के परिवारों के साथ ही किसान भी हैं. 
+उदय प्रताप सिंह ने बताया कि छात्राओं को सैनिक स्कूल में प्रवेश दिए जाने का प्रस्ताव उत्तर प्रदेश सरकार ने पिछले साल दिया था
+Gujrati
+http://www.gujaratsamachar.com/index.php/articles/display_article/mumbai/against-human-medicines-in-fish-research-on-being-resistant-to-bacteria
+
+માછલીઓમાં માનવરોગની દવાઓ સામે પ્રતિકારક્ષમતા ધરાવતા બેક્ટેરિયા હોવાનું સંશોધન
+- મુંબઇમાં વ્યાપકપણે ખવાતી
+- પાંચ પ્રજાતિની માછલીઓમાં ૫૦ સંભવિત રોગકારક હોવાનું જણાયું 
+- ટીબી, મલેરિયા, ગેસ્ટ્રો, ઇન્ફેક્શનની દવાઓ સામે બેક્ટેરિયાની પ્રતિકાર ક્ષમતા
+
+મુંબઇ, તા. ૨૩ એપ્રિલ 2018, સોમવાર
+
+મહાનગર મુંબઇમાં વ્યાપકપણે ખવાતી માછલીની વિવિધ પ્રજાતિઓમાંના બેક્ટેરિયા (એકકોશી સૂક્ષ્મ જીવાણુ) ગેસ્ટ્રો એન્ટ્રિટિઝ, ટયુબરક્લોસિસ (ટીબી),  મૂત્ર માર્ગનું ઇન્ફેક્શન (ચેપ) તથા મલેરિયા મટાડવા ઉપયોગમાં લેવાતી એન્ટિબાયોટિક્સ દવાઓનો પ્રતિકાર (સામનો) કરતા હોવાનું જણાયું છે.
+
+યુનિવર્સિટી  ઓફ મુંબઇ (એમયુ)ના બાયોટેક્નોલોજી વિભાગ તથા ભાભા એટોમિક રીસર્ચ સેન્ટર (બીએઆરસી) દ્વારા હાથ ધરાયેલા એક નવા અભ્યાસમાં આ હકીકત જાણવા મળી હતી.
+મુંબઇ યુનિવર્સિટી ખાતે હાથ ધરાયેલા આ અભ્યાસ માટે ઇન્ડિયન મેકેરેલ અથવા બાંગડા, સૌન્દાલા, તારલી, મન્ડેલી તથા ધામા અથવા ધોડી એમ પાંચ પ્રજાતિની માછલી પૈકી પ્રત્યેકના ત્રણ નમૂના મુંબઇના વિવિધ બજારમાંથી એકત્રીત કરવામાં આવ્યા હતાં.
+
+સંશોધકોની ટીમે માછલીઓના નમૂનામાં ૫૦ સંભવિત રોગકારકો હોવાનું ઓળખી કાઢયું હતું. અને ગેસ્ટ્રોએન્ટ્રિટિઝ, ટાઇફોઇડનો તાવ, ઉટાંટિયુ (મોટી ઉધરસ) ટીબી તથા હાડકાં, ચામડી તથા શ્વસન અને મૂત્રમાર્ગમાંના ચેપને મટાડવા ઉપયોમાં લેવાતી ક્લિનિકલી મહત્વની ૧૨ એન્ટીબાયોટિક્સ દવાઓ સામેની આ ૫૦ સંભવિત રોગકારકોની પ્રતિકાર ક્ષમતા આ ટુકડીએ તપાસી જોઇ હતી.
+
+બહુધા ઉપયોગમાં લેવાતી આ ૧૩ એન્ટિબાયોટિક્સ દવાઓમાં બેસિટ્રેસિન, સિપ્રોફ્લોક્સીસીન, સીકોટોકિસમ, ડોક્સી સાયકિલન, એરિપ્રોમાઇસીન, જેન્ટામાઇસીન, કાનામાયસીન, નીઓમાઇસીન, પેનિસિલિન જી, રિફાઇમ્પિસીન, સ્ટ્રેપ્ટોમાઇસીન તથા ટ્રિમેથોપ્રિમનો સમાવેશ થાય છે.
+
+એમયુના ઓંકાર નાઇક તથા ડો. અર્ચના રથ તથા બીએઆરસીના ફૂડ ટેક્નોલોજી વિભાગના રવીન્દ્રનાથ શશીધર તથા ડો. જયંત બાન્દે કર અને બીએઆરસીના મોલિક્યુલર બાયોલોજી વિભાગના ડો. દેવાશીષ રથે આ સંશોધન કર્યું હતું
+
+Bengali
+মজার ইতিহাস প্রণয়নে ইপসা 
+
+১ ২ 
+শুরুতে 
+আশির দশকের মাঝামাঝি বন্ধু লেখক-সম্পাদক মোখতার আহমেদ চাররঙা প্রচ্ছদে কিশোর মাসিক কিশোর জগত প্রকাশের উদ্যোগ নেন। তাকে কথা দিয়েছিলাম প্রতি সংখ্যায় ইতিহাসের মজার ও কৌতুহল-জাগানো বিষয় নিয়ে একটি করে কাহিনী লিখব বিভাগটির জন্য নামও দেওয়া হয়েছিল ‘মজার ইতিহাস’। আমি কথা রেখেছিলাম। যতদিন পত্রিকাটি বেঁচে ছিল মজার ইতিহাসে একটি করে কাহিনী ছাপা হয়েছে। অনেক দিন পর প্রতীক প্রকাশনা সংস্থার পরিচালক আলমগীর রহমান যখন ইতিহাসের এই কাহিনীগুলো গ্রন্থবদ্ধ করার জন্য আগ্রহ প্রকাশ করলেন ততদিনে কিশোর জগতের অনেকগুলো সংখ্যা আমার সংগ্রহ থেকে লোপাট হয়ে গেছে। যে কটি পেয়েছি নতুন করে প্রেস কপি তৈরি করা হয়েছে তা দিয়ে। কয়েকটি নতুন লেখাও যুক্ত করেছি। কিশোর জগতে মজার ইতিহাস লেখা শুরু করার সময়েই একটা উদ্দেশ্য কাজ করছিল মনে। গল্পচ্ছলে কিঅেমর পাঠকের কাছে আমাদের ঐতিহ্য -- বিশ্বইতিহাসের উল্লেখযোগ্য ঘটনার একটি সহজ ছবি যাতে পৌছে দেওয়া যায়। সে সময়ে পাঠকের যে প্রতিক্রিয়া আমি পেয়েছিলাম মনে পড়ে তা আমাকে যথেষ্ট উৎসাহিত করেছিল। শুধু কিশোর নয়—নানা বয়সের পাঠকের কাছ থেকেই সাড়া পেয়েছিলাম। যখন কিশোর জগতে মজার ইতিহাস সিরিজ প্রকাশিত হত তখন লেখক নাম ব্যবহারর করতাম শাহনাজ কালাম। পরে একসময় শাহনাজ কালাম নাম ব্যবহার বন্ধ হয়ে যায়। সে সময়ের পাঠকের কাছে এ বইটি পৌছলে আশা করি তারা এই ভিন্নতাটুকু বিবেচনা করতে পারবেন। 
+গ্রন্থটি পরিস্ফুটনে সহযোগিতা করেছেন প্রতীক প্রকাশনা সংস্থার জাকির হোসেন, উমেদ আলী ও হাফিজুর রহমান। তাদের কাছে আমি কৃতজ্ঞ। 
+অক্টোবর, ২০০২ 
+ড. এ কে এম শাহনাওয়াজ 
+অধ্যাপক 
+প্রত্নতত্ত্ব বিভাগ
+জাহাঙ্গীরনগর বিশ্ববিদ্যালয়
+৩ 
+পঞ্চতন্ত্রের গল্প 
+কাহিনীর পেছনেও কাহিনী থাকে, কথার পিঠে থাকে কথা। ছেলেবেলায় কল্পনা ছাওয়া মনে গল্প শোনার আনন্দ কমবেশি সবার মধ্যেই থাকে। সেই ঈশপের গল্প, ঠাকুরমার বুলি, ঠাকুরদার থলে থেকে বেরিয়ে আসত রকমারি গল্পের বাহারি ভুবন। আমাদের অনেক জানা গল্পের একটি গুচ্ছ হচ্ছে পঞ্চতন্ত্রের গল্প। ভারতের মাটিতেই গড়ে উঠেছে এই গল্পের সম্ভার। সেই কাক ও কালো সাপের গল্প;–গাছের কোটরে বাস করত সাপ। কাক ডিম আর ছানা ফুটালে সব খেয়ে ফেলত সে। শেষ পর্যন্ত শেয়ালের বুদ্ধিতে কাক সাপকে উপযুক্ত শাস্তি দিল। অথবা সেই বোকা কাছিমের কথা;–প্রচণ্ড খরায় জলা শুকিয়ে গেছে, এখন নতুন জলায় যেতে হবে। সাহায্যে এগিয়ে এল কাছিমের বন্ধু দুই সারস পাখি। একটি শক্ত লাঠিতে মুখ কামড়ে ধরল কাছিম, আর সারসেরা কাঠির দুই মাথা মুখে নিয়ে উড়ে চলল। অপরিণামদর্শী কাছিম ছেলেদের হইচইয়ে নিজেকে স্থির রাখতে পারল না। সারসদের নিষেধ তুলে কথা বলে উঠল, ফলে খসে গেল লাঠি। নিচে পড়ে মৃত্যু হল কাছিমের। এমনি অনেক গল্প, কোথায় অতি লোভ করতে গিয়ে চরম মূল্য দিতে হয়েছে, আবার কোন গল্পে বুদ্ধিমানের হয়েছে জয়। পঞ্চতন্ত্রের গল্পে পশু, পাখি, মানুষ সবাই চরিত্র হয়েছে, কথা বলেছে। কিন্তু সব গল্পের মধ্য দিয়েই প্রতিদিনের জীবন চলার প্রয়োজনীয় উপদেশ রয়েছে। 
+পঞ্চতন্ত্রের গল্প রচনার পেছনের কাহিনী গল্পের মতোই মজার। মনে করা হয় আজ থেকে প্রায় দেড় হাজার বছর আগে বিষ্ণুশৰ্মা নামে এক পণ্ডিত সংস্কৃত ভাষায় এগুলো রচনা করেন। অনেকের মতে বিষ্ণুশর্মাটি লেখকের ছদ্মনাম। আর তার আসল নামটি ঢাকা পড়ে গেছে ইতিহাসের পাতার আড়ালে। 
+ভারতের দাক্ষিণাত্যে সেই প্রাচীনকালে বিরাট এক রাজ্য ছিল। নাম মহিলারোপ্য। এই রাজ্য শাসন করতেন খুব ভালো এক রাজা। অমর শক্তি তার নাম। প্রজার যে কোনো সমস্যায় এগিয়ে যেতেন তিনি। রাজার ছিল তিন ছেলে; বহু শক্তি, উগ্র শক্তি আর অনেক শক্তি। কিন্তু ছেলেদের জন্য দুশ্চিন্তার অন্ত ছিল না রাজার। 
+৪ 
+রাজপুত্ররা একেবারে মূর্খ। কোনো রকম বুদ্ধির বালাই ছিল না তাদের। এত বড় রাজ্যের হাল ধরবে কে—এই হল রাজার ভাবনা। দুঃখে বুক ভেঙে যায় রাজার। কারো সাথে ভালো করে কথা বলেন না। শুধু ম্লান চোখে চেয়ে থাকেন আর দীর্ঘশ্বাস ফেলেন। রাজার দুঃখে মন্ত্রী আর পাত্রমিত্রদেরও দুঃখের অন্ত থাকে না। অবশেষে তারা চেপে ধরেন রাজাকে। জানতে চান তার দুশ্চিন্তার কারণ। রাজা সব কথা খুলে বলেন। মূৰ্খ ছেলেদের নিয়েই তিনি দুশ্চিন্তায় পড়েছেন। রাজ্য রক্ষা করতে হলে ছেলেদের সুশিক্ষিত করে তুলতে হবে। এর একটি বিহিত করার জন্য তিনি মন্ত্রীদের পরামর্শ চাইলেন। মন্ত্রীরা কি আর বুদ্ধি দেবেন। এ ওর দিকে তাকাতে থাকেন। রাজসভায় পাঁচশ পণ্ডিত ছিল। রাজা অমর শক্তি তাদের ডাকলেন। বললেন একটি উপায় বের করতে। তার আকাট মূর্খ ছেলেদের জ্ঞানী করে তুলতে হবে। পণ্ডিতরা মহাবিপদে পড়লেন। তারা জানতেন রাজপুত্ররা দেওয়া চাট্টিখানি কথা নয়। সভা নীরব হয়ে রইল। —অবশেষে সুমতি নামের মন্ত্রী এগিয়ে এলেন। বেশ বিজ্ঞ বলে সবাই তাকে সমীহ করে। তিনি বললেন, এমন ব্যবস্থা নিতে হবে যাতে রাজপুত্ররা অল্পসময়ের মধ্যেই জ্ঞান অর্জন করতে পারে। – মন্ত্রীর কথা শুনে সবাই উদগ্রীব হয়ে পড়ল। সেই ব্যবস্থাটি কী তা জানার জন্য রাজা অধৈর্য হয়ে পড়লেন। মন্ত্রী সুমতি বললেন, জ্ঞানের অন্যসব ক্ষেত্র বাদ দিয়ে আপাতত রাজকুমারদের নীতিশাস্ত্র শিক্ষা দিতে হবে। এ জন্য উপযুক্ত লোকও আছেন। এই রাজ্যেই বিষ্ণুশৰ্মা নামে এক ব্রাহ্মণ পণ্ডিত বাস করেন। শিক্ষক হিসেবে তার খুব নাম। রাজপুত্রদের শিক্ষার ভার একমাত্র তাকেই দেওয়া চলে। 
+রাজসভায় ডাক পড়ল বিষ্ণুশৰ্মার। বিষ্ণুশৰ্মা এলে তাকে উপযুক্ত সম্মান দেখানো হল। রাজপুত্রদের শিক্ষার ভার নিতে রাজা তার কাছে করজোড় প্রার্থনা করলেন। ওদের শাস্ত্রজ্ঞ করে গড়ে তুলতে তিনি তার জন্য একশটি গ্রাম দান করার কথা ঘোষণা করলেন । 
+বিষ্ণুশৰ্মা প্রকৃত জ্ঞানী পুরুষ। রাজার কথা শুনে তিনি কিছুক্ষণ চুপ করে রইলেন। তারপর ধীরে ধীরে বললেন, মহারাজ আমি আশি বছরের বুড়ো। অর্থের তেমন প্রয়োজন নেই আমার। তা ছাড়া টাকার বিনিময়ে বিদ্যা বিক্রি করা যায় না। কিন্তু আপনার অনুরোধ তো আর প্রত্যাখ্যান করা চলে না। তাই রাজকুমারদের ভার আমি নিলাম। আমি এই মুহুর্তে প্রতিজ্ঞা করছি, ছয় মাসের মধ্যে যদি আপনার পুত্রদের নীতিশাস্ত্রজ্ঞ করে গড়ে তুলতে না পারি তবে আমি বিষ্ণুশৰ্মা নাম পরিত্যাগ করব। 
+৫ 
+এই প্রতিজ্ঞার কথা শুনে রাজা তো বিস্ময়ে থ। আনন্দ উপচে পড়ছে তার। এতদিনে উপযুক্ত লোক পেয়েছেন। বিষ্ণুশৰ্মার ওপর ছেলেদের দায়িত্ব দিয়ে নিশ্চিন্ত হলেন তিনি। 
+বিষ্ণুশৰ্মা রাজপুত্রদের শিক্ষিত করার জন্য নতুন পদ্ধতি তৈরি করলেন। তিনি রচনা করলেন পড়ানোর জন্য পাঁচটি অধ্যায়। এগুলোর নাম মিত্রভেদ, মিত্রপ্রাপ্তি, কাকোসুকীয়, লব্ধ প্রণাশ ও অপরীক্ষিত কারক। প্রতিটি অধ্যায়ে ছিল বেশ কিছু গল্প। গল্পের ভেতর প্রয়োজনীয় উপদেশ আর পরামর্শ থাকত। –বিষ্ণুশৰ্মার গল্প বলায় ছিল জাদু। ধীরে ধীরে গল্প শুনতে শুনতে রাজকুমারদের বুদ্ধি তীক্ষ্ণ হতে থাকে। মাত্র ছয় মাসের মধ্যে নীতিশাস্ত্রে সুশিক্ষিত হয়ে ওঠে তারা। পাঁচটি অধ্যায় বা তন্ত্রে সাজানো ছিল বলে এর নাম হয় পঞ্চতন্ত্র। 
+যুগের পর যুগ পার হয়। শত শত বছর অতিক্রান্ত হয়। দাক্ষিণাত্য ছেড়ে পঞ্চতন্ত্রের গল্প ছড়িয়ে পড়ে দেশ থেকে দেশান্তরে। শুধু ভারতবর্ষে নয়, ভারতের বাইরেও বিভিন্ন দেশে পঞ্চতন্ত্রের গল্প নানা ভাষায় নানা জাতির কাছে পরিচিত হয়। কিন্তু এই গল্পগুলো কেন আর কীভাবে সৃষ্টি হযেছিল তা হয়তো অনেকের কাছেই অজানা রয়ে গেছে। 
+৬ 
+ন্যায়বিচারক রাজা 
+একসময় এক ব্রাহ্মণ ছিল খুব ধনী গৃহস্থ। তারপর কী যে হল—, ধীরে ধীরে অভাব ঘিরে ধরল তাকে। জমি গেল, হালের গরু গেল—ঘরদোর সবই বিক্রি করতে হল। থাকল শুধু বসতবাড়ির ভিটেটুকু। ব্রাহ্মণ ঠিক করল বিদেশ যাবে, তাতে যদি ভাগ্য বদলায়। ভিটের এক কোনায় ছিল একটি কুয়ো। যাবার আগে কুয়োটিকে রেখে বাকি ভিটে বিক্রি করে গেল এক বণিকের কাছে। জল সেঁচের জন্য কুয়োর পানি ভাড়া নেবে কৃষকরা। ভাড়ার টাকায় ব্রাহ্মণের স্ত্রী অনায়াসে দিনযাপন করতে পারবে। 
+এক এক করে বিশটি বছর কেটে গেল। একদিন থুত্থুড়ে বুড়ো ব্রাহ্মণ ফিরে এল দেশে। এসে সে অবাক। বড় এক হোচট খেল যেন! বুক ফেটে যায় দুঃখে । ব্রাহ্মণী অন্যের বাড়িতে দাসীগিরি করে। 
+সেই বণিক কেড়ে নিয়েছে তার কুয়োটি। সব শুনে বণিকের কাছে প্রতিবাদ জানাল ব্রাহ্মণ –বণিক রেগে আগুন। ব্রাহ্মণ নাকি কুয়োসহ তার কাছে বাড়ি বিক্রি করেছে। এখন আবার কুয়ো চাইতে আসায় দূর দূর করে তাকে তাড়িয়ে দিল। 
+দুঃখিত ব্রাহ্মণ অবশেষে বিচারকের দরবারে এল। বণিকের বিরুদ্ধে নালিশ জানাল। কিন্তু গরিবের পক্ষে কে কথা বলবে! সবশেষে রায় বণিকের পক্ষেই গেল। ব্রাহ্মণ কিন্তু নিরাশ হল না। শেষ আশায় বুক বেঁধে স্বয়ং রাজার দরবারে উপস্থিত হল সে। রাজা মনোযোগ দিয়ে শুনলেন বৃদ্ধ ব্রাহ্মণের অভিযোগ। 
+বিচারকের আসনে বসলেন রাজা। বণিক এবং সাক্ষীদের সঙ্গে বিচারকদেরও ডেকে পাঠালেন। বিচারকরা রাজার সামনে মেলে ধরলেন বাড়ি বিক্রির দলিলটি। তাদের রায় নির্ভুল বলে দাবি করলেন। দলিলে স্পষ্ট লেখা “কৃপসহিত বাড়ি বিক্রীত হইল”। দলিল দেখে রাজদরবারের সবাই বলে উঠল—তাই তো! বুড়ো ব্রাহ্মণ মিথ্যে অভিযোগ এনেছে। –কিন্তু রাজার কপালে চিন্তার রেখা। কেমন যেন সন্দেহ দোলা দিচ্ছে মনে । তিনি তখনকার মতো বিচার সভা ভেঙে দিলেন। 
+রাজা এবার দরবারে খোশগল্পের আয়োজন করলেন। আর সে আসরে সভাসদসহ বণিককেও রাখা হল। গল্প করতে করতে রাজা প্রস্তাব করলেন কার আংটিতে কত সুন্দর পাথর আছে। তার প্রতিযোগিতা হবে। সবাই নিজ নিজ আংটি খুলে রাজার কাছে দিল। বণিকের আংটিও এল রাজার হাতে। –রাজা এবার উপস্থিত সবাইকে কিছুক্ষণ বসতে বলে বাইরে এলেন। চুপিচুপি রাজভৃত্য ডেকে আনলেন। বণিকের আংটিটি দিলেন ওর হাতে। বললেন সোজা বণিকের বাড়ি যেতে। বণিকের কর্মচারীর কাছ থেকে বিশ বছর আগের হিসাবের খাতাটি চেয়ে আনতে হবে। প্রমাণ হিসেবে মালিকের আংটি দেখানো আগের দিনের নিয়ম ছিল। 
+৭ 
+রাজভৃত্য ছুটে গেল বণিকের বাড়ি। বণিকের হিসাবরক্ষক নেড়েচেড়ে দেখল আংটিটি। মনিবের আংটি চিনতে কষ্ট হল না। এবার নিশ্চিন্তে হিসাবের খাতাটি তুলে দিল ভৃত্যের হাতে। 
+রাজার হাতে এখন বিশ বছর আগের হিসাবের খাতা। খুব মনোযোগে নেড়েচেড়ে দেখছেন তিনি। হঠাৎ উজ্জ্বল হয়ে গেল তার চোখ। ঠোটের কোণে এক চিলতে হাসির আভাস –এক জায়গায় লেখা ব্রাহ্মণের বাড়ির দলিল লেখা বাবদ লেখককে এক হাজার টাকা দেওয়া হয়েছে। দলিল লেখার জন্য এত টাকা কারো প্রাপ্য হতে পারে না। তবে নিশ্চয়ই এর মধ্যে ফাঁকি আছে। ফাঁকিটিও ধরা পড়ল বুদ্ধিমান রাজার চোখে। বেশি টাকা দিয়ে দলিললেখককে বশ করানো হয়েছিল। আর তাই 'র' এর বদলে লিখেছিল ‘স’। সে কারণেই ‘কৃপরহিত হয়ে গেল কৃপসহি ‘। 
+সব বুঝতে পেরে রাজা ফিরে এলেন সভাস্থলে। ডেকে আনালেন সেই দলিললেখককে। রাজা তাকে নিৰ্ভয়ে সত্যি কথা বলার জন্য আদেশ দিলেন। 
+দলিললেখকও অ্যাদিনে বুড়ো হয়ে গিয়েছিলেন। স্মৃতি হাতড়িয়ে ধীরে ধীরে সব মনে করতে পারলেন। রাজার মুখের দিকে তাকিয়ে আর মিথ্যে বলার সাহস রইল না তার। —বণিকের কাছ থেকে বেশি টাকা পেয়ে ‘কৃপরহিত না লিখে লিখেছিল কৃপসহিত’ –অকপটে স্বীকার করল সে। 
+পুরো রাজসভা একেবারে থ! অপরাধী বণিককে সেদেশ থেকে বের করে দেওয়া হল। তার বাড়ি আর ধনদৌলত দেওয়া হল ব্রাহ্মণকে –রাজার সুবিচারের প্রশংসা করতে করতে সভাসদরা দরবার কক্ষ ত্যাগ করল। 
+সুবিচারের এই চমৎকার কাহিনী গড়ে উঠেছিল আমাদের দেশ থেকে অনেক দূরে,—উত্তর ভারতের কাশ্মির রাজ্যে। ন্যায়বিচারক এই রাজার নাম ছিল যশস্কর। নয়শ উনচল্লিশ খ্রিষ্টাব্দ থেকে নয়শ আটচল্লিশ খ্রিস্টাব্দ পর্যন্ত তিনি কাশ্মির দেশে রাজত্ব করেন। 
+৮ 
+বীণাবাদক রাজা 
+সন-তারিখ ঠিক জানা যায় না। তবে অনুমান করা হয় খ্রিষ্টপূর্ব ছয় শতকের মাঝামাঝি কোনো একসময়ের ঘটনা। ভারতবর্ষ তখন অনেকগুলো ক্ষুদ্র-বৃহৎ রাষ্ট্রে বিভক্ত। এগুলোর মধ্যে ষোলটি ছিল বৃহৎ রাষ্ট্র। রাষ্ট্রগুলোকে বলা হত মহাজনপদ। এগুলোর মধ্যে চারটি ছিল সবচেয়ে শক্তিশালী। –এক, আধুনিক বিহারে অবস্থিত মগধ, রাজধানী গিরিব্রজ ও পাটলিপুত্র; দুই, উত্তর প্রদেশে অবস্থিত কোশল, রাজধানী শ্রাবস্তি; তিন, এলাহাবাদ অঞ্চলের বৎস রাজ্য, রাজধানী কৌশাম্বী এবং চার, মালব অঞ্চলের অবন্তি রাজ্য, রাজধানী উজ্জয়িনী। শক্তির দিক থেকে এরা প্রত্যেকেই সমানে সমান। তাই একে অন্যের মধ্যে ছিল খুব শক্রতা। একদিকে মগধের সাথে কোশলের অন্যদিকে অবস্তির সাথে বৎস রাজ্যের যুদ্ধ লেগেই থাকত। 
+অবন্তির রাজা ছিলেন চণ্ড প্রদ্যোত মহাসেন এবং বৎস রাজ্যের রাজা ছিলেন উদয়ন। এঁদের ঘিরেই আমাদের কাহিনী গড়ে উঠেছে। বীর হিসেবে মহাসেনের যথেষ্ট খ্যাতি ছিল। অন্যদিকে অত্যন্ত গুণী হিসেবে সবাই রাজা উদয়নকে চিনত। রাজা মহাসেনের কন্যা ছিলেন বাসব দত্তা। তার রূপ-গুণের সুনাম ছিল যথেষ্ট। যুদ্ধ করে দুই দেশ কেউ কাউকে হারাতে পারছে না। মহাসেনের মাথায় এখন নতুন চিন্তা। মনে মনে স্থির করেন বাসব দত্তাকে বিয়ে দেবেন উদয়নের সাথে। এতে করে দুই রাজ্যের মধ্যে শান্তি নেমে আসবে। কিন্তু সরাসরি প্রস্তাব দেবেন না মহাসেন। এতদিনের শক্রকে বাগে এনে অপদস্থ না করলে কি সুখ আছে! সুতরাং নতুন কৌশল বের করলেন তিনি। 
+রাজা মহাসেনের নির্দেশে খুব গোপনে তৈরি হল প্রকাণ্ড এক হাতি। দেখলে বোঝা যাবে না নকল হাতি। যন্ত্রের সাহায্যে সে হাতি হাঁটতে পারে চলতে পারে। হাতির পেটে বেশ কিছু সৈন্য লুকিয়ে থাকার জায়গা ছিল। এই দুই রাজ্যের মাঝামাঝি ছিল এক বন। সেই বনের মধ্যে নকল হাতিটি ছেড়ে দেওয়া হল। ...অতিকায় এক হাতি হাঁটছে ঘুরছে। উদয়নের সৈন্যদের চোখ এড়াল না। শিকারি হিসেবে রাজা উদয়নের খুব নাম ছিল। তারা রাজাকে খবর পাঠাল। 
+শিকারের আয়োজন হল। বন্য হাতি ধরার এক চমৎকার কৌশল ছিল রাজা উদয়নের। তিনি খুব সুন্দর বীণা বাজাতে পারতেন। সেই বীণার সুরে আকৃষ্ট হয়ে হাতি ধরা দিত। –সব আয়োজন শেষ হলে বৎসরাজ শিকারিদের নিয়ে বনে প্রবেশ করলেন। একটু যেতেই চোখে পড়ল সেই প্রকাণ্ড হাতি। উদয়ন ভীষণ অবাক এবং আনন্দিত। তিনি শিকারিদের দূরে সরে যেতে নির্দেশ দিলেন এবং হাতে তুলে নিলেন বীনা। মিষ্টি ঝঙ্কার তুলে এগিয়ে গেলেন হাতির কাছে। হাতিটাও ধীরে ধীরে কাছে এল। উদয়ন যখন হাতির একেবারে নিকটে তখন খুলে গেল নকল হাতির গায়ে লাগানো গোপন দরজা। বেরিয়ে এল সশস্ত্র কয়েকজন সৈন্য। তারা ঘিরে ধরল নিরস্ত্র রাজাকে। মহাসেনের বিরাট সৈন্যবাহিনী চারদিকে লুকিয়ে ছিল, এরাও বেরিয়ে এল। শুরু হল উভয় পক্ষের মধ্যে যুদ্ধ। কিন্তু ততক্ষণে বন্দি রাজা উদয়নকে উজ্জয়িনীর পথে সরিয়ে নেওয়া হয়েছে। 
+৯ 
+উদয়নের বন্দি হবার খবরে দারুণ চটে গেল বৎসরাজ্যের অধীনস্থ সামন্ত রাজারা। কিন্তু মহামন্ত্রী যৌগন্ধরায়ন ও প্রধান সেনাপতি রুমন্বান ভাবছেন অন্য কথা। অবন্তি রাজ্য আক্রমণ করলে অবন্তির রাজা যদি বন্দি উদয়নকে হত্যা করেন। সুতরাং কৌশলে রাজাকে মুক্ত করতে হবে। 
+বৎসরাজ উদয়ন বন্দি,—মহাসেনের আনন্দ ধরে না। তিনি যথেষ্ট সম্মানের সাথে বৎসরাজকে গৃহবন্দি করে রাখলেন। উদয়ন কি আর করেন। হাতে তুলে নেন বীণা। সঙ্গীতচর্চা করে সময় কাটাতে থাকেন। 
+একদিন মহাসেন এলেন উদয়নের কাছে। সাথে তার কন্যা বাসব দত্তা। উদয়নকে অনুরোধ করলেন তিনি যেন বাসব দত্তাকে সঙ্গীত শিক্ষা দেওয়ার ভার নেন। এ প্রস্তাব উদয়নের কাছে অপমানজনক মনে হলেও শেষ পর্যন্ত তিনি সম্মত হলেন। এক-দুই করে দিন কাটতে লাগল। বাসব দত্তার রূপ-গুণে মুগ্ধ হলেন রাজা উদয়ন। রাজাকেও ভালো লাগল বাসব দত্তার। 
+মহামন্ত্রী যৌগন্ধরায়ন কিন্তু নিশ্চপ বসে ছিলেন না। তিনি বৎসরাজের পালিয়ে যাবার উপযুক্ত ব্যবস্থা করতে লাগলেন। বৎস ও অবন্তি রাজ্যের মাঝে বিন্ধ্য পর্বতের বনাঞ্চল। এখানে রাজত্ব করতেন উদয়নের বন্ধু পুলিন্দরাজ। ঠিক হল রাজা উদয়ন পালিয়ে এসে এখানেই বিশ্রাম নেবেন ! 
+অত্যন্ত গোপনে রাজা উদয়ন ও বাসব দত্তার পালাবার ব্যবস্থা হল। ঠিক হল মহাসেনের হাতিশালের সবচেয়ে দ্রুতগামী হাতির পিঠে চড়ে তারা পালাবেন। আর সাথে নিতে হবে প্রচুর ধনরত্ন। —বাসব দত্তার সাহায্যে এক রাতে মহাসেনের মদের মধ্যে ঘুমের ওষুধ মেশানো হল। সে মদ পরিবেশন করা হল প্রহরীদের। প্রহরীরা যখন গভীর ঘুমে নিশ্চুপ তখন আগের ব্যবস্থা মতো উদয়ন ও বাসবদত্ত হাতির পিঠে চড়ে পালালেন। বাইরের ফটকের প্রহরীরা বাধা দিতে এলে উদয়ন তাদের হত্যা করেন। 
+এই পালানোর খবর কিছুক্ষণের মধ্যেই রাজা মহাসেনের কাছে পৌছল। তিনি দ্রুত সৈন্য পাঠালেন। এদিকে তো বুদ্ধি ঠিক করাই ছিল। হাতিটি চলছে দ্রুত আর পথের দুপাশে ছড়িয়ে দেওয়া হচ্ছে সাথে আনা সোনাদানা। মহাসেনের সৈন্যরা এখন বৎসরাজকে ধরতে আগ্রহী নয়। তাদের আগ্রহ ধনরত্ন কুড়ানোর দিকে। ফলে সহজেই উদয়ন ও বাসব দত্ত অবন্তি রাজ্য ছেড়ে পুলিন্দ রাজ্যে প্রবেশ করলেন। কয়েকদিন এখানে বেশ আনন্দে কাটল। এবার তারা ফিরে গেলেন নিজ দেশ বৎস রাজ্যের জনসাধারণের কাছে। আনন্দের বন্যা বয়ে গেল। ধুমধাম করে বিয়ের আয়োজন হল রাজা উদয়ন আর বাসব দত্তার। বিয়ে আগেই দূত এল অবন্তি রাজ্য থেকে। এ বিয়েতে রাজা মহাসেন ভীষণ খুশি, তিনি নিজপুত্র গোপালকে পাঠিয়েছেন প্রচুর উপহার দিয়ে। গোপাল আনুষ্ঠানিকভাবে বোনকে সম্প্রদান করলেন উদয়নের কাছে। 
+এই বিয়ের মধ্য দিয়েই বৎস রাজ্যের সাথে অবন্তি রাজ্যের দীর্ঘদিনের বিবাদ মিটে গেল।
+১০ 
+আঠার জন ঘোড়সওয়ার 
+রাজার সভাকক্ষ হঠাৎ একরাশ নীরবতায় ডুবে গেল। কারো মুখে কোনো রা নেই। সবার জোড়া জোড়া চোখ আছড়ে পড়ছে গণকের মুখে। আল্পনা আঁকা মেঝেয় হাঁটু মুড়ে বসেছেন রাজগণক। কপালে তার ভাঁজ। পরতে পরতে চিন্তার রেখা। পেছনে ঝুলে পড়া টিকিটা বাতাসে একটু একটু দুলছে। সবার বুকে চিবচিব টিপটিপ শব্দ। দুশ্চিন্তায় কালো হয়ে যাচ্ছে গণকের মুখ। আর সে কালোর ছায়া পড়ছে উপস্থিত সবার চোখেমুখে। 
+ধীরে ধীরে পুরোনো পুথির পাতা থেকে চোখ সরালেন গণক। খড়িমাটির আঁকিবুকিগুলো মুছে ফেললেন। এবার আলতো করে তাকালেন পাত্রমিত্র সভাসদ সবার দিকে। সবশেষে তার দৃষ্টি এসে স্থির হল রাজার চোখে। এতক্ষণে মুখ খুললেন তিনি। 
+গণনার ফলাফল রাজার জন্য খুব ভয়ের। শিগগিরই তুর্কি আক্রমণের আশঙ্কা দেখা দিয়েছে। চমকে উঠল উপস্থিত সবাই। বুকের ভেতরে এক শিরশিরে অনুভূতি প্রবেশ করেছে। দিল্লির সিংহাসনে তখন তুর্কি মুসলমান। তুর্কি সেনাপতি বখতিয়ার খলজী ক্রমে এগিয়ে আসছেন। বিহার পর্যন্ত অধিকার করেছেন তিনি। এবার নির্ঘাত বাংলাদেশের দিকে ঘোড়া ছোটাবেন। ভয়ে কাঠ হয়ে গেছে সবাই। এমনিতেই তুর্কি আক্রমণের ভয় বুকের ভেতর ঘুরপাক খাচ্ছিল, এবার তা প্রকাশ পেল সবার চোখেমুখে। বৃদ্ধ রাজা লক্ষ্মণ সেনের মুখেও চিন্তার রেখা | 
+গণক আবার পুঁথির পাতা ওল্টালেন। ওই তো স্পষ্ট লেখা আছে তুর্কিবীরের কথা—যার হাতে বাংলার সেন রাজত্বের অবসান ঘটবে। তুর্কি সেনাপতির দেহের পুরো বর্ণনা আছে বইতে। বেঁটেখাটো লোক। দেখতে মোটেও সুন্দর নন। বেমানান লম্বা দুটাে হাত। ঝুলে থাকে হাঁটু পর্যন্ত। তবে কি বখতিয়ার? বিহার জয় করে বাংলার দরজায় সেই তো কড়া নাড়ছে। 
+তবু নিশ্চিন্ত হতে চান সাবধানী রাজা লক্ষ্মণ সেন। গুপ্তচর পাঠালেন বিহারে। বখতিয়ার খলজীর চেহারা আর আকৃতি ভালো করে দেখে আসবে সে। মিলিয়ে দেখবে পুঁথির কথার সাথে মিলছে কি না –কদিন পর ফিরে এল গুপ্তচর । পুঁথির তুর্কিবীরের সাথে চেহারা-নকশা আর দেহ আকৃতি হুবহু মিলে গেছে বখতিয়ার খলজীর । 
+ভয়ে বিবর্ণ সবাই। ব্রাহ্মণ পণ্ডিতরা রাজাকে অনুরোধ করলেন পূর্ব বাংলায় ফিরে যেতে। আর নিজেরা বাধাছাদা শুরু করলেন। কিন্তু রাজি হতে পারলেন না স্বয়ং রাজা। রাজধানী বিক্রমপুর ছেড়ে এসেছেন নদীয়ায়। গঙ্গার তীরে এই পবিত্র স্থানে বাকি দিনগুলো নিশ্চিন্তে কাটাবেন বলে। এখন আবার বিক্রমপুরে ফিরে যাওয়া! না, তা হতে পারে না। তা ছাড়া আশি বছরের বুড়ো শরীরে এত ধকল সইবে কেন! যা ঘটে ঘটুক—শেষ পর্যন্ত অদৃষ্টের ওপর ভরসা করে নদীয়ায় থেকে যাওয়াই স্থির করলেন তিনি। অনেকেই ফিরে গেলেন বিক্রমপুরে। রাজা ফিরেও তাকালেন না। 
+১১ 
+লক্ষ্মণ সেন কিন্তু নিশ্চিন্ত বসে থাকেন নি। আক্রমণ প্রতিরোধের জন্য সৈন্য সাজাতে লাগলেন। সে যুগে বাইরে থেকে বাংলা আক্রমণের একটিমাত্র পথ খোলা ছিল। তা হচ্ছে রাজমহলের পাশে তেলিয়াগড়ের গিরিপথ। বাকি সব জায়গায় পাহাড়, বন, নয়তো নদ-নদীর বাঁধা। সুতরাং একমাত্র পথ তেলিয়াগড় দিয়ে যাতে কাকপক্ষীটিও প্রবেশ করতে না পারে সে ব্যবস্থা করলেন রাজা। এবার তিনি নিশ্চিন্ত। তুর্কি আক্রমণের ভয় ঝেড়েমুছে ফেলে অবসর কাটানোয় মেতে রইলেন। ওদিকে বখতিয়ার খলজী কিন্তু ঠিক ঠিকই বাংলা আক্রমণের সিদ্ধান্ত নিয়েছিলেন। তিনি ছিলেন খুব দক্ষ সেনাপতি। যুদ্ধকৌশলে তার জুড়ি ছিল না। আফগানিস্তানের এক পাহাড়ি এলাকায় ছিল তার আদিবাস। এক দরিদ্র তুর্কি পরিবারে জন্ম নিয়েছিলেন। ছেলেবেলায়ই চাকরি খোঁজার জন্য তাঁকে বেরিয়ে পড়তে হয়েছে নিজ দেশ ছেড়ে। এপথ সেপথ করে শেষ পর্যন্ত ঠাঁই মিলেছিল দিল্লির দরবারে। সুলতান কুতুবুদ্দিন আইবক তাকে যোগ্য মর্যাদা দিয়েছিলেন। পছন্দসই আশ্রয় পেয়ে বখতিয়ারও মেতে উঠেছিলেন যুদ্ধজয়ের নেশায়। 
+শুরুতেই বখতিয়ার বাংলায় প্রবেশ করার পথঘাট সম্বন্ধে খোঁজখবর নিলেন। বুঝতে পারলেন তেলিয়াগড় দিয়ে আক্রমণ করা বুদ্ধিমানের কাজ হবে না। কিন্তু তাই বলে তো আর থেমে থাকা যায় না। অবশেষে সিদ্ধান্ত নিলেন। তেলিয়াগড়ের দক্ষিণ আর বাংলার সমস্ত পশ্চিম অংশ ছিল ঝাড়খণ্ডের দুর্গম বন আর পাহাড়। বখতিয়ার খলজী সিদ্ধান্ত নিলেন এই ঝাড়খণ্ড দিয়েই আক্রমণ করতে হবে। কিন্তু এতে সমস্যাও ছিল। এই দুর্গম বন দিয়ে সৈন্যবাহিনী নিয়ে এগুবেন কেমন করে। যুদ্ধপটু বখতিয়ার বের করলেন বুদ্ধি। তার সৈন্যবাহিনীকে ছোট ছোট অনেকগুলো দলে ভাগ করলেন। এবার যাত্রা শুরু। সতের জন সৈন্যের একটি ছোট দল নিয়ে তিনি ঘোড়া ছোটালেন বনের ভেতর। পেছনে পেছনে অনুসরণ করল অন্যেরা। 
+সবাইকে অনেক পেছনে ফেলে সাখী সতের জন ঘোড়সওয়ার নিয়ে নদীয়ার সীমান্তে এসে দাঁড়ালেন বখতিয়ার। খুব স্বাভাবিকভাবেই প্রবেশ করলেন নগরে। সে সময় তুর্কিরা ঘোড়া বিক্রি করতে বাংলায় আসত। এই অঞ্চল দিয়ে আক্রমণের কোনো আশঙ্কা ছিল না। নগররক্ষীরা তাই এই আঠার জন ঘোড়সওয়ারকে বণিক ভেবে নগরে ঢুকতে দিল। 
+১২ 
+মূল বাহিনী পেছনে পড়ে যাওয়ায় নতুন সিদ্ধান্ত নিলেন বখতিয়ার। ইশারায় সার্থীদের বুঝিয়ে দিলেন। আঠার জন ঘোড়সওয়ার ধীরে ধীরে এগিয়ে গেল রাজপ্রাসাদের দিকে নগরীর কাকপক্ষীও টের পেল না কী ঘটতে যাচ্ছে । সৈন্যরা প্রাসাদের চারদিকে ছড়িয়ে পড়ল। সেনাপতির ইঙ্গিতের অপেক্ষায় প্রহর গুনতে লাগল তারা। অবশেষে ইঙ্গিত এল সেনাপতির। তারা একযোগে ঝাঁপিয়ে পড়ল প্রাসাদরক্ষীদের ওপর। এমন আক্রমণের জন্য কেউ প্রস্তুত ছিল না। সহজেই ধরাশায়ী হল রক্ষীরা। বখতিয়ার খলজী আর তার সতের সৈন্য এবার খোলা তলোয়ার হাতে প্রবেশ করল রাজপ্রাসাদে। এই হঠাৎ আক্রমণে সবাই দিশেহারা। রাজপ্রাসাদে তুর্কি সৈন্য দেখে তারা বুঝে নিয়েছে সমগ্র নদীয়া তুর্কিদের দখলে। এমনিতেই তুর্কি আক্রমণের ভয় সবার বুকে বাসা বেঁধেছিল। তাই আক্রমণকারীদের সংখ্যা আঠার না আঠার শ হিসাব করার সাহস দেখাল না কেউ। যে যেদিকে পারল প্রাণ নিয়ে ছুটোছুটি শুরু করে দিল। 
+সময়টি ছিল গনগনে দুপুর। রাজা লক্ষ্মণ সেন সবে খেতে বসেছিলেন। এ সময় হন্তদন্ত হয়ে ছুটে এল লোকজন। সাথে নিয়ে এল তুর্কি আক্রমণের দুঃসংবাদ– প্রাসাদে তুর্কি সৈন্য, সুতরাং আর রক্ষা নেই। এবার টনক নড়ল রাজার। আর উপায় কি। না পালালে বেঘোরে প্রাণ যাবে। অবশেষে পরিবার-পরিজন নিয়ে প্রাসাদের পেছনের গুপ্তপথ দিয়ে বেরিয়ে এলেন। নৌকো ভাসালেন পূর্ব বাংলায়—রাজধানী বিক্রমপুরের দিকে। 
+এদিকে আঠার জন ঘোড়সওয়ার প্রাসাদ দখল করার পরপরই বখতিয়ারের মূল বাহিনী আঘাত হানল নদীয়ায়। ফলে সহজেই নদীয়া মুসলমানদের অধিকারে চলে এল। 
+বখতিয়ার খলজী সমগ্র বাংলাদেশে অভিযান করেন নি। তবু ১২০৪ খ্রিষ্টাব্দের শুরুতে এমনি করেই নদীয়া বিজয়ের মধ্য দিয়ে বাংলায় প্রথম মুসলমান শাসনের সূচনা হয়। 
+১৩ 
+বাবরের ভারত বিজয় 
+ভারতে মোগল বংশের প্রতিষ্ঠা করেন জহিরুদ্দিন মুহম্মদ বাবর,–এ কথা আমরা অনেকেই জানি। এক অদ্ভুত চরিত্রের মানুষ ছিলেন তিনি। যোদ্ধা হিসেবে তার জীবনকালের দিকে তাকালে অবাক হতে হয়। কখনো তার কোমল রূপ ভেসে ওঠে পাঠকের চোখে। একবুক উদারতা নিয়ে এসে দাঁড়ান ইতিহাসের পাতায়। আবার যুদ্ধের ময়দানে শক্ত হাতে উঁচিয়ে ধরেন তরবারি। বাবরের বিচিত্র জীবন কাহিনী তিনি নিজেই লিখে গেছেন। বাবরের আত্মকাহিনী থেকে এই অসাধারন উদার মানুষটিকে সহজেই খুঁজে নেওয়া যায়। 
+মধ্য এশিয়া তোলপাড় করা দুই যোদ্ধা, তৈমুরলঙ আর চেঙ্গিস খান। বাবা ও মায়ের দিক থেকে এই দুই বীরযোদ্ধার রক্ত ছিল বাবরের মধ্যে। পারস্যের পূর্ব সীমান্তের ছোট্ট রাজ্য ফারগানা। এরই অধিপতি হলেন তরুণ বাবর। কিন্তু মন ভরে না তার। ঐশ্বর্যভরা ভারতবর্ষের কথা শুনেছেন তিনি। এখন একমাত্র স্বপ্ন ভারতের অধীশ্বর হওয়া। 
+পনের শ চার-এ বাবর প্রথম কাবুল ও গজনী অধিকার করেন। এবার কাবুলে বসে তার পরামর্শ সভা। ঠিক হয়, হঠাৎ করে ভারত আক্রমণ করতে হবে। ভারত সম্পর্কে তার অভিজ্ঞতার কথা বলতে গিয়ে বাবর লেখেন, ‘এর আগে আমি কখনো গ্রীষ্মপ্রধান দেশ দেখি নি। হিন্দুস্থানের কোনো অংশও দেখি নি। এখানে এসে মনে হল যেন নতুন জগতে এসেছি। এখানকার তৃণ-গুল্ম সব পৃথক জগতের, বনের পশুরাও অন্য ধরনের, পাখিদের পালকও বিচিত্র এবং যাযাবর জাতিগুলোর আচারআচরণ ও রীতিনীতিও পৃথক রকমের। 
+১৪ 
+প্রয়োজনে বাবর যে কতটা নিষ্ঠুর হতে পারেন তা ফুটে উঠেছে তার ভারত অভিযানের বর্ণনায়। ভারতের প্রবেশমুখে ছোট রাষ্ট্র বাজু। এখানকার অধিবাসীরা আত্মসমর্পণ না করে যুদ্ধ চালিয়ে যায়। ফলে বাজু অধিকার করে বাবর তিন হাজার সৈন্যকে বন্দি করেন। এবার বন্দিদের প্রকাশ্যে শিরশ্ছেদ করা হয়। এখানেই ক্ষান্ত হলেন না বাবর। তিনি নির্দেশ দিলেন, কাটা মুণ্ড দিয়ে যাতে বিজয় তোরণ তৈরি করা হয়। কোহাট রাজ্য অধিকার করেও বাবর বন্দি আফগানদের হত্যা করেন। এবং তাদের কাটা মাথা দিয়ে একটি স্তম্ভ তৈরি করেন। –এসব নিষ্ঠুরতায় কিন্তু বাবর গৌরব বোধ করতেন। এই নিষ্ঠুর মোগল বীর নীতির প্রশ্নে মাঝে মাঝে কঠোরও হতেন। একবার তার কিছু সৈন্য পরাজিত অঞ্চলে খুব লুটতরাজ করে এবং পরাজিত সাধারণ মানুষের ওপর অশালীন ব্যবহার করে। বাবরের নির্দেশে এই সৈন্যদের ধরে এনে মৃত্যুদণ্ডে দণ্ডিত করা হয়। পরাজিত সাধারণ জনগণের দুঃখকষ্ট কখনো কখনো ব্যথিত করে তুলত বাবরকে। অত্যাচারীর প্রতি তার তলোয়ার শানিয়ে উঠত। বর্তমান পাকিস্তানের শিয়ালকোট দখলের পর বাবর দেখতে পান জাঠ আর গুর্জব নামে দস্যু জাতির লোকেরা সাধারণ মানুষের মোষ, ষাঁড় ইত্যাদি লুট করে করে নিয়ে আসে। শুধু তাই নয়, বাবর তাঁর আত্মজীবনীতে উল্লেখ করেন, শিয়ালকোট থেকে যখন অর্ধনগ্ন ক্ষুধিত প্রজারা অতিকষ্টে রাজার শিবিরের দিকে অগ্রসর হতে থাকে সে সময় পথেই তাদের ওপর আক্রমণ চলে এবং তাদের সর্বস্ব লুষ্ঠিত হয়ে যায়। অত্যাচারীদের খুঁজে বের করে আমি তাদের দু'তিন জনকে টুকরো করে কেটে ফেলবার আদেশ ঘোষণা করি। ’ 
+বাবর যে সময় ভারতে আসেন তার আগে থেকেই দিল্লির সিংহাসনে অধিষ্ঠিত ছিলেন লোদী বংশের সুলতানরা। নিজেদের মধ্যে নানা রকম দ্বন্দ্রে এ সময় লোদী সুলতানরা দুর্বল হয়ে পড়েছিলেন। বাবর যখন দিল্লির দিকে এগিয়ে আসেন তখন সিংহাসনে ছিলেন ইব্রাহীম লোদী। ছোটবড়ো অনেক অভিযান শেষে তিনি পনের শ ছাব্বিশে পানিপথ নামক স্থানে ইব্রাহীম লোদীকে পরাজিত করে চূড়ান্তভাবে ভারতের সম্রাট হন। ভারতসম্রাট হওয়ার জন্য বাবর পরপর পাঁচটি অভিযান পরিচালনা করেন এবং পঞ্চমবার ইব্রাহীম লোদীকে পরাজিত করেন। 
+সাত-আট দিন পানিপথে থেকে অতি সহজে কীভাবে অর্ধদিনের যুদ্ধে সুলতান ইব্রাহীম লোদীকে পরাজিত করেন তার বিবরণে বাবর লিখেছেন, সূর্যোদয়ের সঙ্গে সঙ্গে যুদ্ধ আরম্ভ হয়েছে এবং অর্ধেক দিনের মধ্যে তার সৈন্যদল শক্রপক্ষের বিপুল সৈন্যবাহিনীকে সম্পূর্ণ পর্যুদস্ত করেছে। এই যুদ্ধে পঞ্চাশ-ষাট হাজার সৈন্য নিহত হয়েছিল। বাবরের আত্মকাহিনীতে আরো লেখা রয়েছে যে, যুদ্ধ শেষে পলায়নপর শত্রু সৈন্যদের অনুসরণ করে অনেককেই হত্যা ও বন্দি করা হয়। যুদ্ধক্ষেত্রে ইব্রাহীম লোদীকে ধরে হত্যা করা হয় এবং তার কাটা মাথা আগ্রায় এনে বাবরের কাছে দেওয়া হয়। 
+১৫ 
+খোদার প্রতি অগাধ বিশ্বাস ছিল সম্রাট বাবরের। তারই প্রমাণ পাওয়া যায় তার আত্মকথায়। তিনি তার বিজয় সম্পর্কে বলেছেন, “আমার এই সাফল্য নিজের ক্ষমতায় সম্ভব হয়েছে বা এ সৌভাগ্য আমি নিজের চেষ্টায় অর্জন করেছি, এমন আমি কখনো ভাবতে পারি না। খোদার অপরিসীম দয়া এবং অনুগ্রহেই এ গৌরব ও সৌভাগ্য অর্জন সম্ভব হয়েছে। ’ 
+বাবরের আত্মজীবনী থেকে তার ব্যক্তিগত জীবন সম্পর্কে জানারও সুযোগ রয়েছে। বাবরের জন্ম তাতার জাতিতে। মধ্য এশিয়ার ফারগানায় সুলতান ওমর শেখ মির্যা ছিলেন বাবরের পিতা। বাবরেরা ছিলেন তিন ভাই ও পাঁচ বোন। তিনি ছিলেন বড়। তার মায়ের নাম ছিল কুতলুক নিগার খানুম। 
+বাবরের পিতা চৌদ্দ শ চুরানব্বই-এ মারা যান। এ সময় বাবরের বয়স ছিল মাত্র বার বছর। এ বয়সেই তিনি সিংহাসনে বসেন। এবং পরবর্তী সময়ে এই বীরযোদ্ধা মধ্য এশিয়া অতিক্রম করে ঢুকে পড়েন ভারতে। ভারতবর্ষের রাজধানী আগ্রা তার দখলে আসে। সেই থেকে ভারতে শুরু হয় মোগল বংশের শাসন। দীর্ঘ দুশ বছরের জন্য ভারত চলে আসে মোগল সম্রাটদের হাতে। 
+১৬ 
+মাহম আনগা 
+ষোড়শ শতকের কথা। মোগল সম্রাট হুমায়ুন পাঠানদের হাতে বিতাড়িত হয়েছেন। সিন্ধুর মরু অঞ্চলে দিন কাটছে তার। সেখানেই স্ত্রী হামিদা বানুর কোলজুড়ে এল ভবিষ্যৎ মোগল সম্রাট আকবর। আকবরের প্রতিপালনের জন্য প্রয়োজন হয় ধাত্রীর। আকবরের জন্য দশ জন ধাত্রী নিয়োগের কথা জানা যায়। এদের মধ্যে প্রধান ছিলেন মাহম আনগা। মাহম মায়ের স্নেহ দিয়ে বড় করে তুলেছিলেন আকবরকে। তাই তো তার নামের শেষটা আনগা । ‘আনগা’ অর্থ স্নেহময়ী ধাত্রী। যিনি মায়ের স্নেহ দিয়ে অন্যের সন্তানকে লালন করেন। শব্দটা তুর্কি। তাই আমাদের কাছে অন্যরকম শোনায় । 
+বুদ্ধিমতী আর শিক্ষিতা হিসেবে তুরস্কের মেয়ে মাহমের খুব নাম ছিল। আকবর পড়াশোনার তেমন সুযোগ পান নি। কিন্তু জ্ঞানী হিসেবে ছিল তার সুনাম। এর পেছনে মাহম আনগার চেষ্টা ছিল অনেকখানি। মাহম আকবরকে সামনে রেখে কবিতা আবৃত্তি করতেন। আকবর মনোযোগ দিয়ে শুনতেন। এভাবে সম্রাট অনেক কবিতা মুখে মুখে শিখে ফেলেছিলেন। ইতিহাসে দেখা যায় শিল্প, সাহিত্য, সঙ্গীত প্রভৃতির দিকে আকবরের যথেষ্ট অনুরাগ ছিল। এর পেছনে আকবরের ধাত্রী মায়ের প্রভাবের কথা সবাই স্বীকার করেন। 
+দেখতে দেখতে পনের বছর কেটে যায়। হুমায়ুনের কষ্টের দিনগুলো একদিন শেষ হয়। তিনি ফিরে পান সাম্রাজ্য। আবার নহবত বেজে ওঠে। হুমায়ুন নতুন করে বসেন সিংহাসনে। তার দুঃসময়ে একজন ঘোড়সওয়ার সৈনিক বাদশাহকে ছায়ার মতো অনুসরণ করতেন। শক্ৰ যেন বাদশাহর কাছটিও মাড়াতে না পারে। দুঃসময়ের বন্ধু এই ঘোড়সওয়ার নাদিম খানকে ভোলেন নি বাদশাহ। মাহম আনগাও ছিলেন বাদশাহর খুব স্নেহের। তাই দিনক্ষণ দেখে একদিন তাদের বিয়ে দিয়ে দিলেন। 
+ধীরে ধীরে সময় পেরোয়। মায়ের মতো স্নেহ দিয়ে আকবরকে আগলে রাখেন মাহম। এমনি একদিন মাহমের কোলে জন্ম নেয় এক ছেলে। নাম রাখা হয় আদম খান। হুমায়ুনের মৃত্যুর পর আকবর হন মোগল সম্রাট। সম্রাট আকবর ভাইয়ের মতো স্নেহ করতেন আদম খানকে। বছর পেরোয়। নতুন বছর আসে। বড় হয় আদম খান। যুদ্ধবিদ্যায় পটু হয়ে ওঠে। সম্রাট আদম খানের ওপর অনেক যুদ্ধের দায়িত্ব দিয়ে নিশ্চিন্ত হন। 
+ক্ষমতার লোভ খুব খারাপ। ক্ষমতার জন্য কত খুনোখুনি হয়ে যায়। মোগলদের ইতিহাস পড়লেই পাওয়া যাবে এর সত্যতা। কখনো ক্ষমতার জন্য বাবা বন্দি হয়েছেন ছেলেদের হাতে। ভাই হত্যা করেছে তার আপন ভাইকে। আর মাহম আনগা। তিনি তো সম্রাটের ধাত্রী। তার সাথে সম্রাটের রক্তসম্পর্ক ছিল না। 
+১৭ 
+স্নেহময়ী ধাত্রী মাহম আনগার মনেও ক্ষমতার লোভ দেখা দিল। এই লোভ জাগিয়ে তুলল পীর মোহাম্মদ শিরওয়ানী নামের এক অভিজাত। সুযোগ পেলেই উপদেশ দিয়ে কান ভারী করে তোলে মাহম আনগার। সম্রাট আকবর শিকার নিয়ে সব সময় ব্যস্ত থাকেন। এটাই সুবর্ণ সুযোগ। বাদশাহকে সরিয়ে সহজেই সিংহাসনে বসতে পারে আদম খান। তখন আর ভাবনা কি! মাহম আনগার হাতেই চলে আসবে ভারতবর্ষ। শিরওয়ানীর পরামর্শে লোভ মাথাচাড়া দেয়। মাহম আনগা মনে মনে সিদ্ধান্ত নিয়ে ফেলেন। ক্ষমতার লোভে তিনি তখন অন্ধ। একটিবারও আকবরের কথা মনে হল না তার। এত স্নেহ দিয়ে যাকে বড় করলেন তার কথা ভুলে গেলেন সহজেই। 
+মাহম আনগা সুযোগ খুঁজতে লাগলেন সিংহাসন দখলের। এদিকে মালওয়া রাজ্যের সাথে বিরোধ উপস্থিত হল। আকবর যুদ্ধে পাঠালেন আদম খানকে। বিজয়ী আদম খান পরাজিত মালওয়া রাজ্যের মানুষের ওপর অমানুষিক অত্যাচার করে। রাজপুরীর মেয়েরা এই অত্যাচার থেকে রেহাই পায় নি। 
+হৃদয়বান সমাট আকবর এ সংবাদে ব্যথিত হলেন। আদম খানের এই রুক্ষ ব্যবহারের কথা জানালেন মাহম আনগাকে। ক্ষমতার মোহ থাকলেও শিক্ষিতা বুদ্ধিমতী মাহম ছেলেকে সমর্থন করতে পারলেন না। ছেলেকে বোঝালেন, তিরস্কার করলেন। কিন্তু কে শোনে কার কথা। ক্ষমতার নেশায় তখন অন্ধ আদম। শেষ পর্যন্ত মায়ের অবাধ্য হল সে। মাহম আনগা অবাক হলেন, দুঃখ পেলেন। কিন্তু তখন শোধরানোর কোনো উপায় ছিল না। 
+এক রাতের কথা। ঘুমে অচেতন মোগল মহল। আদম পা টিপে টিপে ঢোকে সম্রাটের ঘরে। সম্রাট ঘুমান নি বুঝতে পারে নি সে। খোলা তলোয়ার নিয়ে ঝাঁপিয়ে পড়ে বাদশাহর ওপর। মুহুর্তে আকবর সরিয়ে ফেলেন নিজেকে। ব্যর্থ আদমের বুক ভয়ে কেঁপে ওঠে। সম্রাট এক পা এগিয়ে আসেন। কষে চড় মারেন ওর গালে। হুমড়ি খেয়ে পড়ে জ্ঞান হারিয়ে ফেলে আদম । 
+সাড়া পেয়ে সেপাই-সন্ত্রী সব এসে গেছে। ক্রোধে ফেটে পড়া বাদশাহ নির্দেশ দেন হাত-পা বেঁধে আদমকে দুর্গের উপর থেকে ফেলে দিতে। নির্দেশ পালিত হতে দেরি হয় না। এভাবেই মৃত্যু হয় ক্ষমতালোভী আদমের। ছেলের মৃত্যুসংবাদ সইতে পারলেন না মাহম আনগা। ধীরে ধীরে তাকে ঘিরে ধরল মৃত্যু। অনেক গুণ থাকার পরও একজন ধাত্রী মা মাহম আনগা কলঙ্কের অভিযোগ কাঁধে নিয়ে হারিয়ে গেলেন মোগল ইতিহাসের ফাঁকফোকরে। 
+১৮ 
+জীনাত মহল 
+জীনাত মহল। মহল আলো করা বেগম। মোগল বংশের শেষ সম্রাজ্ঞী। সম্রাট বাহাদুর শাহের বেগম। অন্য সব বেগমদের চেয়ে একটু যেন আলাদা। ছাইচাপা আগুন তার বুকের ভেতর ধিকিধিকি জ্বলত। জ্বলে জ্বলে সে আগুন একদিন পেল প্রচণ্ড শক্তি। ফেটে পড়ল দারুণ তেজে। জীনাত মহলকে নতুন করে চিনল সবাই। তিনি হলেন সংগ্রামী বেগম। 
+সম্রাট আওরঙ্গজেবের মৃত্যুর পর মোগল সাম্রাজ্যে দুর্দশা নেমে আসে। যোগ্য উত্তরাধিকারীর অভাবে দুর্বল হয়ে পড়ে মোগল শক্তি। এই দুর্বলতার সুযোগে এগিয়ে আসে বণিক ইংরেজরা। ভারতের রাজনীতিতে ধরে ধরে নিজেদের জড়িয়ে ফেলে। দুর্বল মোগল সম্রাটদের বানিয়ে ফেলে তাদের হাতের পুতুল। 
+আঠার শ সাইত্রিশ খ্রিষ্টাব্দে দ্বিতীয় বাহাদুর শাহ সিংহাসনে বসেন। তখন ইংরেজরাই দেশের সর্বেসর্বা। তারা বাহাদুর শাহকে মোটা টাকা বৃত্তি দিয়ে দিল্লির শাহী দুর্গে অলস জীবনের ব্যবস্থা করেছিল। আর নিজেরা পর্দার আড়ালে বসে তুলে নিয়েছিল রাজদণ্ড। শুধু তাই নয়, ক্রমে ইংরেজরা এমন সব বিধি জারি করতে লাগল যে, ভবিষ্যতে মোগলদের হাতে ক্ষমতা ফিরে আসার পথ বন্ধ হওয়ার উপক্রম হল। বৃদ্ধ সম্রাট বাহাদুর শাহ কোনো ঝামেলায় জড়াতে চান না। তিনি কবিতা লিখে আর ঘুড়ি উড়িয়ে অবসর কাটান। কিন্তু ইংরেজদের ওপর সন্দেহ গভীর হল বেগম জীনাত মহলের । লালকেল্লার ভেতরে বসে এই বেগমের লাল রক্ত টগবগ করে উঠল। আঠার শ সাতান্ন সাল। ইংরেজদের বিরুদ্ধে জীনাত মহলের মতো অনেক দেশপ্রেমিকের বুকে ঘৃণা জমে উঠেছে। আশার আলো দেখতে পেলেন বেগম। গোপনে যোগাযোগ করলেন এই দেশপ্রেমিকদের সাথে। ইংরেজদের বিরুদ্ধে সংগ্রাম করার জন্য উৎসাহ দিলেন। দেশপ্রেমিক যোদ্ধাদের মধ্যে একটি বড় অংশ ছিল সেনাবাহিনীর সদস্য। গোপনে তাদের সাথে সভা হয় বেগম জীনাত মহলের। সংগ্রাম নিয়ে কথা হয়। ঠিক করেন সবাই একযোগে স্বাধীনতার জন্য যুদ্ধ করবেন, ইংরেজদের হটিয়ে দেবেন এদেশ থেকে। 
+১৯ 
+পরস্যের সাথে ইংরেজদের সম্পর্ক ভালো ছিল না। এ সময় পারস্য আর ইংরেজদের মধ্যে যুদ্ধ বেধে যায়। জীনাত মহল সুযোগ গ্রহণ করলেন। পারস্য সম্রাটের কাছে সাহায্য চাওয়ার জন্য বাহাদুর শাহকে পরামর্শ দিলেন। সম্রাট দূত পাঠালেন পারস্যে। স্বাধীনতা সংগ্রাম শুরু করার প্রস্তুতি নিলেন বেগম। বিপ্লবীদের সাথে গোপন বৈঠক বসত দিল্লির দুর্গে। জীনাত মহল তীক্ষ্ন বুদ্ধি দিয়ে সবাইকে উদেশ দিলেন। ঠিক হল আঠার শ সাতান্ন সালের তেইশ জুন একযোগে শুরু হবে বিপ্লব। 
+সব ঠিকঠাক। এমন সময় গোল বাঁধল মিরাটে। ব্যরাকপুর সেনা ছাউনির সিপাহি মঙ্গল পান্ডের আর তর সইছিল না। উনত্রিশে মার্চের সন্ধ্যায় সবাইকে অবাক করে দিল সে। অস্ত্র নিয়ে একাই ঝাঁপিয়ে পড়ল ইংরেজদের ওপর। পরিকল্পনার গতি গেল থেমে। নির্ধারিত সময়ের অনেক আগেই শুরু হয়ে গেল বিপ্লব। এবার ইংরেজরা প্রস্তুতি নেওয়ার যথেষ্ট সুযোগ পেয়ে যাবে। স্বাধীনতা কেড়ে আনা আর বুঝি সম্ভব হয় না। জীনাত মহলের মনে আশঙ্কা। 
+চারদিকে বিপ্লবের আগুন জ্বলে উঠল। ভারতীয় সিপাহি-জনতা বুকের রক্ত ঢেলে প্রতিশোধ নিতে লাগল, তাদের উৎসাহ হয়ে রইলেন বেগম জীনাত মহল। বিপ্লবের মধ্য দিয়ে জীনাত মহলের একটি নতুন রূপ ভেসে ওঠে। সংগ্রামী বেগমের কঠোর রূপের ভেতর থেকে ফুটে ওঠে তার কোমল মন। ইংরেজদের হাত থেকে পালিয়ে অনেক বিপ্লবী আশ্রয় নেয় দিল্লিতে। জীনাত মহল তাদের পাশে দাঁড়ান। আশ্রয় দেন দুর্গে। দিল্লির আশপাশে বাস ছিল চাকুরে আর ব্যবসায়ী ইংরেজদের। শক্ৰপক্ষ বলে বিপ্লবীদের দ্বারা তাদের ভয় ছিল। জীনাত মহল এসব ইংরেজ নারী— পুরুষদেরও আশ্রয় দেন। এদের জীবন রক্ষার ভার নিজ হাতে গ্রহণ করেন। 
+বিপ্লবীরা রক্ত ঢালছে অকাতরে। সবার মনে আশা। জীনাত মহলের চোখে স্বপ্ন, স্বাধীনতার আলো দেখতে পাচ্ছেন তিনি। বিপ্লবীদের রুখতে পারছে না ইংরেজরা। 
+ইংরেজ সেনাপতিদের চোখেমুখে এবার দুশ্চিন্তার ছায়া। অবশেষে শেষ উপায় বের করল তারা। ওদের মাথায় ষড়যন্ত্রের দুষ্টবুদ্ধি খেলে যায়। দেশীয় সৈন্যদের ভয় দেখাতে শুরু করে। প্রচুর পুরস্কারের লোভ দেখায়। এতে ফল হয়। অনেক দেশীয় নেতা এবং সৈন্য ইংরেজদের সাথে যোগ দেয়। এদের মধ্যে সরাসরি অংশ নেয় শিখ সৈন্যরা। দেশীয় সৈন্যদের এই বিশ্বাসঘাতকতা বিপ্লবের মোড় ঘুরিয়ে দেয়। এবার বিপ্লবীদের পরাজয়ের খবর আসতে থাকে। বিজয়ী ইংরেজরা দিল্লির দোরগোড়ায় উপস্থিত। আর তো ওদের ঠেকিয়ে রাখা যায় না। জীনাত মহল দ্রুত ভাবছেন। ইংরেজরা নিশ্চয়ই কাউকে ক্ষমা করবে না। অবশেষে তিনি সিদ্ধান্ত নিলেন। বিপ্লবীদের পালিয়ে জীবন বাঁচানোর নির্দেশ দিলেন। 
+২০ 
+বৃদ্ধ সম্রাটকে নিয়ে নিজে আশ্রয় নিলেন হুমায়ুনের সমাধিতে। ইংরেজরা দখল করল দিল্লি। এমনি করে শেষ হল চার মাসের যুদ্ধ। স্বাধীনতার আলো জ্বলতে গিয়েও নিভে গেল। ইংরেজরা সন্ধান পেল সম্রাটের। বন্দি হলেন সম্রাট বাহাদুর শাহ আর সংগ্রামী বেগম জীনাত মহল। 
+শুরু হল বিচারের নাটক। সম্রাট আর বেগম দণ্ড পেলেন। তাদের নির্বাসন দেওয়া হল সুদূর বার্মার পাহাড়ি নির্জনে। নিজেদের দেশ-জাতি ছেড়ে চলে যেতে হল বাৰ্মায়। 
+সংগ্রামী বেগমের শেষ জীবন ছিল বড় কষ্টের। সাধারণ প্রজার মতো দিন কাটে। বাৰ্মার নির্জনে সম্রাটের সেবা করেন। সান্তনা দেন,.দিন গড়ায়। এক-দুই করে মাস পেরোয়। নিঃসহায় অবস্থায় মারা যান দিল্লির শেষ সম্রাট বাহাদুর শাহ। যে সংগ্রামী বেগমের তেজ একসময় বিপ্লবীদের জাগিয়ে তুলেছিল। কী করুণ অবস্থায় তিনিও হারিয়ে গেলেন। রেখে গেলেন স্মৃতি। তৈরি করলেন ঐতিহ্য। 
+২১ 
+জাদুর কাপড় 
+ডুরে শাড়ি পরা মেয়ে। চোখে প্রখর দৃষ্টি। হাতের আঙুলগুলো সব সময়ের জন্য যেন সজাগ। সূর্য ওঠার অনেক আগেই আটচালার নিচে এসে বসে যায়। মাছের মসৃণ চামড়ার ভেতর সযত্নে তুলে রাখা তুলো বের করে আনে। টাকু ঘুরিয়ে গভীর মনোযোগে সুতো কাটে। 
+এ সুতো কাটতে প্রয়োজন ঠাণ্ডা আর ভেজা আবহাওয়া। তাই সকাল নটাদশটায় রোদ যখন বাতাসকে গরম করে দেয় তখন থামিয়ে দিতে হয় কাজ। আবার শুরু হয় বিকেলের নরম রোদে। এই সূক্ষ্ম মসৃণ সুতো সবাই কাটতে পারত না। জেমস টেলর নামক একজন ইংরেজ তার দেখা ঢাকার ওপর একটি বই লিখেছিলেন। সেখানে তিনি উল্লেখ করেছেন আঠার শ সালে ঢাকায় মাত্র তিন জন, সোনারগাঁয়ে ছ'সাত জন এবং জঙ্গলবাড়ি ও বাজিতপুরে প্রায় বিশ জন উপযুক্ত নিপুণ সুতো কাটুনি ছিল। এই সুতোগুলো ধীরে ধীরে অনেক পদ্ধতিতে, অনেক যত্নে, অনেক কষ্টে, অনেক নিপুণতায় আশ্চর্য সূক্ষ্ম সুতিবস্ত্রে রূপলাভ করে। দেখে যেন মনে হয় এসব কাপড় মানুষের হাতে বোনা নয়। এ যেন জাদুর কাপড়। মসলিন নামের অহঙ্কার। 
+মসলিন শুধু কাপড় নয়, এ যেন বাঙালির রুচি, ধৈর্য ও চারুত্ব বোধের দৃষ্টান্ত। আর তাই তো অবাক বিষ্ময়ের দৃষ্টি সমলিনের ভাঁজে ভাঁজে আটকে গেছে বিদেশী পর্যটকদের চোখ। মসলিনের রূপ-গুণ-মুগ্ধ পর্যটকদের উচ্ছাস তাই ধরা পড়েছে ইতিহাসের পাতায়। মোগল যুগে বাংলায় মসলিন শিল্পের ঐশ্বর্যের কথা শোনা যায়। 
+অনেককাল আগে থেকেই মসলিন বাংলার ঐতিহ্যের সাথে মিলেমিশে একাকার হয়ে আছে।
+এদিক থেকে প্রাচীন নিদর্শন এক শতকে প্রকাশিত গ্রিক পর্যটক প্লিনির ‘পেরিপ্লাস অব দি ইরিথ্রিয়ান সি গ্রন্থ। এখানে সর্বোৎকৃষ্ট মসলিন হিসেবে ‘গেনজেটিক বা ‘গঙ্গাজলী নামের মসলিনের কথা বলা হয়েছে। দুই শতকে ‘টলেমি’ পাঁচ শতকে ‘ফা-হিয়েন’ সাত শতকে ‘হিউয়েন সাঙ’ নয় শতকে ‘সোলায়মান’ তের শতকে ‘মার্কোপলো’ প্রভৃতি ভ্রমণকারী এদেশের সূক্ষ্ম কাপড়ের কথা উল্লেখ করেছেন। 
+এঁদের মধ্যে আরব ভূগোলবিদ সোলায়মানের মতে বাংলার কাপড় এত সূক্ষ্ম ছিল যে, চল্লিশ হাত লম্বা ও দুই হাত চওড়া এক টুকরা কাপড় একটি ছোট আংটির ভেতর দিয়ে সহজেই নড়াচাড়া করা যেত। চৌদ্দ শতকে ইবনে বতুতা দুই দিনার মূল্যের সূক্ষ্ম সুতি কাপড়ের কথা উল্লেখ করেছেন। মূল্য ও সূক্ষ্মতার বর্ণনায় একে মসলিন বলে অনুমান করা হয়। পনের শতকের গোড়ার দিকে চৈনিক দূতের দোভাষী মাহুয়ান তার ভ্রমণ কাহিনীতে পাঁচ-ছয় রকমের সুতিবস্ত্রের নাম ও পরিমাণ উল্লেখ করেছেন, যেমন ‘পিচি’, ‘মনচেতি’, ‘শত-উঢ়’ ‘হিং-পে-তুঙ-তুলি’, ‘মোহেমোলে’ প্রভৃতি। 
+২২ 
+‘মোহেমোলে’ সম্ভবত মসলিনের সাথে অভিন্ন। ষোল শতকের শুরুর দিকে পর্তুগিজ পর্যটক ‘বারবোসা’ ডুরিয়া ও সাদা মসলিনের ভূয়সী প্রশংসা করেছেন। তিনি ‘সরবেতী’ নামের মসলিন বস্ত্রের কথা উল্লেখ করেছেন। ষোল শতকের শেষ দিকে ‘রালফ ফিচ’ সোনারগাঁয়ে সর্বোৎকৃষ্ট কাপড় তৈরি হত বলে উল্লেখ করেছেন। তার সর্বোৎকৃষ্ট কাপড়কে মসলিন বলে ধরে নেওয়া হয়। সতের শতকের প্রথম ভাগে পর্যটক সেবাষ্টিন মানরিকের বর্ণনায় জানা যায় যে, ঢাকার অতিসূক্ষ্ম মসলিন পারস্য-তুরস্ক, খোরাসান প্রভৃতি স্থানে রপ্তানি হত। এসব মসলিনের দৈর্ঘ্য ছিল পঞ্চাশ থেকে ষাট গজ। প্রস্থ দুই গজ। এর পাড়ে সোনা-রুপা ও সিন্ধের জরির কাজ করা থাকত। তিনি বলেন, এক খণ্ড বাঁশের চোঙে পুরে বিদেশে এই কাপড় চালান দেওয়া হত। এই শতাব্দীরই শেষ দিকে পর্যটক ‘মনুচী টাভার্নিয়ার’ উভয়েই ঢাকার বন্দরে সূক্ষ্ম সুতিবস্ত্র রপ্তানির কথা বলেছেন। টাভার্নিয়ারের মতে এদেশীয় খাস-মসলিন ও বুটিদার সুতিবস্ত্র পারস্য ও ইতালিতে রপ্তানি হত। আঠার শতকে ওলন্দাজ পর্যটক ‘ষ্টাভোরিন’ বাংলাদেশের যেসব বস্ত্রের উল্লেখ করেছেন সেগুলোর মধ্যে 'মলমল’ 'তনজেব’ মসলিন পর্যায়ভুক্ত ছিল। 
+মসলিনের সবচেয়ে বিস্ময়ের ব্যাপার হচ্ছে এর অতি সূক্ষ্ম সুতো। অণুবীক্ষণ যন্ত্রের সাহায্যে এই সুতো পরীক্ষা করে দেখা গেছে যে তা চুলের মতো দড়িসদৃশ । এবং এ থেকে অনেক আঁশ বেরিয়ে আসছে। এই সূক্ষ্ম সুতোর ব্যাস এক ইঞ্চির এক হাজার ভাগের এক ভাগ পর্যন্ত হত। সুতরাং একটু ভাবলেই বোঝা যাবে এত সূক্ষ্ম সুতোর নিপুণ হাতের বুনোনিতে কী মিহি কাপড়ই না বেরিয়ে আসত। আর অবাক করত দেশ-বিদেশের মানুষকে। এ যেন মানুষের হাতে গড়া নয়। মসলিন যেন জাদুর কাপড়। 
+সম্রাজী নূরজাহানের কথা কে না জানে। মোগল সম্রাট জাহাঙ্গীরের বিদুষী বেগম। রূপে-গুণে অনন্যা। সূচীশিল্পে দক্ষ ছিলেন এই সম্রাজ্ঞী। তাই তিনি মসলিনের প্রকৃত মর্যাদা বুঝতে পেরেছিলেন। ঢাকার মসলিন শিল্পের উন্নয়নের জন্য নূরজাহান যথেষ্ট সহযোগিতা করেছেন। সে যুগে মসলিন ছিল অত্যন্ত বিলাসী দ্রব্য। খুব দামি বলে যে কেউ ব্যবহার করতে পারত না। সম্রাট জাহাঙ্গীরের সময় ‘আবরোয়া’ সমলিন চারশ টাকায় মোগল যুগে মির্যা নাথান নামের একজন মোগল কর্মচারী ও লেখক ‘বাহরিস্তান-ই-গায়বী’ নামে একটি ফারসি গ্রন্থ লিখেছিলেন। তার দেখা এ সময়ের বাংলাদেশের ছবি পাওয়া যায় বইটিতে। তিনি মালদহে চার হাজার টাকা মূল্যের একখণ্ড মসলিন বস্ত্র ক্রয়ের কথা উল্লেখ করেছেন। অত্যন্ত সূক্ষ্ম ও মসৃণ করতে হত বলে মসলিন তৈরিতে সময় লাগত অনেক। বিশেষ ধরনের তাঁতে দুই মাসে একখণ্ড মসলিন তৈরি হত। তাঁতি একা হলে তিন মাস পর্যন্ত সময় লাগত। 
+২৩ 
+সুতো কাটা কারিগরদের আয় সে সময়ের বিচারে মন্দ ছিল না। একজন সুদক্ষ মেয়ে সুতো কাটিয়ে সারা দিন সুতো কাটার কাচে নিয়োজিত থেকে এক মাসে তিন টাকা পর্যন্ত আয় করতে পারত। একজন মধ্যম মানের দক্ষ মেয়ে সুতো কাটিয়ে দুই টাকা ও একজন সাধারণ মানের দক্ষ মেয়ে বার থেকে চৌদ্দ আনা আয় করত। উত্তম, মধ্যম ও সাধারণ শ্রেণীর তাঁতিরা মাসে যথাক্রমে পাঁচ, চার ও তিন খণ্ড ঝুল রুমাল তৈরি করতে পারত। প্রতি খণ্ডে মজুরি পেত যথাক্রমে এক টাকা আট আনা, এক টাকা চার আনা, এক টাকা করে। তবে অভিযোগ পাওয়া যায় যে, বিভিন্ন সময়ে সরকারি কর্মচারীরা তাঁতিদের ন্যায্য পাওনা থেকে ঠকাত। 
+মসলিন শিল্পীদের বেশিরভাগই ছিল হিন্দু শ্রেণীর। এরা ঢাকার ডেমরা, সোনারগাঁ ও জঙ্গলবাড়িতে মসলিন শিল্প কেন্দ্রগুলো গড়ে তুলেছিল। তবে সোনারগাঁয়ের তাঁতিদের মধ্যে মুসলমানের সংখ্যাই ছিল বেশি। 
+এই যে মসলিন;–যার রূপ-গুণ ছড়িয়ে পড়েছিল দেশ থেকে দেশান্তরে; তাকেও ধরে রাখা গেল না। একসময় ধীরে ধীরে ক্ষয়ে যেতে লাগল এদেশের অনন্য গৌরব মসলিন শিল্প। সে সময়ের সামাজিক-অর্থনৈতিক অবস্থায় এল অনেক পরিবর্তন। রপ্তানি বাণিজ্যে এল আঘাত। তাঁতিদের মধ্যে নেমে এল সর্বনাশা ঝড়। এখন আর ক্রেতা বড়বেশি নেই। তাই গুটিয়ে ফেলতে হল শিল্পকেন্দ্রগুলো। তার পর একদিন মসলিনের শিল্পখ্যাতি হয়ে গেল ইতিহাস। গৌরবের ঐতিহ্য হয়ে একবুক অহঙ্কার নিয়ে দাঁড়িয়ে রইল ইতিহাসের পাতায় আর গল্পকথার কথামালায়। মূলত পলাশীর যুদ্ধের পর ইংরেজরা ক্ষমতায় আসা থেকেই মসলিনে আঘাত আসতে থাকে। মসলিনের উল্লেখযোগ্য ক্রেতা ও পৃষ্ঠপোষক ছিলেন দিল্লির বাদশাহ, বিভিন্ন অঞ্চলের নওয়াব আর ভারতীয় ধনিক শ্রেণী। ইংরেজ শাসনকালে এরা বিচ্ছিন্ন হয়ে পড়েন। তাদের মসলিন সংগ্রহ বন্ধ হয়ে যায়। সতের’শ পঁয়ষট্টি সালে ইংরেজদের দেওয়ানি লাভ তাদের আরো ক্ষমতাশালী করে তোলে। প্রতিযোগিতায় টিকতে না পেরে ‘আর্মেনয়ি’,‘পাঠান’,‘মোঘল’,‘গ্রিক’,‘ফরাসি’ প্রভৃতি বিদেশী ব্যবসায়ীরা তাদের ব্যবসা গুটিয়ে ফেলেন। তাই মসলিনের রপ্তানি বাণিজ্য সঙ্কুচিত হয়ে আসে। আঠার শ সতের সালে ইউরোপে ঢাকাই মসলিন রপ্তানি প্রায় বন্ধ হয়ে যায়। যন্ত্রচালিত সুতোকল দেশীয় তাঁতের ওপর আরেকটি আঘাত হানে। আঠার শ চব্বিশ সালে ঢাকায় কলে তৈরি সুতো প্রবেশ করে। এগুলো অত সূক্ষ্ম আর বিলাসী ছিল না, তবে দামে খুব সস্তা ছিল। ফলে মসলিন দ্রুত বিপর্যয়ের সম্মুখীন হয়। ব্যবসায়িক প্রতিদ্বন্দ্রিতার কারণে ইংরেজ ব্যবসায়ীরা মসলিনের শক্র হয়ে পড়ে। শুরু থেকেই তারা তাঁতিদের ওপর অত্যাচার চালাতে থাকে। প্রচলিত আছে যে, যাতে করে ঢাকার নিপুণ তাঁতিরা আর মসলিন বুনতে না পারে তাই ইষ্ট ইন্ডিয়া কোম্পানির কর্মচারীরা তাঁতিদের হাতের আঙুল কেটে দিত। সে যেসব কারণেই হোক, ঘটনাটি সত্য যে, এককালের জাঁকালো শিল্প মসলিন এখন কোনো বিলাসীর ঘরে অথবা জাদুঘরে সংগৃহীত একটি দ্রব্য। মসলিনের ঐতিহ্য আর যাই হোক, অন্তত বাঙালির রুচিবোধ, শিল্পবোধ এবং ঐশ্বর্যের একটি প্রামাণ্য দলিল হয়ে রয়েছে! আমাদের অহঙ্কার হয়ে আছে মসলিনের কথা, মসলিনের ইতিহাস। 
+২৪ 
+কথা বলে ওঠে রজেট পাথর 
+ফ্রান্সের সম্রাট নেপোলিয়ন বোনাপার্ট। সমগ্র বিশ্ব জয় করার সঙ্কল্প নিয়েছেন তিনি। একে একে এগিয়ে চলছে তার বিজয় অভিযান। বিজয়ের জয়ডঙ্কা বাজাতে বাজাতে একদিন তার সৈন্যবাহিনী এল প্রাচীন সভ্যতার লীলাভূমি মিসরে। 
+তখন সতের শ নিরানব্বই সাল। মিসরের সুমসাম সুন্দর একটি গ্রাম। নাম রজেটা এলাকাটিকে রশীদ নামেও অনেকে উচ্চারণ করে। যুদ্ধের সাজ সাজ ভাব চারদিকে! শান্ত গ্রাম রজেটায়ও ফ্রান্সের সৈন্যরা আস্তানা গাড়ল। রৌদ্রকরোজ্জ্বল একদিন। যুদ্ধের প্রয়োজনে ফরাসি সৈন্যরা পরিখা খনন করছে। হঠাৎ ঠক করে শব্দ হল যেন! শক্ত কিছুর প্রতিঘাতে ফিরে এল কোদাল। কী ব্যাপার! মাটি সরাতেই বেরিয়ে এল প্রকাণ্ড কালো ব্যাসল্টের একখণ্ড পাথর। পাথরটির দিকে সবার কৌতুহলভরা চোখ। আর দশটি সাধারণ পাথরের মতো নয়—একটু অন্যরকম যেন! পাথরের গা জুড়ে কী সব লেখাজোখা আর আঁকিবুকি —ফরাসি বাহিনীর এ দলেই ছিলেন তরুণ প্রকৌশলী বোসার্দ। সব কিছুতেই বড়বেশি কৌতুহল। মাটি খুঁড়লেই যে দেশে প্রাচীন সভ্যতার অসংখ্য জিনিসপত্র পাওয়া যায় সেখানে এটা নিশ্চয়ই ফ্যালনা কিছু নয়। খুঁটে খুঁটে দেখতে লাগলেন তিনি। কিন্তু লেখাগুলো বড় দুর্বোধ্য। মাথামুণ্ডু বোঝার উপায় নেই। আরো মনোযোগে তাকিয়ে অবাক হলেন। তিনটি ভাষায় তিন ধাপে লেখা হয়েছে। প্রথম ধাপে কী সব ছবি আর আঁকিবুকি। দ্বিতীয় ধাপটি পরবর্তী মিসরীয় ধারায় লেখা : যাকে বলা হয় ‘ডেমোটিক রীতি। আর শেষ ধাপটি দেখে বোসার্দ স্পষ্ট বুঝলেন ওগুলো গ্রিক অক্ষরে লেখা। 
+অনেক দিন থেকেই সবার কৌতুহল জমে আছে প্রথম ধাপের লেখা নিয়ে। ঠিক যেন লেখা নয়—কেমন ছবি আর আঁকিবুকিতে সাজানো। মিসরীয় সভ্যতা আবিষ্কারের পর ও ধরনের অনেক লেখা পাওয়া গেছে। পিরামিডের দেয়ালে, স্তম্ভে এখানে সেখানে খোদাই করে অমন ছবি লেখা সবার মন কাড়ত। কিন্তু শতচেষ্টা করেও অর্থ বের করে আনা সম্ভব হয় নি। তিন ভাষায় সাজানো লেখা কালো পাথরের গা থেকে কী যেন ফুটে উঠেছে। আশার আলো দেখতে পেলেন ‘বোসার্দ'। পাথরটি সযত্নে নিয়ে এলেন তাবুতে। সেনাপতিদের কাছে সবকিছু খুলে বললেন এ কান সে কান করে স্বয়ং নেপোলিয়নের কাছেও খবরটি এল। বিজ্ঞ নেপোলিয়ন পাথরটির গুরুত্ব বুঝতে পারলেন ; পাথরের নিখুঁত ছবি করে বিভিন্ন দেশের পণ্ডিতদের কাছে পাঠিয়ে দেওয়া হল। কে বের করতে পারবে চিত্রলিপির ভাষা? —কালো পাথরটি এখন খুব দামি হয়ে উঠল। রজেটায় পাওয়া গেছে বলে এর নামও হল রজেট পাথর। 
+জাঁ ফ্রাঁসোয়া শ্যাম্পোলীয়ঁ ফ্রান্সের একজন বিখ্যাত পণ্ডিত। অনেকগুলো ভাষা জানতেন। রজেটা পাথর তার দৃষ্টি আকর্ষণ করল। নতুন আলোর নিশানা পেলেন যেন। শুরু হল গবেষণা। পাথরের গায়ের প্রতিটি অক্ষরকে নেড়েচেড়ে দেখলেন তিনি। ছবিগুলো উল্টেপাল্টে পরখ করলেন। যে করেই হোক এই নিম্প্রাণ পাথরটিকে কথা বলাতে হবে। ঝরা পাতার মতো একে একে খসে যেতে লাগল বছর। তবুও নিরাশ হলেন না শ্যাম্পোলীয়। এমনি করে কেটে গেল মূল্যবান চৌদ্দটি বছর। আর পাথর কুড়িয়ে পাওয়ার পর থেকে তেইশটি বছর। অবশেষে একদিন শ্যাম্পোলীয়র গবেষণার টেবিল থেকে রজেট পাথর কথা বলে উঠল। প্রথম ধাপের আঁকিবুকিগুলো এখন আর নিছক ছবি নয়, হয়ে গেল এক একটি অক্ষর। আমাদের অ-আ এ-বিসি—ডি’র মতো। এর ভিত্তিতেই সহজ হয়ে গেল পিরামিডের দেয়াল বা স্তম্ভে লেখা চিত্রলিপিগুলো। 
+২৫ 
+প্রাচীন মিসরের এই ধরনের লেখার নাম ছিল হায়ারোগ্লিফিক । এগুলোকে পবিত্র লিপি বলে মনে করা হত। তাই যত্রতত্র হায়ারোগ্লিফিক লিপিতে লেখা হত না। পবিত্র বলেই হয়তো পিরামিডের ভেতর ফারাওকে সমাহিত করার পর দেয়ালে ধর্মসঙ্গীত লিখত পুরোহিতরা। আর সে অক্ষরগুলো হত হায়ারোগ্লিফিক লিপির অথবা এ লিপিতে কোনো রাজাজ্ঞা খোদায় করা হতো স্তম্ভের গায়ে। ভ্রিষ্টের জন্মের প্রায় সাড়ে বার হাজার বছর আগে খোদাই করা হায়ারোগ্লিফিক লিপি পাওয়া গেছে। রজেট পাথরে লেখা হয়েছে অনেক পরে। খ্রিষ্টপূর্ব এক শ ছিয়ানবই অব্দে। মিসরের রাজা ছিলেন তখন পঞ্চম টলেমি। তিনি গ্রিক ভাষা জানতেন বলেই বুঝি হায়ারোগ্লিফিক এবং ডেমোটিক ভাষার পাশাপাশি গ্রিক ভাষাও ব্যবহার করিয়েছেন। আর পরবর্তী সময়ে তা সাহায্য করেছে পণ্ডিতদের। 
+রজেট পাথর থেকে হায়ারোগ্লিফিক লিপির পাঠোদ্ধার সম্ভব হওয়ায় এক নতুন ইতিহাসের জন্ম হল। ছড়িয়ে-ছিটিয়ে থাকা লেখাগুলো থেকে জানা গেল প্রাচীন মিসরের অনেক অজানা কথা। প্রাচীন মিসরের ইতিহাস খুঁজে পাওয়া অনেক সহজ হয়ে গেল। 
+একসময় ইংরেজদের হাতে ফরাসিদের পরাজয় ঘটে। এরই সূত্র ধরে ইংরেজরা রজেটা পাথর নিয়ে আসে নিজ দেশ ইংল্যান্ডে। এখনো ব্রিটিশ মিউজিয়ামে রক্ষিত আছে মূল্যবান পাথরটি। 
+২৬ 
+মমির গল্প 
+যেদিকে তাকানো যায় শুধু বালি আর বালি। বালির সমুদ্ৰ যেন। দুপুরের রোদে এখানে ওখানে ঝলমলিয়ে ওঠে। মনে হয় যেন সামনেই দিঘি। রোদের আলোয় ঝিলমিল করছে দিঘির জল। তৃষ্ণার্ত পথিকের চোখ লোভাতুর হয়ে ওঠে। –কিন্তু সবাই জানে ওগুলো চোখের ভুল। মরুভূমির মরীচিকা। কিন্তু না, সত্যি সত্যি মরুভূমির এদিকটায় শীতল বাতাস পরশ বুলিয়ে যায়। বুকভরা চকচকে নীলচে জল নিয়ে তরতরিয়ে এগিয়ে যাচ্ছে বিস্তৃত এক নদী। মিসরের বুক-চিরে দক্ষিণ থেকে সোজা উত্তরে বয়ে চলেছে নীলনদ। এর তীর ঘেঁষে পুরোনো কালের শহর থিবস দাঁড়িয়ে। চারদিকে ধু-ধু বালির সমুদ্র। 
+এই মরুপথ ধরে হাঁটতে গিয়ে কোনো এক পথিক থমকে দাঁড়ায়। কৌতুহলী দৃষ্টি নিয়ে তাকায়। এখানে সেখানে ছড়িয়ে ছিটিয়ে আছে অদ্ভুত আর চমৎকার অনেকগুলো সৌধ। বিরাট জায়গা নিয়ে তৈরি হয়েছে। ঠিক প্রাসাদও নয় আবার মন্দিরও নয়। ত্রিকোণ আকৃতিক জ্যামিতির ত্রিভুজ যেন। এভাবেই পাথরের পর পাথর গাথা হয়েছে। উপরের দিকে ক্রমে সরু হয়ে উঠে গেছে। এমন বিজন মরুভূমিতে অমন কোনো সৌধ দেখে অবাক হয় পথিক। এগিয়ে যায় কাছে। ভেতরে ঢোকার দরজাটাও পেয়ে যায়। অনেক কৌতুহল নিয়ে ঢুকে পড়ে পিরামিডের ভেতর। যেন এক রাজপুরীতে এসে পড়েছে সে। চারদিকের দেয়ালে আঁকা ছবি। ছড়িয়ে ছিটিয়ে আছে মানুষের মূর্তি। প্রতিদিনের ব্যবহার্য দামি দামি জিনিসপত্র। কিন্তু মাঝখানে ওটা কী? একটি মূর্তি। একটু অন্য রকম আর প্রকাণ্ড। তার পাশেই বড়সড় বাক্স। সেখানে শুয়ে আছে আস্ত এক মানুষ। হয়তো একটু ভয় পায় পথিক। কিন্তু কৌতুহল পেয়ে বসেছে তাকে। এগিয়ে যায় মানুষটির কাছে। 
+সবচেয়ে অবাক ব্যাপার হচ্ছে পথিকের দেখা মানুষটি কয়েক হাজার বছর আগে মারা গেছে। অ্যাদিন পরেও কেমন নিশ্চিন্তে যেন শুয়ে আছে! মিসরের মানুষদের এমন মরদেহ রাখা হয়েছে পৃথিবীর অনেক দেশের জাদুঘরে। মরা মানুষের এই দেহগুলোকেই আমরা মমি বলি। 
+তিন-চার হাজার বছর আগে মিসরের রাজারা ছিলেন দারুণ প্রতাপশালী। তাদের বলা হত ফারাও। ফারাওদের বিশ্বাস ছিল মৃত্যুর পরে দেহে আবার আত্মা ফিরে আসবে। নতুন জগতেও তারা হবেন রাজা। মানুষের ভালোমন্দের বিচার করবেন। সুতরাং মারা গেলে কবরে যদি দেহ পচে যায় তবে রাজত্ব করবেন কীভাবে! তাই ফারাওদের নির্দেশ এল, মৃত্যুর পর দেহ যাতে না পচে তার ব্যবস্থা করতে হবে। 
+২৭ 
+সেই পুরনো কালে মিসরের লোকেরা ছিল খুব জ্ঞানী। জ্ঞানবিজ্ঞানে অনেক উন্নতি করেছিল তারা। মিসরের ডাক্তাররা বসে গেলেন গবেষণায়। অবশেষে বেরিয়ে এল নতুন পদ্ধতি। 
+পচনশীল পদাৰ্থ বলে প্রথমেই মৃতদেহের মাথা থেকে সাবধানে বের করে আনা হত মগজ। একইভাবে পেট কেটে নাড়িভুঁড়ি সব বের করা হত। হাড়-মাংস আর চামড়া পেচানো দেহ। তাই মমিতে মানুষের স্বাভাবিক আকৃতি দেখা যায় না। মানুষের বুকের দিকটা একটু চওড়া, আর পেটের নিচ থেকে কোমর পর্যন্ত একটু সরু। কিন্তু মমির বুক থেকে কোমর পুরোটাই সোজা। নাড়িভুড়ি বের করায় খালি পেট যাতে থুবড়ে না পড়ে তাই ভেতরে ভরে দেওয়া হত কাঠের গুড়ো বা পাতলা কাপড়। এবার মিসরীয় ডাক্তারদের তৈরি করা একপ্রকার তরল ওষুধে ভিজিয়ে রাখা হত মৃতদেহটি। পরে একসময় ওষুধের ভেতর থেকে মরা মানুষটিকে বাইরে আনা হত। গাছগাছড়া দিয়ে ডাক্তাররা একধরনের মলম তৈরি করেছিলেন। এই মলম পুরো শরীরে লেপে দেওয়া হত। এবার প্রয়োজন পড়ত প্রচুর কাপড়ের। যে—সে কাপড় নয়। পাতলা ফিনফিনে আর নরম । ইতিহাস থেকে জানা যায় আমাদের দেশ সে সময়ে মিসরে কাপড় রপ্তানি করত। সে যাই হোক। মমির গল্পেই আমরা ফিরে আসছি। এই কাপড় অনেক যত্নে শরীরে পেঁচানো হত। একেবারে পায়ের আঙুল থেকে শুরু করে সারা শরীরে। শুধু চোখ আর মুখের কিছুটা দেখা যেত। আর পুরো শরীর ঢাকা পড়ত কাপড়ের নিচে। একরকম তরল ওষুধে ভেজানো হত কাপড়গুলো। ফলে ওগুলো জমাট বেঁধে শক্ত হয়ে যেত। এমন ঠনঠনে শক্ত যে মমির গায়ে টোকা দিলে ঠকঠক করে শব্দ করত। তাই পচার আর কোনো সম্ভাবনা থাকত না। এমনিভাবে মমি তৈরি হয়ে গেলে প্রয়োজন হত কবর দেওয়ার। কবরটাকে সুরক্ষিত করার জন্যই তৈরী করা হত পিরামিড। কাঠ অথবা পাথরের বাক্সে মমি রেখে কবর দেওয়া হত পিরামিডের ভেতর। 
+মমির গল্পে এই জিনিসটি ধারণা করা যায় যে, মমি তৈরির পেছনে প্রচুর বুদ্ধির প্রয়োজন ছিল। তেমনি প্রয়োজন ছিল প্রচুর অর্থ আর সময়ের। নতুন জগতে মৃত ব্যক্তিটির যাতে কষ্ট না হয় তাই মমির আশপাশে রকমারি জিনিসপত্র রেখে দেওয়া হত! মমির গায়ে পরিয়ে দেওয়া হত অনেক রকম অলঙ্কার। খাদ্য-মণিমাণিক্য আর টাকাপয়সাও রেখে দেওয়া হত। সুতরাং একটি মমির পাশাপাশি আরো প্রচুর খরচের প্রয়োজন ছিল। তাইতো মিসরের মাটি খুঁড়লেই মমি পাওয়া যায় না। মমির সংখ্যা ছিল খুব কম। শুধু ফারাও আর ধনীদের মৃতদেহকেই মমি করে রাখা হত। 
+২৮ 
+রাজা খুফুর নতুন জগৎ 
+প্রায় সাড়ে চার হাজার বছর আগে মিসরের মাটিতে গড়ে উঠেছে এই গল্পের পটভূমি। তখন মিসরের রাজাদের বলা হত ফারাও। এমনিতে ফারাও শব্দের অর্থ বড় বাড়ি। বড় বড় বাড়ি অর্থাৎ রাজপ্রাসাদে বাস করতেন বলেই বোধহয় তাদের অমন নাম হয়েছে। আমাদের গল্পের রাজা ছিলেন খুব প্রভাবশালী আর স্বেচ্ছাচারী। নাম তার খুফু। তাকে ‘কিওপস’ও বলা হত। সাতাশ শ থেকে ছাবিশ শ সাতাত্তর খ্রিষ্টপূর্বাদ পর্যন্ত তেইশ বছর তিনি রাজত্ব করেন। প্রাচীন মিসরে অনেকগুলো রাজবংশের কথা জানা যায়। খুফু ছিলেন চতুর্থ রাজবংশের দ্বিতীয় রাজা। 
+সে সময় মিসরীয়দের বিশ্বাস ছিল মানুষ মরে গেলে নতুন এক জগতে চলে যায়। সেখানেও ফারাওদের হাতেই থাকে রাজত্ব করার ক্ষমতা। মৃত্যুর পর নতুন জগতে গেলে দেহে তার ফিরে আসে আত্মা। সুতরাং দেহ পচে যাওয়া চলবে না। কিন্তু কী করে তা সম্ভব? অবশেষে মিসরের বিজ্ঞানীরা সম্ভব করে তুললেন। দেহকে মমি করে রাখার কায়দাই বের করে ফেললেন। প্রথম দিকে রাজার দেহকে মমি বানিয়ে কবর দেওয়া হত। নতুন জগতে রাজত্ব করার জন্য সঙ্গে দেওয়া হত প্রচুর ধনরত্ন। কিন্তু চোরডাকাতরা তা মানবে কেন? রাতের অন্ধকারে তারা কবর খুঁড়ে লুটে নিত এসব ধনদৌলত। আর তাই চোর-ডাকাতদের হাত থেকে রক্ষা পাওয়ার জন্য কবর থেকে তৈরি করা হল দুর্ভেদ্য সৌধ। শক্ত পাথরের ত্রিকোণ প্রকাণ্ড এই সৌধকেই বলা হত পিরামিড। এখনো এ রকম প্রায় সত্তরটা পিরামিড টিকে আছে। 
+পিরামিডগুলোর মধ্যে সবচেয়ে বড় আর বিখ্যাতটি হচ্ছে রাজা খুফুর পিরামিড। কায়রো শহরের দক্ষিণ-পশ্চিমের মরুময় গিজে (Gizeh) অঞ্চলে এই বিখ্যাত পিরামিডটি দাঁড়িয়ে আছে। সব ফারাওদের মতো রাজা খুফুও ভেবেছিলেন নিজের জন্য পিরামিড তৈরির কথা। তবে তা যেন হয় সবার চেয়ে বড় আর চোখধাঁধাঁনো। খুফুর নির্দেশে বিভিন্ন নগর আর গ্রাম থেকে দলে দলে শ্রমিক আনা হল। শুরু হল পিরামিড তৈরির কাজ। রাজা খুফুর নতুন জগতে যাওয়ার প্রস্তুতি। 
+অমন পিরামিড তৈরিতে প্রয়োজন প্রচুর গ্রানাইট আর চুনাপাথর। গিজে থেকে কিছুটা দূরে ছিল এসব পাথরের পাহাড়। তামার বাটালি আর হাতুড়ি দিয়ে শ্রমিকরা পাহাড় থেকে বড় বড় সব পাথরের টুকরো বের করে আনত। কাঠের টুকরোর ওপর পাথর বেঁধে অনেকটা শ্ৰেজ গাড়ির মতো অনেকে মিলে টেনে নিয়ে আসত। 
+একদল শ্রমিক পাথর এনে নির্দিষ্ট জায়গায় জমা করত। অন্যদল তা হাতুড়ি পিটিয়ে ব্যবহারযোগ্য করে তুলত। এমনি করে পাথরের পর পাথর বসিয়ে রাজা খুফুর পিরামিড তৈরি হয়। পাথরগুলো আকারেও ছিল মস্ত বড়। এক এক খণ্ডের ওজন সত্তর মনের মতো। ভেতরের দেয়ালের পাথরগুলো ছিল আরো প্রকাণ্ড। এক একটির ওজন প্রায় চার শ চল্লিশ মন। আর পুরো পিরামিডটি তৈরি করতে লেগেছিল তেইশ লক্ষ খণ্ড পাথর। সুতরাং ধারণা করা যায় একটির পর একটি পাথর বসিয়ে অনেক উঁচু করা হয়েছিল এই পিরামিডের চুড়ো। হ্যাঁ, মাটি থেকে এর চুড়ো ছিল প্রায় সাড়ে চার শ ফুট উঁচুতে। চারকোণ ভিত্তির ওপর দাঁড়িয়ে ছিল খুফুর পিরামিড। ভিত্তির পরিধি ছিল প্রায় তের একর। চারদিকে কোনাকুনি প্রায় সতের ফুট হেলে চুড়োর দিকে উঠে গেছে। 
+২৯ 
+পিরামিডটির ভেতরের জগৎ আরো অবাক করা। চারদিকে ঝকঝকে তকতকে। যেন আরেক রাজপুরী। ভেতরে ঢুকতেই ঝকঝকে মেঝে আর দেয়াল চোখকে আকর্ষণ করবে। হলদেটে চুনাপাথরের আস্তরণ রূপ বাড়িয়ে দিয়েছে। এখানে-ওখানে ছোট ছোট অনেক ঘর। মৃত্যুর পরের খুফুর নতুন জগতে দাসদাসী আর লোকলশকরের জন্য তৈরি হয়েছে এসব ঘর। 
+খুফুর পিরামিডের প্রবেশপথ উত্তর দিকে মাটি থেকে প্রায় উনপঞ্চাশ ফুট উঁচুতে। মাটির নিচে ঘরগুলোর দিকে পথ খাড়াভাবে নেমে গেছে। প্রবেশপথ থেকে মাটির নিচে পয়ষট্টি ফুট নামলেই পাওয়া যাবে বরান্দা। এবার সামনে এগুতে হবে। বারান্দার শেষ সীমানায় যে ঘরটি ওটা রানীর কুঠুরি। রানী মারা গেলে ওখানেই তাকে কবর দেওয়া হয়। পিরামিড শিল্পীদের মধ্যে কিন্তু বৈজ্ঞানিক বুদ্ধিও যথেষ্ট ছিল। তাই পাথরের গায়ে পাথর বসানোর সময় একটু একটু ফাঁক রাখা হয়েছে। ফলে ভেতরে বাতাসের কমতি নেই। পাথর খোদাই করে ভেতরের সৌন্দর্য বাড়ানো হয়েছে। এ ছাড়াও পাথরের গায়ে আঁকা আছে বিভিন্ন সঙ্কেত। এবার সামনে তাকালেই চোখে পড়বে ষ্টেডিয়ামের গ্যালারির মতো মস্ত বড় গ্যালারি। নতুন জগতে খুফুর দর্শনপ্রার্থীদের জন্যই বোধহয় তৈরি হয়েছে। গ্যালারির শেষ প্রান্তে রাজার ঘর। রাজা খুফুর ঘর পর্যন্ত একটি সরু রাস্তা চলে গেছে। রাজার ঘরটি একটু নিচে। উপরে পরপর ছয়টি ছাদ। এগুলো গ্রানাইট পাথরে তৈরি। 
+এক লক্ষ লোকের কঠোর পরিশ্রমে এই অবাক করা পিরামিডটি গড়ে ওঠে। চার হাজার জনের দলে বিভক্ত হয়ে তারা কাজ করত। এমনি করে প্রায় বিশ বছরে খুফুর পিরামিড তৈরি শেষ হয়। 
+মৃত্যুর পর নতুন জগতে রাজা খুফুর প্রবেশ করাটা ছিল আড়ম্বরপূর্ণ। তেইশ বছর রাজত্ব করার পর একদিন রাজপ্রাসাদেই মারা গেলেন খুফু। এদিকে গিজেতে পিরামিড তৈরির কাজও শেষ। গিজে নীলনদের ওপারে। সুতরাং নদী পাড়ি দিয়ে রাজার মমি পিরামিডের নিকট আনা হল। সমাহিত করার নির্দিষ্ট দিনে খুফুর মমি কফিনে রাখা হয়। পাথরে বাঁধানো রাস্তা দিয়ে শ্রমিকরা কফিনটি টেনে নিয়ে যায় সামনে। গাছের ছাল আর পশুর চামড়া পরে পুরোহিতরা সবার আগে থাকেন, মিছিলের পেছনে থাকে আরেক দল শ্রমিক। তাদের কাঁধে একটা পালতোলা নৌকো। নতুন জগতে রাজা খুফুর জন্য আনা এই নৌকো পিরামিডের পাশে খাদে ডুবিয়ে দেওয়া হয়। একসময় রাজার কফিন এনে রাখা হল নির্দিষ্ট কক্ষে। 
+পিরামিডের গায়ে কিছু ধর্মসঙ্গীত পাওয়া গেছে। রাজাকে সমাহিত করার পর পুরোহিত ওগুলো লিখেছেন। বিশ্বাস ছিল এতে রাজার আত্মা শান্তি পাবে। ধর্মসঙ্গীতের কথাগুলো এ রকম ছিল, ‘পৃথিবীতে তার আর কোনো প্রয়োজন নেই। তিনি এখন আকাশে। তিনি এখন পাখির মতো আকাশে ছুটোছুটি করবেন! তিনি বাজপাখির মতো আকাশকে চুমু খাবেন। তিনি ঘাসফড়িঙের মতো আকাশের দিকে মুখ তুলবেন—। ’ 
+রাজা খুফু এমনি করেই তার নতুন জগতে প্রবেশ করেন। আমরা জানি না নতুন জগতে তার দেহে আত্মা ফিরে এসেছিল কি না। অথবা তিনি নতুন রাজত্বে মস্ত বড় রাজা হয়েছিলেন কি না। কিন্তু একটি কথা বুঝতে পারি, কেমন শৌখিন চিন্তা ছিল তার। কত বুদ্ধি ছিল তখনকার মানুষের মাথায়! 
+৩০ 
+রলিনসনের আবিষ্কার 
+চারদিকে হইচই পড়ে গেছে। সবার চোখ মিসর আর ইরান-ইরাকের দিকে। মজার মজার সব খবর আসছে প্রতিদিন। মিসরের বড় বড় পিরামিড সবার চোখ কেড়েছে। এর ভেতরের রহস্য বের করার জন্য চলছে গবেষণা। মাটির ভেতর থেকে বেরিয়ে আসছে অনেক মজার জিনিস। নতুন নতুন কথা শোনাচ্ছে সবাইকে। ইরান-ইরাকের মাটির নিচেও মজার সব জিনিসের হাতছানি। মাটি খুঁড়তে বেরিয়ে পড়ছে পুরোনো কোনো নগরের দেয়াল অথবা ঘরবাড়ির ভাঙা অংশ। পাওয়া যাচ্ছে মন্দির,—মূর্তি। আরো কত রকমারি জিনিসপত্র। এত কিছুর মধ্যেও সবার চোখ কাড়ে হাজার হাজার মাটির চাকতি-- কোনোটি চৌকো, কোনটি আয়তকার, কোনটি ছোট চারকোনা বিস্কুটের মতো। শুধু পোড়ামাটির চাকতি হলেই চোখ কাড়বে কেন। মাটির চাকতিগুলোর গায়ে ফুটে উঠেছে রকমারি আঁকিবুুঁকি। কোন খাঁজকাটা তীরের মতো সব ডিজাইন। ছবিও না আবার কোনো অক্ষরও না। তবু যেন কী বলতে চায় ওসব আঁকিবুকি। 
+ইউফ্রেতিস আর তাইগ্রিস নদীর তীরে প্রায় চার-পাঁচ হাজার বছর আগে গড়ে উঠেছিল এক সভ্যতা। নাম তার মেসোপটেমিয়া। মেসোপটেমিয়াতেই ছিল একটি রাষ্ট্র—সুমের। সুমেরের একটি বিখ্যাত শহরের নাম নিপুর। এই নিপুরে পাওয়া গেল এক পুরোনো মন্দির। মন্দির খুঁড়তে বেরিয়ে পড়ে প্রায় পঞ্চাশ হাজার এরকম মাটির চাকতি। কী ব্যাপার! এক সাথে এত! এবার সবার টনক নড়ে। চাকতির গায়ে ফুটে ওঠা রেখাগুলো বুঝি কোনো প্রাচীন লেখা। যদি তাই হয় তা হলে মানতে হবে যে মন্দিরটিতে ছিল একটি লাইব্রেরি। আর এসব মাটির চাকতি এক একটি বই। এবার সবাই নিশ্চিত হয় এই লেখাগুলো পড়তে পারলেই অনেক অজানা কথা বেরিয়ে পড়বে মেসোপটেমিয়া সম্পর্কে। 
+অজানাকে জানার নেশা পেয়ে বসেছে রলিনসন নামের এক ইংরেজ যুবককে। খুব উদ্যমী আর উৎসাহী ছেলে রলিনসন। চাকরি নিয়ে দেশ ছেড়ে ভারত এসেছেন। সময়টা আঠার শ সাতাশ, তখন ভারতে রাজত্ব করছে ইংরেজ ইষ্ট ইন্ডিয়া কোম্পানি। ভারতের বিচিত্র পরিবেশ আকর্ষণ করছে রলিনসনকে। সুযোগ পেলেই এদিক-সেদিক ঘুরে বেড়ান। শিকারের নেশায় ছুটে যান বনে। কিন্তু হঠাৎ এ কী হল! একেবারে চুপচাপ হয়ে গেছেন চঞ্চল যুবক রলিনসন। ঘর ছেড়ে যেন বেরুতেই চান না। না—অসুখ করে নি। তাকে নতুন এক নেশায় পেয়ে বসেছে। রাজ্যির বইপত্তর এনে জমা করেছেন। অবসরে ডুবে থাকেন বইয়ের পাতায়। পুরোনো দিনের কথা-কাহিনীর ভেতর নিজেকে হারিয়ে ফেলেন। রলিনসন যখন জাহাজে করে বিলেত থেকে ভারতে আসছিলেন তখন তার সাথে পরিচয় হয়েছিল ম্যালকম সাহেবের। ম্যালকম সাহেব বোম্বের ছোটলাট। পৃথিবীর অনেকগুলো ভাষা তিনি জানতেন। উৎসাহী যুবক রলিনসনকে পায় কে! শিষ্য হয়ে গেলেন ম্যালকম সাহেবের, অল্পদিনেই শিখে ফেললেন বেশ কটি ভাষা। 
+৩১ 
+অজানাকে জানার অদম্য আগ্রহ যে যুবকের, ভবিষ্যতে বড় একটি ঘটনার সাথে নিজেকে যিনি জড়িয়ে ফেলবেন, ভাগ্যদেবী যেন পাহারা দিয়ে রাখছেন তাকে। আর তাই তো সব জায়গা রেখে তাকে বদলি করা হল ইরান দেশে। ইতোমধ্যেই ইরান— ইরাকে পাওয়া মাটির চাকতিগুলোর কথা সবার মুখে মুখে। কী কথা লুকিয়ে আছে ওই খাজকাটা তীরের মতো লেখাগুলোয়। ইরানে এসে রলিনসনের মাথায়ও এই একই ভাবনা। কাজের অবসরেই ভাবনাগুলো জেঁকে বসছে মাথায়। এর মধ্যে কটা মাটির চাকতি ঘুরিয়ে ফিরিয়ে দেখেছেনও তিনি। কিন্তু কোন কূলকিনারা পাচ্ছেন না।| 
+একদিন তিনি হাঁটছিলেন রাজপথ দিয়ে। অঞ্চলটি ইরান দেশের পশ্চিমে। নাম কারমানশাহ হামদান। পথের পাশেই একটি পাহাড় খাড়া হয়ে উঠে গেছে। পাহাড়টির নাম বেহিস্তন। তার কৌতুহলী মন নিয়ে উঠলেন পাহাড়ে। ঘুরে বেড়াতে গিয়ে থমকে গেলেন তিনি। ধুলো-বালি আর পাথরের আড়াল থেকে এক ঝিলিক মুখ তুলে চাইছে একটি শিলাখণ্ড। পাহাড়ের অন্য সব পাথর থেকে যেন একটু অন্যরকম। ভালো করে তাকিয়ে দেখলেন পাথরের গায়ে তিনটি ভাষা খোদাই করা। একটি প্রাচীন ফারসি, অন্যটি ইলামাইট এবং শেষটি সেই মাটির চাকতিতে পাওয়া অদ্ভুত লেখা। শিলালিপিটি আকারেও ছিল বিরাট। পঁচিশ ফুট উঁচু আর পঞ্চাশ ফুট চওড়া। পাহাড়ের তিন শ ফুট উপরের এই পাথরটিতে খোদাই করা হয়েছিল। 
+এবার যেন আশার আলো দেখলেন রলিনসন। কাছ থেকে পাথরটির একটি চমৎকার ছবি তৈরি করলেন। শুরু হল গবেষণা। ফারসি আর ইলামাইট ভাষার সূত্র ধরে চেষ্টা চলল খাজকাটা তীরের মতো লেখাগুলোর কথা বের করার। নিরলস চেষ্টা চালালেন অনেক দিন, মাঝে মাঝে যেন নিরাশ হয়ে যান রলিনসন। মুখে ভেসে ওঠে হতাশার ছায়া। আবার নিজেকে সংযত করেন। উৎসাহ ফিরিয়ে আনেন মনে। অবশেষে একদিন রলিনসনের মুখে ফুটে ওঠে হাসির রেখা। অদ্ভুত আঁকিবুকির মুখে ফুটে উঠেছে কথা। প্রাচীন মেসোপটেমিয়ার ভাষা। যার নাম দেওয়া হয়েছে কিউনিফর্ম। বেহিস্তন শিলা থেকে কিউনিফর্মের ভাষা আবিষ্কার করে অমর হয়ে রইলেন স্যার হেনরি ক্রেসউইফ রলিনসন। 
+৩২ 
+ড্রাগন আর পাচরঙা পতাকা 
+ড্রাগন নামের অদ্ভুত ভয়ঙ্কর প্রাণী। মস্ত অজগরের মতো থলথলে দেহ! পিঠে করাতের দাঁতের মতো খাঁজকাটা। মুখের খিচুনিতে ভয়ঙ্কর হিংস্রতা। চোখ দুটো যেন আগুনের ভাটির মতো জ্বলছে। মুখ থেকে বেরুচ্ছে তাজা আগুনের গোলা। —অমন গা ছমছম করা ড্রাগনের কথা ভাবলেই চোখের সামনে ভেসে উঠবে একটি দেশের ছবি। চোখ পিটপিটে, নাক থ্যাবড়া, একটু বেঁটে আর ফরসা-নাদুসনুদুস মানুষদের সে দেশটি হচ্ছে চীন। চীনের বিভিন্ন ছবি, চীনাদের ঘরবাড়ি, দোকানপাটে ড্রাগনের ছবি খুঁজে পাওয়া যাবেই। ১৯১১-তে চীনে বিপ্লব হওয়ার আগ পর্যন্ত চীনাদের পতাকা ছিল হলুদ রঙের কাপড়ের ওপর কালো রঙের ড্রাগন মূর্তি। সুতরাং বোঝা যায় আদিকাল থেকে চীনাদের জীবনে ড্রাগনের একটি বিশেষ ভূমিকা ছিল। 
+চীনাদের এক পৌরাণিক কাহিনীর ভেতর খুঁজে পাওয়া যায় ড্রাগনের রহস্য – সে বহুকাল আগের কথা। তখনো পৃথিবী নামের কোনো কিছু ছিল না। চারদিক ছিল ভীষণ রকম গোলমেলে। কোনো নিয়মনিষ্ঠার বালাই ছিল না। সব কিছু যার যেমন ইচ্ছে কাজ করে যাচ্ছে। অবস্থাটা এমন, যে কোনো সময় ভয়ঙ্কর কিছু ঘটে যেতে পারে। ধ্বংস হয়ে যেতে পারে সমস্ত সৃষ্টি। কিন্তু না:– 
+গোলমেলে অবস্থারও একদিন পরিবর্তন এল। ধীরে ধীরে প্রকাশ পেল দুই শক্তির কথা। এই দুই শক্তির একটি হল ইয়াং আর অন্যটি ইন চারদিকে যা কিছু সৃষ্টি সব কিছুকে এ দুটি শক্তি বৃত্তের মতো ঘিরে রইল। বৃত্তের একটি অংশ হল কালো অন্যটি সাদা। তাই বুঝি চীনারা তাদের সাজসজ্জার উপকরণ হিসেবে সাদা আর কালো রঙকে বেশি পছন্দ করে। চীনাদের ধারণা ইয়াং হচ্ছে পুরুষ। সে ঔজ্জ্বল্য, উষ্ণতা, কর্মক্ষমতার উৎস। আর ইন হচ্ছে অন্ধকার, নীরবতা, শীতলতা ও কোমলতার প্রতীক_অর্থাৎ নারী। 
+৩৩ 
+দীর্ঘ সময় ইয়াং এবং ইন পাশাপাশি অবস্থান করে। অবশেষে তাদের মধ্য থেকে জন্ম নেয় ‘পানকু’ নামের এক পৌরাণিক মানব। এই পানকুই পরে রূপ নেয় পৃথিবীতে। পানকু অর্থাৎ পৃথিবীর আনন্দের জন্য সৃষ্টি করা হয় চাঁদ, সূর্য এবং অসংখ্য তারা। পানকুর মাথা থেকে হয় পর্বত, নিশ্বাস থেকে হয় মেঘ, তার ভরাট আর তীব্র কণ্ঠস্বর থেকে হয় বজ্র, তার শিরা-উপশিরা থেকে হয় নদ-নদী, চুল আর গায়ের পশম থেকে হয় গাছপালা, তার দাঁত আর হাড়গোড়গুলো সব মাটির নিচে লুকানো বিভিন্ন ধাতু। খনি হিসেবে পরবর্তীকালে আমরা যা আবিষ্কার করেছি। আর তার গায়ের ওপর কিলবিলে যে সমস্ত পোকামাকড় হেঁটে বেড়াত, সেগুলো হচ্ছে মানুষ। 
+এই পানকু নামের পৃথিবীর তিন জন সহকারী ছিল। তারা পানকুর যে কোনো সাহায্যে এগিয়ে আসত। সহকারী তিন জন হচ্ছে ড্রাগন, ফিনিক্স নামের এক অদ্ভুত পাখি আর একটি প্রকাণ্ড কচ্ছপ। ধীরে ধীরে চীনের ইতিহাস থেকে ফিনিক্স আর অতিকায় কচ্ছপের কথা হারিয়ে যেতে থাকে, কিন্তু প্রচুর শক্তির আধার হিসেবে বেঁচে থাকে ড্রাগন। চীনাদের কল্পনার ড্রাগন যে কোনো প্রয়োজনে শক্তি হিসেবে আত্মপ্রকাশ করে। প্রধানত প্রচুর ফসল প্রদানকারী, বৃষ্টিপাত, মানুষের কল্যাণ আর শক্তির প্রতীক হিসেবে ড্রাগনের কাল্পনিক মূর্তি গড়া হয়,–ছবি আঁকা হয়। ক্রমে ড্রাগন হয়ে পড়ে চীনের জাতীয় প্রতীক। চীন সম্রাটের সিংহাসনে সিংহ নয় বরং ড্রাগনের ছবিই খোদাই করা হয়। একটি জাতির অস্তিত্ব প্রকাশ করে পতপত করে ওড়ে যে পতাকা, তার মধ্যেও কালো ড্রাগনের ভয়ঙ্কর ছবি। ১৯১১-র অক্টোবর ছিল চীনা ইতিহাসের গুরুত্বপূর্ণ কাল। এ সময় চীনের সাধারণ মানুষ দীর্ঘদিনের রাজতন্ত্রের বিরুদ্ধে বিদ্রোহ করে। ডা. সানইয়াত সেনের নেতৃত্বে চীনের জনসাধারণ রাজতন্ত্রের বিরুদ্ধে অস্ত্র ধরে। একসময় সফল হয় বিপ্লবীরা। রাজতন্ত্রের পতন ঘটে। প্রবর্তিত হয় গণতন্ত্র। সুতরাং রাষ্ট্রের এই ব্যাপক পরিবর্তনের সঙ্গে সঙ্গে পতাকারও পরিবর্তন ঘটে। ড্রাগনের ছবিযুক্ত হলুদ পতাকা আর চীনাদের অস্তিত্ব হয়ে বাতাসে ওড়ে না। তার বদলে পাঁচরঙা ডোরাকাটা রাষ্ট্রীয় পতাকা গ্রহণ করা হয়। পাঁচটি জাতির প্রতীক হিসেবে এই পাঁচ ডোরার ব্যবহার। এর মধ্যে লাল রঙের ডোরাটি হল চীনাদের, হলদে রঙেরটি মাঞ্চুরীয়দের, নীল রঙের ডোরা মঙ্গোলদের, সাদা রঙেরটি হল তুর্কিদের এবং কালো রঙেরটি তিব্বতীয়দের প্রতীক। আসলে চীনারা মনে করত মাঞ্চুরীয়, মঙ্গোল, তুর্কি, তিব্বতীয় আর নিজেরা মিলে চীনা জাতিতে রূপলাভ করেছে। তাই সবার সম্মান রক্ষা করার জন্যই গ্রহণ করা হয়েছে পাঁচরঙা পতাকা । 
+পৌরাণিক কাহিনী, কিংবদন্তি থেকে যে ড্রাগনের জন্ম তাকেই সমস্ত শক্তির উৎস হিসেবে চীনারা গ্রহণ করে। আর সেই বিশ্বাসের ড্রাগনই সমস্ত রাজতন্ত্রের যুগে চীনের পতাকা জুড়ে বসে থাকে! বিপ্লবের পরের পাঁচরঙা পতাকাও একরকম বিশ্বাসেরই প্রতীক। তবে সে বিশ্বাসে কিংবদন্তি নয়, কিছুটা আধুনিক চিন্তা কাজ করেছে। 
+৩৪ 
+দেশের জন্য ভালবাসা 
+পারস্য সম্রাট দারায়ুসের নাম তখন সবার মুখে মুখে। তার শক্তির সামনে মাথা তুলে দাঁড়ায় অমন সাহস কার! এশিয়া মাইনরের চারপাশ তার অধিকারে। ক্রমে এগিয়ে এসেছেন ইউরোপে। গ্রিসের কিছু কিছু অঞ্চলও দখল করেছেন তিনি। আরো এগিয়ে যাবেন—সমগ্ৰ পৃথিবী আসবে অধিকারে, এই ছিল তার ইচ্ছে। কিন্তু হঠাৎ হোঁচট খেলেন দারায়ুস! তার রক্তচক্ষুর সামনেও প্রতিবাদ! এত সাহস পেল কোথায়? গ্রিসের অন্তর্ভুক্ত কিছু রাষ্ট্র ছিল পারস্য সম্রাজ্যের অধিকারে। ওরাই দারায়ুসের বিরুদ্ধে বিদ্রোহ করে। দারায়ুস খোঁজ নিয়ে জানলেন সে সময়ের সমৃদ্ধ গ্রিক নগররাষ্ট্র এথেন্সই উৎসাহিত করেছে বিদ্রোহীদের। তার সঙ্গে যোগ দিয়েছে আরো কিছু নগররাষ্ট্র। বিদ্রোহ দমন করেই দারায়ুস সিদ্ধান্ত নিলেন গ্রিক নগররাষ্ট্রগুলোকে উপযুক্ত শিক্ষা দিতে হবে। 
+খ্রিষ্টপূর্ব চার শ বিরানব্বই সালের মধ্যেই পারসিকরা গ্রিসের মেসিডোনিয়া দখল করে। প্রথমেই দারায়ুস গ্রিসের বিভিন্ন নগররাষ্ট্রে প্রতিনিধি পাঠান। আহ্বান জানান তার বশ্যতা স্বীকার করতে। যারা পারস্যের অধিকার মেনে নেবে তারা যেন প্রমাণস্বরূপ নিজ নিজ দেশের মাটি আর পানি পাঠিয়ে দেয়। দারায়ুসের এই ঘোষণায় নগররাষ্ট্রগুলোয় আতঙ্কের সৃষ্টি হয়। অনেকেই স্বীকার করে নেয় পারস্যের বশ্যতা। কোনো কোনো নগররাষ্ট্র অবশ্য প্রতিবাদ করে। এরা এই পরাধীনতা মেনে নেবে না। এদের মধ্যে উল্লেখযোগ্য হচ্ছে এথেন্স আর স্পার্টা। নগরপ্রধানদের নির্দেশে দারায়ুসের প্রতিনিধিকে ছুড়ে ফেলে দেওয়া হল কুয়োর মধ্যে। 
+সব শুনে দারায়ুস প্রচণ্ড রেগে গেলেন। দু চোখে তার প্রতিশোধের আগুন। এক শক্তিশালী নৌবাহিনী গড়ার আদেশ দিলেন তিনি। ছয় শ জাহাজের এক বিরাট নৌবহর গঠিত হল। মাঝিমাল্লা মিলে প্রতি জাহাজে ছিল দুই শ সৈন্য। এমনি করে এক লাখ বিশ হাজার সৈন্যের এক বিরাট বাহিনী এগিয়ে এল এথেন্সের দিকে। 
+ভয় পেল না এথেন্স স্বাধীনতা রক্ষা করতেই হবে। আলোচনায় বসলেন এথেন্সের বিজ্ঞ লোকেরা। তাদের হাতে মাত্র নব্বইটি জাহাজ। অত বড় গ্রিক বাহিনীর সামনে কেমন করে দাঁড়াবে! তবু ভয় পেলে চলবে না। এথেন্স নগরীর চব্বিশ মাইল দূরে ম্যারাথন উপসাগরে পারস্য বাহিনী নোঙর ফেলেছে। যে কোনো মুহুর্তে ঝাপিয়ে পড়বে। সুতরাং সময় নষ্ট করা চলে না। 
+স্পার্টার কাছে সাহায্য চেয়ে দূত পাঠাল এথেন্স। নির্ভরযোগ্য বিশ্বাসী দূত ফিডিপাইডিস এসে পৌছলেন স্পার্টায়। পারস্যের বিরুদ্ধে সাহায্য পাঠাতে স্পার্টার আপত্তি নেই। তবু সমস্যা দেখা দিল। স্পার্টাবাসীরা প্রচণ্ড ধর্মভীরু। ধর্মীয় সংস্কারে আচ্ছন্ন তাদের মন। পুরোহিতরা পুঁথিপত্র ঘেঁটে জানাল পূর্ণিমার আগে যুদ্ধযাত্রা অমঙ্গল। তখন সবে নবমীর তিথি। সুতরাং বিফল হয়ে ফিরে এল ফিডিপাইডিস। স্পার্টার রাজা অবশ্য প্রতিশ্রুতি দিলেন পূর্ণিমার পরপরই সাহায্য পাঠাবেন। 
+এথেন্সবাসীরা জানত পূর্ণিমার আগেই পারস্য সৈন্যরা ঝাপিয়ে পড়বে। সুতরাং স্বাধীনতা রক্ষা করতে হলে নিজেদের যা কিছু আছে তাই নিয়ে গড়ে তুলতে হবে প্রতিরোধ। দেশপ্রেমের শক্তি বুকে নিয়ে মাত্র নয় হাজার সৈন্য এগিয়ে গেল ম্যারাথনের দিকে। 
+৩৫ 
+সামরিক শক্তি কম হলেও যুদ্ধকৌশলই ছিল এথেন্স বাহিনীর একমাত্র ভরসা। তারা সরাসরি সামনে না গিয়ে পাহাড়-পর্বতের আড়ালে ছড়িয়ে ছিটিয়ে অগ্রসর হল। অবশেষে ধীরে ধীরে এগিয়ে এল চূড়ান্ত সময়। খ্রিষ্টপূর্ব চার শ নব্বই সালের সেপ্টেম্বর। ম্যারাথন প্রান্তরে শুরু হয়ে গেল যুদ্ধ। প্রচণ্ড যুদ্ধ কিন্তু হঠাৎ করে শুরু হয়ে হঠাৎই যেন থেমে গেল। সবার অবাক দৃষ্টি আছড়ে পড়ল ম্যারাথনের ময়দানে। পারস্য বাহিনীর পরাজয় ঘটেছে – পরাজয়ের কলঙ্ক নিয়ে তারা জাহাজ ফেরাল নিজ দেশে। পেছনে ফেলে গেল ছয় হাজার পার্সীয় যোদ্ধার মৃতদেহ। অপর পক্ষে এথেন্স হারাল তার এক শ দেশপ্রেমিক যোদ্ধা। 
+এমন বিজয়ে এথেন্সের যোদ্ধারাও কম অবাক হয় নি। দেশের স্বাধীনতা রক্ষা করেছে তারা। আনন্দ উপচে পড়ছে! এথেন্স নগরীতে দ্রুত এই আনন্দ সং পৌছানো দরকার। এবারও ভার নিলেন ফিডিপাইডিস। ম্যারাথন থেকে ছাব্বিশ মাইলের পথ এথেন্স। আনন্দের সবুজ পাখি হয়ে তিনি ছুটতে লাগলেন। একটানা ছুটে অবশেষে পা রাখলেন এথেন্সের মাটিতে। উৎকণ্ঠিত নগরবাসীকে শোনালেন বিজয়ের সংবাদ –স্বাধীনতা রক্ষার আনন্দ। কিন্তু পথচলার ক্লান্তিতে তিনি তখন অবসন্ন। আর দাঁড়াতে পারছেন না। লুটিয়ে পড়লেন দেশের প্রিয় মাটিতে। চিরদিনের মতো ঘুমিয়ে পড়লেন ফিডিপাইডিস। ম্যারাথনের পবিত্র স্মৃতি নিয়ে এ লেখার নাম হল ম্যারাথন রেস। যার পরিধি ছাবিশ মাইল। 
+ম্যারাথনের যুদ্ধে এথেন্সবাসীর এই বিজয়ে সবাই অবাক হয়েছে। বিশ্ব বিজয়ী পারস্য বাহিনীর বিরুদ্ধে গুটিকয়েক যোদ্ধার অমন বিজয় কী করে সম্ভব! এর উত্তর কিন্তু আরো মজার। সে যুগে একমাত্র এথেন্সে প্রতিষ্ঠিত হয়েছিল গণতন্ত্র। রাষ্ট্রের প্রতিটি কাজে জনসাধারণের মতামত গ্রহণ করা হত। ফলে দেশের জন্য ভালবাসাও গভীর হয়েছিল এথেন্সবাসীদের। যখন স্পার্টার কাছ থেকে সাহায্য পাওয়া গেল না তখন এথেন্সের নেতারা জনসাধারণের সভা ডেকে পরামর্শ চেয়েছিলেন। এই সভাই সিদ্ধান্ত দেয়, নগর আগলে বসে থাকা নয়—এগিয়ে যেতে হবে ম্যারাথনে। পণ্ডিতদের মতে ম্যারাথনে এগিয়ে না গিয়ে শুধু নগরে প্রতিরোধের আয়োজন করলে পারস্য বাহিনীর চাপ হয়তো এথেন্সবাসীরা সহ্য করতে পারত না। জনমতের প্রতি শ্রদ্ধা ছিল বলেই এথেন্সের যোদ্ধারা বেশি সাহসী হতে পেরেছিল। আর জনসাধারণের সঠিক সিদ্ধান্তের ফলেই রক্ষা পেয়েছিল স্বাধীনতা। 
+৩৬ 
+ট্রয় নগরীর হেলেন 
+ট্রয়ের রাজকুমার প্যারিস দৈব বর পেয়েছে, সবচেযে সুন্দরী রাজকন্যাকে বিয়ে করবে সে। কীভাবে কী হবে প্যারিস কিছুই জানে না। কিন্তু দৈব বর তো ফলতে হবে! তাই বুঝি একদিন শিকারে বেরুল রাজকুমার। জাহাজের পালে বাতাস লাগল। তরতর করে এগিয়ে চলল পশ্চিমে। আড়াআড়িভাবে ইজিয়ান সাগর পাড়ি দিল। সামনে নতুন দেশ। সাগরে ঘেরা ইউরোপের চমৎকার ভূখণ্ড–গ্রিস। 
+গ্রিসের বিভিন্ন অঞ্চল ঘুরে বেড়িয়ে একদিন প্যারিস এল দক্ষিণ গ্রিসের ছিমছাম নগরী স্পার্টায়। তখন সমগ্র গ্রিস অনেকগুলো ছোট ছোট নগরীতে বিভক্ত ছিল। প্রতি নগরী ছিল এক একটি রাষ্ট্র। স্পার্টার রাজা মেনেলস রাজপ্রাসাদে প্যারিসের থাকার ব্যবস্থা করলেন। এখানেই রানী হেলেনের সঙ্গে প্যারিসের পরিচয়। সুন্দর শ্রেষ্ঠা হিসেবে হেলেনের তখন খুব নামডাক। দৈব বর বুঝি হেলেনের উদ্দেশেই করা হয়েছিল। তাই প্যারিস আর হেলেন দু জন দু জনকে পছন্দ করল। সুযোগ বুঝে একদিন প্যারিস হেলেনকে নিয়ে সোজা চলে এল নিজ দেশ ট্রয়ে। 
+ঘটনাটি ছিল গ্রিক জাতির জন্য অত্যন্ত অপমানজনক স্বাধীনচেতা গ্রিকরা এ অপমান সইবে কেন বিভিন্ন নগররাষ্ট্রের নেতারা একত্রে বসে সিদ্ধান্ত নিলেন। ঠিক হল ট্রয় আক্রমন করে উচিত শিক্ষা দিতে হবে আর উদ্ধার করতে হবে হেলেনকে। 
+উত্তর ও দক্ষিণ গ্রিসের বিভিন্ন রাষ্ট্র মিলিতভাবে গড়ে তুলল এক বিরাট সৈন্যবাহিনী। যুদ্ধের নেতৃত্ব নিলেন রাজা মেনেলসের ভাই আগা মেম্নন। এই যুদ্ধে গ্রিকদলের প্রধান বীর ছিলেন তরুণ যোদ্ধা একিলিস। অন্যদিকে ট্রয়ের পক্ষে বিখ্যাত যোদ্ধা হেকটর। একটানা দশ বছর ট্রয়ের প্রান্তরে রক্তক্ষয়ী যুদ্ধ চলে। যুদ্ধে হেক্টরের মৃত্যু হয়। যুদ্ধ গ্রিসের অনুকূলে হলেও এতে চূড়ান্ত কোনো ফলাফল দেখা দেয় নি। ট্রয়ের যখন কোণঠাসা অবস্থা তখন আত্মরক্ষার জন্য ট্রয়বাসীরা দেয়ালঘেরা নগরের তোরণ বন্ধ করে দিয়েছিল। সুতরাং গ্রিকদের পক্ষে নগরে প্রবেশ করা অসম্ভব হয়ে পড়ে। 
+৩৭ 
+প্রতিশোধ না নিয়ে ফিরে যাবে না, এই ছিল গ্রিকদের সঙ্কল্প। তাই নতুন কৌশল বের করার জন্য সবাই বৈঠকে বসল। সবশেষে ইথাকার রাজা ইউলিসিস এক উপায় বের করলেন। তৈরি করালেন প্রকাণ্ড এক কাঠের ঘোড়া। ঘোড়ার পেটে প্রবেশ করল নামীদামি চল্লিশ জন যোদ্ধা। বাইরে থেকে বোঝার উপায় নেই। সব কিছু শিখিয়ে পড়িয়ে এক চালাকচতুর গ্রিককে বেঁধে দিল ঘোড়ার পায়ের সঙ্গে। এবার পুরো গ্রিক বাহিনী ফিরে গেল জাহাজে। জাহাজ এগিয়ে চলল সামনে –যেন গ্রিকরা ফিরে যাচ্ছে নিজ দেশে। 
+ট্রয় নগরীর লোকেরা এবার হাঁফ ছেড়ে বাঁচল। গ্রিকরা নিশ্চয়ই রণে ভঙ্গ দিয়েছে। সাগরতীরে কাঠের ঘোড়াটি দেখে দারুণ কৌতুহল হল। তারা এগিয়ে এল কাছে। ঘোড়ার সাথে বাঁধা গ্রিক সৈন্যটির কাছে জানতে পারল গ্রিকরা ফিরে গেছে। যাত্রা যাতে শুভ হয় তাই নাকি ওকে আর ঘোড়াটিকে উৎসর্গ করে গেছে দেবতাদের উদ্দেশে। সব কথা ওরা সরল মনে বিশ্বাস করল। ঘোড়াসহ গ্রিক সৈন্যটিকে নিয়ে এল নগরে। 
+নগরবাসীরা সব শুনে বিজয়ের আনন্দে মেতে উঠল। রাতের প্রথম প্রহর পর্যন্ত সে আনন্দের ঢেউয়ে রমরমা হয়ে রইল চারদিকে। ধীরে ধীরে রাত গভীর হল – একসময় অনেক ক্লান্তিতে ঘুমিয়ে পড়ল ট্রয় নগরী। এবার চালাক গ্রিক সৈন্যটি কাজে লেগে গেল। চুপিচুপি তোরণের বাইরে এল। ঘাস-পাতা জড়ো করে আগুন জ্বালাল। সাগরে গ্রিক জাহাজগুলো এই সঙ্কেতেরই অপেক্ষায় ছিল। এবার পাল ঘুরাল। রাতের অন্ধকারে গা ঢাকা দিয়ে তারা ফিরে এল ট্রয়ের মাটিতে। এদিকে সেই গ্রিক সৈন্যটি এসে কাঠের ঘোড়ার গায়ে মৃদু আঘাত করল। সঙ্কেত পেয়ে বেরিয়ে এল চল্লিশ যোদ্ধা। এবার ঘুমন্ত ট্রয় নগরীতে একযোগে আক্রমণ করল তারা। এমন হঠাৎ আক্রমণে ট্রয়বাসীরা একেবারে অসহায় হয়ে পড়ল। একতরফা যুদ্ধে গ্রিকরা শুধু জয়ীই হল না—এতকালের সমৃদ্ধ নগরী ট্রয়কে ধ্বংস করে ফেলল। 
+গ্রিসের মহাকবি হোমার খ্রিষ্টপূর্ব আট শতকে মহাকাব্য ইলিয়ড লেখেন। এই কাহিনীটি ইলিয়ড থেকেই নেওয়া। তার সময়ের আরো চার শ বছর আগের গ্রিসকে নিয়ে নাকি গড়ে উঠেছে এই মহাকাব্য। কাহিনী নিছক কাহিনীই নয়। এ সমস্ত কাহিনীর ভেতরেই হয়তো লুকিয়ে থাকতে পারে ইতিহাসের কোনো সত্য। তাই বুঝি এই সত্য খুঁজে বের করতে এগিয়ে এলেন হাইনরিখ শ্ৰীমান। তিনি একজন জার্মান। শৌখিন প্রত্নতত্ত্ববিদ। তিনি এশিয়া-মাইনরের উত্তরাঞ্চলে ইজিয়ান সাগরের তীরবর্তী ‘ইলিয়াম’ অঞ্চলে ব্যাপক খনন করলেন। আঠার শ সত্তর থেকে তিয়াত্তর খ্রিষ্টাব্দ পর্যন্ত এগিয়ে চলল তার কাজ। অবশেষে তিনি সফল হলেন। 
+৩৮ 
+মাটির নিচ থেকে বেরিয়ে এল এক সমৃদ্ধ নগরীর ধ্বংসাবশেষ। নিশ্চিন্ত হলেন—এই সেই হোমারের ট্রয় নগরী। অবশ্য হোমারের কাহিনী কতটা সত্য তা নির্ধারণ করা যায় নি। হতে পারে কিছুটা সত্যের ভিত্তির ওপর দাঁড়িয়ে কবি প্রচলিত কিংবদন্তিকে আশ্রয় করে কাহিনী তৈরি করেছেন। কবির কল্পনার রঙে তা হয়তো আরো বর্ণিল হয়েছে। তবে কিংবদন্তির আশ্রয় হলেও হোমার অপূর্ব দক্ষতায় গ্রিসের সেই যুগটির বাস্তব চিত্র তুলে ধরেছেন। ভৌগোলিক দিক থেকে গ্রিস অনুর্বর পাহাড়-পর্বতে ঘেরা। সে কারণেই ওখানে কৃষিভিত্তিক সভ্যতার জন্ম হতে পারে নি। মানুষগুলো গড়ে উঠেছে যোদ্ধা হিসেবে। কারণ বেঁচে থাকার জন্য তাদের বিভিন্ন দেশে আক্রমণ করতে হত। অপরদিকে এশিয়া-মাইনরের বিভিন্ন অঞ্চল পুরোনো যুগ থেকেই কৃষিভিত্তিক সভ্যতা গড়ে তুলেছে। খাদ্য সমস্যা এখানে কম বলেই হয়তো এসব অঞ্চলের মানুষ যুদ্ধবিদ্যাকে অত গুরুত্ব দেয় নি। সুতরাং ইতিহাস থেকেই ধারণা নেওয়া যায় গ্রিস আর ট্রয়ের মানুষদের মধ্যে দুই ভিন্ন চরিত্র ছিল। আর ট্রয়ের যুদ্ধের কাহিনীর মধ্য দিয়ে ইতিহাসের এই সত্যটিই ফুটে উঠেছে। শ্রীমানের আবিষ্কার করা ট্রয় থেকে হোমারের কাহিনীর হয়তো সম্পূর্ণ সত্যতা বিচার করা যাবে না; তবে ট্রয় নগরীর ধ্বংসাবশেষ থেকে যে প্রমাণপত্র বেরিয়ে এসেছে তাতে সহজেই ধারণা নেওয়া যায় কোনো একসময় গ্রিকদের হাতেই ট্রয়ের পতন ঘটেছিল। 
+৩৯
+Hi1
+नयी कविता और अस्तित्ववाद
+रामविलास शर्मा
+ 
+2
+डॉ. रामविलास शर्मा ने इस महत्वपूर्ण कृति में यह स्पष्ट किया है कि नयी कविता के विकास की क्या प्रक्रिया रही तथा अस्तित्ववादी भावबोध ने इसे किस प्रकार और किस हद तक प्रभावित किया है। 'तार सप्तक' के पहले और बाद की नयी कविता की विषयवस्तु और इसके स्वरूप का विवेचन करते हुए इसमें इसकी अन्तर्वर्ती धाराओं का भी परिचय दिया गया है, साथ ही तत्ववाद की मूल दार्शनिक मान्यताओं की रोशनी में लेखक ने यह सिद्ध करने का प्रयास किया है कि ‘हिन्दी में अस्तित्ववाद एक अराजकतावादी धारा है', तथा अस्तित्ववादी कवियों ने प्राय: ‘समस्त इतिहास की व्यर्थता सिद्ध करते हुए ‘पूँजीवादी दृष्टिकोण से यथार्थ को देखा और परखा' है। इसी क्रम में उनका यह संतोष जाहिर करना भी महत्व रखता है कि ‘हिन्दी में पिछले बीस साल में बहुत-सी कविता अस्तित्ववाद से अलग हटकर हुई है।' 
+नयी कविता के मुख्य स्वरों को प्रस्तुत ग्रन्थ में बड़ी प्रामाणिकता और ईमानदारी के साथ रेखांकित किया गया है तथा अज्ञेय, शमशेर, मुक्तिबोध और नागार्जुन जैसे प्रमुख कवियों के लिए अलग-अलग अध्याय देकर उनके कृतित्व का पैना विश्लेषण किया है। 'मुक्तिबोध का पुनर्मूल्यांकन' शीर्षक विस्तृत लेख मुक्तिबोध की ज्यादा तर्कसंगत दृष्टि से प्रस्तुत करता है। साथ ही इस नये संस्करण में पहली बार शामिल एक और महत्वपूर्ण लेख 'कविता में यथार्थवाद और नयी कविता’ हिन्दी कविता की यथार्थवादी धारा को फिर से पहचानने का - आग्रह करता है, जिसमें नागार्जुन और केदारनाथ अग्रवाल की कविता पर विस्तार से विचार किया गया है।
+ 
+3
+नयी कविता और अस्तित्ववाद
+This one
+TT1F-XPX-HZLU
+ 
+4
+नयी कविता और अस्तित्ववाद
+रामविलास शर्मा
+राजकमल प्रकाशन
+नई दिल्ली पटना
+ 
+5
+मूल्य : 325 रुपये 
+© विजय मोहन शर्मा
+पहला संस्करण: 1978
+तीसरा संस्करण : 1989 
+तीसरी आवृति : 2003
+प्रकाशक : राजकमल प्रकाशन प्रा. लि. 
+1-बी, नेताजी सुभाष मार्ग नई दिल्ली-110 002
+मुद्रक : बी.के. ऑफसेट 
+नवीन शाहदरा, दिल्ली-110 032
+आवरण : सोरित
+NAYI KAVITA AUR ASTITWAVAD 
+by Dr. Ram Bilas Sharma
+ISBN: 9788126705719
+ 
+6
+दूसरे संस्करण की भूमिका
+नयी कविता का इतिहास प्रगतिशील कविता के इतिहास से जुड़ा हुआ है, इस तरह जुड़ा हुआ है कि कभी-कभी विद्वानों को दोनों में कोई फर्क नहीं दिखाई देता। इसलिए मैंने सोचा कि प्रगतिशील कविता के इतिहास के बारे में कुछ बातें स्पष्ट करने से नयी कविता के इतिहास को सही परिप्रेक्ष्य में देखना आसान हो जायगा। इस उद्देश्य को पूरा करने के लिए पुस्तक में एक नया निबन्ध जोड़ दिया है-‘कविता में यथार्थवाद और नयी कविता'।
+छायावाद से पहले और उसके समानान्तर, स्वाधीनता आन्दोलन से संबद्ध, जो 'इतिवृत्तात्मक' कविता लिखी जा रही थी, उसके नरम और गरम दो राजनीतिक पक्ष थे। नरम पक्ष के प्रतिनिधि थे मैथिलीशरण गुप्त और गरम पक्ष के प्रतिनिधि थे गया प्रसाद शुक्ल सनेही/त्रिशूल। छायावाद ने चरम पक्ष से अपना नाता जोड़ा, विशेषकर निराला ने। छायावादी कविता में आरंभ से ही भाषा, भाव, शिल्प, इन सबके सम्मिलित स्तर पर एक अन्य धारा विकसित हो रही थी। यह धारा यथार्थवाद की थी। इसके विकास की एक मंजिल सन् 20-30 के दशक में है, दूसरी सन् 30-40 के दशक में। दूसरे महायुद्ध के दौरान और उसके बाद, स्वाधीनता आन्दोलन के नये उत्थान के समय, यथार्थवाद की धारा विशेष रूप से पुष्ट हुई। यह धारा मोटे तौर से कम्युनिस्ट पार्टी की रणनीति के अनुरूप थी।
+दूसरा महायुद्ध समाप्त होते ही अमरीका और ब्रिटेन ने विश्व पैमाने पर एक विराट कम्युनिस्ट विरोधी अभियान छेड़ दिया था। इसमें भारत के अनेक कांग्रेसी और सोशलिस्ट नेता भी शामिल हुए। इस परिस्थिति में व्यक्ति की कुंठा और घुटन को मुख्य विषय मानकर, यथार्थवाद के विरोध में, प्रयोगवादी कविता का प्रसार हुआ। छायावाद में, विशेष रूप से उसके हासकाल में, जो अस्वस्थ रुझान थे, उन्हें प्रयोगवादी कविता ने अपनाया; उसमें जो स्वस्थ रूझान थे, उनका विकास प्रगतिशील कविता ने किया।
+प्रयोगवाद का सहारा लेकर, फिर खुद को उससे अलगाते हुए, सन् 53 के
+ 
+7
+बाद जिस नयी कविता का प्रसार हुआ, उसके संगठनकर्ता लेखक कुछ सोशलिस्ट नेताओं से संबद्ध थे। साहित्य में ये कम्युनिस्ट विरोधी विचारधारा का प्रसार कर रहे थे; इस तरह की विचारधारा के प्रसार के मुख्य केन्द्र अमरीका में थे। इनके प्रभाव से नयी कविता की धारा स्वाधीनता आन्दोलन की विरासत की, और छायावाद के साथ प्रगतिशील कविता की उपलब्धियों को, नकारते हुए आगे बढ़ी। कम्युनिस्ट पार्टी में इस समय जो विसर्जनवादी प्रवृतियाँ उभरी, उनसे इस प्रक्रिया में सहायता मिली।
+युद्धकाल में, उसके बाद क्रान्तिकारी जन-उभार के दौरान, यथार्थवादी धारा के विकास में सबसे महत्वपूर्ण भूमिका निराला की, और उनके साथ केदारनाथ अग्रवाल की थी। सन् 48 से 53 तक का कालखंड विशेष रूप से महत्वपूर्ण इसलिए है कि एक सशक्त राजनीतिक कवि के रूप में नागार्जुन इसी कालखंड की देन हैं। इस समय नागार्जुन और केदार कंधे से कधे मिलाकर आगे बढ़ते हैं, उनके राजनीतिक दृष्टिकोण में, एक हद तक शिल्प में भी, समानता है। उनका यथार्थबाद स्वाधीनता प्राप्ति से पहले के जन आन्दोलनों वाले यथार्थवाद से संबद्ध है। सन् 56 तक वे इस यथार्थवादी धारा का विकास करते जाते हैं; प्रगतिशील कविता के उतार-चढ़ाव इसके बाद के हैं।
+सन् 47 के उत्तरार्ध के कुछ महीने छोड़कर सन् 45 से 56 तक कम्युनिस्ट पार्टी की रणनीति एक-सी रहती है, परिवर्तन उसकी कार्यनीति में होते हैं। इस समूचे कालखंड की प्रगतिशील कविताओं का संकलन प्रकाशित करना जरूरी है: उनका अध्ययन एक साथ करना चाहिए। हिंदी के साथ उर्दू कविताएं भी लेनी चाहिए, इससे पता चलेगा कि उस समय हिन्दी-उर्दू के बीच का फासला कितना कम हो गया था; हिन्दी-उर्दू के साथ जनपदीय उपभाषाओं में रची हुई कविताएं भी लेनी चाहिए, इससे मालूम होगा कि वामपंथी विचारधारा, पूंजीवादी विचारधारा के विकल्प के रूप में, कैसे दूर-दूर तक गांवों में फैल रही थी। नयी कविता के 'मार्क्सवादी' समर्थकों ने इस प्रक्रिया को पूरा जोर लगाकर रोका; इससे कविता में यथार्थवादी धारा क सामने कठिनाइयां पैदा हुई, वामपंथी आन्दोलन के प्रसार में बाधाएं उत्पन्न हुई। प्रतिकूल परिस्थितियों में भी केदार और नागार्जुन इस देश की पीड़ित जनता के साथ रहे, निराला के रिक्थ की संभाले हुए कविता में यथार्थवाद का विकास करते रहे, इसके लिए साहित्य और राजनीति के वामपक्ष को उनका कृतज्ञ होना चाहिए।
+कविता के शिल्प का विवेचन उसकी विषयवस्तु के विवेचन से कठिन होता है पर विषयवस्तु को अलग रखकर उसका विवेचन नहीं किया जा सकता। कुछ विद्वानों ने प्रयोगवाद और नयी कविता को शिल्प की समस्याओं तक सीमित रखने का प्रयास किया है। वास्तव में इस तरह वे नयी कविता की विषयवस्तु पर पर्दा
+ 
+8
+डालते हैं। नयी कविता का आन्दोलन प्रगतिशील साहित्य के विरोध में चलाया गया था, इसमें संदेह की गुंजाइश नहीं है। व्यक्तिमूल्य का नारा लगाकर इसने जनवादी आन्दोलनों का विरोध किया पर दस साल से भी कम समय में नयी कविता की धारा मूलाहीनता के रेगिस्तान में खो गयी। इस समय मुक्तिबोध की बीमारी और मृत्यु से नयी कविता में नयी जान डालने के लिए उसके सूत्रधारों को नया हीरो-कवि मिल गया। इसी समय कम्युनिस्ट पार्टी विघटित हुई, इससे कुछ मार्क्सवादियों के लिए प्रगतिविरोधियों के साथ संयुक्त मोर्चा बनाने का काम आसान हो गया। केदारनाथ अग्रवाल और नागार्जुन को पीछे ठेलकर उनकी जगह मुक्तिबोध को प्रतिष्ठित करने का जो संगठित प्रयास सन् 64 से आरंभ हुआ, उससे हिन्दी कविता की यथार्थवादी धारा को भारी क्षति पहुँची। वह प्रयास अब अशक्त हो चुका है। समकालीन आलोचना में एक बार फिर केदार और नागार्जुन के कृतित्व पर ध्यान केन्द्रित किया जा रहा है। आशा है, इस पुस्तक की पूर्व संकलित सामग्री के साथ 'कविता में यथार्थवाद और नयी कविता' निबंध पड़ने से आधुनिक कविता की गतिविधि और उसकी सामाजिक पृष्ठभूमि अधिक स्पष्ट होगी।
+दिल्ली
+राम विलास शर्मा
+14 अक्तूबर 1986
+भूमिका
+[प्रथम संस्करण की]
+नई कविता से अनेक प्रकार की कविता का बोध होता है। किसी समय मार्क्सवाद से प्रभावित प्रगतिशील कविता को नई कविता कहा जाता बा। प्रगतिशील कविता-धारा के बाद प्रयोगवादी कविता का बोलबाला रहा। इसे अधिकतर प्रयोगवादी ही कहा जाता था। नई कविता, प्रयोगवाद से भिन्न होकर, एक रूढ़ अर्थ में तब प्रयुक्त होने लगी जब 1954 में इलाहाबाद से ‘नई कविता' नामक संकलन प्रकाशित होने लगा। आरम्भ में ये नई कविता वाले प्रयोगदाद से अपना
+ 
+9
+सम्बन्ध जोड़ते थे। किन्तु प्रयोगवाद पर अज्ञेय का एकाधिकार था; अज्ञेय से प्रयोवबाद के आचार्यों की खटक गयी, तब नई कविता की धारा प्रयोगवाद से हटकर अलग प्रवाहित होने लगी। यह नई धारा बहुत-कुछ अस्तित्ववाद से प्रभावित थी। इसी से आगे चलकर वह धारा भी फूटी जो किसी भी जीवन-मूल्य को स्वीकार न करती थी।
+नई कविता को प्रभावित करनेवाले अस्तित्ववाद से मुख्य टक्कर मार्क्सवाद की थी। नई कविता लिखनेवालों में शमशेर बहादुर सिंह और मुक्तिबोध दो ऐसे कवि हैं जो मार्क्सवाद से प्रभावित हैं। इस प्रकार नई कविता में अनेक प्रकार के कवि और अनेक प्रकार की काव्य-प्रवृत्तियाँ शामिल हैं। इस पुस्तक में मैंने इन काव्य-प्रवृत्तियों और कुछ कवियों की रचनाओं का विवेचन किया है। बहुत-से लोग नई कविता की शुरूआत 'तार सप्तक' से मानते हैं। मैंने इस धारणा का खण्डन किया है। 'तार सप्तक' के अधिकांश कवि मार्क्सवाद से प्रभावित थे या कहीं उसके आसपास थे। इनमें कुछ ने 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण में, अपने वक्तव्यों में, अपनी पुरानी मान्यताओं की पुष्टि की है, कुछ ने उनमें संशोधन किया है।
+'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण में, अपने वक्तव्य में, अपनी मान्यताओं की पुष्टि मैंने भी की है। जहाँ तक याद है, मैंने अमरीकी साम्राज्यवाद और उससे सम्बद्ध लेखकों का स्पष्ट विरोध किया था। किन्तु उस आशय का वाक्य मुद्रित वक्तव्य में नहीं है। इस वक्तव्य का मसौदा पुराने कागजों में मिला। उसके दो वाक्य इस प्रकार हैं: ‘समाजवादी शक्तियों का विरोध करना साम्राज्यवाद मुख्यत: अमरीकी साम्राज्यवाद-का काम है। इन प्रतिक्रियावादी शक्तियों का साथ देनेवाले कवि विषयवस्तु में कुण्ठा और घुटन, और रूप में अनगढ़ प्रतीकयोजना के सिवा और कुछ नहीं दे सकते।’
+इस संकलन के अधिकांश निबन्ध 1969 में लिखे गये थे, अन्तिम निबन्ध इस वर्ष-1977-का लिखा हुआ है।
+रामविलास शर्मा 
+आगरा-2 
+10 सितम्बर, 1977
+ 
+10
+क्रम
+नयी कविता :'तार-सप्तक' से पहले-11
+नयी कविता :'तार-सप्तक' और उसके बाद -20
+नयी कविता :स्वाधीनता-प्राप्ति के बाद -30
+नयी कविता :छायावाद और स्वाधीनता आन्दोलन-39 
+नयी कविता :क्रान्तिकारी विरासत से विद्रोह-47 
+नयी कविता :नये प्रतिमानों की खोज-56
+छायावदोत्तर नयी छायवादी कविता-67 
+अज्ञेय और नवरहस्यवाद -78
+शमशेर बहादुरसिंह का आत्मसंघर्ष और उनकी कविता-88
+अस्तित्ववाद और नयी कविता-102
+नयी कविता :मुक्तिबोध का आत्मसंघर्ष और उनकी कविता-132
+नयी कविता के सन्दर्भ में नागार्जुन की काव्यकला -153
+नयी कविता :और मुक्तिबोध का पुनर्मूल्यांकन-167
+कविता में यथार्थवाद और नयी कविता-256
+ 
+11
+नयी कविता और 'तार-सप्तक' से पहले
+सन् '21 में ‘जब कड़ी मार्रें पड़ीं दिल हिल उठा' से लेकर सन् '35 में 'गए सूख भरे ताल, हुए रूख हरे शाल' तक निराला-काव्य का एक स्वर और है जो छायावाद के परिचित संवादी के सामने विवादी जैसा लगता है। जिनका दावा है कि छायावाद के बाद उन्होंने हिन्दी को नया लहजा, नया मुहावरा दिया है, वे निराला-काव्य का वह स्वर ध्यान से सुनें।
+सन् '35 में अंग्रेजों ने राष्ट्रीय नेताओं को शासन में साझेदार बनाने के लिए लंदन में एक बिल पास किया। नेताओं ने सन् '36 में इस काले कानून का विरोध किया; फिर उसे तोड़ने का इरादा जाहिर करके सन् '37 में उन्होंने मन्त्रिमंडल बनाए।
+उन दिनों निराला सोचते थे, वह भी किसी लखपती के बेटे होते तो समुद्र पार उन्हें शिक्षा मिलती, पिता राष्ट्रपति चुने जाते, और
+पैसे में दस राष्ट्रीय गीत रचकर उन पर
+कुछ लोग बेचते गा-गा गर्दभ-मर्दन स्वर।
+हरदुआगंज, जिला अलीगढ़ में किसान-सम्मेलन हुआ। सम्पूर्णानन्द ने एक किसान को कहते सुना-'जब तें पन्त जी मिनिस्टर है गए हैं, तब तें द्वय-द्वय इंच रोज मोटे होत जातु हैं।' सम्पूर्णानन्द ने 'संघर्ष' में प्रतिवाद किया कि मिनिस्टर बनने के बाद पन्त जी मोटे नहीं हुए। उन दिनों राहुल सांकृत्यायन किसान-सभा में काम करते थे। उन पर हमला हुआ और ‘विशाल भारत' ने लिखा-'बात दरअसल यह है कि कांग्रेस सरकार के आने से सब चीजें सस्ती हो रही हैं, और राहुल जी के दो तोले खून का मूल्य ही क्या है।‘*
+उन दिनों मनोरंजनप्रसाद सिंह का यह गीत बहुत लोकप्रिय था-
+* सरस्वती, फरवरी 38
+** विशाल भारत, मार्च 39
+ 
+12
+राहुल के सर से खून गिरे
+फिर क्यों यह खून उबल न उठे?
+साधू के शोणित से फिर क्यों
+सोने की लंका जल न उठे ! 
+उन दिनों बागपत, जिला मेरठ में किसान-सम्मेलन हुआ। 'लगातार कई दिन और कई रात गाँवों में घूम-घूमकर किसान-मार्च का संगठन करने में उन्होंने अपने को लगा दिया था। दिल्ली में वह मिले, तो उनका गला लगातार व्याख्यान देने की बजह से भारी हो गया था।' जिन सज्जन का गला भारी हो गया था, बह थे अज्ञेय, और दिल्ली में जिन मित्र से वह मिले थे, वह थे प्रभाकर माचवे। और स्वयं माचवे को इस बात का गर्व था कि 19 साल की उम्र में दर्शनशास्त्र में एम. ए. करने के बाद वह 'जब इंदौर और अहमदाबाद के मिल मजदूरों में कई महीने काम करता रहा, तब उसकी कविता ने सामाजिक स्वर पाया।'
+सुमित्रानन्दन पन्त के बाल-सखा थे पूरनचन्द जोशी। सन् '29 में मेरठ षड्यंत्र के अभियुक्तों में वह भी थे। सन् '37 तक वह कम्युनिस्ट पार्टी के प्रमुख नेता बन गए थे। पन्त को वह प्रेरित कर रहे थे कि छायावादी आकाश से उतरकर यथार्थ की जमीन पर पैर रखें। कालाकांकर के जिस सुसंस्कृत राजपरिवार से पन्त का घनिष्ठ सम्बन्ध था, उसमें सामान्य राष्ट्रीय चेतना के लोग ही नहीं थे, उनमें गांधीवाद के विरोधी कुंअर ब्रजेश सिंह भी थे जो आगे चलकर स्वेतलानाकाण्ड के सन्दर्भ में काफी प्रसिद्ध हुए। कालाकांकर से ही पन्त ने ‘रूपाभ' निकाला और उसके पहले अंक में घोषित किया कि ‘इस युग की कविता स्वप्नों में नहीं पला सकती।' पन्त ने मध्यवर्ग, श्रमिजीवी, कृषक, मार्क्स, गांधी, साम्राज्यवाद जैसे अजनबी विषयों पर कविता में अपने विचार प्रकट किए। किन्तु इनके साथ उन्होंने गाँवों के असंस्कृत जनों के प्रति बौद्धिक सहानुभूति भी प्रकट की, ‘ग्राम्या' की रचनाओं में वह 'पल्लव' छोड़कर भारत माता ग्रामवासिनी के बहुत नजदीक आये। बच्चन भी मधुशाला से निकले और भगवद्भक्तों से बोले
+प्रार्थना मत कर, मत कर, मत कर ! 
+....’मनुज पराजय के स्मारक हैं 
+मठ-मस्जिद, गिरजाघर 
+‘रूपाभ' में पन्त के सहयोगी नरेन्द्र शर्मा देवली कैम्प में नजरबन्द किये गये और वहाँ से उन्होंने अंग्रेजी राज को चुनौती दी- 'गति को कब तक बाँध सकेंगे, पूछो पहरेदारों से !' सन् '42 तक नरेन्द्र शर्मा ने जो बहुत-सी सुन्दर कविताएँ
+* हंस, मार्च '39 
+** कल्पना, जनवरी-फरवरी, '54
+ 
+13
+लिखीं, उनमें अनेक राजनीतिक थीं, ये सब उनके संग्रह 'मिट्टी और फूल' में प्रकाशित हुई। निराला की 'अनामिका' और 'तार सप्तक' के बीच हिन्दी कविता के विकास की दृष्टि से जो दो कविता-संग्रह सबसे महत्वपूर्ण थे, वे थे 'ग्राम्या' और ‘मिट्टी और फूल'। नरेन्द्र ने लोक-गीतों का स्वर साधने में सबसे ज्यादा सफलता प्राप्त की। 'पकी जामुन के रंग की फाग, बाँधता आया लो आषाढ़कविता में एक नई सिद्धि थी। लेकिन देहात से अलग नरेन्द्र में नागरिकता की शोखी भी थी-
+तुम्हें याद है क्या उस दिन की
+नए कोट के बटनहोल में 
+हँसकर, प्रिये, लगा दी थी जब 
+वह गुलाब की लाल कली? 
+यथार्थवाद के ये स्वर सन् '38 में मुखर हो चुके थे। 
+नरेन्द्र शर्मा छायावाद की भाव-भूमि छोड़कर यथार्थ चित्रण की ओर बड़े थे। छायावादी कवियों से भिन्न स्तर पर अपनी कविता का विकास कर रहे थे केदारनाथ अग्रवाल। 'रेती पर ही पाँव पसारे, बैठा हूँ इस केन किनारे-यह कविता अक्तूबर '35 की ‘किरण' (आगरा) में छपी थी। ‘रूपाभ' के प्रकाशन के बाद ही नरोत्तम नागर ने ‘उच्छृखंल' निकाला जिसमें केदार की 'चंद गहना से लौटती बार' कविता छुपी- एक बीते के बराबर 
+बह हरा ठिगना चंना 
+बाँधे मुरैठा शीश पर 
+छोटे गुलाबी फूल का 
+सज कर खड़ा है। 
+गिरिजाकुमार माथुर के लिए उन दिनों सबसे बड़ी समस्या यह थी कि पहले बह देवता थे-यानी दूसरे उन्हें पूजते थे-और अब वह पुजारी थे-यानी किसी देवी-देवता को स्वयं पूज रहे थे। 'इतना पतन आज !' उनका विद्रोही मन कहता था-
+यही वह नारी है 
+माता से पहले जो बनती है प्रेयसी ! 
+समस्या यह थी, प्रेयसीत्वहीन शुद्ध मातृत्व सुलभ क्यों नहीं होता? मनुष्य की नियति ! फिर भी नियति की निषेध-रेखा उन्होंने पार की। मैं उन दिनों लखनऊ में ही था और गिरिजाकुमार माथुर से प्राय: काव्य-चर्चा-और हर तरह की चर्चा-होती थी। ‘उच्छुखंल' में प्रकाशित उनकी कविता की ये पंक्तियाँ मुझे बहुत पसन्द थीं-अब भी अच्छी लगती हैं-
+ 
+14
+उस दिन की बात जब 
+उछले थे धीमे ही-
+चलने से रेती में चंचल चुपचाप चरण 
+मिट ही चुके हैं वे बिखरे निशान 
+किन्तु 
+संस्मृति के सूने कठोर शिलाखण्ड पर 
+बज्र बन धँसे हैं वे तेरे इस्पात-चिह्न 
+मानों पत्थर भी गल मोम बन गया था तब 
+और सूख जाने पर 
+जैसे के तैसे निशान बने रहे प्राण ! 
+गिरिजाकुमार माथुर के कविता-संग्रह 'मंजीर' की भूमिका निराला ने लिखी थी। गिरिजाकुमार ने छन्द-रचना, शब्द-चयन और ऐन्द्रिय मूर्ति-विधान की कला निराला से सीखी और उसे अपने भावबोध के अनुरूप निखारा। अभी बह राजनीति को कविता से दूर रखे थे, मन में अतृप्त उत्कष्ठाएँ अधिक थीं। फिर भी अपनी कविता में इस्पात, मोम और पत्थर की खपत से वह सिद्ध कर रहे थे कि 'बड़ा काजल आँजा है आज' की दुनिया छोड़कर यथार्थवाद की दिशा में बढ़ रहे हैं।
+जब प्रभाकर माचवे आगरे में पढ़ते थे और दर्शन-शास्त्र के एम. ए. नहीं हुए थे, जब वह 'उसी आग्नेय-अज्ञेय शान्त मितभाषी युवक के साथ सश्रद्ध श्रवणातुरता से' चलते थे, तब भी उनका संशयवादी मन उनसे कहता था-- 'इनकी कहानियों में बहिन और भगिनी-प्रेम का बार-बार बड़ा विचित्र जिक्र आया करता है। 'पगोडा वृक्ष' की सुखदा, 'अकलंक' की क्रिस्टाबेल, 'कोठारी की वार्ता' में का वह हिस्सा जहाँ-फिर एक बह क्षण जब वह और उसकी बहन पासपास लेटे हुए किसी विचार में निमग्न हैं-शायद अपने उस सामीप्य के पवित्र रहस्यमय सुख में और तब उसके पिता एकाएक आकर उसे उठा देते हैं-फटकारते हैं...’' वगैरह का जिक्र है, और 'शेखर : एक जीवनी' की शशि, पता नही चलता कि किस क्षण भगिनीत्व की सीमा लाँघकर, 'प्रेमिका' के समकक्ष आ बैठती है, जैसे वह माता से कुछ ही नीचे अपने स्थान बनाये हैं। और 'अज्ञेय' का यह नारी-चित्रण बड़ा कुतूहलास्पद जान पड़ता है, जो न माता, न कन्या, न वधू, रवि ठाकुर की उर्वशी के समान किसी गम्भीर भाव लोक से उठकर गहरे भावजगत ही में बिलम जाती है।*
+स्वयं अज्ञेय का विचार था कि 'आज के मानव का मन यौन-परिकल्पनाओं
+* हंस, मार्च, '39
+ 
+15
+से लदा हुआ है और वे कल्पनाएँ सब दमित और कुण्ठित हैं।’
+किन्तु कुंठित कल्पनाओं पर विजय पाना बह जानते थे। मई '37 के ‘विशाल भारत' में उनकी एक कविता छपी थी-'द्वितीया'। प्रथमा का स्मरण करते हुए उन्होंने द्वितीया से कहा-
+मेरे सारे शब्द प्यार के किसी दूर विगता के जूठे 
+तुम्हें मनाने हाय, कहाँ से ले आऊँ मैं शब्द अनूठे? 
+तुम देती हो अनुकम्पा से, मैं कृतज्ञ हो ले लेता हूँ-
+तुम रूठीं-मैं मन मसोस कर कहता, भाग्य हमारे रूठे ! 
+तात्पर्य यह कि हिन्दी काव्य-क्षेत्र में यथार्थवाद नाना रूपों में अवतरित हो रहा था। 'द्वितीया' में यथार्थवाद ही था, आँगन के पार द्वार का रहस्यवाद नहीं, इसके प्रमाण स्वरूप उसी कविता की ये दो पंक्तियाँ भी द्रष्टव्य हैं-
+तुम न मुझे कोसो, लज्जा से, 
+मस्तक मेरा झुका हुआ है। 
+उर में वह अपराध व्यक्त है, 
+ओठों पर जो रुका हुआ है। 
+ऐसी स्पष्टता से अपराध-भावना व्यक्त करने वाली कविताएँ उस समय कम ही लिखी गयी थीं। शब्दचयन पर छायावादी शैली का रंग काफी है। अज्ञेय पन्त-निराला की अपेक्षा प्रसाद से अधिक प्रभावित थे। 
+तनिक नियनित तो कर पागल
+अपना निष्फल प्राणोन्माद ! 
+चुप हो जग के रौरव नाद। 
+ये पंक्तियाँ प्रसाद की नहीं, अज्ञेय की हैं, सितम्बर '38 के ‘रूपाभ' में छपी थीं। वैसे पन्त की तरह वह जब-तब नारी की भविमा भी अपनाते थे-
+तुमको रोकर विदा न दूंगी-
+आँखों से ओझल होने तक कहती यही रहूँगी। 
+नेमिचन्द्र जैन में वैराग्य-भावना अधिक थी। अगस्त '37 के ‘हंस' में-
+सपना है जगत एक, 
+पल में होता विलीन, 
+समझा सच उसे देख,
+जोड़े नाते अनेक,
+क्या-क्या नहि झेला ? 
+बह चला अकेला।
+* ‘तार सप्तक’, प्रथम संस्करण
+ 
+16
+इस वैराग्य का सम्बन्ध प्रेम से भी था, यह अiले वर्ष ‘हंस' में प्रकाशित उनकी एक रचना से मालूम हुआ। यथा-
+मैं तो एक भिखारी रानी। 
+मेरा इस जग में परिचय क्या ? 
+जग में कोई न अपना मेरा। 
+मुझ को वैभव क्या, संचय क्या ?
+भारत भूषण अग्रवाल की स्थिति नेमिचन्द्र से अच्छी थी-
+बिन्दुओं का लास 
+बादलों का रुदन, रानी ! पल्लवों का हास। 
+छायावादी कवियों में निराला की परुषता से कतराते हुए उन्होंने पन्त की तरलता अपनाई-
+तरल वह मुसकान 
+खिल उठा मधु-अधर पर यह किस प्रणय का धान? 
+ये कविताएँ '39 के 'हंस' में छपी थीं। परन्तु जब छायावाद से विदा लेने की घोषणा कर चुके थे, तब अज्ञेय-नेमि-भारतभूषण छायावादी शैली में काव्य-रचना का अभ्यास कर रहे थे। पन्त के अलावा केदार और नरेन्द्र नया रास्ता बनाकर काफी आगे बढ़ आये थे। निराला 'खजोहरा' ओर 'कुकुरमुत्ता' लिख रहे थे जिनकी बोल-चाल की शैली नये यथार्थ-चिन्तन के अनुरूप थी। 'खजोहरा' में निराला ने रवीन्द्रनाथ की एक प्रसिद्ध कविता ‘बिजयिनी' पर व्यंग्य किया, जिस ‘विजयिनी' का भावानुसरण करने के लिए ‘भावों की भिड़न्त' नामक प्रसिद्ध लेख में उन्हें विरोधी आलोचक से बहुत खरी-खोटी सुननी पड़ी थीं।
+खुश हो बुआ ने नहाने की ठानी। 
+उतरी ज्यों टैगोर की विजयिनी हों। 
+प्रभाकर माचवे का कहना है कि जनवरी '39 के ‘विशाल भारत' में अज्ञेय ने उनकी दो 'इम्प्रेशनिस्ट' कविताएँ छापीं, ‘मेरे लेखे तब से ही हिन्दी में नयी कविता शुरू हुई।' ('मेपल' की भूमिका)।
+जनवरी '39 के ‘विशाल भारत' में ‘चलता दर्शन' शीर्षक से प्रभाकर माचवे की दो कविताएँ छपी थीं। शीर्षक के बाद लिखा था-‘दो इम्प्रेशनिस्ट कविताएँ'। पहली कविता 'अर्थशास्त्र' में चना-चवेना खाने वाला कवि किसानों के घर जाता है और उसका 'सोशलिस्ट' मित्र अर्थशास्त्र का ग्रंथ घोटता रह जाता है। दूसरी कविता है 'देहाती मेले' जिसमें पुतलीधर, काला धुआँ उगलने वाली भीषण चिमनियों, होटल, बाइस्कोप और मोटरों की चर्चा करने के बाद उन्होंने लिखा था-
+ 
+17
+मशीन युग के शाप-चिह्न, यह 
+प्रकृति के कौमार्य अमल पर
+बलात्कार...
+जी मिचला आय 
+आँख मूंद लीं। 
+अकर्मण्य मैं कैसा? 
+छिः छिः-
+इन दिनों उन पर सेवाग्राम का बहुत प्रभाव था। यथा-
+शुद्ध नीर औ' सादा भोजन हरा शाक औ' दुग्धायोजन-
+सादा भोजन, सादा लिबास 
+सादा लेखन औ' वाग्विलास 
+देवत्व सदा करता निवास 
+जिसके संग जिसके आसपास।
+(विश्ववाणी, अप्रैल '41) 
+पन्त-निराला-नरेन्द्र की अपेक्षा प्रभाकर माचवे सन् '41 तक गांधीवादी विचारधारा और मैथिलीशरण की भाव-धारा के अधिक निकट थे।
+गजानन माधव मुक्तिबोध अभी छायावादी शैली में काव्य रच रहे थे-
+वर्षा के बिखरे श्यामल 
+मेघों पर रक्त किरण-धारा-सी ! 
+जीवन आलोकित करती है 
+निश्चित भव्य सतत ज्वाला-सी-
+कोटि-कोटि नारी वक्षों की
+जिनमें मधुमय रूपज्ज्वाला; 
+उससे कहीं अधिक सम्मोहक 
+रवि की सान्ध्य सुनहली माला 
+उसके अन्तर में जलती है, -
+एक सुदूर स्वप्न-सी सन्तत। 
+जीवन एक मधुर ज्वाला है 
+चिर स्वतन्त्र, व्योमोन्मुख, उन्नत ?
+(विश्ववाणी, अगस्त 1941) 
+इससे भिन्न भाव-बोध वाली, भिन्न शैली में लिखी शमशेर की यह कविता तुलनीय है जो सितम्बर '38 के 'रूपाभ' में छपी थी
+ 
+18
+फिर भी क्यों मुझको तुम अपने बादल में घेरे लेती हो 
+मैं निगाह बन गया स्वयं 
+जिसमें तुम आँज गयीं अपना सुरमई साँवलापन हो ! 
+तुम छोटा-सा हो ताल—घिरा फैलाव, लहर हल्की-सी, 
+जिसके सीने पर ठहर शाम 
+कुछ अपना देख रही है उसके अन्दर,-वह अँधियाला, 
+कुछ अपने साँसों का कमरा,
+पहचानी-सी धड़कन का सुख, 
+कोई जीवन की आने वाली भूल ! 
+शाम, बादल और ताल हिन्दी की और बहुत-सी कविताओं में हैं लेकिन शमशेर ने इनसे जो काम लिया है, वह अद्भुत है। सुरमई साँवलेपन में आँजी हुई निगाह, ताल के सीने पर ठहरी हुई शाम, साँसों का कमरा, जीवन की आने वाली भूल का सुख। अज्ञेय की 'द्वितीया' से तुलना कीजिए, स्थूल और सूक्ष्म संवेदनाओं का अन्तर स्पष्ट हो जाएगा।
+सन्'40-41के आस-पास नेमिचन्द्र जैन, भारतभूषण अग्रवाल, मुक्तिबोध आदि की विचारधारा बदलने लगी और ये मार्क्सवाद की ओर उन्मुख हुए। उन दिनों सुभाषचन्द्र बोस से लेकर साम्यवादियों तक वामपक्ष की ओर झुकाव रखने वाले सभी राजनीतिज्ञ गाँधवाद के विरोधी थे। नेमिचन्द्र जैन अपने मित्रों में गांधीवाद-विरोधी प्रचार करते थे और उन्हें मार्क्सवाद का महत्व समझाते थे। जब शुजालपुर मण्डी में नारायण विष्णु जोशी के यहाँ जुबार की फूली और भुनी मूंगफली खाते हुए तरुण अध्यापक-साहित्यकार वाद-विवाद में विश्व-समस्याएँ हल करने वाले थे, तभी 'नेमी बाबू ने गांधीवाद पर जोरदार हमला करना शुरू किया' और 'नेमी बाबू की आलोचना के प्रखर प्रकाश में कवि मुक्तिबोध की पुरानी छायावादी भावुकता काफूर हो गयी।'
+'हंस' में गांधीवादी राजनीति की आलोचना करते हुए मैंने तीन लेख लिखे थे। ये लेख नेमी बाबू को बहुत पसन्द थे। अब तक वह प्रगतिशील लेखक संघ के सक्रिय सदस्य हो गये थे। और मैं दूर था। मेरे बारे में उस समय मित्र लोग क्या सोच रहे हैं, इसकी जानकारी मुझे बाद को हुई। 'तार सप्तक' के प्रकाशन और प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलन में मेरी विध्वंसकारी भूमिका से उस जानकारी का गहरा सम्बन्ध है।
+सन् '41 की गर्मियों में नेमिचन्द्र जैन-‘पर मुझे रामविलास जी के जो तीन लेख अहिंसा के प्रयोगों से सम्बन्धित छपे हैं वे बहुत पसन्द आये हैं। साथ ही मुझे एक आश्चर्य भी लगता है कि जो व्यक्ति इतनी पैनी दृष्टि से गांधीवादी डोंग को परख सकता है उसे प्रगतिशील साहित्य, या कि प्रगतिवाद से क्यों विरोध होना
+ 
+19
+चाहिए।’...उनमें समझ और दृष्टि का पैनापन हिन्दी के साधारण पाठक और लेखक से कहीं ज्यादा है। और वैसा आदमी आन्दोलन के लिए लाभप्रद सिद्ध हो सकता है।’
+कुछ दिन बाद पुनः नेमिचन्द्र-'उनकी जो कुछ प्रगतिवादियों से घृणा है वह शायद स्वाभाविक ही है।...’जब तक साहित्यिक (मेरा अर्थ है प्रगतिवादी साहित्यिक) केवल मस्तिष्क की, दिमागी हरकत से ही अपनी कर्तव्य की इतिश्री मानता है तब तक वह अच्छा साहित्य नहीं लिख सकता।'
+उन्हीं दिनों प्रकाशचन्द गुप्त-‘रामविलास जी को साथ ले लिया-बधाई। मैं उनकी योग्यता और प्रतिभा मानता हूँ। उनके क्या भ्रम थे? कहाँ तक वह पी. डब्ल्यू. ए. (प्रगतिशील लेखक-संघ) का साथ दे सकेंगे? उनका दृष्टिकोण उग्र और स्वतन्त्र तो रहा ही है। किन्तु व्यक्तिवादी हैं न?'
+तात्पर्य यह कि मेरी उग्रता और व्यक्तिवादिता स्वाधीनता प्राप्ति से पहले का है, बाद की नहीं।
+ 
+20
+नयी कविताः  'तार सप्तक' और उसके बाद
+सन् '43-44 में पन्त-नरेन्द्र-केदार-शमशेर कविता की जिस धारा के प्रतिनिधि हैं, 'तार सप्तक' उसमें प्रवाह की एक लहर है, नदी का स्थिर द्वीप नहीं।
+यौन-आवर्जनाओं से पीड़ित नरेन्द्र शर्मा का मन कहता था
+देख अपने को अकेली पास मेरे, 
+अचक विद्युत की चमक में क्षेप जाती; 
+कुछ न कह पाती, सुना पाती न उर की बात। 
+और 'तार सप्तक' में प्रतीकों के मिस अज्ञेय-
+थके पंखों को समेटे-
+आसरे की माँग पर विश्वास की चादर लपेटे-
+चंचु की उन्मुख विकलता के सहारे 
+नम रही ग्रीवा उठाए-
+सिहरता-सा, काँपता-सा...'इत्यादि। 
+दोनों के भाव-बोध का स्तर एक है, अन्तर अभिव्यंजना-शैली में है। अज्ञेय हर जगह प्रतीकों का सहारा लें, यह आवश्यक न था-
+आह, मेरा श्वास है उत्तप्त-’ 
+धमनियों में उमड़ आई है लहू की धार-
+प्यार है अभिशप्त-
+तुम कहाँ हो नारि ? 
+प्राणों की सीधी कातर पुकार यहाँ प्रतीकों का इन्तजार नहीं करती। 'तार सप्तक' के कवि यौन-जीवन के बारे में यथार्थवादी ढंग से लिख रहे थे; इस यथार्थ-बाद में कहीं नये विवाहित जीवन की रंगीनी थी, कहीं अतृप्त प्रेम की कुण्ठा। गिरिजाकुमार माथुर केसर रंग रँगे वन, पहले ही पहले चुम्बन की ललाई, रेशमी चूड़ी का टुकड़ा, रेशम सेज कोच, वनफूलों की सौंधी सुगन्ध से मन बहला रहे थे। नेमिचन्द्र जब-तब 'मधुर अनमनी उदासी' से परेशान होते थे लेकिन सबसे ज्यादा खराब हालत थी भारतभूषण की 
+21
+छलककर आई न पलकों पर विगत पहचान; 
+मुसकरा पाया न ओठों पर प्रणय का गान; 
+ज्यों जुड़ी आँखे, मुड़ीं तुम, चल पड़ा मैं मूक-
+इस मिलन से और भी पीड़ित हुए ये प्राण। 
+प्रेम और प्रगतिशील विचारधारा में कोई आन्तरिक विरोध नहीं। लेकिन स्वामी विवेकानन्द से प्रभावित होने वाले क्रान्तिकारी यह समझते आये थे कि क्रान्ति और ब्रह्मचर्य का अटूट सम्बन्ध है जैसे आजकल के बहुत-से कवि और कहानीकार समझते हैं कि आधुनिकता-बोध का अट्ट सम्बन्ध परकीया-प्रेम से है। 'तार सप्तक' के कवियों ने कुछ समस्याएँ अपने लिए खुद गढ़ ली थीं लेकिन कुछ समस्याएँ उनकी सामाजिक स्थिति और उनकी आकांक्षाओं के द्वन्द्ध से उत्पन्न हुई थीं। उनकी सामाजिक स्थिति मध्य वर्ग के साधारणवित लोगों की थी; आकांक्षा जनक्रान्ति द्वारा सामाजिक जीवन में आमूल परिवर्तन करने की थी। इस अन्तर्दृन्द्ध के प्रति मुक्तिबोध सबसे अधिक सचेत थे। 'तारसप्तक' के वक्तव्य में उन्होंने अपने मानसिक द्वन्द्ध और मन की गुप्त अशान्ति का उल्लेख किया है। किन्तु उनसे पहले नरेन्द्र शर्मा ‘मिट्टी और फूल' की भूमिका में लिख चुके थे-‘‘मैं मन की दुर्बलताओं का कवि हूँ। बालू की भीत खड़ी करके हवाईकिले बनाने वाले अर्द्धशिक्षित मध्यवर्ग का एक सामान्य युवक है भी कितना दुर्बल प्राणी !' यह तो हुई सामाजिक स्थिति और उससे उत्पन्न होने वाली लेखक की मजबूरी। अब देखिए उसकी आकांक्षा-
+‘अपनी सक्रिय शक्ति से प्रतिकूल वस्तु-स्थिति को बदलने, अर्थात् उसे सामाजिक प्रगति के अधिक अनुकूल बनाने की लगन, और जर्जर संस्कारों से अपनी मुक्ति को नव-निर्माण में सार्थक बनाने से ही कवि प्रगतिशीलता की ओर अग्रसर हो सकता है।'
+एक दिन इन्दौर के उत्साही युवकों में, जहाँ प्रगतिशील साहित्य पर चर्चा हो रही थी, प्रभाकर माचवे अज्ञेय को खींच ले गये। वहाँ अज्ञेय ने कहा-'कलाकार एक प्रकार के मानसिक संघर्ष में जिया करता है। संघर्ष कला की जननी है। यह संघर्ष संकल्प और परिस्थिति में चला करता है।' नरेन्द्र शर्मा की बात दूसरे शब्दों में अज्ञेय ने कही।
+संघर्ष केवल संकल्प और परिस्थिति में नहीं था, संकल्प और विकल्प में भी था। अपने में सीमित रहें या समाज को देखें-यह समस्या थी। अज्ञेय ने लिखा-
+अहं ! अन्तर्गुहावासी ! स्वरति ! 
+क्या मैं चीन्हता कोई न दूजी राह ?
+जानता क्या नहीं निज में बद्ध होकर 
+है नहीं निर्वाह ?
+(कविश्री, पृ. 22)
+ 
+22
+कवि जब अन्तर्गुहावास का विकल्प त्याग देता था, तब वह संकल्प की ऐसी कविताएँ लिखता था-
+यह जो मिट्टी फोड़ता है 
+मड़िया में रहता है और महलों को बनाता है 
+उसकी मैं आस्था हूँ।
+(इन्द्रधनु रौंदे हुए ये; पृ. 19)
+अथवा वह गाता था-
+इन्हीं तृण-फूस-छप्पर से 
+ढके दुलमुल गँवारू 
+झोंपड़ों में ही हमारा देश 
+बसता है। 
+इन्हीं के ढोल-मादल-बाँसुरी के 
+उमगते सुर में 
+हमारी साधना का रस
+बरसता है।
+(कविश्री, पृ.27) 
+कोई पहले, कोई बाद में, 'तार सप्तक' के कवियों का संकल्प वही था जो नरेन्द्र शर्मा और ‘रूपाभ' के अन्य कवियों का था। नरेन्द्र शर्मा ने उन दिनों सरल भाषा में अपनी व्यक्तिगत वेदना का पुट देते हुए अनेक बहुत जोरदार राजनीतिक कविताएँ लिखी थीं। शिवमंगल सिंह सुमन ‘मौस्को अब भी दूर है', 'बंगाल का अकाल' आदि रचनाओं में ओजपूर्ण वक्तृत्व कला का आभास देते हुए श्रोताओं को अपने साथ बहा ले जाते थे।
+'तार सप्तक' से पहले और बाद को प्रगतिशील कविता का जो विकास हुआ, उसमें अनेक कमजोरियाँ थीं। उन दिनों रूस में लाल फौज की वीरता से प्राय: सभी लेखक प्रभावित थे। अनेक प्रगतिशील कवियों ने लाल फौज पर कविताएँ लिखीं जिनमें अक्सर भोंडी तुकबन्दी और निरर्थक शब्द-जाल के दर्शन होते थे-
+व्योम में सगर्व जा रहा सगर्व सैन्य लाल। 
+इस पंक्ति में एक 'सगर्व' से भी काम चल सकता था। आगे एक पंक्ति है-
+भूमि पै चला रही सधीर वीर अंगना। 
+इसके जोड़ की तुक मिलाने के लिए यह पंक्ति-
+किन्तु धैर्य की दिवाल हो जरा भी भंग ना ! 
+अंगना-भंग ना के तुक-समारोह से परेशान होकर कुछ कवि अब एकदम अतुकान्त हो गए हों तो आश्चर्य क्या?
+दूसरी तरह की तुकबन्दी लोकगीतों की तर्ज पर है जिसमें प्रचार-मोह ने
+ 
+23
+कविता को ढक लिया है। यथा-
+पूजी के युग का अस्तकाल, 
+यह है जब सुन लो यही हाल; 
+इक ओर पड़ेगा रे अकाल, 
+दूसरी ओर धन से बिहाल ! 
+तीसरी पंक्ति में ‘रे' मात्रा पूर्ति के लिए पन्त के अनुकरण पर बिठाया गया है।
+लाल झण्डे पर भी लिखा जाये, लेकिन यह भी क्या कि फूल-पत्तियों में भी लाल झण्डे दिखाई देने लगे। कवि ने देखा- 
+चिलचिलाता ज्येष्ठ का यह द्विप्रहर 
+खिलखिलाता श्रेष्ठवर्णी गुलमुहर। 
+गुलमुहर का रंग देखते ही उसकी कल्पना पर लाल रंग चढ़ा और उसने लिखा-
+पढ़ रहा हैं, लाल परचम की विजय, 
+गढ़ रहा हूँ मृतिका से रक्तमय...’इत्यादि।
+(‘विश्ववाणी', नवम्बर,'45) 
+यद्यपि अधिकांश प्रगतिशील कवि मध्यम वर्ग के थे, तथापि कविता में अपने को सर्वहारा कल्पित करके वे मध्यवर्ग को गालियाँ देते थे। और गालियाँ भी ऐसी नहीं जैसी मजदूर देते हैं वरन् निहायत शालीन और नीरस-
+लहू नहीं, गोमूत्र बहता इन जिस्मों में, 
+इसी से सदा डरते, क्रान्ति में नवीनता से घबराते। 
+ये कवि अपनी कविताओं में कम्युनिस्ट पार्टी के राजनीतिक कार्यक्रम को ढालने का प्रयत्न करते थे। कम्युनिस्ट पार्टी कहती थी, यह आजादी झूठी है। कवि ने लिखा-
+इत्ते से पानी से बुझने वाली किस की यहाँ तृषा ? 
+पहिले से ही गरजने वाली यह आजादी मृषा मृषा !
+(‘हंस', मई '47) 
+‘गरजने वाली' को एक मात्रा घटाकर पढ़ना जरूरी है। 'आजादी' के साथ 'मृषा' का जोड़। इतने की जगह देहाती ‘इत्ते' का प्रयोग। सर्वत्र कला के प्रति असावधानी का निदर्शन।
+प्रभाकर माचवे की एक कविता का अर्थ अज्ञेय की समझ में न आ रहा था। 
+पूछने पर माचवे ने लिखा--'एक पूरी की पूरी पंक्ति मैं भूल गया हैं। इन पंक्तियों को यों पढ़िए...’या अपने मन से दुबारा लिख लीजिए, या निकाल दीजिए। अर्थ पाने का सबसे अच्छा (जैनेन्द्राइट) तरीका यह है कि उस हिस्से या वाक्य को काट
+ 
+24
+दिया जाए।'कला के प्रति निवैयक्तिक तटस्थता का इससे बड़ा दूसरा प्रमाण और क्या होगा ?
+ऊपर सगर्व सैन्य लाल से लेकर मृषा मृषा तक पंक्तियाँ प्रभाकर माचवे की रचनाओं से उद्धृत की गई हैं। उन्हें शिकायत है कि हिन्दी में उनका उचित मूल्यांकन नहीं हुआ। मुझे उनसे सहानुभूति है। फिर भी उनके लिए विकल्प है। आँगन के पार एक द्वार और है-मराठी का। जरा उनकी स्थिति पर ध्यान दीजिए जो केवल हिन्दी के हैं और निविकल्प हैं।
+किन्तु शिल्प की दृष्टि से नई कविता पर-साठोत्तरी नई कविता पर भी-प्रभाकर माचवे का यथेष्ट प्रभाव है, इसे सभी स्वीकार करेंगे। ‘काम में तरक्की हो, ओहदा बढ़े, कमाने वालों की खैर रहे, औलाद बढ़ती रहे, मिल जाए पाव भर आटा'-'तार सप्तक' की एक कविता में ये पंक्तियाँ-जिन्हें मैंने यहाँ एक साथ लिख दिया है-पढ़कर आप मानेंगे कि काफी नई कविता में जो गद्यात्मकता है, उसकी नस सबसे अच्छी तरह प्रभाकर माचवे ने पहचानी थी।
+यह आवश्यक नहीं कि कवि का जैसा शिल्प हो, वैसे ही उसके सिद्धान्त भी हों। केदारनाथ अग्रवाल के कविता-संग्रह 'युग की गंगा' की आलोचना करते हुए 'हंस' में माचवे ने लिखा कि उसमें कई ऐसे टुकड़े हैं 'जिन्हें हम मजे से गद्य में भी रख सकते हैं।' भय की बात यह थी कि 'केदार की कविता की अनुकृति यदि बढ़ेगी तो हिन्दी कविता भी एकदम गद्य हो जाएगी, समतल।'(हंस', जून '47)
+गद्य गद्य में फर्क होता है। केदार और माचवे की गद्यात्मकता में फर्क था। केदार और माचवे की प्रगतिशीलता में भी फर्क था। 'अवध की धरती और उस पर लहराते हुए अन्न के पौधे, फल-फूल, वनस्पतियाँ और नीले आसमान में चमकते हुए चाँद-तारे कविता के बाद, ध्वनि और लय में रम गए हैं।’-मैंने 'युग की गंगा' के बारे में उस समय लिखा था। केदार ने पुस्तक की भूमिका में अपनी विचारधारा की खुली घोषणा की थी-'हिन्दी का यह युग समाजवाद, यथार्थवाद, प्रगतिवाद और मार्क्सवाद का युग है।' प्रभाकर माचवे केदार की कविताओं से अधिक भूमिका में उनकी विचारधारा से प्रभावित थे। उन्होंने सुझाव दिया-'केदारनाथ को ‘मार्क्सिज्म एण्ड पोयट्री' जैसी एक पुस्तक हिन्दी को देनी चाहिए।' ('हंस’} ,'जून'47)
+उन दिनों नई कविता इस समाजवाद और यथार्थवाद बाली कविता को ही कहते थे। ‘नई कविता के सम्बन्ध में आत्मविश्वास हो वह लिखते हैं’ प्रभाकर माचवे ने यहाँ.'नई कविता' उस धारा को कहा है जिससे केदार और वह स्वयं सम्बद्ध थे। केदार के रंग से मिलते-जुलते रंग में लिखने वाले, जनजीवन से अति निकट से परिचित एक प्रतिभाशाली कवि और थे-त्रिलोचन। केदार का महत्व ‘ पहचानते हुए और नई कविता से पुरानी कविता का भेद बतलाते हुए उन्होंने जो
+ 
+25
+कुछ लिखा था, वह कविता के नये प्रतिमानों की खोज करने वालों के ध्यान देने योग्य है। लिखा था-'नई हिन्दी कविता पुरानी कविता से अनेक बातों में इतनी भिन्न है कि उसको पहली दृष्टि में ही सहज भाव से पहचान लेना सरल नहीं। पुरानी कविता में केवल भाव, विभाव और अनुभाव को रस का संस्कार देकर आकर्षक और सुरुचिपूर्ण ढंग से प्रस्तुत करने की परम्परा पायी जाती है, उसके विपरीत नई कविता में सम्बन्धों के मूल कारणों का भी अनुसंधान करने की प्रवृत्ति है। फलत: नई कविता में आलोचना, हास्य और व्यंग्य के तत्व भी पुष्कल रूप में विनियुक्त हैं।' ('हंस, जून '47)
+त्रिलोचन कवि होने के साथ शास्त्री भी थे। अधिकारी विद्वान की तरह उन्होंने विभाव-अनुभाव के दायरे में घूमने वाली कविता से नई कविता की भिन्नता दरसाई थी।
+इन दिनों गिरिजाकुमार माथुर का दूसरा कविता-संग्रह ‘नाश और निर्माण' प्रकाशित हुआ। 'तार सप्तक' के बाद अब वह उस मंजिल तक पहुँचे जहाँ मुक्तिबोध, नेमिचन्द्र आदि पहुँच चुके थे, जहाँ नरेन्द्र शर्मा 'तार सप्तक' से पहले पहुँचे थे। कविता-संग्रह की भूमिका में उन्होंने संकल्प और परिस्थिति के द्वन्द्ध की बात इस तरह दुहरायी-‘इस संग्रह में आप इस युग के एक मध्यवर्गीय व्यक्ति के सामाजिक, शारीरिक और मानसिक संघर्षों की उन दशाओं को पाएंगे जिनसे गुजरकर वह एक मंजिल से दूसरी तक पहुँचा है।' कौन थकान हरे जीवन की; हम जिस पर बरबाद हुए, वह एक सपना ही निकला आखिर में; हम जीवित हैं मरने भर को-ये नाश के स्वर थे। किन्तु विषाद के मीठे रूमानी गीत गाने के अलावा गिरिजाकुमार ने व्यथा की गहराइयों की थाह भी ली और नये उपमानों-प्रतीकों से काव्य को नयी अभिव्यंजना-शक्ति दी-
+बीते वर्षों के कुहरे में से निकल रहे, 
+ये सुधियों के साँवले प्रेत, 
+जिनकी अशेष छायाओं से, 
+भारी जीवन की रात हुई। 
+नभ की सीमाएँ निगल रहा 
+भूरे तम का भारी अजगर, 
+चितकबरे बादल मन्द हवा की रेखाओं पर चलते हैं। 
+इस तरह की रचनाएँ भी यथार्थवाद के अन्तर्गत माननी चाहिए। बाहर जो दिखाई दे, उसका चित्रण यथार्थवाद, और भीतर जो दिखाई दे, उसका चित्रण छायावाद-इस तरह का विभाजन मलत है। 'तार सप्तक' की अधिकांश रचनाओं में रेशमी सपने देखने के बाद अब गिरिजाकुमार विन्ध्या के ऊंचे-नीचे टीलों, झाड़झंखाड़ के बीच अपना गाँव, गैस की रोशनी में तम्बाकू पीते किसानों को देख रहे
+ 
+26
+थे और पनचक्की का स्वर सुनते थे। केदार का यथार्थ-बोध जैसे अवध-सीमान्त के गाँवों से बँधा हुआ था, वैसे ही गिरिजाकुमार का यथार्थ-बोध विन्ध्या के टीलों और पठारों से सम्बद्ध था। इसके साथ अब उनकी राजनीतिक चेतना में निखार आया था। अंग्रेजी राज में भारत की पराधीनता से व्यथित होकर उन्होंने बड़ी आत्मीयता से लिखा था
+मेरी छाती पर रखा हुआ
+साम्राज्यवाद का रक्त-कलश
+मेरी छाती पर फैला है
+मन्वन्तर बनकर मृत्यु-दिवस।
+नरेन्द्र शर्मा के बाद गिरिजाकुमार माथुर ने बड़ी समर्थ राजनीतिक कविताएँ लिखी थीं जो अपनी चित्रमयता में अद्वितीय थीं।
+विकास की यही दिशा मुक्तिबोध की थी किन्तु उनका आत्म-संघर्ष औरों से विकट था। अन्तविरोध हर व्यक्तित्व में होता है किन्तु मुक्तिबोध में यह अन्तर्विरोध इतना तीव्र हो गया था कि उसने विघटन का रूप ले लिया था। मुक्तिबोध का आत्म-संघर्ष एक विभाजित व्यक्तित्व का आन्तरिक संघर्ष था। यह संघर्ष अनेक स्तरों पर, अनेक परस्पर-विरोधी प्रेरणाओं, आवेगों और आस्थाओं के बीच था। मुक्तिबोध अपने जीवन में बहुत ही विनम्र, नि:स्वार्थ और परदुखकातर थे। साथ ही अहंकार की मात्रा उनमें निराला से कुछ ही कम थी। वह जानते थे कि समाज में आमूल परिवर्तन किए बिना उनके और दूसरों के व्यक्तित्व की समस्याएँ हल नहीं हो सकतीं। पर उनमें स्वरति और आत्मसम्मोहन की भावना गिरिजाकुमार माथुर से अधिक और अज्ञेय से कुछ कम थी। वह सामाजिक परिवर्तन के मार्क्सवादी तौर-तरीके पहचानते थे किन्तु उनमें कभी-कभी नजरुल इस्लाम के अतिमानववादी या अराजकतावादी स्वर भी मुखर हो उठते थे। यह समाज-व्यवस्था से विद्रोह करने के साथ अपने से भी विद्रोह कर उठे थे। उनमें जितना आत्मविश्वास था, उतना ही पराजय का भय। वह जीवन के उल्लास से आकृष्ट थे और मृत्यु की विभीषिका से भी। वह उज्जैन में प्रगतिशील लेखक संघ के संगठनकर्ता थे और अन्तर्मन की गुहा में निवासित एकाकी कवि भी। कुल मिलाकर उन्हें अच्छे मित्र मिले थे और वह मित्रों के सुख-दुख का बहुत खयाल रखते थे। और 'तार सप्तक' के कवियों में अकेलेपन का भाव उनमें सबसे तीव्र था। वह परिवार से टूटे हुए और उससे अटूट रूप से जुड़े हुए थे। ज्ञान की जैसी चाह थी, वैसी ही प्रबल आकांक्षा साहित्य रचने की थी। परिस्थितियाँ प्रतिकूल थीं और मन ही नहीं, तन की शक्ति भी पूरी तरह साथ न देती थी।
+प्राण की है बुरी हालत
+और जर्जर देह, यह है खरी हालत।
+ 
+27
+ये पंक्तियाँ 'तार सप्तक' की 'आत्मसम्वाद' कविता में हैं। इसमें मुक्तिबोध के दो मन परस्पर वार्तालाप करते हैं। तार्किक मन दूसरे दुखी मन की तरह-तरह के तर्कों से फुसलाता है; दूसरा मन तर्कों की बौद्धिक काट न करके हकीकत बयान करता चलता है। ऊपर की पंक्तियाँ इसी दूसरे मन की हैं। पहला मन 'उग्र-द्रष्टा' है; दूसरा मन ‘पच भ्रष्ट' है। 'व्यक्तित्व और खण्डहर' के साथ दिए हुए नोट में ने व्यक्तित्व के 'विकेन्द्रित' होने का उल्लेख किया है और 'अवचेतन' से उसका सम्बन्ध जोड़ा है। ‘परन्तु यह विकेन्द्रीकरण अन्तर्बाह्य-विरोध, परिस्थिति-विरोध, आत्म-विरोधों के द्वारा शुरू होता है-इस वाक्य में उन्होंने स्थिति का बहुत सही चित्रण किया है।
+मुक्तिबोध के मन में कहीं यह संस्कार था कि ईश्वर है और इस संस्कार से वह लड़ते थे। 'उसने ईश्वर-संहार किया, पर निज ईश्वर पर स्नेह किया-ऐसे वाक्य संशयपीड़ित ईश्वरवादी ही लिखता है। मुक्तिबोध जानते थे कि मनुष्य का ज्ञान चिरन्तन विकासमान है; जिसे जानना है वह अनन्त है, जो जानने वाला है, वह देश-काल से बँधा हुआ है। फिर भी उनके मन में ललक थी कि पूर्ण सत्य प्राप्त हो। 'क्योंकि प्रकृति से सूर्य सत्य हूँ', ‘मैं अखण्ड, खण्डित प्रतिभा पर-इस तरह की पंक्तियों से यह ललक प्रकट होती है।
+अन्तर्विरोधों को समझने, विवेक और मनोबल से उन्हें दूर करने का प्रयत्न वह बराबर करते रहे। 'जीवन यह ऊँचा उठ जाये', 'ज्योतित हों मुख नव आशा से'-इस तरह के संकल्प वह दुहराते रहे। गुफा, गर्त, आकाश, समुद्र आदि के प्रतीक 'तार सप्तक' में आ चुके हैं जिन्हें बाद में उन्होंने काफी दुहराया। त्रास की भावना भी अनेक कविताओं में प्रकट हुई है। कहीं-कहीं उनके उपमान चौंका देने वाले हैं
+अन्तर्मन यह टार रोड के अन्दर नीचे बहने 
+वाली गटरों से भी है अस्वच्छ अधिक। 
+इस मूर्तिविधान का सम्बन्ध कहीं निराला से भी है। 'नूतन अहं' की अन्तिम तीन पंक्तियाँ ये हैं-
+अहंभाव उत्तुंग हुआ है तेरे मन में 
+जैसे भूरे पर उट्ठा है 
+धृष्ट कुकुरमुत्ता उन्मत्त। 
+मुक्तिबोध के विभाजित व्यक्तित्व के सभी तत्व और उनके कवित्व की अनेक मूल भंगिमाएँ 'तार सप्तक' में विद्यमान हैं। जो लोग नई कविता के लिए मुक्तिबोध का युगान्तरकारी महत्व स्वीकार करते हैं, उन्हें 'तार सप्तक' का भी युगान्तरकारी महत्व स्वीकार करना चाहिए, इसलिए कि उसमें मुक्तिबोध की रचनाएँ छपी थीं।
+ 
+28
+विभाजित व्यक्तित्व की वेदना मुक्तिबोध की अपनी अकेली वेदना नहीं थी। निराला उस नरकत्रास से अच्छी तरह परिचित थे जिसकी झलक मुक्तिबोध ने अन्तर्मन की गुहा में देखी थी। नवम्बर '44 के 'हंस' में मुक्तिबोध की कविता छपी है-'जीवन की लौ।' निराला अपने जीवन में जो नित मृत्यु-लीला देख रहे थे, उसे बहुत सधी निगाह से मुक्तिबोध ने भी देखा था और बहुत संयत स्वरों में उसका वर्णन किया था-
+जलते अंगारे लाल बुझ चले 
+मन के। 
+ज्यों कभी यकायक वायु ठहर जाती है 
+वन के उजले सूनेपन में, 
+और घूरने लगते हैं बरगद पथराई आँखों से, 
+फैले रीतेपन की विराट् लहरों को, 
+त्यों मन के अन्दर प्राण खो चले। 
+एक प्रगतिवादी आलोचक, जो अब मुक्तिबोध के परम प्रशंसक हो गए हैं, उपर्युक्त कविता के शीर्षक में 'जीवन' और 'लौ' देखकर बहुत प्रसन्न हुए थे और उन्होंने यह विचार प्रकट किया था कि निराशा अब जल गई है; साथ ही समाजशास्त्रीय विश्लेषण यह किया कि इस कविता में 'मध्यवर्गीय समाज का खोखलापन उभारकर दिखाया गया' है !
+मुक्तिबोध की एक कविता है 'मध्य-वित्त'। इसमें कालिदास के उत्तराधिकारियों का चित्रण इस प्रकार है-
+बेच रहा है कालिदास सड़कों पर कंघी 
+लगा चाय दुकान यक्ष सबका है संगी। 
+विरहिणि भार्या धनकुबेर पर रंग-बिरंगी। 
+स्वाधीनता का दिन निकट आ रहा था और भारतीय समाज के अन्तर्विरोध भी तेजी से बढ़ रहे थे। ये अन्तर्विरोध निराला के 'नये पते' और 'बेला' की भी काव्य-वस्तु हैं-
+खुला भेद विजयी कहाए हुए जो, 
+लहू दूसरों का पिए जा रहे हैं! 
+समाज में यह अन्तर्र्विरोध था। 'झींगुर डटकर बोला', 'महगू महगा रहा।' आदि में कांग्रेसी नेताओं की, 'मास्को डायलाग्स' में सम्पतिशील सोशलिस्टों की, 'राजे ने अपनी रखवाली की', 'खुशखबरी', 'दगा की' आदि कविताओं में निराला ने सामन्ती संस्कृति की आलोचना की-
+कितने ब्राह्मण आए 
+पोथियों में जनता को बाँधे हुए।
+ 
+29
+इस तरह की प्रखर आलोचना निराला ने कविता में पहले कम ही की थी।
+अनेक कविताओं में उन्होंने नये यथार्थवादी ढंग के चित्र दिए; ये चित्र 'प्रकृति' के ही नहीं हैं, नगर के उस परिवेश के भी हैं जिससे निराला परिचित थे-
+आरे, गंगा के किनारे 
+झाऊ के वन से पगडंडी पकड़े हुए 
+रेती की खेती को छोड़ कर...
+हबाबाज ऊपर घहराते हैं।...
+रेलवे का पुल बँधा हुआ है... 
+पंडों के सुघर सुघर घाट हैं,
+यात्री जाते हैं, श्राद्ध करते हैं, 
+कहते हैं, कितने तारे !
+इस सबके साथ निवसित मन की वेदना का चित्र-
+बाहर मैं कर दिया गया हूँ। 
+भीतर, पर, भर दिया गया हैं। 
+ऊपर वह बर्फ गली है, 
+नीचे यह नदी चली है; 
+सख्त तने के ऊपर नर्म कली है; 
+इसी तरह हर दिया गया हूँ। 
+बाहर मैं कर दिया गया हूँ।
+ऐसी थी नई कविता 'तार सप्तक' से स्वाधीनता-प्राप्ति तक। 'नाश और निर्माण', 'युग की गंगा', 'बेला' और 'नये पत्ते' उस काल के उल्लेखनीय कवितासंग्रह हैं। इनमें और इनसे बाहर प्रकाशित कविताओं से 'तार सप्तक' का घनिष्ठ सम्बन्ध है। कविता की धारा विभिन्न अन्तर्विरोधों को पार करती हुई आगे बढ़ती है। कवियों के अपने मानसिक द्वन्द्ध के अलावा मूल संघर्ष संकल्प और परिस्थिति में है। प्रगतिशीलता के अनेक स्तर हैं और माचवे तथा केदार की प्रयतिशीलता में यथेष्ट अन्तर है। कवियों में व्यक्ति और समाज दोनों के अन्तर्विरोध देखने, उन्हें चित्रित करने का आग्रह है। हिन्दी कविता छायावाद से आगे यथार्थ
+बाद की भूमि पर बढ़ रही है।
+ 
+30
+नयी कविताः  स्वधीनता-प्राप्ति के बाद
+हिन्दी के अनेक यशस्वी साहित्यकारों के लिए समाजवाद का जो आकर्षण स्वाधीनता-प्राप्ति से पहले था, वह बाद को न रह गया। स्वाधीनता-प्राप्ति से पहले पन्त का विचार था कि ‘इस युग की आर्थिक और राजनीतिक परिस्थितियों के कारण हमारे देश में भी इस बहुत ही बड़ी संख्या में नंगी और भूखी जनता का प्रश्न सबसे आवश्यक और महत्व का प्रश्न बन गया है।' (रूपाभ', जुलाई'38)। स्वाधीनता-प्राप्ति के बाद उन्होंने इस नंगी-भूखी जनता को समझाया-
+क्षण-भंगुर यह तन, आत्मा रे मुक्त चिरन्तन, 
+ईश्वर जग में व्याप्त, त्याग से भीमो भव जन।
+(स्वर्णकिरण')
+स्वप्नलोक छोड़कर यथार्थ की कठोर धरती पर उतरने की घोषणा, जो सबसे पहले कर चुके थे, वही उस कठोर धरती को छोड़कर स्वप्न-लोक की ओर उड़े भी सबसे पहले।
+अज्ञेय के शेखर का विचार था-‘साहित्य-वह साहित्य जो क्रान्ति की प्रेरणा दे’... और क्रान्ति ? एकपक्षीय नहीं, सर्वतोमुखी क्रान्ति।' सन् '47 में अज्ञेय ने 'प्रतीक' निकाला और इसमें घोषित किया कि वह ‘जीवन के गहनतर स्तरों को उज्ज्वलतर आलोक से विशदतर रूप में प्रतिभासित करने वाले साहित्य के खोजी हैं।' उन्होंने तर्क प्रस्तुत किया कि संघर्ष भी साहित्य की एक मौलिक प्रेरणा है लेकिन विकास संघर्ष के बिना भी होता है। फिर 'संस्कृति, साहित्य कला बादि तो उतने प्रत्यक्ष संघर्ष के क्षेत्र नहीं हैं, इसलिए संघर्ष की चर्चा यहाँ और भी अनावश्यक है। एक तर्क और। वैज्ञानिक जब अपनी प्रयोगशाला में शोध करता है तो कोई नहीं कहता कि यह विज्ञान या जीवन से पलायन है। तब साहित्यकार को ही ‘क्यों इस नाते अक्षम्य अपराधी, माना जाए कि वह कला के लिए कला का प्रतिपादन करता है?' ('प्रतीक', ग्रीष्म 1947)
+प्रयोगवाद की शुरूआत 'तार सप्तक' से नहीं होती; उसकी शुरूआत होती है
+ 
+31
+सन् '47 में, 'प्रतीक' से। भारत स्वाधीन हो रहा है, सत्ता समृद्ध बर्ग के हाथ में आ रही है। ऐसे समय जीवन के गहनतर स्तरों को उज्ज्वलतर आलोक से विशदतर रूप में प्रतिभासित करना ज्यादा सुसंस्कृत कार्य था, संघर्ष, समाजवाद, यथार्थवाद आदि की बातें निहायत निरर्थक मालूम होती थीं। मूल उद्देश्य था, साहित्य को सामाजिक हलचल के गर्द-गुबार से दूर रखना : 'कला के लिए कला का प्रतिपादन करना।’
+‘प्रतीक' के दूसरे अंक में नेमिचन्द्र जैन ने साहित्य के दो विभाग किये-एक 'अन्तर्मुखी साहित्य', दूसरा 'तथाकथित सामाजिक चेतना का साहित्य'। दूसरी तरह के साहित्य के बारे में उन्होंने लिखा कि ‘वह प्राय: सारा का सारा अस्वीकार का साहित्य है, बचकाना और जैसे किसी सांचे में ढला हुआ। उसमें प्रचलित नारों और घिसे-पिटे विचारों की भरमार है।' प्रयोगवाद पर पहले चोट प्रगतिशील लेखकों ने नहीं की; प्रगतिशील साहित्य पर पहले आक्रमण किया, प्रयोगवादियों ने। ये प्रयोगवादी लेखक वे थे जो सन् '४७ से पहले प्रगतिशील थे।
+अन्तर्मुखी साहित्य के बारे में नेमिचन्द्र जैन ने लिखा कि उसमें 'एक तरह की तीखी तीव्रता है जो प्राय: पाठक को अवसन्न छोड़ जाती है क्योंकि स्वयं लेखक की छाती पर ही एक कटार रखी हुई है या उसकी पुकार किन्हीं खंडहरों में खो चुकी है।‘
+लेखक की छाती पर रखी हुई कटार-इस सूत्र के भाष्य रूप में भारतभूषण अग्रवाल की यह कविता छपी, 'प्रतीक' के उसी अंक में-
+धार है कटार में 
+तीखी और तेज, 
+मेरी छाती पर बरसों टिकी रही है उसकी नोंक 
+-और मैं बीता चला आया हूँ 
+सन्त्रस्त, भयभीत, प्रतिक्षण कम्पित, अधीर, निःस्व, असहाय। 
+सन् '47 के बाद की नयी कविता से इन पंक्तियों का कितना गहरा सम्बन्ध है, पाठक सहज ही देख सकते हैं।
+जहाँ तक मुझे मालूम है, सन् '47 से पहले 'प्रयोगवाद' शब्द का व्यवहार नहीं हुआ। सन् '46 में शमशेर ने 'तार सप्तक' की जो आलोचना 'नया साहित्य' में की थी, उसमें प्रयोगों का जिक्र है, प्रयोगवाद का नहीं। 'प्रयोगवाद' शब्द की जरूरत तब हुई जब प्रगतिवाद के विरोध में एक नये वाद को स्थापित करना जरूरी हुआ। प्रयोग का कोई वाद नहीं होता, इसलिए शब्द की व्याख्या तरह-तरह से हुई। सन् '51 में एक रेडियो गोष्ठी हुई, जिसमें पन्त, भगवतीचरण वर्मा, अज्ञेय,
+ 
+32
+धर्मवीर भारती और शिवमंगलसिंह सुमन ने भाग लिया। इस समय साधारणत: प्रयोगवाद शब्द का व्यवहार कविता की विषयवस्तु-या केवल वस्तु-के सन्दर्भ में नहीं, उसके छन्द, शैली आदि के सन्दर्भ में ही किया जाता था। पन्त ने कहा कि प्रयोगवादी कविता का इतिहास प्रसाद से आरम्भ होता है; सुमन ने कहा कि पन्त का ‘पल्लव' बहुत बड़ा प्रयोगवादी काव्य है। (विनय मोहन शर्मा, प्रयोगवादी कविताः; ‘कल्पना' जनवरी '52)
+सन् '52 में प्रभाकर माचवे ने लेख लिखा-‘हिन्दी की प्रयोगवादी कविता'। माचवे अब अपने को प्रयोगशील और प्रयोगवादी कहने लगे थे। 'हम प्रयोगशील कवियों ने,' 'तार सप्तक' में अज्ञेय के मत ‘सब प्रयोगवादी कवियों के नहीं हैं।' इस तरह के वाक्यांश उस लेख में विद्यमान हैं। (प्रभाकर माचवे, हिन्दी की प्रयोगवादी कविता, 'कल्पना', मई '52)। इसी वर्ष नामवरसिंह ने प्रयोगवाद की आलोचना करते हुए लिखा-‘हिन्दी के ये प्रयोगवादी कवि कभी विषयवस्तु की चर्चा नहीं करते। सारा नया रूप-विधान नये रागात्मक सम्बन्धों के नाम पर केवल समाज-निरपेक्ष मध्यवर्गीय व्यक्ति की मानसिक बीमारियों का सहानुभूतिपूर्ण और मोहक अलंकरण है। इसी आत्महीनता के कारण वे विषयवस्तु पर जोर नहीं देते। चोर नारि जिमि प्रगट न रोई वाली बात समझिए।'
+प्रयोगवाद की शुरूआत प्रगतिवाद पर आक्रमण से हुई थी। प्रगतिवादियों के लिए यह स्वाभाविक था कि वे प्रयोगवाद की आलोचना करें। किन्तु साहित्य में विषयवस्तु ही सबकुछ नहीं है। सन् '47 के बाद एक ओर सामाजिक दायित्व से बचकर साहित्य रचने की प्रवृत्ति-पन्त के रहस्यवाद, भारतभूषण आदि के प्रयोगवाद-में बलवती हुई, दूसरी ओर प्रगतिशील साहित्य में उग्र और संकीर्णतावादी रुझान प्रबल हुए। इन रुझानों का एक पक्ष यह था कि कला की अवहेलना करके केवल सामाजिक विषयवस्तु पर बल दिया जाए। सिद्धान्त के अलावा व्यवहार में बहुत-सी 'प्रगतिशील' कविताएँ ऐसी लिखी जाती थीं जिनमें चीत्कारफूत्कार के अलावा न यथार्थवादी चित्रण होता था, न कलात्मक सौन्दर्य। कला के प्रति प्रगतिशील लेखकों की असावधानी की चर्चा करते हुए मैंने सन् '49 में लिखा था-‘‘यह 'प्रगतिशील' शैली उन कवियों की देन है, जो अचानक प्रलय, ताण्डव और हुंकार से देश-विदेश ही नहीं, समूचे ब्रह्माण्ड को भस्म कर देना चाहते हैं।’ 'प्रगतिशील' शैली की कविता का एक नमूना जो उस लेख में मैंने उद्धृत किया था, यह है-
+जागो अ किसानो आज
+जागो ओ मजूरो आज
+बागी के तड़पते गीत
+भूखी अग्नि धूँआधार।
+ 
+33
+इस तरह की पंक्तियों को आज कोई कविता न कहेगा पर सन् '48-49 में इस शैली की रचनाओं की भरमार थी। ऐसी कविताओं पर मेरी टिप्पणी यह थी -‘‘यह बात आजमा कर देखी जा सकती है कि जो कवि किसानों-मजदूरों से जितना ही दूर होता है, उतना ही वह उन्हें जगाने के लिए हुंकार और धुआँधार की ध्वनि ज्यादा करता है। दरअसल किसान-मजदूर कबीर के 'खुदाय' की तरह बहरे नहीं हैं कि उन्हें जगाने के लिए इतनी जोर से बांग देने की जरूरत पड़े। ‘उधर चीन हुंकार उठा' और 'यह भारत फुंकार उठा'-इस तरह की पंक्तियों को हम प्रगतिशील कविता की अच्छी-खासी पैरोडी मान सकते हैं।’ (हंस', मई'49)।
+संकीर्णतावादी रुझान का दूसरा पक्ष यह था कि प्रगतिशील कवि तुलसीदास जैसे कवियों की विरासत को अस्वीकार ही न करते थे वरन् उन्हें प्रतिक्रियावादी कहकर उनकी निन्दा भी करते थे। ‘जागो ओ मजूरो आज' के लेखक तुलसीदास के बारे में यह लिख रहे थे : ‘रामनाम के प्रताप से जूठन बीन कर खाने वाला तुलसीदास, अपने जीवन-काल में ही उन्हीं उच्च वर्गों के कंधों पर डोलने लगा, हाथी पर चढ़ने लगा।' 'नया पथ' प्रगतिशील लेखकों का प्रमुख साहित्यिक पत्र माना जाता था। उसने सम्पादकीय रूप से लिखा था-‘डा. रामविलास का कहना है, 'तुलसी की भक्ति वर्ण, जाति, धर्म आदि के कारण किसी का बहिष्कार नहीं करती’ ऐसी अनर्गल बात कहते समय वह राम द्वारा मुक्तिकामी शम्बूक के वध की बात भूल गए।’ इससे प्रकट है कि 'नया पथ' के विद्वान् सम्पादक ने रामचरितमानस का पारायण कितनी गम्भीरता से किया था।
+संकीर्णतावादी रुझान का तीसरा पक्ष यह था कि कुछ प्रगतिशील लेखकों को हिन्दुस्तान में लाल झण्डे के अलावा और कुछ दिखाई ही न देता था। देश की अधिकांश जनता पर कांग्रेस का प्रभाव है, इस बात को वे नजरअंदाज करते थे। उस समय एक प्रमुख प्रगतिशील लेखक का कहानी-संग्रह निकला था-‘तिरंगे कफन।' वह इस रुझान की अच्छी मिसाल है।
+स्वाधीनता-प्राप्ति के बाद के पाँच-छह वर्षों में प्रगतिशील लेखकों की उग्रता दो तरह की थी। एक उग्रता जागो ओ मजूरो आज, जूठने बीनने वाला तुलसीदास और तिरंगे कफन की थी; दूसरी उग्रता वह थी जो इस इन्कलाबवाद का विरोध कर रही थी। मेरे मित्र मुझ पर यह आरोप लगाते रहे कि मैंने अपनी उग्रता से प्रगतिशील लेखक-संघ का नाश कर दिया। सन् '53 में मैं उससे अलग हो गया। उसके बाद पन्द्रह वर्षों में प्रगतिशील लेखक-संघ की उपलब्धियाँ क्या हैं? -
+पन्त की ‘स्वर्ण-किरण' और ‘स्वर्ण-धूलि' पर मैंने जो तीखा आलोचनात्मक लेख लिखा था, उसे मेरे विरोधियों ने खास तौर से उछाला। लेकिन आज इन्हीं मित्रों की दृष्टि में हिन्दी कविता में पन्त की भूमिका नगण्य है, न केवल ‘लोका-
+ 
+34
+यतन' के पन्त की वरन् ‘पल्लव' और 'ग्राम्या' के पन्त की भी।
+प्रगतिशील लेखकों के इस आन्तरिक संघर्ष से उन लोगों को आगे बढ़ने का मौका मिला जो साहित्य को प्रगति-विरोधी दिशा में ले जाना चाहते थे। लेकिन इस नई हलचल में प्रगतिवाद के साथ एक दूसरा वाद भी काम आया। वह था प्रयोगवाद।
+सन् '54 में डा. जगदीश गुप्त और उनके मित्रों ने इलाहाबाद से 'नई कविता' का प्रकाशन आरम्भ किया। पहले अंक में नयी कविता पर पन्त का लेख छपा। तीन साल पहले रेडियो-गोष्ठी में पन्त ने प्रयोगवाद पर जो कुछ कहा था, वही शीर्षक बदलकर अब नयी कविता पर छाप दिया गया। विनयमोहन शर्मा के लेख में रेडियो-गोष्ठी वाला वक्तव्य जैसा उद्धृत किया गया है, उससे नयी कविता वाले पन्त के लेख की तुलना की जा सकती है। पन्त का कार्य उचित था क्योंकि आरम्भ में नयी कविता को उसके सिद्धान्तकार प्रयोगवाद से अलग न करते थे। ‘प्रयोगवादी जिसे हम नयी कविता भी कहते हैं-सन् '54 में लक्ष्मीकान्त वर्मा ने लिखा था। (आलोचना, जुलाई '54)। नयी कविता के समर्थक प्रगतिशील लेखकों की तरह संकीर्ण विचारों के नहीं थे। डा. रघुवंश ने पन्त की नव्य रहस्यवादी रचनाओं का समर्थन करते हुए लिखा-'सामाजिक आदशों तथा मूल्यों के क्षेत्र में पन्तजी क्रान्तिकारी हैं।' (आलोचना, अक्तूबर '51)।
+सन् '47 में नेमिचन्द्र जैन ने जो अन्तर्मुखी साहित्य और सामाजिक चेतना के साहित्य में भेद किया था, उसी को नयी कविता के सिद्धान्तकारों ने पुष्पित और पल्लवित किया। लक्ष्मीकान्त वर्मा ने लिखा-'तथाकथित प्रगतिवाद समूह की संकीर्णता के साथ सम्बद्ध है जिसमें न तो व्यक्ति का महत्व है, न व्यापकता का। इसके विपरीत आज की नयी कविता अथवा नया प्रयोग व्यापक मानवता के प्रत्येक व्यक्ति की आत्मा में विश्वास रखता है-उसकी संवेदना की कोई सीमित परिधि नहीं है।' व्यक्ति बनाम समूह, अन्तर्मुखी बनाम सामाजिक चेतना की तरह।
+सन् '47 में नेमिचन्द्र जैन ने सामाजिक चेतना के साहित्य की कमजोरी यह मानी थी कि ‘उसके पीछे अनुभूति कम है।' सन् '61 में लक्ष्मीकान्त वर्मा ने लिखा, ‘कवि की व्यक्तिगत अनुभूति जब अपने ही अन्वेषण में तल्लीन होती है', कवि सत्य कवि का व्यक्तिगत सत्य होता है, ‘इसकी अनुभूति कवि की आत्म-स्थापना से जनमती है।' आलोचक का काम यह है कि 'अनुभूति के स्तर पर वह ‘कवि के अनुभूत सत्य' की खोज करे। (नयी कविता, 1960-61)।
+सन् '47 के बाद प्रयोगवाद की चर्चा बढ़ने पर और सन् '54 के बाद नयी कविता की चर्चा के जोर पकड़ने पर इन नये सन्दर्भों में 'तार सप्तक' एक ऐतिहासिक कृति के रूप में महत्वपूर्ण हो उठा। जब दूसरा सप्तक प्रकाशित हुआ
+ 
+35
+तो स्वभावत: 'तार सप्तक' का महत्व बढ़ा। अज्ञेय ने, नयी कविता को आशीर्वाद दिया। 'नयी कविता' के दूसरे अंक में अज्ञेय की कविता छपी-'नयी कविता : सम्भाव्य भूमिका'।
+आपने दस वर्ष हमें और दिए।...’
+हमें डर नहीं लगता कि उखड़ न जावें कहीं।...’ 
+हमारे पाए सत्य के मसीहा तो 
+हमारे मरते ही, बन्धु, आप बन जाएँगे। 
+स्पष्ट ही अज्ञेय नयी कविता के सूत्रधारों से आश्वस्त न थे। 'तार सप्तक' के सम्पादकीय का विनम्र 'इन पंक्तियों का लेखक' दूसरे सप्तक की भूमिका में 'हम वादी नहीं रहे, नहीं हैं की भूमि पर पहुँच गया था। इधर नयी कविता के सूत्रधार उसे क्रमश: प्रयोगवाद से अलग करते जा रहे थे। अज्ञेय ने देखा कि नयी कविता की सम्भाव्य भूमिका पर उन्होंने जो कुछ लिखा था, लोग उसका अर्थ नहीं समझे। तब उन्होंने और स्पष्ट स्वरों में कहा
+आा, तू आ,
+हाँ,आ,
+मेरे पैरों की छाप-छाप पर रखता पैर, 
+मिटाता उसे, 
+मुझे मुँह भर गाली देता
+आ, तू आ !...
+जयी, युग-नेता,पथ-प्रवर्तक 
+आ, तू आ, 
+ओ गतानुगामी ! 
+एक और कविता लिखी-‘नया कवि : आत्म स्वीकार।' उसमें उनके हृदय की वेदना भली-भाँति प्रकट हुई-
+किसी का सत्य था
+मैंने सन्दर्भ में जोड़ दिया। 
+कोई मधु कोष काट लाया था, 
+मैंने निचोड़ लिया ! 
+फिर तीसरी लिखी-‘नया कवि : आत्मोपदेश।' नयी कविता में अनुभूति और दर्द की भरमार थी। अज्ञेय ने लिखा- 
+अनुभूति से मत डर 
+मगर पाखंड उसके दर्द का मत कर ! 
+अब नये कवियों का धैर्य छूट गया। उन्होंने नयी कविता के शलाका-पुरुष से कहा-
+ 
+36
+हमें प्रतीक्षा न थी तुम्हारे आवाहन की 
+हम आए आवाहन के पूर्व ही 
+नए भिन्न पथ से, जो तुम्हें अज्ञात था।... 
+आह! यह हमारा दोष नहीं था 
+कि सूर्य की तरह अभिमानी होकर भी 
+तुम असमय अस्त हो गये। 
+अज्ञेय ने सन् '37 में निराला के लिए जो लिखा था-ऐज ए लिटररी फोर्स, ऐट ऐनी रेट, निराला इज आलरेडी डेड,’ वही बात सन् '61 की नयी पीढ़ी ने अज्ञेय के लिए दुहराई।
+जगदीश गुप्त ने 'नयी कविता' में लिखा कि 'आ, तू आ' कविता में 'नये कवि मात्र के स्वाभिमान पर सदा-सदा के लिए सगर्व चोट की गयी है।' (उप.)
+नयी कविता प्रयोगवाद से टूटकर जब अलग हुई, तब स्वयं नयी कविता से टूट कर नव-लेखन का एक दल अलग खड़ा हुआ। सन् '58 में 'नवलेखन अभिनव हिन्दी मासिक'-'कृति'-श्रीकान्त वर्मा और नरेश मेहता के सम्पादन में प्रकाशित हुआ। इस नव-लेखन के मासिक में काफी रचनाएँ पुराने लेखों की थीं। पहले अंक में पन्त, मुक्तिबोध और शमशेर की रचनाएँ हैं। इस अंक के सम्पादकीय में नयी कविता के इलाहाबादी दल से शिकायत का स्वर स्पष्ट है। पहली शिकायत यह कि आधुनिकता के नाम पर अपनी परम्परा छोड़कर दूसरों की परम्परा स्वीकार की गयी है। 'पाश्चात्य साहित्य हमें आकण्ठ आधुनिक लगता है, किन्तु भारतीय साहित्य में हमें रूढ़िवादिता, धार्मिकता, जातीयता लगती है। और हम अपनी ही कविताओं में अजीब विदेशी उपमाओं, रूपकों, प्रतीकों तथा बिम्ब चित्रों को जब उतारते हैं तब वे किसी भी प्रकार हमारे वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तित्व का संवहन नहीं करते जिसके लिए इतनी शान-चेष्टा हमने की।'
+दूसरी शिकायत नयी कविता के क्षणवाद को लेकर थी। ‘'क्षण' ही इति नहीं है। हमें अनागत पर जब तक विश्वास नहीं होगा व्यक्तित्व की क्षरता का बोध बराबर बना रहेगा।’
+'कृति' के पहले अंक में नरेश मेहता ने अज्ञेय पर संकीर्णता, पक्षपात और स्वप्रचार का दोष लगाया और 'इण्डियन लिटरेचर' में उनके लेख को 'बैड टेस्ट' वाला, 'कोल्ड एण्ड ब्रूट मर्डर्स' से युक्त बताया। ' ब्रूट मर्डर्स' से आशय यह न रहा होगा कि उसमें पशुओं का वध किया गया है; सम्भवत: 'ब्रूटल' का 'ल' छपने से रह गया है।
+'कृति' के उसी अंक में श्रीकान्त वर्मा ने प्रगतिवादी आलोचकों पर यह आरोप लगाया कि वे मनुष्य की आत्मा को कुचलकर लोहे के टुकड़े पूजते हैं। प्रगतिवादियों पर ऐसे आक्षेप नये नहीं थे; आक्षेप नये थे व्यक्ति-स्वातन्त्र्य के हामियों पर, इस
+ 
+37
+बात के आक्षेप कि वे सैनिक प्रकृति से ग्रस्त हैं। श्रीकान्त वर्मा ने लिखा-‘प्रगतिवादोत्तर काल की एक सैनिक प्रवृत्ति की साहित्यिक संस्था के भाष्यकारों ने, स्वयं को, समकालीन रचना की बहुविध महत्वाकांक्षाओं की 'धुरी' जतलाते हुए, प्रमाणित कर दिया कि 'युग' 'अन्धा' हो या न हो, 'युग' के भाष्यकार अवश्य अन्धे हो सकते हैं।’
+इस तरह 'कृति' ने प्रगतिवाद, प्रयोगवाद और नयी कविता तीनों से अपने को अलग कर लिया। अपने नव-लेखन का सम्बन्ध उसने स्वाधीनता प्राप्ति के बाद की उस कविता से जोड़ा जो 'मुक्ति की सूचना, 'जातीयता और राष्ट्रीयता की चेतना', 'मृत्युपर मनुष्य की और दासता पर स्वाधीनता की विजय के स्फूर्त अनुभव की कविता थी।' ('कृति, अप्रैल '59)।
+उद्देश्य बहुत सुन्दर थे किन्तु जैसे नरेश मेहता भारतीयता की दुहाई देने के बाद 'बैड टेस्ट' और 'ब्रूट मर्डर्स' वाली शब्दावली के बिना आगे बढ़ न पाते थे, वैसे ही श्रीकान्त वर्मा 'आस्था और विश्वास, साहस और संकल्प 'आशा और उत्साह' की बातें करने के बाद जीवन की निरुद्देश्यता, संकल्पहीनता और अनास्था का राग अलापने में सबसे आगे बढ़ गये। उन्होंने भारती-रघुवंश आदि पर सैनिक प्रकृति की साहित्यिक संस्था के भाष्यकार होने का आरोप लगाया था। पर शीघ्र ही नरेश मेहता से खुद उनकी खटक गयी। नरेश मेहता 'कृति' से अलग हो गये। मुक्तिबोध ने श्रीकान्त वर्मा को लिखा-‘आज तक मैंने आपसे कोई व्यक्तिगत प्रार्थना नहीं की। लेकिन अब करने जा रहा हूँ। वह यह कि मेरे ख्याल से (आप क्षमा करेंगे) नरेश मेहता द्वारा की गयी 'कृति' की सेवा का आदरपूर्वक विशेष उल्लेख प्रस्तुत अंक में अवश्य होना चाहिए।’ ('माध्यम, जुलाई '65)।
+श्रीकान्त वर्मा दासता पर स्वाधीनता की विजय के स्फूर्त अनुभव की कविता लिखने चले थे; अपनी रचनाओं में अब वह इतना दर्द भरने लगे कि उसमें देश ही डूब गया। मुक्तिबोध ने लिखा-‘‘यह बात जरूरत से ज्यादा चुभी कि मूर्ख सोचते हैं कि हमारा कोई देश है, हमारा तो कोई देश नहीं।’ (उप.)। फिर 'कल्पना' ने समकालीन कविता पर एक परिचर्चा आयोजित की। बहस के लिए सम्पादक ने जो सूत्र दिये थे, उनमें पहला सूत्र यह था : 'क्या आप स्वीकारते हैं कि नयी कविता की मृत्यु हो चुकी है, और समकालीन कविता रचनात्मक संकट के एक भयावह दौर से गुजर रही है?’
+इस परिचर्चा में भाग लेते हुए राजीव सक्सेना ने बताया कि उन्होंने 1961 में ही कहा था कि नयी कविता का युग समाप्त हो गया है। उस समय बहुतों को इस पर सन्देह था। ‘किन्तु अब सन् 1967 में तो किसी को यह कहने का साहस नहीं है कि नयी कविता जीवित है।' ('कल्पना', फरवरी '68)।
+साठोत्तरी पीढ़ी की विसंगतियों का जायजा लेते हुए नई कविता की पत्र
+ 
+38
+पत्रिकाओं के देर में विशेषांकों को द्वीप मानकर लक्ष्मीकान्त वर्मा ने लिखा 'लगता है अलग-अलग द्वीप असंख्य चीखों से भरे हैं-ऐसी चीखें-जिन्हें अर्थ देना शेष है, ऐसी विवशताएँ जिनमें अपने ही जिस्म को स्वयं चीर-फाड़कर देखने की आत्मघाती ध्वनियाँ एक आतंक फैलाती हैं।' (कल्पना', जनवरी '68)। साठोत्तरी पीढ़ी का यह हाल है। सत्तरोत्तरी पीढ़ी का हाल क्या होगा? नयी कविता के हितैषी सम्भावनाओं पर बल देते हैं। सन् '38 से नयी कविता की शुरूआत मानें तो तीस साल, सन् '47 से मानें तो बीस साल में ये सम्भावनाएँ किस रूप में चरितार्थ हुई हैं? पन्द्रह साल की अवधि में छायावाद की उपलब्धियों की तुलना में बीस-तीस साल की सम्भावनाएँ कैसी ठहरती हैं? पिछले बीस साल में जो कविताएँ लिखी गई हैं, उनसे छायावादी और प्रगतिशील ढंग की रचनाएँ अलग कर दें तो जो बच रहती हैं, वे कोई मूल्यवान निधि सिद्ध नहीं होती।
+सन् '47 के बाद विभिन्न रूपों में जो आर्थिक और राजनीतिक संकट देश में रहा है, साहित्य उससे अछूता नहीं है। मूल्यों के विघटन की चर्चा काफी होती है। सन् '47 से पहले देश की जनता के सामने एक स्पष्ट सामाजिक लक्ष्य था अंग्रेजी राज को खत्म करना। सन् '47 से पहले कुछ राजनीतिज्ञ और बुद्धिजीवी यह भी कहते थे कि अंग्रेजी राज खत्म करने के बाद यहाँ समाजवादी व्यवस्था कायम की जायेगी। सन् '47 के बाद यह सामाजिक लक्ष्य दूर होता गया। साहित्यकार समूह के विरोध में व्यक्तिमूल्य लेकर आए। किसी भी मनुष्य का व्यक्तित्व हो, उसका विकास समाज में ही सम्भव है। जो लोग समाज-निरपेक्ष व्यक्ति-मूल्य की कल्पना करते हैं, वे अन्त में समाज-विरोधी ही नहीं, व्यक्तिविरोधी भी हो जाते हैं। साहित्य में देश की अस्वीकृति से आरम्भ करके वे अन्त करते हैं कविता की अस्वीकृति से-
+मगर खबरदार, मुझे कवि मत कहो। 
+मैं बकता नहीं हूँ कविताएँ 
+ईजाद करता हूँ
+वाली
+फिर उसे बुदबुदाता हैं। ('माया दर्पण')
+ 
+39
+नयी कविता : छायावाद औट स्वाधीनता-आंदोलन
+नयी कविता की नयी-नयी व्याख्याएँ तब तक होती रहेंगी जब तक कवि और आलोचक 'कविता' से अधिक 'नयी' पर बल देते रहेंगे। किन्तु एक बात प्राय: सर्वमान्य है, वह यह कि नयी कविता छायावाद नहीं है और न उससे कहीं उसे जुड़ा होना चाहिए। नयी कविता के सहृदय समालोचक रामस्वरूप चतुर्वेदी ने बहुत स्पष्ट रूप से यह बात यों सूत्रबद्ध कर दी है: ‘आधुनिकता रोमांटिक भावधारा को ठीक-ठीक पर्यवसित किए बिना विकसित नहीं हो सकती।’ ('कल्पना', जनवरी '63)। नयी कविता की ही तरह आधुनिकता की भी अनेक व्याख्याएँ हैं किन्तु उनमें यदि कोई सामान्य तत्व है तो यह कि आधुनिकता छायावाद की विरोधी है। इसलिए नयी कविता और आधुनिकता को समझने के लिए छायावाद की चर्चा प्रासंगिक है।
+लेकिन गिरिजाकुमार माथुर छायावाद की चर्चा में किसी गहरे षड्यन्त्र की गंध पा कर पूछते हैं: ‘छायावाद की समाप्ति के तीस साल बाद अब सातवें दशक के अन्त में छायावाद के विरोध या पक्ष की बात क्यों उठाई जा रही है? कौन-सा आधुनिक लेखक आज छायावाद का विरोध करता दीख पड़ता है। क्या कोई आधुनिक बोध से सम्बन्धित लेखक बरसों पहले मरे और भूले हुए छायावाद की चर्चा भी आज करता है ?' (‘आलोचना', अक्तूबर-दिसम्बर'67)।
+सन् '66 में एक पुस्तक प्रकाशित हुई 'नयी कविता: सीमाएँ और सम्भावनाएँ।' इसके लेखक हैं। गिरिजाकुमार माथुर। इसमें छायावादी काव्य-शिल्प की आलोचना करते हुए वह कहते हैं: ‘छायावाद में न केवल शब्द, चित्रभाव, बिम्बभाव और काल्पनिक उद्भावनाओं की एक रीतिकालीन रूढ़ि स्थापित हुई, अपितु शब्द-नाद भी रीतिकालीन कवियों की भाँति अनुप्रासात्मक रहा। कलमल-टलमल, सरसर-मर्मर, पुलकन-सिहरन, खगकुल-कुलकुल अथवा लहर-छहर, अरुण-तरुण या दल-बादल आदि। एक नहीं सैकड़ों उदाहरण इसी ओर संकेत करते हैं। विभिन्न अनुभव-स्थितियों, दशाओं, प्रभावों या परिवर्तित संवेदनाओं का यहाँ कोई भेद ही
+ 
+40
+नहीं है। रात : नक्षत्रों भरी; चाँदनी : चाँदी की; प्रभात : अरुण, संध्या : लाल; जल सदा नीला और रंग सभी स्वर्णिम थे। गन्ध के लिए ‘गन्ध' शब्द का उपयोग पर्याप्त था, दुख के लिए ‘वेदना' से अधिक कुछ कहने की आवश्यकता न थी तथा सुख में प्रत्येक वस्तु का 'नर्तन' आवश्यक था। छायावाद में समस्त प्रकृति-बोध, ऐन्द्रिय-बोध एवं मूल्य-बोध दूरस्थ हैं, रचनाकार में आत्मस्थ नहीं।’ (पृ. 21)। 
+अब गिरिजाकुमार माथुर स्वयं विचार करें कि कौन-सा आधुनिक लेखक बरसों पहले मरे और भूले हुए छायावाद की चर्चा भी आज करता है। या तो यह चर्चा नहीं है या गिरिजाकुमार माथुर आधुनिक नहीं हैं।
+गिरिजाकुमार माथुर को विशेष आपत्ति इस बात पर है कि छायावाद की प्रगतिशीलता की चर्चा रामविलास शर्मा ने छेड़ी है। ‘उच्छृंखल' ने छायावाद का विरोध किया जिसमें 'रामविलास जी प्रमुख रूप से शामिल थे।' उसके बाद प्रगतिवाद और प्रयोगवाद ने छायावाद का खंडन किया। ‘आज वही छायावाद लेखक को 'प्रगतिशील' क्यों लगने लगा है?...’जो परम्परा इतिहास की प्रक्रिया में समाप्त होकर लुप्त हो चुकी है उसे फिर से अपनाने की माँग इतिहास की सुई को पीछे करने के बराबर है।’ (आलोचना, अक्तू.-दिस., 67)।
+इसी प्रकार भारतभूषण अग्रवाल ने रामविलास शर्मा की पन्त-आलोचना को याद करते हुए कहा : ‘उन्हीं डा. रामविलास शर्मा को आज छायावाद का पक्षसमर्थन करते पा कर मैं थोड़ा चकित हुआ हूँ।’ (उप.)।
+विशेष खेद मेरी स्थिति पर नामवरसिंह को हुआ। 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण में मेरे वक्तव्य को याद करते हुए उन्होंने लिखा : ‘रामविलास शर्मा को भी आज ऐसा लग रहा है कि परम्परा के लिए नए लोगों से खतरा पैदा हो गया है, इसलिए उन्होंने यह घोषणा आवश्यक समझी कि ‘मेरी कविताओं का घनिष्ठ सम्बन्ध छायावादी कविता-और उससे भी अधिक छायावादी कवियों से है।' ‘ (कविता के नये प्रतिमान, पृ. 86)।
+'तार सप्तक' में निराला पर मेरी एक कविता है, 'तार सप्तक' छपने के तीन साल बाद निराला पर मेरी एक पुस्तक प्रकाशित हुई। सन् '49 में जब प्रगतिवादी आन्दोलन अपने उग्रवादी दौर में था, मैंने प्रगति-विरोधियों के लिए लिखा था कि ‘वे छायावाद की जो क्रान्तिकारी विरासत थी, उससे हाथ धो बैठे। जो लोग प्रगतिशील विचारधारा के साथ थे, उनका कर्तव्य हो गया कि वे छायावादी साहित्य की क्रान्तिकारी विरासत को एक नए स्तर पर विकसित करें।’ (‘हंस', मई'49)। इसके कुछ वर्ष बाद महादेवी वर्मा और प्रसाद पर मेरे लेख प्रकाशित हुए ('लोकजीवन और साहित्य' नाम के निबन्ध-संग्रह में संकलित)। महादेवी वर्मा वाले निबन्ध में छायावादी साहित्य के बारे में मैंने लिखा था कि ‘वह साम्राज्य
+ 
+41
+वाद के विरुद्ध भारतीय जनता के संघर्षकाल का साहित्य है। उसमें सबसे सशक्त स्वर देश को स्वाधीनता और जनतन्त्र प्राप्त करने की आकांक्षा का स्वर है।’
+यदि नयी कविता ने छायावाद के इस समर्थ पक्ष से नाता जोड़ा होता और उसकी कमजोरियाँ छोड़ दी होतीं, तो प्रस्तुत चर्चा सचमुच अनावश्यक होती। किन्तु बात इससे ठीक उल्टी है। नयी कविता ने छायावाद की कमजोरियों से नाता जोड़ा है, उसका समर्थ पक्ष छोड़ दिया है।
+महादेवी वर्मा वाले लेख में मैंने छायावाद के बारे में यह भी लिखा था कि उसका एक सीमान्त ‘सामन्तवाद का समर्थन करने वाली अनेक आदर्शवादी धाराओं में डूबा हुआ है।’ इसलिए ‘ग्राम्या' तक आकर पीछे मुड़ने वाले पन्त की आलोचना मैंने की तो इसमें आश्चर्य की कोई बात नहीं थी।
+छायावाद में सबसे बड़ा दोष-नयी कविता वालों की निगाह में-यह है कि उसमें भावुकता बहुत है, प्रौढ़ बौद्धिकता का अभाव है। नयी कविता के समर्थक अपने को काफी परिपक्व-बुद्धि समझते हैं, इसलिए वे छायावादियों को शिशुवत् मानकर उनकी शिशु-आस्था पर हँसते हैं या रुष्ट होते हैं। छायावादियों के साथ शिशुभाव का सम्बन्ध किसने जोड़ा, यह अनुसन्धान का विषय है। मेरी जानकारी में सन् '57 के आसपास लक्ष्मीकान्त वर्मा 'नयी कविता के प्रतिमान' नामक ग्रन्थ में पहले-पहल शिशुवत् का प्रचुर प्रयोग करते हैं। ‘छायावाद का सौन्दर्य-बोध शिशुवत् निष्क्रियता को ही अन्तिम सत्य मानता है।’ (पृ. 79)। छायावादी रहस्यवाद 'शिशुवत् जन्मता और शिशुवत् ही मर जाता है।’ (पृ. 80)। ‘यह शिशुवत् भावबोध', यह 'छायावादी शिशु-जिज्ञासा' (पृ. 80), 'छायावादी शिशुवत् भावना' (पृ. 85), 'यह शिशुवत् स्वप्न, यह असमर्थता का बोध' (पृ. 88) इत्यादि। इस शिशुदल में पुरुष ही नहीं, महिलाएँ भी हैं: ‘महादेवी वर्मा का सौन्दर्यबोध एक सीमा पर इतना शिशुवत् है'। (पृ. 89)।
+नयी आलोचना में इस शिशुवत्-प्रयोग की अचानक वृद्धि का कारण क्या है? कारण यह है कि इलाहाबाद के कुछ लेखक इस दौर में इलियट के आलोचनासाहित्य से परिचित हुए और रोमांटिक काव्य के विरुद्ध उन्हें इलियट की कुछ मान्यताएँ बड़े काम की मालूम हुई। इलियट ने लिखा था कि जब वह चौदह साल का था, तब वह फिज़ जेराल्ड के उमर ख़ैयाम पर लट्टू हो गया; इसके बाद वह 'किशोरावस्था का सामान्य पाठ्यक्रम'-बायरन, शेली, कीट्स, रोसेटी और स्विनबर्न का काव्य-घोटने लगा और यह क्रम बाईसवें साल तक चला। (दि यूस आफ पोएट्री एण्ड दि यूस आफ क्रिटिसिज्म; दूसरा संस्करण, पृ. 33)। प्रौढ़ होने पर इलियट को लगा कि वह किशोरावस्था में अतिशय भावुक था। उस समय शेली उसका अति प्रिय कवि था। उसके मन में शेली का काव्य किशोरा-चेतनाबुद्धिशून्य भावुकता से-जुड़ गया। उसने लिखा : ‘शेली के विचार हमेशा मुझे
+ 
+42
+लगता है किशोरावस्था के विचार हैं और उनका ऐसा होना पूरी तरह सकारण है। और शेली पर मुग्ध होना किशोरावस्था की बात है। हममें अधिकांश के लिए शेली उस दौर से सम्बद्ध है जो प्रौढ़ता से पहले बड़ी तीव्रता लिये आता है लेकिन प्रौढ़ावस्था में शेली कितनों का साथी रह पाता है?’ (उप., पृ. 89)।
+इलियट की 'किशोरावस्था' (ऐडोलेसेन्स) लक्ष्मीकान्त वर्मा में शिशु-अवस्था हो गई। इसके लिए अंग्रेजी के अध्यापक विजयदेव नारायण साही अधिक दोषी हैं क्योंकि उन्होंने भी कई जगह इसी तरह के प्रयोग किये हैं-’जहाँ तक छायावाद का सवाल है, उसने एक तरह की शिशु-आस्था का आयाम जोड़ा’; ‘प्रचलित शब्दावली में वह शिशु-आस्था, कि अन्त: सत्य और बाह्य सत्य एक ही है, नष्ट हो गई।’ (लघुमानव के बहाने हिन्दी कविता पर एक बहस, नयी कविता, '60'61)।
+साही और भारती को इलियट का सूत्र काफी देर से मिला। प्रमाण यह है कि वे स्वयं पहले रुमानी कविता लिखते थे। साही की यह जिज्ञासा स्वाभाविक है कि ‘इलियट का उल्लेख हिन्दुस्तान में सबसे पहले कब और कहाँ हुआ?’ (नयी कविता, '60-'61)। जहाँ भी हुआ हो-यह विश्वविद्यालयों में अनुसन्धान का विषय है-सन् '40 तक इलियट हिन्दी लेखकों के इतने सुपरिचित हो गये थे कि निराला ने 'कुकुरमुत्ता' में लिखा-
+कहीं का रोड़ा, कहीं का पत्थर 
+टी. एस. इलियट ने जैसे दे मारा, 
+पढ़ने वालों ने भी जिगर पर रख कर 
+हाथ, कहा, लिख दिया जहाँ सारा। 
+नामवरसिंह को शिक्षु-आस्था वाला सूत्र सीधे इलियट से नही, साही और लक्ष्मीकान्त वर्मा से मिला है। 'कविता के नये प्रतिमान' में उन्होंने लिखा है: 'छायावादी शिशु-आस्थाने द्वन्द्वों का शमन तो किया' इत्यादि (पृ. 17)। नामवरसिंह ने शिशु-आस्था की चर्चा लक्ष्मीकान्त वर्मा के बाद की। अपनी पुस्तक 'कविता के नये प्रतिमान' का नाम भी उन्होंने लक्ष्मीकान्त वर्मा की पुस्तक 'नयी कविता के प्रतिमान' के बाद-और उसके वजन पर-रखा।
+नामवरसिंह ने छायावाद के विरोध में जो कुछ लिखा है, उस पर भारतीसाही-लक्ष्मीकान्त के चिन्तन की गहरी छाप है। इसका एक प्रमाण छायावादी कवियों पर शिशु-आस्था का आरोप है। दूसरा प्रमाण छायावादियों के 'प्रभामण्डल' की आलोचना है। छायावादी कवि यथार्थ जीवन की विषमता को कल्पना की रंगीन आभा से ढक लेते थे, उसी को समझिए प्रभामण्डल। भारती ने लिखा कि पण्डित नेहरू के लिए हर काम जायज था-विवेक से मेल खाये चाहे न खाये- बशर्तें कि ‘उसके चारों ओर प्रभामण्डल हो।’ (मानव-मूल्य और साहित्य;
+ 
+43
+1960; पृ. 86)। साही ने सत्याग्रह-युग की चर्चा करते हुए लिखा कि उसमें ‘नैतिकता का उदात्तीकरण एक ऐसा विराट् प्रभामण्डल है, जिसके आगे सत्ता और शक्ति, क्रान्ति अथवा क्रमिक विकास के प्रश्न गौण हो जाते हैं।’ (नयी कविता, '60-'61)। भारती-साही के आठ साल बाद नामवरसिह ने लिखा : ‘मुक्तिबोध की इन चेतावनियों की सत्यता को जिन लोगों ने अज्ञेय के जादुई प्रभाव के समय अनदेखा कर दिया, वही अब नेहरू-युग का प्रभामण्डल समाप्त होने के बाद स्वत: स्वीकार करने लगे हैं।’ (नये प्रतिमान पृ. 98)। वाक्य जरा लँगड़ाता है लेकिन 'प्रभामण्डल' उपर्युक्त राजनीतिक सन्दर्भ में, वैसे ही दमक रहा है जैसे साही और भारती के वाक्यों में।
+शब्द और अर्थ का सम्बन्ध कितना अभिन्न है, यह भी 'प्रभामण्डल' के सहारे आप समझ लें। यहाँ प्रश्न किसी शब्द विशेष के व्यवहार का नहीं है; प्रश्न है साहित्य और राजनीति के प्रति दृष्टिकोण का। नयी कविता और नयी आलोचना के सूत्रधारों की राजनीति क्या है? अपनी राजनीति के मुकाबले पुरानी राजनीति को वे क्या समझते हैं? इन प्रश्नों का उत्तर देने के लिए छायावाद के प्रति उनके को ध्यान में रखना चाहिए। छायावाद में उन्हें जिस उच्च बौद्धिक व्यापार की कमी दिखायी देती है, वही कमी राष्ट्रीय आन्दोलन के सभी नेताओं और उनकी राजनीति में दिखाई देती है। कुछ लोगों के लिए साहित्य राजनीति का दर्पण है; इनके लिए गांधीवादी राजनीति छायावादी कविता का दर्पण है।
+साही कहते हैं: ‘अन्तर्ध्वनित सत्य के सरल चिन्तन के प्रतीक रूप में गांधी जी का नेतृत्व वर्तमान था।’ (नयी कविता, '60-'61)। चिन्तन की सरलता इस बात में थी कि आजादी के बाद क्या होगा, इस तरह के सवाल करना लोग गलत समझते थे क्योंकि इससे ‘एकता को बार-बार धक्का पहुँचता था।’ एकता के नाम पर बार-बार समझौता किया जाता था। सत्याग्रह-युग के दूसरे दौर में यह समझौता जरा पेचीदा हो गया लेकिन समझौते से छुट्टी न मिली। साही के अनुसार ‘राष्ट्रीय आन्दोलन और साहित्य की अनुभूति में पहले का सरल सामंजस्य सत्याग्रह-युग के दूसरे दौर में बक और परोक्ष हो जाता है।’ वक हो चाहे सीधा, सामंजस्य ही, साही के अनुसार, सत्याग्रह-युग की विशेषता है। सत्ता, क्रान्ति आदि के प्रश्न दबा दिये गये। नैतिकता के ‘बिराद् प्रभामण्डल' में वे खो गये। जवाहरलाल नेहरू भी जब भारतीय संस्कृति की व्याख्या करते थे, तब-लक्ष्मीकान्त वर्मा के अनुसार-'शायद उनके पास सिवा समन्वय और अनेकता में एकता देखने के और कहीं भी दृष्टि नहीं है।' (हमारी संस्कृति के कुछ आधारभूत सत्य; क ख ग, जनवरी '66)।
+अब यह तर्क-योजना 'कविता के नये प्रतिमान' में देखिए : ‘सामंजस्य की यह दुर्दम आकांक्षा वस्तुतः उस युग के पूरे वातावरण में भी थी। सारा स्वाधीनता
+ 
+44
+संग्राम इसी सामंजस्य के नारे पर खड़ा था। उस लड़ाई में सारे आपसी मतभेद थोड़ी-सी बहस के बाद मुल्तवी कर दिये जाते थे। फूट के दुष्परिणामों से समूचा देश इतना आतंकित था कि द्वन्द्ध की दिमागी ऐयाशी गवारा नहीं कर सकता था। ‘भिन्नता में अभिन्नता' अथवा 'अनेकता में एकता' उस युग का तकियाकलाम था। इसलिए द्वन्द्व को न तो राजनीतिक स्तर पर प्रश्रय मिला, न नैतिक स्तर पर। एक लक्ष्य, एक देश, एक नेता और एक संगठन का ऐसा उदात्त आदर्श था कि उसके विराट् प्रभामण्डल के सामने सभी प्रश्न गौण हो जाते थे और समस्त शंकाएँ चुप कर दी जाती थीं।' (पृ. 186)।
+बौद्धिक परिपक्वता की विशेषता यह है कि जो बात एक के दिमाग में आती है, वही दूसरे के दिमाग में भी आती है। नामवरसिंह के चिन्तन की विशेषता यह है कि विचारों के साथ लगभग वही शब्दावली भी चली आती है जो साही के दिमाग में आई थी। साही ने विचार किया कि गांधीवादी प्रभामण्डल के सामने अन्य सब प्रश्न गौण हो जाते हैं, नामवरसिंह ने भी विचार किया कि गांधीवादी आदर्श के प्रभामण्डल के सामने सभी प्रश्न गौण हो जाते थे। साही ने प्रभामण्डल के सामने विशेषण लगाया 'विराट्’ तो नामवरसिंह के दिमाग में भी वही विशेषण आया 'विराट्’।
+किन्तु मैं फिर कहता हूँ कि प्रश्न कुछ शब्दों के प्रयोग का नहीं है। प्रश्न है स्वाधीनता-आन्दोलन को देखने वाली भावदृष्टि का। साही ने सन् '30 के बाद वाली साहित्यिक-राजनीतिक गतिविधि की छानबीन करते हुए जवाहरलाल नेहरू की आत्मकथा को याद किया जिसमें उन्होंने लिखा था कि 'मन में एक विराट् रिक्तता आ गयी।' साही ने नोट किया कि नेहरू जी ने इलियट से दो पंक्तियाँ उद्धत की थीं। इस रिक्तता वाले दौर में ‘मनुष्य का मन खण्डित हो गया था। मन के विभाजन का आविष्कार इस युग की विशेषता है।' बच्चन, भगवतीचरण वर्मा, दिनकर आदि इस दौर के कवि हैं।
+नामवरसिह ने भी निष्कर्ष निकाला कि सन् '36 के आस-पास ‘भारतीय मानस खण्डित हो गया। राजनीतिक स्तर पर खण्डित मानस का ऐतिहासिक दस्तावेज पण्डित जवाहरलाल नेहरू की ‘आत्मकथा' और साहित्य में दिनकर, बच्चन, भगवतीचरण वर्मा आदि की पीढ़ी का कृतित्व इस दुर्घटना का साक्षी है। वर्षों के संघर्ष-समझौते की द्वन्द्रमयी स्थिति से गुजरते हुए इस बिन्दु पर आकर नेहरू ने सहसा अपने भीतर एक रिक्तता का अनुभव किया।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृ. 178)। हाँ, और नामवरसिंह ने भी नोट किया कि पं. नेहरू ने ‘टी. एस. इलियट की 'खोखले आदमी' शीर्षक कविता को दो पंक्तियाँ’ उद्धत कीं। (उप., पृ., 188)।
+मानना होगा कि नामवरसिंह गांधी जी के सरल चिन्तन से बहुत आगे बढ़
+ 
+45
+आये हैं; उनका अपना चिन्तन काफी द्वन्द्वात्मक हो गया है। छायावाद के कुश खोद-खोदकर उनकी राजनीतिक जड़ों में उन्होंने काफी मट्ठा डाला है किन्तु विडम्बना यह है कि नयी कविता ने जितना ही छायावाद को मिटाने के लिए जोर लगाया, उतना ही वह स्वयं कमजोर होती गयी। लक्ष्मीकान्त वर्मा ने नयी कविता से निराश होकर लिखा कि ‘जिस ‘लिरिकल' मूड को पिछले पन्द्रह वर्षों से नया कवि तोड़ना चाहता था आज वह पूरी तरह उस पर सवार है।’ (नये प्रतिमान : पुराने निकष, पृ. 291)। आज नयी कविता में जो ठहराव आ गया है, उसका कारण यह है कि ‘नयी कविता और छायावाद के बीच जो अद्ध-चेतन मन में समझौता प्रयोगवाद के रूप में हुआ था वह सबका सब अब उलट कर आ पड़ा है।’ (उप., पृ. 292)।
+नामवरसिंह की भी राय है कि ‘प्रयोगशील नई कविता ने भी आरम्भिक प्रतिक्रिया के बावजूद छायावादी संस्कारों को निर्मूल करने का गम्भीर प्रयास नहीं किया।’ (नये प्रतिमान, पृ. 35)। और भी-‘नयी कविता का स्वीकृत होना इस बात का पक्का प्रमाण है कि नई कविता ने कहीं-न-कहीं पूर्ववर्ती रोमांटिकता के साथ चुपचाप समझौता कर लिया था।’ (उप. पृ. ३६)।
+अब लक्ष्मीकान्त वर्मा को आशा है 'ताजी कविता' से जो नयी कविता की तरह बासी नहीं है। और नामवरसिंह को आशा है युवा पीढ़ी से-जैसे कि हर होनहार नेता को होती है-जो 'तार सप्तक' की पीढ़ी की तरह बूढ़ी, दूसरे सप्तक वालों की तरह अधबैसू और तीसरे सप्तक वालों की तरह प्रौढ़ नहीं है, जिसमें बौद्धिक परिपक्वता है और जिसने नामवरसिंह के साथ मुक्तिबोध का महत्व समझा है। मुक्तिबोध जब जीवित थे तब उनकी ओर किसी ने ध्यान ही न दिया; उनकी ओर ‘ध्यान गया तब जब वह मृत्यु-शय्या पर थे। और ध्यान भी गया तो किनका? युवा कवियों का।’ (उप. 36)।
+नामवरसिंह का विचार है कि नयी कविता लिखने वालों ने छायावाद से चुपचाप समझौता कर लिया, समझौता नहीं किया तो मुक्तिबोध ने। किन्तु छायावादी कवि सुमित्रानन्दन पन्त ने मुक्तिबोध की जो प्रशंसा मुक्तकण्ठ से की है, उसे सुनकर नामवरसिंह की बात पर थोड़ा सन्देह होने लगता है। पन्तजी के अनुसार मुक्तिबोध ‘अपराजेय क्रान्त द्रष्टा कवि तथा विचारक थे'; उनमें ‘वैचारिक शक्ति, विश्लेषणबुद्धि तथा दार्शनिक चैतन्य प्राय: समस्त प्रगतिवादी कवियों से अधिक विकसित रहे हैं।’ (छायावाद का पुनर्मूल्यांकन, पृ. 118-19)।
+छायावाद के एक प्रतिनिधि कवि द्वारा मुक्तिबोध की यह प्रशंसा किसी सामंजस्य या समझौते का परिणाम हो, चाहे न हो, नामवरसिंह का निश्चित मत है कि आज कविता के नये-से-नये प्रतिमान के लिए ‘सबसे बड़ी चुनौती छायावादी संस्कार हैं।’ (नये प्रतिमान, पृ. 30.)।
+ 
+46
+प्रश्न यह है कि स्वाधीनता-आन्दोलन में सबकुछ समझौता ही था या साम्राज्यविरोध भी था, छायावादी साहित्य में कहीं प्रखर राष्ट्रीयता और जनतन्त्र की भावना भी है या सब पलायन और विराट् प्रभामण्डल ही है, और प्रश्न यह है कि सामाजिक यथार्थ की छायावाद ने जिस सीमा तक चित्रित किया था, नयी कविता उससे आगे बढ़ी है या पीछे हटी है?
+ 
+47
+नयी कविताः क्रान्तिकारी विरासत से विद्रोह
+स्वाधीनता-आन्दोलन सीधी सड़क पर चलने वाला जलूस नहीं था। उसमें कई तरह के नेता, कई तरह के झण्डे, कई तरह के नारे और कई तरह के स्वयंसेवक शामिल थे। उसमें सशस्त्र संघर्ष से लेकर व्यक्तिगत सत्याग्रह तक अंग्रेजों से लड़ने के बहुत-से तरीके अपनाये गये। .स्वाधीनता-आन्दोलन चक्करदार राहों से होकर आगे बढ़ा और उसके नेताओं में आपसी तनाव, नीति-सम्बन्धी मतभेद कभी दबा रहा, कभी खुलकर प्रकट हुआ। जिन लोगों को अंग्रेज सरकार ने मेरठ-षड्यन्त्र में बन्दी बनाया था, उनसे तो काग्रेस का मतभेद स्पष्ट था ही, जो लोग कांग्रेसी सोशलिस्ट थे, उनसे मतभेद तीव्र ही नहीं था, कभी-कभी हिंसात्मक रूप ले लेता था। कांग्रेस ने जब पहली बार मन्त्रिमण्डल बनाए तब गरम दल और नरम दल का फासला बढ़ा।
+स्वाधीनता-आन्दोलन में प्रमुख नेतृत्व गांधी जी का था और इस नेतृत्व की सफलता इस बात में थी कि वह विभिन्न मत वालों को बटोर कर अपनी राह चलने पर विवश कर सकता था। यह कोई आध्यात्मिक स्तर की अपराजेय विवशता नहीं थी। विवशता यह थी कि हर गरम दली नेता जानता था कि गांधी जी सुधारवादी हैं और वह स्वयं क्रान्तिकारी हैं किन्तु गांधी जी के मुकाबले वह जनता को संगठित करने में अपने को अक्षम पाता था। धर्मवीर भारती ने जनसाधारण पर गांधी जी के प्रभाव के बारे में लिखा है कि गांधी जी द्वारा संचालित आन्दोलन से जन-साधारण सक्रिय तो हुए पर पूरी तरह जाने नहीं, ‘उस सेवाग्राम के सन्त ने जैसे जादू में बांधकर, उन्हें मोहाविष्ट कर कर्म में अवश्य प्रवृत करा दिया। पर साथ ही आन्तरिक विघटन बना रहा और दुर्भाग्य से जिस नैतिक प्रभामण्डल से वह विघटन ढँका रहा-वह प्रभामण्डल अपनी प्रकृति में मध्ययुगीन था -आधुनिक नहीं !’ (मानव-मूल्य और साहित्य, पृ. 92)।
+यह बात आंशिक रूप में ही सत्य है। जनसाधारण उतने मोहाविष्ट न थे, जितना भारती समझते हैं। सन् '37 में पहला कांग्रेसी मन्त्रिमण्डल बनने पर हर
+ 
+48
+दुआगंज के जिस किसान ने कहा था कि 'जब तें पन्तजी मिनिस्टर ह्न गये हैं, तब तें द्वय-द्वय इंच रोज मोटे होत जात हैं (सरस्वती, फरवरी '38), वह उस मोहभंग को प्रकट कर रहा था जो सन् '30-‘40. के राजनीतिक जीवन की विशेषता था। लेकिन इस बीच राष्ट्रीय आन्दोलन पर सुधारवादी नेतृत्व का ही कब्जा क्यों बना रहा ? उसे हटाकर उसकी जगह क्रान्तिकारियों ने क्यों नहीं ली?
+इस प्रश्न का एक उत्तर यह है कि जनता मोहाविष्ट थी, वीरपूजा के रोग से पीड़ित थी, इसलिए वह क्रान्तिकारियों का महत्व समझ ही न पायी। किन्तु यही जनता चौरीचौरा-काण्ड में अपनी उग्रता का परिचय दे चुकी थी, भगतसिंह और आजाद भी उसके वीरों में थे जिन्हें वह पूजती थी और किसी समय वह जयप्रकाश नारायण और अरुणा आसफ अली पर भी प्राण निछावर करती थी। अगर जनता मोहाविष्ट थी तो इस वशीकरण-प्रतियोगिता में क्रान्तिकारी नेता ही क्यों हार गये ?
+इसका एक कारण यह है कि अपने तमाम सुधारवाद और तथाकथित मध्य युगीन प्रभामण्डल के बावजूद गांधी जी ने आम जनता को जिस हद तक संगठित किया, उस हद तक समाजवादी नेता नहीं कर पाये। सबसे बड़ी बात यह है कि गांधी जी हिन्दुस्तान के किसान के मन को जितना अच्छी तरह पहचानते थे, उतना अच्छी तरह दूसरे नेता न पहचानते थे। जनता को दोष देना आसान है, अपनी कमजोरियाँ देखना मुश्किल है। जो समाजवादी दल सन् '47 से पहले आपस में लड़ते थे, वही आज भी-पहले से और भी विघटित होकर-लड़ते हैं।
+समाजवादियों की असफलता का दूसरा कारण जवाहरलाल नेहरू की भूमिका थी। वह नवयुवकों के हृदय-सम्राट् थे। शहरी मध्यवर्ग और बुद्धिजीवी ही नहीं, रायबरेली, प्रतापगढ़ और इलाहाबाद जिलों के किसान, जो गांधी जी की नीति को दुल-मुल और कमजोर मानते थे, नेहरू को उग्र साम्राज्य-विरोधी नीति का प्रतिनिधि मानते थे। गांधी जी से नेहरू का मतभेद इस बात को लेकर भी था कि नेहरू जमींदारों-ताल्लुकदारों के विरुद्ध किसान-आन्दोलन को तेजी से आगे बढ़ाना चाहते थे, जबकि गांधी जी उसे रोकने की सलाह दे रहे थे। भारत-जैसे कृषि-प्रधान देश में कोई भी व्यापक आन्दोलन तभी सफल हो सकता है जब उसमें किसान बहुत बड़ी संख्या में भाग लें। स्वाधीनता-आन्दोलन में गहराई लाने के लिए नेहरू किसानों की इसी भूमिका के लिए लड़ रहे थे। उन दिनों वह किसान-सभाओं और मजदूर-सभाओं को कांग्रेस से सम्बद्ध करने पर जोर देते थे। कांग्रेस में जो लोग सन् '35 के अंग्रेजी कानून के मातहत मन्त्रिमण्डल बनाने के पक्ष में थे, नेहरू उनके खुले विरोधी थे। उन दिनों जवाहरलाल नेहरू मार्क्सवाद के समर्थक और प्रचारक थे।
+विजयदेव नारायण साही ने इस बात पर बहुत जोर दिया है कि गांधी जी की
+ 
+49
+नीति से विक्षुब्ध होकर नेहरू ने विराट् रिक्तता का अनुभव किया। नेहरू ने अपने राजनीतिक जीवन के उस दौर में मार्क्संवाद को अपनाया, यह बात उन्होंने छोड़ दी है। उस रिक्तता को आध्यात्मिक स्तर पर ले जाकर साहित्य में उन्होंने उसे युगव्यापी बना दिया है। ऐसी रिक्तता वास्तव में न साहित्य में थी, न राजनीति में
+जवाहरलाल नेहरू की आत्मकथा का विवेचन करते हुए मैने ‘उच्छृंखल' (1938) में लिखा था : ‘द्वन्द्ध से बचाव का कोई भी मार्ग क्यों न खोजा जाए, वह द्वन्द्ध को तो नहीं मिटा पाता। कुछ समय के बाद वे समस्याएँ फिर लौट आती हैं, शायद पहले से अधिक उग्र रूप में। नेहरूजी के साथ यही हुआ भी है।...जवाहरलाल जी की अन्तरतम श्रद्धामूलक प्रवृत्तियाँ गांधी जी में केन्द्रित हैं। जो क्लेश उन्हें गांधी जी का विरोध करने में हुआ है, वह विदेशी राज्य के विरोध से भी बढ़कर है। यहाँ पर उनके व्यक्तित्व के ही दो टुकड़े हो गये हैं और दोनों में से किसी एक का मोह त्यागने में उन्हें कठोर वेदना का अनुभव होता है।...धीरे-धीरे बीच का फासला बढ़ता गया और जवाहरलाल जी ने देखा कि वह गांधी जी से अलग होते जा रहे हैं। ‘विद ए स्टैव आफ पेन' (मर्मान्तक पीड़ा के साथ) उन्होंने अनुभव किया कि जिन बन्धनों ने उन्हें गांधी जी से बाँध रखा था, वे टूट गये हैं। उन्होंने सोचा था कि गांधी जी उन्हीं के रास्ते पर आ जायेंगे। अब मालूम हुआ कि वह स्वयं गलत रास्ते पर चल रहे थे। अलीपुर की जेल में उन्हें बड़ा सूना-सूना-सा लगने लगा। जीवन में एक सत्य का अनुभव हुआ कि कभी भी किसी पर निर्भर न रहना चाहिए। परनिर्भरता जो उनके जीवन की सबसे बड़ी कमजोरी थी, सहसा नग्न रूप में उनके सामने आ गई, 'वन मस्ट जर्नीं थ्रू, लाइफ अलोन, टु रिलाई आन अदर्स इज टु इनवाइट हार्ट-ब्रेक।' (जीवन में अकेले ही यात्रा करना ठीक है; दूसरों के सहारे चलने का मतलब है-आखिर में दिल टूट जायेगा।) क्षुब्ध होकर जवाहरलाल जी इस परिणाम पर पहुँचे। वही नहीं, उनके साथ एक नवसन्तति भी इसी विश्वास पर पहुंच रही थी।’
+स्थिति का एक पहलू यह है जो साही ने छोड़ दिया है। दूसरा पहलू यह है कि वामपन्थ पर थोड़ा ही आगे बढ़ने के बाद नेहरू फिर पीछे लौटे। और वही नहीं, अनेक कांग्रेसी सोशलिस्ट जो उनसे कुछ और आगे बढ़े थे, वे भी पीछे लौटे। इस सबका कारण गांधी जी का सरल चिन्तन नहीं था, न उनकी मध्ययुगीन नैतिकता थी। कौन कितनी दूर दौड़कर आगे जाएगा, कब इशारे पर लौट आयेगा, यह वह बहुत अच्छी तरह जानते थे। वह आधुनिक राजनीति में दक्ष थे।
+अब साहित्य की तरफ आइए। 
+भारतीय साहित्य में प्रेमचन्द किसान-जनता के अद्वितीय चित्रकार हैं। वह गांधी जी के और राष्ट्रीय आन्दोलन के साथ थे, किन्तु दोनों को आलोचनात्मक
+ 
+50
+निगाह से भी देखते थे। उन्होंने 'प्रेमाश्रम' में ही लिखा था : ‘सत्याग्रह में अन्याय को दमन करने की शक्ति है, यह सिद्धान्त भ्रान्तिपूर्ण सिद्ध हो गया।’ जनवरी सन् '34 में बिहार में जब भूकम्प आया तब प्रेमचन्द ने लोगों के अन्ध विश्वासों का खण्डन करते हुए सीधे महात्मा गांधी के बारे में लिखा : ‘अभी उसी दिन महात्मा जी ने ही कहा कि हमारे पापों के कारण ही यह भूकम्प हुआ हैं’ जितने प्राणी भूकम्प में मरे, क्या वे सभी महान् पापी थे? और यहाँ, इस देश में जो बड़े-बड़े पापाचारी और गरीबों का रक्त चूस जाने वाले, बड़ी-बड़ी तोंद वाले, बड़े-बड़े तिलकधारी ढोंगी पड़े हुए हैं, क्या परमात्मा उन्हें नहीं देख पाता? अस्तु, यह सब व्यर्थ की बातें हैं।’ (हंस, जनवरी, '34)।
+प्रेमचन्द जब गांधी जी की आलोचना करने से न चूके थे, तब औरों को तो वह समझते ही क्या थे। 'गबन' का देवीदीन एक स्वार्थी नेता से कहता है: ‘तुम भी बड़ी-बड़ी तलब लोगे, तुम भी अंग्रेजों की तरह बगलों में रहोगे, पहाड़ों की हवा खाओगे, अंग्रेजी ठाट बनाये घूमोगे; इस सुराज से देश का क्या कल्याण होगा।’ और सन् '34 में बम्बई के राष्ट्रभाषा-सम्मेलन में नेताओं का अंग्रेजी-प्रेम देखकर उनका स्वर और भी तेज हो गया था : ‘अंग्रेजी राज्य की जगह आप स्वराज्य चाहते हैं। उनके व्यापार की जगह अपना व्यापार चाहते हैं, लेकिन अंग्रेजी भाषा या का सिक्का हमारे दिलों पर बैठ गया है, उसके बिना हमारा पढ़ा-लिखा समाज - अनाथ हो जायेगा ! पुराने समय में आय और अनार्य का भेद था, आज अंग्रेजीदाँ और गैर-अंग्रेजीदाँ का भेद है।’ हिन्दी-अंग्रेजी के सिलसिले में जवाहरलाल नेहरू ने कुछ बातें कही थीं, उनकी भी तीखी आलोचना प्रेमचन्द ने 'हंस' के सम्पादकीय स्तम्भ में की थी।
+लेकिन विजयदेव नारायण साही के लिए प्रसाद-प्रेमचन्द की युगभूमि-संघर्ष या द्वन्द्ध न होकर 'सन्तुलन का नाटक' मालूम होती है। प्रेमचन्द के लिए यथार्थ गीली मिट्टी है: ‘जिस पर आदर्श की कोई मुहर लगायी जा सकती है।’ साधारण परिवार में जनमे और अन्ध-विश्वासों में पले हुए प्रेमचन्द ने अपनी सन् '30. के बाद वाली नास्तिकता तक कितनी लम्बी यात्रा की थी, इसकी दाद देने के बदले साही 'कायाकल्प' का विशेष रूप से उल्लेख करते हैं, जो उनकी राय में ‘शिशुआस्था का एक अप्रत्याशित दृश्य ही हमारे सामने प्रस्तुत कर देता है।’ और 'गोदान' के होरी के बारे में वह पूछते हैं: ‘शायद उसमें अपराजेय विवशता है, जो उसको वार-बार धर्म की राह पर ला पटकती है, लेकिन अपराजेय संकल्प का अभाव क्या प्रश्न-चिह्न बनकर नहीं खड़ा हो जाता ?’ (नयी कविता, '60.- '61) जैसे शेक्सपियर का नाटक 'हैमलेट' उसके हीरो से बड़ा है, वैसे ही ‘गोदान' होरी से बड़ा है। होरी के साथ धनिया भी है और इन दोनों के साथ प्रेमचन्द हैं -अपराजेय विवशता में रोते-कलपते नहीं, अपराजेय योद्धा की तरह मृत्युशय्या
+ 
+51
+पर जैनेन्द्र से कहते हैं--'जैनेन्द्र, लोग ऐसे समय याद किया करते हैं, ईश्वर। मुझे भी याद दिलायी जाती है। पर अभी तक मुझे ईश्वर को कष्ट देने की जरूरत नहीं मालूम हुई है।’ (हंस, प्रेमचन्द-स्मृति अंक)।
+प्रेमचन्द की वही राजनीति नहीं थी, जो मैथिलीशरण गुप्त की थी। निराला की वही राजनीति नहीं थी जो सुमित्रानन्दन पन्त की थी। छायावाद में अन्तरविरोध थे और एक युग के समूचे साहित्य में अन्तविरोध थे। कांग्रेस की नरमदली नीति के सबसे निकट थे मैथिलीशरण गुप्त और कांग्रेस के भीतर और बाहर की गरमदली राजनीति के सबसे निकट थे प्रेमचन्द और निराला। काशी की एक साहित्यिक सभा में-जिसमें जयशंकर प्रसाद मौजूद थे-जवाहरलाल नेहरू ने कहा : ‘हिन्दी में अभी तक दरवारी ढंग की कविता होती है; स्वराज्य होने पर सरकार का फ़र्ज होगा कि तीन-चार सौ अच्छी-अच्छी पुस्तकें दूसरी भाषाओं से हिन्दी में अनुवादित कराये।’ निराला ने 'सुधा' में लिखा : ‘पण्डित जी को राष्ट्र के निर्माणोद्देश में इतनी तल्लीनता रही कि राष्ट्रभाषा की कभी याद न हुई...’पुन: पण्डित जी को भी मालूम हो जायेगा, जिन्हें वह कुछ देना चाहते हैं, उन्हीं से प्राप्त करने की गुंजायश है।’
+इसी आलोचनात्मक निगाह से निराला ने जवाहरलाल नेहरू की आनबान को देखा-अपनी कविता 'बनवेला' में। जब अंग्रेज सरकार ने नेहरू की जेल में डाल दिया तब उन्होंने 'न आये वीर जवाहरलाल' गीत लिखा। लेकिन लक्ष्मीकान्त वर्मा का मत है कि ‘राष्ट्रीय संग्राम में अहमद नगर में कद जवाहरलाल नेहरू भी अंग्रेजों की विजय की कामना करते रहे।' (कल्पना, मार्चअप्रैल '67)।
+नेहरू और गांधी की आलोचना करने वाले दो तरह के लोग थे। एक तो वे जो उनकी धीमी, सुधारवादी नीति से असन्तुष्ट थे और राष्ट्रीय आन्दोलन में और तेजी लाना चाहते थे। दूसरे वे जो राष्ट्रीय आन्दोलन से इसलिए नाराज थे कि वह साम्राज्य-विरोधी था। खासतौर से वर्ण-व्यवस्था के पोषक, भारतीय समाज के रूढ़िवादी तत्व गांधी जी से बहुत नाराज थे, वह हिन्दू-मुस्लिम एकता के लिए गांधी जी के प्रयत्नों से नाराज थे, वे हरिजनों को सवर्ण हिन्दुओं के बराबर अधिकार देने की बात से नाराज थे। गांधी जी इन्हीं तत्वों के हाथ मारे गये और उनकी मृत्यु के बीस साल बाद ये तत्व और भी संगठित हो गये हैं। कुछ समाजवादी नेता नेहरू के नाम से इतना चिढ़ते हैं कि वे इन्हीं तत्वों से गठबन्धन की नीतियों पर चल पड़े हैं। छायावादी कवि ज्यादा समझदार थे। वे अंग्रेजों और भारतीय रूढ़िवादियों के खिलाफ कांग्रेस का समर्थन करते थे, किसानों और मजदूरों और हिन्दी के प्रति उसकी नीति की आलोचना करते थे।
+यह स्वाभाविक है कि गांधी और नेहरू से हिन्दी साहित्य का गहरा लगाव है।
+ 
+52
+करोड़ों आदमी उनकी आवाज पर राजनीतिक जीवन में पहली बार भाग लेने बड़े, घरों के अन्दर रहने वाली हजारों स्त्रियाँ सामन्ती प्रथाएँ तोड़कर मैदान में आगे आयीं। गांधी और नेहरू का भारत, एशिया और अफ्रीका की जनता के लिए प्रेरणाकेन्द्र बना। यह सही है कि भारत का विभाजन हुआ किन्तु गांधी-नेहरू के बाद उनके विरोधी क्या राष्ट्रीय एकता को बहुत मजबूत कर चुके हैं या आपस में ही दृढ़ता से संघबद्ध हुए हैं? नेहरू की यह बहुत बड़ी सफलता थी कि उन्होंने भारत को दक्षिणी वियतनाम, दक्षिणी कोरिया, पाकिस्तान आदि की तरह अंग्रेजों और अमेरिकियों का पिछलगुआ न बनने दिया। अमेरिका और ब्रिटेन भारत की विदेश-नीति को अपनी ओर झुकाने के लिए पूरा जोर लगाते रहे। भारत-पाक संघर्ष के दौरान उन्होंने खुले आम पाकिस्तान का समर्थन करके भारत पर फिर जोर डाला कि वह अपनी तटस्थ नीति बदले। सोवियत संघ ने पाकिस्तान को हथियार देने का गलत फैसला किया, इससे उसकी विदेश-नीति में असंयति पैदा हुई है, भारत की तटस्थ नीति गलत साबित नहीं होती। नेहरू ने लगभग बीस साल तक भारत में जनतान्त्रिक व्यवस्था बहाल रखकर समाजवादियों को यह अवसर दिया कि वह जनता को संगठित करके कांग्रेस के विकल्प के रूप में प्रस्तुत हों: एशिया, अफीका, दक्षिणी अमेरिका में कितने देश हैं जहाँ शासन की बागडोर फौज के हाथ में नहीं है? विश्व के मानचित्र पर नजर डालने से नेहरू और भारतीय जनतन्त्र का महत्व मालूम हो जायेगा।
+नेहरू और गांधी की आलोचना अपने आप में कोई प्रगतिशीलता की निशानी नहीं है। नामवरसिंह कहते हैं कि ‘छायावादी युग का सम्बन्ध राजनीति में गांधी और नेहरू की विचार-धारा से है जिसका दुष्परिणाम आज के लेखकों के सामने है। उनके मन में इस राजनीति के विरुद्ध तीव्र विद्रोह है।' (आलोचना, अक्तूबर! दिसम्बर, ’67)
+जी हाँ, विद्रोह इतना तीव्र हो गया है कि राजनीति गायब हो गयी है, विद्रोह ही विद्रोह रह गया है। नामवरसिंह ने राजनीति और साहित्य पर एक गोष्ठी आयोजित की; उसमें एक विद्रोही ने घोषित किया : ‘वामपंथी और प्रतिक्रियावादी दोनों ही तरह के राजनीतिक आदर्शवादों का हश्र आखिर तानाशाही में हुआ और राजनीतिक विचार-धाराओं से विकर्षण इतना चरम हो गया कि सारी राजनीति ओछी, टुच्ची और मानवद्रोही ही जान पड़ने लगी।’ (आलोचना, जुलाई-सितम्बर '68)।
+सारी राजनीति ही मानवद्रोही जान पड़ने लगी। जैसे लोग कहते थे-कला कला के लिए, वैसे ही यहाँ विद्रोह विद्रोह के लिए है। आज के विद्रोही की राजनीति 'स्थायी रूप से विरोध पक्ष में रहने की राजनीति है।' (उप.)। इसका अर्थ है, समाजवाद का स्थायी रूप से विरोध करने की राजनीति।
+ 
+53
+एक दूसरे विद्रोही ने उक्त गोष्ठी में कहा: ‘आपको कविता से मतलब है। मैं अपने अन्दर अपने को कितना पाता हूँ, मैं कैसी विचार-धारा को मानता हूँ, इन सबसे आपको कोई मतलब नहीं। आपको मेरी कविताओं से मतलब है।’ (उप.) तीसरे विद्रोही ने कहा : ‘राजनीतिक कविता का आधार अनुभव नहीं विचार होता है...वह विचार का समर्थन करती है और विचार के समर्थन के जरिए अनुभव को झुठलाती है।’ (उप.)।
+अब आप देख सकते हैं, 'कला के लिए कला' से ‘विद्रोह के लिए विद्रोह' का कितना गहरा सम्बन्ध है और यह विद्रोह, कला और नयी कविता समाजवाद से कितनी दूर हैं। गाँधी और नेहरू की आलोचना सार्थक तब होती है जब आप राजनीति और साहित्य को जन-जीवन के और निकट ले आये हों, जब आप ज्यादा दृढ़ता से भारतीय जनता को शोषण और गरीबी से मुक्त करने की दिशा में बढ़े हों। किन्तु नयी कविता के समर्थक जब भी राजनीति की बात करते हैं, वे समाजवाद के लिए संघर्ष के सवाल को दायें-बायें छोड़कर आगे बढ़ जाते हैं।
+विजयदेव नारायण साही ने महामानव और लघुमानव का भेद किया। धर्मवीर भारती ने ठीक लिखा है कि मानवीय गौरव की प्रतिष्ठा ‘किसी एक व्यक्ति की सुखानुभूति या उसके कला व्यक्तित्व की मौज की समस्या नहीं है।’ ऊपर विद्रोही नम्बर दो के कथन से इस उक्ति को मिलाइए तो अन्तर स्पष्ट हो जायेगा। भारती आये कहते हैं कि ‘व्यापक मानवीय गौरव' की प्रतिष्ठा तभी हो सकती है जब छोटों को भी वही महत्व दिया जाये जो बड़ों को दिया जाता है: ‘जब महामानव और लघुमानव का भेद कर एक के गौरव का बलिदान कर दूसरे के गौरव की वृद्धि न की जाये।’ (मानव-मूल्य और साहित्य, पृ. 27)
+छोटों को अपमानित करने का एक कारण वह जाति-प्रथा है जो सामन्ती व्यवस्था की देन है। छोटे आदमी इसलिए छोटे नहीं हैं कि कुछ बड़े आदमी उन्हें ऐसा समझते हैं। यह समस्या व्यापक है और सामूहिक प्रयत्न से ही वह हल हो सकती है। धर्मवीर भारती का विचार है कि सन् '20. और '30. के आन्दोलनों में गांधीजी के प्रति बीरपूजा की भावना से जनता मोहाविष्ट थी। ‘जब सन् '42 का आन्दोलन आया, और साधारण जन और उनका युगबोध उभरा तब पहली बार आन्तरिक दरारों को ढकने वाला रेशमी पर्दा तार-तार हो गया और असलियत झलकने लगी।’ (उप., पृ. 94)। प्रश्न यह है कि जो युगबोध सन् '42 में उभरा था, वह भारत से अंग्रेजों के चले जाने के बाद समाजवाद को अपना लक्ष्य बनाकर क्यों आगे नहीं बढ़ता ?
+गांधी जी ने जेल से निकलकर '42 के 'सम्पूर्ण आन्दोलन को अस्वीकार कर दिया।’ नतीजा यह कि उस समय लक्ष्मीकान्त वर्मा की पीढ़ी को ‘इतना मनोवैज्ञानिक धक्का लगा कि समूचा सन्दर्भ ही जैसे हाथ से छूट गया था।’
+ 
+54
+(कल्पना, मार्च-अप्रैल '67) 
+सन् '42 में लक्ष्मीकान्त वर्मा बीस वर्ष के थे। उस उम्र में जो 'मनोवैज्ञानिक' धक्के लगते हैं, उनका असर जिन्दगी-भर बना रहता है। फिर गांधी जी सबके बापू थे, राष्ट्रपिता थे। लक्ष्मीकान्त वर्मा को लगा कि सन् '42 के आन्दोलनों में उनकी पीढ़ी 'पिट चुकी' है। गांधी जी ने उसके क्रान्तिकारी कदमों को 'अस्वीकार कर दिया था। आक्रोश और अपमान से 'अभिशप्त' पीढ़ी की भावनाओं को 'कोई स्वीकार नहीं करना चाहता था।' इसलिए इस पीढ़ी ने गांधी और नेहरू के साथ उस तमाम साहित्य को भी अस्वीकार कर दिया, जिस पर उसे कहीं उनकी छाया भी पड़ती दिखायी दी। रह गयी 'अपराजेय विवशता', 'विडम्बनाओं का साक्षात्कार'। (कल्पना, मार्च-अप्रैल, '67)।
+बाप से झगड़ा होने पर, अपने को अपमानित महसूस करके, लड़का जैसे घर छोड़कर भागे, वैसे ही लक्ष्मीकान्त वर्मा गांधी, नेहरू, प्रेमचन्द, निराला, पन्त, प्रसाद की सारी विरासत को अस्वीकार करने पर तुल जाते हैं। उनके विद्रोह की जड़ में विवेक नहीं, एक अस्वीकृतिमूलक भावुकता है जो 'मनोवैज्ञानिक धक्का' लगने से तिलमिला उठी है और रात-दिन तिलमिलाती ही रहती है। इस भावुकता से प्रेरित अन्तदृष्टि को पराजय, विवशता, अपमान, अभिशाप बहुत अतिरंजित रूप में दिखायी देते हैं, वे महत्वपूर्ण उपलब्धियाँ दुर्लभ जीवन-मूल्य बन जाते हैं: मन एक ओर अपनी क्षुद्रता और हीनता के भाव से पीड़ित होता है, दूसरी ओर अपने अनुपम विवेक का ऐसा 'प्रभामण्डल' रचता है कि उसमें बड़े-से-बड़े राजनीतिज्ञ और साहित्यकार, भोर के तारों की तरह, बुझे हुए-से लगते हैं। इस मानसिक स्थिति से सहानुभूति प्रकट की जा सकती है, उसे जीवन-दर्शन के रूप में स्वीकार नहीं किया जा सकता। लक्ष्मीकान्त वर्मा कहते हैं:
+मैं भी तुम जैसा इन्सान था
+आज मैं प्रेत हूँ
+क्योंकि मैं अपनी मौत से नहीं मरा हूँ
+मैंने की है आत्महत्या जानबूझकर ! (अतुकान्त, पृ.85) 
+विजयदेव नारायण साही सृजन के बारे में कहते हैं:
+वह हत्या से उपजता है
+और आत्महत्या की ओर बढ़ता है। (मछलीधर, पृ. २२) 
+गिरिजाकुमार माथुर को अफसोस है:
+किसी ने भी
+मेरी अन्तिम आत्महत्या नहीं देखी। (जो बँध नहीं सका, पृ. 36) 
+श्रीकान्त वर्मा की विवशता यह है कि
+ 
+55
+न मैं आत्महत्या 
+कर सकता हूँ 
+न औरों का 
+खून ! (मायादर्पण, पृ. 126 
+और कैलाश बाजपेयी-
+मैं मर चला हूँ 
+मर जाना ठीक है 
+शायद मर जाता हूँ।
+मर नहीं पाता हूँ ! (देहान्त से हटकर, पृ. 32) 
+छायावाद की 'शिशु-आस्था' छोड़कर कहाँ पहुँचे? भावुकता के बदले प्रखर बौद्धिकता से कौन-सा नया जीवन-दर्शन प्राप्त हुआ? गांधी और नेहरू के प्रति मोहाविष्ट भारतीय जनता को आपने कौन-सा मार्ग सुझाया है?
+यह स्वाभाविक है कि जो हर चीज से विद्रोह करते हैं वे जीवन से भी विद्रोह करें। राजनीति और साहित्य की समस्त प्रगतिशील परम्पराओं की अस्वीकृति का अर्थ आत्महत्या ही हो सकता है।
+लेकिन है। यह सब कल्पना में ही ! ले चल मुझे भूलावा देकर, मेरे नाविक धीरे-धीरे ! स्वर्य की ओर नहीं, काल्पनिक आत्महत्या की ओर !
+ 
+56
+नयी कविता : नये प्रतिमानों की खोज
+पुरानी कविता के उपमान मैले हो गये थे। नयी कविता में नये उपमानों की जरूरत हुई। कवि प्रेमिका के लिए नया उपमान ढूँढ़ लाया-कलगी बाजरे की। कुछ आलोचकों का विचार है कि कविता के प्रतिमान भी मैले हो गये हैं। नयी कविता के लिए नये प्रतिमान चाहिए।
+विजयदेवनारायण साही ने कहा-‘समूची नई कविता को ठीक-ठीक देखने के लिए नई कविता के प्रतिमान की जरूरत नहीं है, बल्कि कविता के नये प्रतिमान की जरूरत है।’
+परखना नयी कविता को ही है। लेकिन काव्यशास्त्री नये हों चाहे पुराने, अपनी समझ में वे ऐसा शास्त्र रचते हैं जिसके सहारे किसी भी युग के काव्य को परखा जा सके। साही के विचार से किसी युग में काव्य-बोध इतना विकसित नहीं हुआ जितना नयी कविता के युग में। इस काव्य-बोध के आधार पर जो प्रतिमान रचे जायेंगे वे एक ओर नये कवियों की सर्जनात्मकता उजागर करेंगे, दूसरी ओर पुराने कवियों और सिद्धान्तकारों के काव्य-बोध की सीमाएँ स्पष्ट कर देंगे।
+साही तो सुझाव देकर अलग हो गये। इस कार्य का दायित्व संभाला नामवर सिंह ने। यदि लक्ष्मीकान्त वर्मा ने 'नयी कविता के प्रतिमान' पुस्तक में अपना दायित्व निबाहा होता तो नामवरसिंह को परिश्रम न करना पड़ता। किन्तु ‘जब नई कविता का शास्त्र बना,’ तब उसका ‘पहला दुर्भाग्यपूर्ण प्रयास लक्ष्मीकान्त वर्मा का ग्रन्थ है, 'नई कविता के प्रतिमान'।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृ. 201)। अर्थात् हिन्दी आलोचना में बाजरे की कलगी है नामवरसिंह की पुस्तक ‘कविता के नये प्रतिमान'।
+नये प्रतिमान स्थापित करने के लिए सबसे पहले यह देखना जरूरी है कि नयी कविता और पुरानी कविता में फर्क क्या है। मुकाबला वाल्मीकि और कालिदास से तो है नहीं, मुकाबला है छायावादियों से, खासकर जयशंकर प्रसाद से। फर्क नयी कविता और इसी छायावादी कविता में देखना है।
+ 
+57
+छायावाद स्थूल के प्रति सूक्ष्म का विद्रोह था, नयी कविता सूक्ष्म के प्रति अति सूक्ष्म का विद्रोह है। आपके मन में जो है, वह सूक्ष्म है; मन के बाहर जो संसार है, वह स्थूल है। नामवरसिंह कहते हैं-‘छायावादी काव्य-रचना की प्रक्रिया जहाँ भीतर। से बाहर की ओर है वहाँ नयी कविता की रचना-प्रक्रिया बाहर से भीतर की ओर है।’ (पृ. 25)। बाहर है रूप, भीतर है भाव। छायावादी कविता में 'रूप पर भाव का आरोपण' होता था; नयी कविता में ‘रूप का भाव में रूपान्तरण' होता है। (पृ. 25)। छायावादी कवि पहले मन में कोई भाव पैदा कर लेते थे, फिर सामने रूप दिखाई दिया तो उसी पर भाव आरोपित कर देते थे। इसके विपरीत नयी कविता वाले की निगाह पहले रूप पर पड़ती है, इसके बाद वह रूप को भाव में बदल देता है। रूप गायब हो जाता है, केवल भाव रह जाता है। लक्ष्मीकान्त वर्मा ने इसी को 'अमूर्तन के प्रति आग्रह' कहा है।
+सम्भव है, सूक्ष्म और अतिसूक्ष्म, रूप और भाव, बाहर से भीतर और भीतर से बाहर का भेद आपकी समझ में न आये। सम्भव है, आप तर्क करें कि पहले रूप है या भाव। यह प्रश्न उतना ही निरर्थक है जितना वह प्रश्न कि पहले मुर्गी थी या अण्डा। लेकिन आप समझ लीजिए कि छायावादी और नयी कविता की रचनाप्रक्रिया में जो भेद किया गया है, उसके पीछे एक दर्शन है। वह दर्शन नामवरसिंह को अज्ञेय से, अज्ञेय को सात्र से, सात्र को किर्कगार्ड से, किकेगार्ड को यूरोप के अनेक भाववादी दार्शनिकों से प्राप्त हुआ है। इन सबके चिन्तन की विशेषता यह है कि वे मनुष्य की चेतना से स्वतन्त्र किसी भी वस्तु की सत्ता स्वीकार नहीं करते। मूंदहु आँखि कतहुँ कछु नाहीं। आंख खोलने पर भी जो दिखाई दे, वह केवल तथ्य है। सत्य वह जिसे आपका मन कहे कि सत्य है। इसलिए सत्य वस्तुगत नहीं होता, सदा आत्मगत होता है।
+अज्ञेय कहते हैं कि छायावादी और नये कवि की अनुभूति में फर्क है। नये कवि की अनुभूति ‘भाव के रूप-ग्रहण की चेष्टा नहीं है-रूप के भाव ग्रहण की चेष्टा है; दूसरे शब्दों में 'तथ्य' का सहसा अर्थ से आलोकित हो जाना है। जाने हुए का ‘पहचाना' हुआ हो जाना है।’ (पृ. 24-25)। तथ्य जिस अर्थ से आलोकित हो जाता है, वह मनुष्य के मन में है। जैसे चेतन ब्रह्म के स्पर्श के बिना जड़ प्रकृति गतिशील नहीं होती, वैसे ही कवि-चेतना के स्पर्श के बिना तथ्य अर्थ से आलोकित नहीं होता।
+भाव और रूप की अदला-बदली के समानान्तर एक प्रक्रिया और है-विचार और अनुभूति की। यह भी उपर्युक्त दर्शन से प्रेरित है। रूप जैसे घुलकर भाव मात्र रह जाता है, वैसे ही नयी कविता में विचार घुलकर अनुभूति हो जाते हैं। अज्ञेय के सूत्र को पहले सिद्ध किया विजयदेवनारायण साही ने। लिखा-‘कामायनी में जो अनुभूति दर्शन में परिवर्तित हो जाती है, उसे अज्ञेय फिर दर्शन से अनुभूति में
+ 
+58
+परिवर्तित करते हैं।’ साही के सूत्र को सिद्ध किया नामवरसिंह ने और कहा-‘स्पष्ट है कि प्रसाद और अज्ञेय का यह अन्तर छायावाद और नयी कविता का अन्तर है।’ (पृ. 25)।
+बात स्पष्ट न हुई तो आप उसे यों समझें कि ‘कामायनी' में प्रसाद ने अपने अनुभवों के वल पर कुछ दार्शनिक विचार प्रस्तुत किये हैं जिनका अध्ययन, मनन और विश्लेषण सम्भव है क्योंकि वे शब्दबद्ध विचार हैं, कुहरे जैसी आकृतिहीन अनुभूति नहीं। इसके विपरीत नयी कविता का रचयिता इधर-उधर से विचार तो लाता है, लेकिन उन्हें ऐसे घोल में छोड़ देता है कि उनके घुल जाने के बाद बस अनुभूति का झोल ही बच रहता है।
+सिद्ध हुआ कि नयी कविता सूक्ष्म के प्रति अति-सूक्ष्म का विद्रोह है। अब आप प्रश्न कर सकते हैं कि जब छायावाद और नयी कविता दोनों सूक्ष्म के पीछे दौड़ रहे हैं, तब इनमें मौलिक अन्तर कहाँ है? मौलिक अन्तर नहीं है; अन्तर है केवल अनुभूतियों के स्रोत में। नामवरसिंह कहते हैं-‘नये कवि अनुभूति से अधिक अनुभूतियों के परिवर्तित सन्दर्भ पर विशेष बल देते हैं। स्पष्टत: उनका बल रागात्मकता से अधिक रागात्मक सम्बन्धों पर है। इस धारणा की पुष्टि दूसरा सप्तक की भूमिका में अज्ञेय के इस कथन से भी होती है।’ (पृ. 25)।
+नामवरसिंह अज्ञेय के कथन से जिस धारणा की पुष्टि करते हैं, वह पहले अज्ञेय द्वारा ही प्रस्तुत की गयी है। अज्ञेय को रागात्मक सम्बन्ध रामचन्द्र शुक्ल से प्राप्त हुए हैं। अज्ञेय का कथन इस प्रकार है-‘‘यह कहा जा सकता है कि हमारे मूल राग-विराग नहीं बदले-प्रेम अब भी प्रेम है और घृणा अब भी घृणा, यह साधारणतया स्वीकार किया जा सकता है। पर यह भी ध्यान में रखना होगा कि राग वही रहने पर भी रागात्मक सम्बन्धों की प्रणालियाँ बदल गयी हैं और कवि का क्षेत्र रामात्मक सम्बन्धों का क्षेत्र होने के कारण इस परिवर्तन का कवि-कर्म पर बहुत गहरा असर पड़ा है।...’जैसे-जैसे वास्तविकता बदलती है-वैसे-वैसे हमारे उससे रागात्मक सम्बन्ध जोड़ने की प्रणालियाँ भी बदलती हैं-और अगर नहीं बदलतीं तो उस बाह्य वास्तविकता से हमारा सम्बन्ध टूट जाता है।’ (पृ. 25)। 
+आप पूछेंगे, रागात्मक सम्बन्धों को मानकर अज्ञेय ने क्या बाह्य जगत की वास्तविकता स्वीकार नहीं कर ली? यदि वास्तविकता हमारी इच्छाओं की चिन्ता न करके बदलती रहती है तो उसे सत्य क्यों न माना जाये ?
+अज्ञेय ने अपना तथ्य-सत्य वाला भेद छोड़ा नहीं है। वास्तविकता बदलती है। यानी तथ्य बदलते हैं ! अज्ञेय के अनुसार जो लोग आज की वास्तविकता से रागात्मक सम्बन्ध जोड़ने में असमर्थ हैं, ‘वे उसे केवल बाह्य वास्तविकता मानते हैं जबकि हम उससे वैसा सम्बन्ध स्थापित करके उसे आन्तरिक सत्य बना लेते हैं।’ (पृ. 25-26)। रागात्मक सम्बन्धों के स्पर्श से वास्तविकता यों बदलती है। वह
+ 
+59
+बाह्य-वस्तुगत, आपकी इच्छाओं से स्वतन्त्र-वास्तविकता न रहकर आन्तरिक सत्य बन जाती है। तथ्य अर्थ से आलोकित होकर आत्मसत्य बन जाता है।
+अब आप नामवरसिंह की कठिनाई देखिए। वह नयी कविता में दो धाराएँ शामिल करते हैं-एक प्रगतिशील, दूसरी उसकी विरोधी। इन दोनों को सही साबित करने के लिए उन्हें दो प्रतिमान चाहिए जिनके परस्पर-विरोध को दबाकर वह सन्तुलन स्थापित कर सकें। इन दो प्रतिमानों के दो आधार हैं-वस्तुगत सत्य और आत्मगत सत्य। वस्तुगत सत्य के समर्थन के लिए आत्मगत सत्य का खण्डन जरूरी है और आत्मगत सत्य का खण्डन अज्ञेय के खण्डन के बिना सम्भव नहीं है। तो नामवरसिंह आत्मगत सत्य और अज्ञेय के खण्डन में तत्पर होते हैं। 'तार सप्तक' और 'दूसरा सप्तक' के अज्ञेय में अन्तर दिखाते हुए वह कहते हैं-‘ 'तार सप्तक' में कहा गया था कि 'सत्य व्यक्तिबद्ध नहीं है, व्यापक है और जितना ही व्यापक है उतना ही काव्योत्कर्षकारी है।' किन्तु 'दूसरा सप्तक' में 'व्यक्ति-सत्य' को 'वस्तु सत्य' की दिशा में विस्तृत करने की अपेक्षा रागात्मकता के द्वारा 'तथ्य' को ‘सत्य' बनाने पर बल है। यहाँ 'अत्म-विस्तार' के स्थान पर 'आत्मसात् करने पर विशेष बल है। ऊपर से देखने में यह अन्तर नगण्य मालूम होता है किन्तु अन्तर्निहित अर्थापतियों की दृष्टि से यह अन्तर इतना महत्वपूर्ण है कि 1938 के भावबोध वाले कवियों का ध्यान तत्काल इस ओर गया।...शमशेर बहादुरसिंह ने लिखा है...।’ (पृ 94-95)।
+ध्यान नामवरसिंह का भी गया लेकिन पुस्तक के पृष्ठ 94 पर। पृष्ठ 25 पर दूसरे सप्तक के अज्ञेय की धारणाओं का वह समर्थन करते हैं। अज्ञेय को प्रमाण मानकर नामवरसिंह ने पहले नई कविता को बाहर से भीतर की ओर मोड़ा। फिर अज्ञेय को दोषी ठहराते हैं कि अन्वेषण की राह उन्होंने बाहर से भीतर को मोड़ दी। राह मुड़ने का परिणाम यह हुआ कि ‘बौद्धिकता का स्थान रागात्मकता ने ले लिया।’ (पृ. 95)। पृ. 25 पर वही रागात्मकता नामवरसिंह को इतनी प्रिय थी कि उसके सहारे उन्होंने नगेन्द्र आदि आलोचकों के स्थायी भावों को धूल चटा दी। छायावादी संस्कारों से ग्रस्त इन आलोचकों का अपराध यह था कि बदली हुई परिस्थितियों में भी वे कवि से स्थायी भावों के अनुरूप ‘अधिक-से-अधिक नये वस्तुविधान और रूपविधान की ही अपेक्षा रखते हैं।’ (पृ. 26)।
+नगेन्द्र के पास स्थायी भाव है तो अज्ञेय के पास राग है। अज्ञेय के मत से ‘राग वही रहने पर भी रागात्मक सम्बन्धों की प्रणालियाँ बदल गयी हैं।’ स्थायी भाव कहो, चाहे राग, क्या फर्क पड़ता है? दोनों अपरिवर्तनशील हैं। फिर भी अज्ञेय के सहारे नगेन्द्र का खण्डन करते हुए वह कहते हैं कि इस तरह के आलोचक ‘यह भूल जाते हैं कि कवि-कर्म शास्त्र-निरूपित कुछ गिने-चुने स्थायी या संचारी भावों को उदाहृत करना नहीं,बल्कि नई वास्तविकता से उत्पन्न होने वाली वृत्तियों
+ 
+60
+को उजागर करना है।’ (पृ. 26)
+विचारणीय है कि नामवरसिंह और नगेन्द्र में क्या अन्तर है। स्थायी भावों बाले आचार्य यथार्थ जीवन के चित्रण पर बल नहीं देते। अज्ञेय भी वास्तविकता के चित्रण पर नहीं, उसे आन्तरिक सत्य बनाने पर बस देते हैं। नामवरसिंह भी यथार्थ जीवन के चित्रण पर बल नहीं देते, बल देते हैं ‘वास्तविकता से उत्पन्न होने वाली वृत्तियों को उजागर’ करने पर।
+स्थायी-संचारी भाव न कहा, राग और रागात्मक सम्बन्ध कहा। राग और रागात्मक  सम्बन्ध नकहा, वृत्तियाँ कहा। बात एक ही है।
+भाव, राग या वृत्तियाँ-इन सबका गहरा सम्बन्ध अनुभूति से है। नामवरसिंह को भाव शब्द पसन्द नहीं है, उसे वह वृत्ति कहते हैं। उन्हें अनुभूति शब्द पसन्द नहीं है। किन्तु उसे वह अनुभूति ही कहते हैं।
+नये प्रतिमानों की चर्चा अनुभूति के खण्डन से ही शुरू होती है। जगदीश गुप्त और नगेन्द्र-‘दोनों ने कविता के एक ही मूल तत्व का सहारा लिया है और वह तत्व है अनुभूति जिसे काव्य-चर्चा में प्रचलित करने का श्रेय छायावाद को है।’ (पृ. 20)। नयी कविता के सन्दर्भ में अनुभूति शब्द का व्यवहार ‘नाकाफी ही नहीं बल्कि भ्रामक है।‘(पृ. 24)। अज्ञेय ने जब ‘प्रतीक’ निकाला तब ‘छायावाद का प्रिय शब्द ‘अनुभूति'पुनः प्रचलन में जा निकला।’ (पृ. 94)। नि:सन्देह नामवरसिंह को ‘अनुभूति' शब्द के व्यवहार पर घोर आपत्ति है।
+आपको यह देखकर अब आश्चर्य न होना चाहिए कि सर्वाधिक प्रिय शब्द यह नामवरसिंह का ही है। दो अध्यायों के शीर्षक में वह विद्यमान है-‘अनुभूति की जटिलता का तनाव’ और ‘ईमानदारी और प्रामाणिक अनुभूति’ में। यही नहीं, कविता की संरचना ‘स्वयं कवि की अनुभूति के लिए’ नियामक हो जाती है (पृ. 152), 'विच्छिन्न प्रवाह काव्यानुभूति के मेल में होता है' (पृ. 153), ‘निर्णय के क्षण की एक अनुभूति की काव्यात्मक अभिव्यक्ति यह है' (पृ. 157), ‘मन:स्थिति के अनुभूतिगत चाप की शब्दों में’ रख दिया गया है (पृ. 158), ‘अनुभूति का फीकापन’ (पृ. 223), आदि-आदि पचीसों वाक्यांश-द्वीपों में अनुभूति के वाक्यांश-द्वीपों जगमगा रहे हैं।
+प्रश्न किसी शब्द-विशेष के प्रयोग का नहीं है। विद्वान् एक ही शब्द का अलग-अलग अर्थ करते हैं। नामवरसिंह अनुभूति से क्या समझते हैं?
+सर्वेश्वरदयाल की एक एक कविता पर टिप्पणी करते हुए वह कहते हैं कि ‘अनुभूति की सघनता टूटकर भावुकता बन जाती है’ (पृ. 150)। इसी प्रकार अनुभूति की जटिलता के प्रसंग में कहते हैं कि छायावादी शिशु-आस्था ने द्वन्द्धों का शमन किया जिससे ‘जटिल अनुभूतियों के स्थान पर अति सरलीकृत भावावेश व्यक्त हुए।।' (पृ. 187)। सघन भाव टूटकर भावुकता या सरल भावावेश बन
+ 
+61
+जाते हैं। नामवरसिंह के लिए ये सघन भाव वा भावों की सघनता ही अनुभूति छायावाद और नयी कविता में भेद अनुभूति के प्रधान या गौण होने से नहीं है; नामवरसिंह के अनुसार भेद है जटिलता और सरलता के कारण। उनका विचार है कि ‘नई कविता छायावाद के समान ही 'अनुभूति' पर बल देते हुए भी भावों की शाश्वतता के प्रति उतनी आश्वस्त नहीं है।’ (पृ. 25)। दोनों में समान रूप से अनुभूति पर बल दिया जाता है, इसलिए दोनों में कोई मौलिक अन्तर न हुआ। न अनुभूति को काव्य का मूल तत्व मानने से कोई नया प्रतिमान स्थापित होता है। जब वह कहते हैं-‘माना कि काव्य में अनुभूति की प्रधानता होती है और काव्य सर्वप्रथम अनुभूति का ही विषय है’ (पृ. 56), तब वह अनुभूति के उसी शाश्वत प्रतिमान की शरण लेते हैं जिसके लिए नयी पुरानी कविता का कोई भेद नहीं है।
+नयी कविता भावों की शाश्वतता के प्रति उतना आश्वस्त नहीं है जितना छायावाद-इसका यही अर्थ हो सकता है कि नयी कविता की अनुभूति अपनी शाश्वतता के प्रति आश्वस्त नहीं है। भाव और अनुभूति दो अलग चीजें हैं या एक हैं? नामवरसिंह शुक्ल जी के इन्दौर वाले भाषण का जो अंश उद्धृत करते हैं, उसका अन्तिम वाक्य इस प्रकार है-‘भले मानुस इतना भी नहीं मानते कि हृदय की अनुभूति ही साहित्य में ‘रस’ और ‘भाव' कहलाती है।’ (पृ. 44)।
+नामवरसिंह अवश्य ही इन भले मानुसों में न होंगें। अनुभूति स्वीकार है तो रस-सिद्धान्त भी स्वीकार है। हाँ, ‘सिद्धान्त' शब्द पर उन्हें आपत्ति है। मनोहर काने का हवाला देते हुए कहते हैं कि संस्कृत काव्य-शास्त्र का रस-सिद्धान्त काव्य के आस्वाद की एक प्रक्रिया-मात्र है, मूल्यांकन का कोई प्रतिमान नहीं। लेकिन काने के उद्धरण के बाद ‘स्पष्ट है कि’ न लिखकर वह इस बार किंचित् सन्दिग्ध भाव से ‘यदि यह सही है तो’ कहते हुए इस निष्कर्ष की ओर बढ़ते हैं-‘प्रतिमान के रूप में रस के पुनरुद्धार अथवा पुनव्याख्या का प्रश्न ही अप्रासंगिक हो जाता है; प्रासंगिक रहती है तो आस्वाद की प्रक्रिया, जिसका आधार अर्थ-मीमांसा है।’(पृ.56)
+नामवरसिंह रस को काव्य का प्रतिमान मानते हैं या नहीं? जिस अध्याय में वह रख के प्रतिमानत्व को सन्दिग्ध भाव से देखते हैं, उसका शीर्षक है-‘रस के प्रतिमान की प्रसंगानुकूलता'। इससे पहले एक अध्याय में वह कहते हैं कि जैसे कांग्रेस और जनसंघ के लिए महात्मा गांधी और भारतीय संस्कृति के नामों का महत्व है, ‘छायावादोत्तर कविता के मूल्यांकन में रस के प्रतिमान का कुछ वैसा ही महृत्व है’ (पृ. 63)। नामवरसिंह को रस का प्रतिमानत्व स्वीकार है। 'रससिद्धान्त' शब्दसुनते ही उन्हें पुस्तक-विशेष का स्मरण हुआ, इसीलिए आपत्ति की। वर्ना प्रतिमान तो वह है ही। बात दरअसल यह है कि ‘बहस रस के प्रतिमान से
+ 
+62
+नहीं, रस की नगेन्द्री परिभाषा से है।’ (पृ. 63।
+रस का प्रतिमान भी नया नहीं। अब प्रश्न है: रस की नगेन्द्री परिभाषा से नामवरसिंह की परिभाषा किस प्रकार भिन्न है? आस्वाद की प्रक्रिया का आधार अर्थ-मीमांसा है-यही भिन्नता है। जो आलोचक छायावाद के रोमानी संस्कारों से ग्रस्त हैं, वे अनुभूति को ‘विवक्षित करने के लिए शब्दार्थ-मीमांसा के 'बौद्धिक' व्यापार के श्रमसाध्य पथ से’ बचकर निकल जाते हैं। ऐसे आलोचकों से क्षुब्ध होकर नामवरसिंह कहते हैं-‘एक ओर मूल्य-निर्णय देने के लिए ऐसा दम्भ और दूसरी ओर अर्थ-मीमांसा की पद्धति से नितान्त अनभिज्ञता !’ (पृ. 56)।
+यह क्षोभ सात्विक है, उचित है। किन्तु अब दूसरा प्रश्न सामने आता है: रसमीमांसा के लिए अर्थ-मीमांसा को आधार बनाना क्या कोई मौलिक स्थापना है?
+ऐसी कोई बात नहीं है। यह सब काम छायावाद के प्रच्छन्न समर्थक रामचन्द्र शुक्ल पहले ही कर गये हैं।
+‘इस प्रकार आचार्य शुक्ल रस को 'हृदय की अनुभूति' कहकर ही सन्तुष्ट नहीं हुए, बल्कि उन्होंने अर्थ-मीमांसा की दिशा में भी विचार-परम्परा आगे बढ़ाई...’।
+‘आचार्य शुक्ल इस बात को भली-भाँति जानते थे कि काव्य में अर्थ-मीमांसा द्वारा ही रस का निरूपण किया जा सकता है’...।
+‘अन्तिम दिनों आचार्य शुक्ल शब्द-शक्ति-विवेचन और अर्थ-मीमांसा पर ही अपना ध्यान केन्द्रित कर रहे थे।’ (पृ. 47)।
+इन उद्धरणों से स्पष्ट है कि नामवरसिंह ने रस की नगेन्द्री परिभाषा को ध्वस्त करने के लिए शुक्ल जी का अर्थ-मीमांसा वाला अस्त्र ही चलाया है। लेकिन अफसोस ! व्यावहारिक समीक्षा के क्षेत्र में आचार्य शुक्ल स्वयं अपना अस्त्र चलाने में चूक गये। लोकमंगल की भावना और प्रकृति-प्रेम से उनकी दृष्टि इतनी 'धूमाकुलित' हो गयी कि अपने इतिहास के ‘लगभग तीन पृष्ठों तक ‘युगवाणी' के पद्यों को गद्यार्थ के सहारे बखानते चले गये।’ (पृ. 124)।
+शुक्ल जी ने तो पद्यों का गद्यार्थ तीन पृष्ठों में किया था। प्रशंसनीय कार्य है नामवरसिंह का, जिन्होंने मुक्तिबोध की एक कविता का उल्था दस पृष्ठों में (पृ. 234-244) कर डाला। मुक्तिबोध की भाषा 'युगवाणी' की तुलना में गद्य ' के और भी निकट है। जैसे मूल कविता-
+इतने में अकस्मात गिरते हैं भीतर से 
+फूले हुए पलस्तर..’
+ खुद-ब-खुद 
+कोई बड़ा चेहरा बन जाता है, 
+स्वयमपि
+ 
+63
+मुख बन जाता है दिवाल पर,
+ नुकीली नाक और 
+भव्य ललाट है,
+दृढ़ हनु...
+कौन मनु?
+इसकी अर्थ-मीमांसा-‘अकस्मात् भीत से फूले हुए पलिस्तर गिरते हैं और भीत पर खुद-ब-खुद कोई बड़ा चेहरा बन जाता है: नुकीली नाक, भव्य ललाट, दृढ़ हनु! प्रश्न उठता है; कौन मनु?’ (पृ. 236)।
+नामवरसिंह ने अपनी पुस्तक के प्रथम अध्याय में दिखाया है कि नगेन्द्र को कविता का अर्थ करना नहीं आता। हांफती हुई मछली को उन्होंने थिरकती हुई मछली बना दिया (अज्ञेय की कविता ‘सोन मछली' पर टिप्पणी करते हुए)। अन्तिम अध्याय में उन्होंने दिखा दिया है कि गद्य में कविता का अर्थ लिखने में वह कितने कुशल हैं।
+जो भी हो, नये प्रतिमानों की स्थापना के लिए आचार्य शुक्ल का महत्व असन्दिग्ध है। अपनी अर्थ-मीमांसा में सबसे पहले वह ‘भाव' की ही व्याख्या करते हैं और यह व्याख्या इतनी सटीक है कि एक क्षण को सारे नये-पुराने प्रतिमान व्यर्थ जान पड़ते हैं। नामवरसिंह यह मत प्रकट करते हैं कि ‘आचार्य शुक्ल का भाव अपनी प्रकृति से ही इतना 'गूढ़ संश्लेष' है कि वह बेखटके तुलसीदास, निराला और मुक्तिबोध जैसे समर्थ कवियों की जटिल से जटिल और भाव गम्भीर कविता के। विश्लेषण के औजार के रूप में इस्तेमाल किया जा सकता है।’ (पृ. 184)। यह औजार नामवरसिंह को इतना पसन्द है कि वह शुक्ल जी को यह प्रमाणपत्र भी दे देते हैं कि वह हिन्दी कविता को छायावादी भावोद्गार से बचाना चाहते थे।
+‘कविता में उस समय विचारों के वक्तव्य की अपेक्षा भावों के सीधे उद्यार का खतरा अधिक था…।
+‘ध्यान देने की बात है कि शुक्ल जी सीधे भावोद्यार को 'काव्य शिष्टता' के बिरुद्ध मानते थे ….।
+‘शुक्ल जी ने बतलाया कि आवश्यकता से अधिक अप्रस्तुत विधान का सहारा लेना कविता के लिए हानिकर है…।
+‘इस कथन का अर्थ पन्त की ‘छाया', 'बादल', 'नक्षत्र' आदि कविताओं के सन्दर्भ में पूरी तरह स्पष्ट हो जाता है।’ (पृ. 123)
+पृ. 32 पर नामवरसिंह ने सिद्ध किया कि शुक्ल जी ‘स्वच्छन्दतावाद के विरोधी न थे, वरन् उनमें छायावादी संस्कार दृढ़ थे। पृ. 123 पर उन्होंने सिद्ध किया कि शुक्ल जी छायावादी संस्कारों से मुक्त थे, इसलिए स्वच्छन्दतावाद का उन्होंने विरोध किया था।
+ 
+64
+एक बार छायावादी संस्कारों से मुक्त हुए तो शुक्ल जी सीधे नयी कविता के समर्थक बन जाते हैं। समग्र भारतीय साहित्य की परम्परा छायावाद-विरोधी बन जाती है और नयी कविता स्वभावत: उससे जुड़ जाती है। ‘रस मीमांसा' से शुक्ल जी के दो वाक्य उद्धृत करने के बाद नामवरसिंह कहते हैं-‘नई कविता यदि आज द्वन्द्ध और तनाव को काव्य के प्रतिमान के रूप में प्रतिष्ठित करना चाहती है तो वह हिन्दी आलोचना की गौरवशाली परम्परा को ही आगे बढ़ा रही है।’ (पृ. 192)। रस-मीमांसा में नामवरसिंह को पसन्द आया है विरुद्धों के सामंजस्य वाला सिद्धान्त। स्वभावतः इसका उपयोग मुक्तिबोध के काव्य का मर्म उद्घाटित करने के लिए भी होता है। 'अँधेरे में' की संरचना की सबसे बड़ी विशेषता है परस्पर-विरोधी भाव-चित्रों का धूपछाहीं मेल, जिसे आचार्य शुक्ल ‘विरुद्धों का सामंजस्य' कहते थे।’ (पृ. 241)।
+मुक्तिबोध का महत्व विज्ञापित करने के लिए नये प्रतिमानों की अपेक्षा शुक्ल जी के पुराने प्रतिमान ही ज्यादा काम आते हैं। मैंने पहले ही कहा था कि हिन्दी के औसत पाठकों पर जितना प्रभाव रामचन्द्र शुक्ल का है, उतना प्रभाव हजारीप्रसाद द्विवेदी का नहीं है। चाहे रस और अनुभूति को लेकर सिद्धान्त-चर्चा हो, चाहे मुक्तिबोध को लेकर व्यावहारिक समीक्षा हो, नामवरसिंह को द्विवेदी जी एक बार भी याद नहीं आये, याद आये तो वही रामचन्द्र शुक्ल !
+या फिर याद आये टी. एस. इलियट जिनके प्रभाव से नामवरसिंह की पीढ़ी मुक्त है-नामवरसिंह के अनुसार (आलोचना, अक्तूबर-दिसम्बर '67)। शुक्ल जी, टी. एस. इलियट और मुक्तिबोध को एक मंच से एक आवाज में बोलते सुनिए-‘भावबोध की यह तीव्रता सन्दर्भ के जिस प्रभावशाली चित्र से सम्बद्ध है, वह स्वयं मुक्तिबोध के शब्दों में ‘भाव का वस्तुमूलक आकलन' है। इसे ही आचार्य शुक्ल ने विभावन व्यापार की संज्ञा दी है और टी. एस. इलियट ने ‘आब्जेक्टिव कोरिलेटिव' की।’ (पृ. 238)।
+और यह 'आब्जेक्टिव कोरिलेटिव' भी खूब है। एक जगह वह शुक्ल जी के साथ मुक्तिबोध का काव्य-मूल्य उद्घाटित करता है, दूसरी जगह ‘इलियट का 'आब्जेक्टिव कोरिलेटिव' का सिद्धान्त इसी अबुद्धिवाद का परिणाम है।’ (पृ. 135)।
+कविता के नये प्रतिमानों की विशेषता यह है कि इनमें किस प्रतिमान का मूल्य कब कहाँ बढ़ जायेगा या गिर जायेगा, आप कुछ कह नहीं सकते। कहीं शुद्ध काव्य-मूल्य ज्यादा कीमती हैं तो कहीं नैतिक मूल्य। पृ. 70. पर नामवरसिंह इस पक्ष में हैं कि ‘काव्य-कृति की समीक्षा काव्य-मूल्यों से ही की जाये, किसी काव्येतर मूल्य से नहीं’ किन्तु पृ. 228 पर शुद्ध साहित्यिक मूल्यों की स्थिति नितान्त 'भ्रामक' हो जाती है। पृ. 66 पर ‘नयी कविता के बिना उर्वशी की कल्पना भी
+ 
+65
+कठिन थी।’ पृ. 75 पर ‘उर्वशी' में थोथी दार्शनिकता और कोरे वागाडम्बर के सिवा कुछ नहीं है। पृ. 127 पर 'सर्जनात्मक काव्यकृति' की श्रेष्ठता का कारण ‘कवि की बिम्ब-निर्माण-क्षमता' है और पृ. 130. पर 'उपेक्षित-से कवि' केदारनाथ अग्रवाल की रचनाएँ भी ‘टटके बिम्बों की ताजगी के लिए विशेष रूप से उल्लेखनीय हैं।’ किन्तु पृ. 125 पर 'सच्चे सृजन' के लिए ‘बिम्बवादी प्रवृति के बन्धन तोड़ना आवश्यक प्रतीत हुआ।’ इस बन्धन को तोड़कर निकली सपाटबयानी। मुक्तिबोध के काव्य को किस प्रतिमान से परखें? नामवरसिंह ने लिखा-‘कहीं सघन बिम्बों की माला है तो कहीं ठेठ सपाटबयानी।’ (पृ. 244)। जो प्रतिमान रुचे, उसी से काम चलाइए। इच्छा हो तो दोनों को अपनाइए।
+नामवरसिंह की कठिनाई यह है कि अंग्रेजी साहित्य में कविता के प्रतिमान इतना जल्दी बदलते हैं कि उनका अपटूडेट हिसाब रखना नामुमकिन हो जाता है। ‘अंग्रेजी साहित्य में बिम्ब-विधान के विरुद्ध इतनी गहरी प्रतिक्रिया हुई है कि अब उसे आलोचना की भाषा से निकाल देने का प्रस्ताव किया गया है।’ (पृ. 1378)। ऐसी हालत में वे अध्यापक अवश्य दयनीय हैं जो ‘आधुनिकता प्रदर्शित करने के लिए’ काव्य-बिम्बों के आधार पर नयी कविता के मूल्यांकन का हौसला दिखाते हैं (पृ. 128)। वैसे नामवरसिंह के गद्य में यह अध्यापक वाला बिम्ब बार-बार उभरकर आता है।
+‘यह भी एक विडम्बना है कि जिस समय कुछ अध्यापक अपनी आधुनिकता प्रमाणित करने की आतुरता में अपने पिछड़ेपन की झेंप मिटाने के लिए...’।’ (पृ. 132) !
+‘काव्य-बिम्ब की मंजिल तक देर से आने वाले कुछ अध्यापकों का ऐसा ख्याल है कि...’।’ (पृ. 138)।
+किसी भूतपूर्व अध्यापक की दृष्टि में शेष अभूतपूर्व अध्यापक पिछड़े हुए हों तो आश्चर्य नहीं, खास कर तब जब बात अंग्रेजी समालोचना की हो और अध्यापक हिन्दी के हों। नामवरसिंह ने सन् '58 में शमशेरबहादुर सिंह की प्रशंसा में लिखा कि ‘छायावाद में जो कविता फेन तथा फूल थी, उसे उन्होंने तराशकर हीरे की तरह कठोर बना दिया ’शमशेर की इस सफलता के साधन हैं बिम्ब।’ (कृति, अक्तूबर, '58)। कुछ ही महीनों में परिस्थिति एकदम बदल गयी। ‘1959 का साल ऐतिहासिक दृष्टि से नयी कविता के विकास का प्राय: चरम बिन्दु था।’ (पृ. 125)। इसी वर्ष सच्चे सृजन के लिए बिम्बवाद को तोड़ना आवश्यक हो गया। हुआ यह कि ‘सामाजिक स्थिति इतनी विषम हो उठी की उसकी चुनौती के सामने बिम्ब-विधान कविता के लिए अनावश्यक भार प्रतीत होने लगा।’ (पृ. 133)। यानी बिम्बवाद सीधा परिस्थितियों का प्रतिबिम्ब निकला। नीचे जमीन खिसकी, ऊपर बिम्ब टूटा।
+ 
+66
+आधुनिकता बहुत जल्दी-जल्दी बदलती है। उसके साथ आधुनिकता-बोध बदलता है। आधुनिकता-बोध के बदलने के साथ कविता के प्रतिमान बदलते हैं। नामवरसिंह ने इलियट और सात्र ही नहीं, विम्सार्ट बियर्डस्ले, जौन कोरैन्सम, क्लीन्थ वृक्स, डोनाल्ड डेवी, फैक कमोड, विलियम एम्पसन, गिलबर्ट राइल, रिचर्ड एल्डिगटन, रिचर्ड ब्लैकमर, डबल्यू. डबल्यू. राब्सन, ईरिस मडौंक आदि से यथाशक्ति आधुनिकता निचोड़कर अपनी पुस्तक में भर दी है। इस निचोड़ में रामचन्द्र शुक्ल, अज्ञेय और विजयदेवनारायण साही के विचार वैसे ही घुल गये हैं जैसे नयी कविता में दर्शन घुल कर अनुभूति बन जाता है।
+नामवरसिंह ने मुक्तिबोध की कविता में जिस तनाव की प्रशंसा की है, वह पुस्तक में सर्वत्र विद्यमान है। प्रतिमानों के बीच तनाव है; कभी यह ज्यादा तन गया, कभी वह। नाटकीयता भी कम नहीं है। पात्रों में प्रमुख भूमिका नगेन्द्र की है। कहीं टक्कर शुक्ल जी से है तो कहीं अज्ञेय से। तार सप्तक के कवियों को भिड़ा दिया है मुक्तिबोध से। टी. एस. इलियट की ठन गयी है डोनाल्ड डेवी से। नाटक में 'सस्पेन्स' की कमी नहीं। आप पता ही लगाते रह जायेंगे कि नये प्रतिमान कौन हैं, कहाँ हैं। नाटकीयता के अनुरूप शैली है। कहीं छायावादी शैली का शब्दमाधुर्य, 'अस्तित्व की एक अलौकिक सुगन्ध परिव्याप्त है' (पृ. 242), वातावरण भाषा को ‘काव्यात्मक गूंज से अनुरणित कर देता है’ (पृ. 160.) अथवा ‘वर्तलाकार प्रगीतात्मक कविताओं की अनुचिन्तनात्मक सीमा’ स्पष्ट हो जाती है (पृ. 152)। कहीं अंग्रेजी शब्दों-मुहावरों से रेंगे-पगे आधुनिकता-बोध वाले वाक्य हैं, ‘नैतिक विजन की यह परिपक्वता’अलविदा को श्रेष्ठ बनाती है। (पृ. 158), ‘दो-तीन वर्षों तक तार सप्तक की नोटिस नहीं ली गई’ (पृ. 93) अथवा ‘पुडिंग का प्रमाण उसे खाने में है’ (पृ. 67)।
+अब आप स्वीकार करेंगे ‘कविता के नये प्रतिमान' पुस्तक हिन्दी आलोचना में बाजरे की कलगी है।
+ 
+67
+छायावादोत्तर नयी छायावादी कविता
+सन् '38 में कवि श्री सुमित्रानन्दन पन्त ने जब ‘रूपाभ' में कल्पना के आकाश से यथार्थ की धरती पर उतरने की घोषणा की, तब औपचारिक रूप से छायावाद की मृत्यु हो गयी, दस वर्ष बाद 'स्वर्ण किरण' और 'स्वर्ण धूलि' में जब उनकी काव्यधारा ‘ग्राम्या' से विपरीत दशा में प्रवाहित हुई, तब छायावाद को नया जीवन मिला यद्यपि इस पुनर्जीवन की कोई औपचारिक घोषणा नहीं हुई। स्वाधीनता-प्राप्ति से पहलेवाले दशक में लगता था कि छायावाद के बुरे दिन आ गये; स्वाधीनता-प्राप्ति के बाद दो दशकों पर दृष्टिपात कीजिए, मालूम होगा, छायावाद का स्वर्णयुग तो नहीं लौटा, फिर भी समय उसके लिए काफी अनुकूल रहा है। इन दो दशकों में जो छायावादी कविता लिखी गयी है, वह पूर्ववर्ती छायावादी कविता से परिमाण में कई गुना बड़ी है। अकेले पन्तजी की रचानाएँ सन् '37 से पहले के पन्त-प्रसाद-निराला-महादेवी के सम्मिलित कृतित्व से आकार में विराट् और गुरुत्व में विशद हैं। इधर अकेला 'लोकायतन', उधर ‘पल्लव', 'गुंजन', 'वीणा' आदि सब एक साथ चढ़ा दीजिए-पासंग बराबर भी नहीं ठहरते।
+परिमाण में वृद्धि होने से अपने आप गुणात्मक परिवर्तन हो जाये-ऐसा काव्य-क्षेत्र में होते नहीं देखा गया। पिछले दो दशकों की नयी छायावादी कविता कुल मिलाकर पुरानी छायावादी कविता से गुण में हेठी है।
+विचारणीय है: जैसे किसिम-किसिम की नयी कविता, वैसे ही किसिम-किसिम की यह नयी छायावादी कविता।
+पहली किस्म में उन कवियों की रचनाएँ हैं जो छायावाद से विदा लेने की घोषणा कर चुके थे। इनमें पन्त जी के अलावा नरेन्द्र शर्मा उल्लेखनीय हैं। ‘रूपाभ' में वह पन्त के सहयोगी थे। उनकी प्रारम्भिक रचनाएँ ‘पल्लव' और 'गुंजन' से प्रभावित हैं। इसके बाद वह बच्चन के साथ उत्तरकालीन छायावाद के प्रतिनिधि कवि रूप में विख्यात हुए। फिर ‘रूपाभ' वाला दौर शुरू हुआ। पन्त और नरेन्द्र शर्मा दोनों की पूर्व छायावादी रचनाओं में आध्यात्मिक रंग बहुत हल्का था, पर
+ 
+68
+वर्ती रचनाओं में यह रंग गहरा है अथवा काफी फैला हुआ है। फिर भी पन्तजी की नयी-पुरानी रचनाओं में जितना फासला है, उससे ज्यादा फासला नरेन्द्र शर्मा कि नयी-पुरानी रचनाओं में है। पन्तजी की नयी छायावादी काव्य-पुस्तकों में ऐसी पंक्तियाँ काफी हैं जिन्हें आप कह सकते हैं कि वे किसी यशस्वी कवि की लिखी हुई हैं। नरेन्द्र शर्मा की नयी पुस्तकों में ऐसी पंक्तियों का अनुपात कम है।
+दूसरी किस्म में उन कवियों की रचनाएँ हैं जो छायावाद से कुछ हटकर लिख रहे थे, जिन्होंने छायावाद से विदा लेने की घोषणा न की थी क्योंकि छायावाद से वे उतने सम्पृक्त न थे। इनमें बालकृष्ण शर्मा 'नवीन' और दिनकर उल्लेखनीय हैं। नवीनजी की ‘क्वासि' की रचनाएँ उनकी पहले की कविताओं से मिलाइए; वह आग, वह तड़प, वह मस्ती नयी रचनाओं में खत्म हो गयी है। दिनकर ने ‘उर्वशी' में छायावाद का वह रूप अपनाया जो रवीन्द्रनाथ की परम्परा को देखते काफी पुराना था किन्तु स्वयं दिनकर के लिए अपेक्षाकृत नया था। यदि आप पन्त-नरेन्द्र-नवीन की नयी छायावादी कविता से ‘उर्वशी' की तुलना करें तो देखेंगे कि इसमें ओज की मात्रा अधिक है; यह उस कवि की रचना है जिसने 'कुरुक्षेत्र' लिखा था, तत्समप्रधान पुरानी छायावादी शैली में रचा हुआ यह काव्य नयी छायावादी कृतियों में श्रेष्ठ है। अनास्था, कुंठा और घुटन के मरुस्थल में वह गनीमत है।
+कल्पना की अतिशयता, हवाई उड़ान, यथार्थ से पलायन-यह सब नये छायावाद में पुराने छायावाद की अपेक्षा अधिक है। यह कमजोरी ‘उर्वशी' में है। उर्वशी नारी से अधिक नारी की कल्पना है; उसे विलास-व्यापार के अलावा और कोई काम नहीं। पुरुरवा का श्रम से कोई सम्बन्ध नहीं; उसकी युक्ति यह है कि मनुष्य देह से प्रेम करके अदेह सौन्दर्य तक पहुँच जाता है किन्तु आज के युग में प्लैटो की देह से अदेह तक पहुँचने की प्रक्रिया काम नहीं देती।
+तीसरी किस्म में वे रचनाएँ आती हैं जो बच्चन-नरेन्द्र की उत्तरकालीन छायावादी काव्य-परम्परा से सम्बद्ध हैं। इनमें अक्सर अतृप्त काम-भावना की अभिव्यक्ति होती है किन्तु यहाँ नारी की कल्पना नहीं, अपने सामाजिक परिवेश में जीती-जागती नारी दिखाई देती है या कहिए कि उसकी झलक मिलती है। जैसे धर्मवीर भारती की इन पंक्तियों में :
+शीशे में अनजाने तन के आभास हिले 
+अनदेखे पग में जादू के घूंघरू छमके। 
+अथवा गहरे अफसोस में डूबी हुई जगदीश गुप्त की ये पंक्तियाँ :
+केवल तुम्हारे वक्ष की गहराइयों को चूमकर 
+सब बीत जायेगी उमर;। 
+मैं सोचता था एक दिन। 
+उत्तरकालीन छायावाद की निराशा आध्यात्मिक न होकर पार्थिव है, कल्पना
+ 
+69
+से अधिक उस पर यथार्थ जीवन की उदासी का रंग है, उसकी शब्द-योजना उर्दू से प्रभावित और बोलचाल के नजदीक है। दिलचस्प बात है कि इलाहाबाद इस काव्यधारा का प्रमुख केन्द्र रहा और इस धारा के अधिकांश कवि इलाहाबाद विश्वविद्यालय से-जहाँ रघुपति सहाय फिराक अध्यापक थे-किसी न किसी रूप में सम्बद्ध थे। बच्चन, नरेन्द्र, भारती के अलावा इस रूमानी लहजे में विजयदेव-नारायण साही ने भी प्रयोग किये हैं।
+जिन्दगी कुछ इस तरह खामोशियों से भर गयी 
+खोजता फिरता हूँ दिल का दर्द पर पाता नहीं; 
+बोझ से जैसे झुकी जाती हैं पलकें बार-बार 
+और रोने में भी पहले सा मजा आता नहीं। 
+साही की ये पंक्तियाँ सितम्बर सन् '53 की 'कल्पना' में छपी हैं यानी उस समय जब नयी कविता के इलाहाबाद-केन्द्रित आन्दोलन की तैयारी हो रही थी।
+इसी रंग में एक रुबाई सर्वेश्वरदयाल सक्सेना की :
+यह भी क्या रात कहीं प्यार का अफसाना नहीं, 
+यूं ही जलता है। दीप एक भी परवाना नहीं, 
+एक तसवीर-सा यह सारा का सारा आलम 
+इस तरह देखता है गोया कि पहचाना नहीं। 
+और ये पंक्तियाँ-साही की कविता के एक महीने बाद-अक्तूबर सन् '53 की 'कल्पना' में छपी हैं।
+फिर इन कवियों को लगा कि यह सब किशोर भावुकता है; कविता बौद्धिक स्तर पर होनी चाहिए। किसी समय पन्त को भी ऐसा ही लगा था और उन्होंने ‘युगवाणी' के बौद्धिक स्तरवाली कविताएँ लिखी थीं। पन्त से इन कवियों की बौद्धिकता की दिशा भिन्न थी किन्तु उसके स्तर की ऊँचाई लगभग वही थी। इस नये स्तर पर रची हुई कविताओं के मुकाबले में पुराने ढंग की रूमानी रचनाएँ जिन लोगों को ज्यादा पसन्द थी, उनमें अकेले मैं नहीं था। भारती की 'नयी कविता' और पुराने ढंग की रूमानी कविता में भेद करते हुए देवीशंकर अवस्थी ने लिखा था, ‘परन्तु भारती की कविताओं का एक चौथा स्तर भी है जहाँ अर्थ, मूल्य, व्यंग्य, अनस्तित्व आदि की चर्चा छोड़कर सहज कवि के रूप में वे हमारे सामने आते हैं। प्रकृति के कितने ही मधुर मोहक चित्र ...प्रणयानुभूतियों के सूक्ष्म संवेदन... प्रेमियों के पास बैठकर वह उसकी रूखी मुक्तवेणी को उँगली में बार-बार प्यार से लिपटाकर अनबाँधे छोड़ देता है...वास्तव में भारती की कविताओं का यही क्षेत्र है और यहाँ वे अद्वितीय हैं... इस रोमांटिक स्तर से हटकर जब वे स्थापनाएँ करने लगते हैं, मानो रोमांटिक कृति वेश बदलकर आ गयी हो।’ (कल्पना, 'माच्च 61)।
+ 
+70
+सहज कवि के सूक्ष्म संवेदन, फिर इनसे हटकर स्थापनाएँ करनेवाला नव रहस्यवाद-दोनों बातें सही हैं। उत्तरकालीन छायावाद यथार्थ जीवन से फिर भी जुड़ा हुआ है. नव रहस्यवाद उसके एकदम विच्छिन्न हो गया है। आत्मगत और वस्तुगत दृष्टियों में कोई मौलिक अन्तर्विरोध नहीं, बड़े कवियों में अन्तर्जगत् और बहिर्जगत् दोनों की झाँकी मिलती है। मनुष्य का मन और बाह्य संसार एक ही यथार्थ के-परस्पर सम्बद्ध-दो छोर हैं। अस्तित्ववाद आत्मगत सत्य पर अत्यधिक बल देकर यथार्थ जीवन में उपर्युक्त सत्य को अस्वीकार करता है। छायावादी कवि इस आत्मगत तत्व पर काफी बल देते थे, फिर भी उनका दृष्टिकोण उतना एकांगी नहीं था जितना अस्तित्ववादियों का। जहाँ आत्मगत सत्य देश-काल-निरपेक्ष पूर्ण सत्य बन जायेगा, वहाँ नव रहस्यवाद की सृष्टि तो होगी ही, 'मानो रोमांटिक वृत्ति वेश बदलकर आ गयी हो', यद्यपि कवि यही सोचेगा कि वह रोमांटिक स्तर से हटकर कविता लिख रहा है।
+जुलाई '61 की 'कल्पना' में ओमप्रकाश दीपक का एक दिलचस्प खत छपा है। कवि राजा दुबे से उनके मित्रों ने एक पुरानी कविता सुनाने का आग्रह किया-'जाने क्यों आज बहुत मन भारी है।' दुबेजी काफी देर तक झिझकते रहे कि वह कविता तो सस्ती, छिछली, रोमानी है। कविता सुनने के बाद दीपकजी को लगा कि कविता रोमानी भले हो, सस्ती और छिछली नहीं है। उन्होंने निष्कर्ष निकाला : ‘नये कवि को कोई भी सरल स्वाभाविक बात कहते हुए लगता है कि वह पद से अदपस्थ हो रहा है। केवल श्री राजा दुबे के साथ ही ऐसा नहीं है, वरन् सारे नवलेखन में ही वह दृष्टिकोण व्याप्त हो गया लगता है।’
+यह दृष्टिदोष वाली बात सही है। 
+चौथी किस्म की छायावादी रचनाएँ वे हैं जिनका सम्बन्ध दैहिक सौन्दर्य, रूप लावण्य के संसार, चन्दन-गन्ध और रेशमी स्पर्श से है। ये रचनाएँ इन्द्रियबोध के स्वर से मानों ऊपर उठ ही नहीं पातीं, उठने की कोशिश की, पंख खोलकर फड़फड़ाये और फिर अशक्त होकर जमीन पर गिर पड़े। थके पंखों को समेटे, नम रही श्रीवा उठाये, सिहरता-सा काँपता-सा-देहबोध का कवि।
+इसे भी उत्तर छायावादी काव्यधारा मानना चाहिए। बच्चन-नरेन्द्र की रूमानी रचनाओं के बाद 'तार सप्तक' से कुछ पहले-
+सदा ही से है ऐसा रंग, 
+आज ही नहीं गाल कुछ लाल। 
+उषा की भी तो पड़ती छाँह, 
+नींद में या मिज गये प्रवाल। 
+यह सन् '38 ('उच्छृंखल') के गिरिजाकुमार माथुर हैं। फिर 'तार सप्तक' 1943) में-
+ 
+71
+गोरे कपोलों पै हौले से आ जाती 
+पहिले ही पहिले के 
+रंगीन चुम्बन की सी ललाई।
+इसके बारह साल बाद-
+जूड़े का स्याह चाँद 
+लिया चाँद ने बाँध 
+देह की कसी मिठास 
+छिटक बनी फुलवा (शिलापंख चमकीले, पृ.47) 
+पुनः चार वर्ष उपरान्त :
+गंध जूड़े कसे 
+चली पियरी बतास... 
+देह कुसुमित मृणाल 
+जैसे गेहूँ की बाल (उप., पृ. '53) 
+फिर इसके लगभग दस वर्ष बाद 'जो बँध नहीं सका' (1968) में-स्लीवलेस ब्लाउज पहने छरहरी चाँदनी, खजुराहो के फंसे दुहरे पद्मासन, ढली मूर्तियों के विद्ध साँचे; संदली देहें, खुला गोरा देह-रस; और आत्मतोष की यह अभिव्यक्ति :
+मुझ से जब मनमाना 
+तुमने देह रस पाकर 
+आँखों से बता दिया 
+देह अमर हो गयी 
+‘उच्छृंखल' से लेकर 'जो बंध नहीं सका' तक-तीस वर्षों की दीर्घ अवधि में-गिरिजाकुमार ने जो राग साधा है, वह देहरसवाला राग है। उनका किशोर मन न वयस्क होता है, न प्रौढ़; वार्धक्य तो दूर की बात है। मुझे अकस्मात् शकुन्त माथुर की कुछ पंक्तियाँ याद आ रही है:
+मेरा और तुम्हारा 
+अभी तक चलता प्यार 
+कहाँ खींच कर ले आया है 
+जहाँ के सारे बल्ब फ्यूज हैं।...
+सपाट धरती पर 
+सिर्फ एक दूसरे को बैठे 
+हम घूर रहे हैं 
+और सामने के दो खँडहर 
+सिद्ध कर रहे हैं अपना क्रम (धर्मयुग, 12 जनवरी,'68) 
+मैं मानता हूँ, गिरिजाकुमार के आत्मतुष्ट देहराग की तुलना में यह फ्यूज
+ 
+72
+बल्बों वाला अँधेरा यथार्थ को अधिक अभिव्यक्त करता है, अधिक कवित्वपूर्ण भी है।
+पाँचवीं किस्म का छायावाद वह है जिस पर किसी पुराने छायावादी कवि के भावबोध या शब्दशिल्प की गहरी छाप है। सब किस्मों में यह सबसे कमजोर किस्म है क्योंकि मुलम्मा इतना ज्यादा है कि सोने का पता ही नहीं लगता।
+‘मदिर मल्लिका मधुर मालती पारिजात यूथी सौरभ श्लथ’-इस तरह की पंक्ति पढ़कर आप समझ लेंगे, कोई पन्त या निराला की शैली का अनुकरण कर रहा है। प्राचीन अवन्ति नगरी के अक्षय सौन्दर्य का वर्णन करते हुए प्रभाकर माचवे ने उसकी रचना की है। आप यह न समझे कि उन्होंने छायावादी शैली पर व्यंग्य किया है और मैंने उनकी पंक्ति सन्दर्भ से अलग हटाकर उद्धृत कर दी है। आप पूर्ण सन्दर्भ-सहित पंक्ति का पाठ करें :
+किन्तु अवंति सुंदरी वैसी ही अज्ञात-जरा-यौवन अप्रतिहत 
+मदिर मल्लिका मधुर मालती पारिजात-यूथी शौरभ श्लथ : 
+वही अलकतक, कुंकुम अक्षत, चंदन अगुरु, अनाहत, 
+वही चाँदनी केदारा, व्रतमय महाश्वेता नर्तनरत ! 
+अमरण प्रीति, चिरंतन सुंदरता का कर लेगी क्या सेना? 
+चारुदत हैं यूप बँधे, पर एकनिष्ठ है। वसन्तसेना ! 
+ये पंक्तियाँ जनवरी-फरवरी '54 की 'कल्पना' में छपी थीं। इसके दस साल पहले प्रभाकर माचवे ने 'तार सप्तक' में लिखा था, ‘छायावाद हिस्टीरिया की भाँति हिन्दी कविता का एक मानसिक रोग है।' हिस्टीरिया की भाँति नहीं, मोहक दिवास्वप्न दिखाने वाले हल्के न्यूरौसिस की तरह; वही अलक्तक कुंकुम अक्षत, वही चाँदनी केदारा...
+ख्वाब में डूबा चमकता हो सितारा, 
+पेट में डँड पेलते चूहे, जबाँ पर लफ़्ज प्यारा। 
+निराला के यह लिखने के चौदह साल बाद तक प्रभाकर माचवे का मोहभंग न हुआ था।
+अच्छा बताइए, ये पंक्तियाँ किसकी हैं
+नभ-सर में उठती विभा लहर, 
+जाते मुकुलित दल छहर-छहर, 
+बहता सुगन्ध मधु मुग्ध पवन, 
+खिल उठता निशि का पंकज वन। 
+पन्तजी की? या नरेन्द्र शर्मा की कोई प्रारम्भिक रचना? नहीं, ये 'नयी कविता' के सम्पादक जगदीश गुप्त की पंक्तियाँ हैं-सन् '55 में प्रकाशित उनके कविता-संग्रह 'नाव के पाँव' में।
+ 
+73
+नयी कविता लिखनेवालों में जगदीश गुप्त एकमात्र कवि हैं जिन्होंने छायाबादी भावबोध के घेरे के भीतर सबसे अधिक प्रयोग किये हैं। जहाँ पन्त का प्रभाव झलकता है वहाँ उनका प्रयोग कमजोर है, जहाँ अज्ञेय का प्रभाव है, वहाँ वे अधिक सफल हैं। इसकी चर्चा आगे।
+छठी किस्म का छायावाद वह है जिसका सम्बन्ध कुण्ठा और दर्द से है, जिसमें अतृप्ति की मीठी पीड़ा है, जो उत्तरकालीन छायावाद के भावबोध को स्पर्श करता है, किन्तु जिसमें घनत्व अधिक है। इसके प्रतिनिधि अज्ञेय हैं। 'तार सप्तक' में उनकी ये पंक्तियाँ देखिए :
+सबल पंखों की अकेली एक मीठी चोट से 
+अनुगता मुझको बनाकर वावली को...
+उड़ गया वह बावला 
+पंछी सुनहला 
+कर प्रहर्षित देह की रोमावली को। 
+अब जगदीश गुप्त की ये पंक्तियाँ पढ़िए: 
+प्रखर गीले पंखवाले गिद्ध सा 
+पर्वत पवन का एक झोंका 
+देह पर 
+शीत के पंजे चुभाकर उड़ गया। 
+फिर हुआ स्वर पी कहाँ...
+किन्तु वह आहत करुण स्वर बावला 
+कौन जाने और कब तक दर्द से जलता रहा। 
+आप मानेंगे कि ‘विभा लहर' और 'छहर-छहर' के मुकाबले यह अनुकरण अधिक सफल है। मन्द गजगामिनी की सी चाल, पहाड़ पर चढ़ने के परिश्रम सेहर शब्द पर-ठहरने की सी आकांक्षा, सबल पंखोंवाले पक्षी का उपमान-जो जरा भी मैला नहीं हुआ। दोनों स्थितियों में अन्तर यह है कि अज्ञेय की रचनाओं में एक अनुगता है जो बावले पंछी की मीठी चोट खाती है; गुप्तजी अकेले हैं, पर्वत पवन का झोंका उन्हीं के शरीर पर शीत के पंजे चुभाकर उड़ जाता है।
+अज्ञेय का एक प्रिय उपमान है। अहेरी। 'बावरा अहेरी' उनकी एक कविता है, कविता संग्रह का नाम भी यही है। जगदीश गुप्त ने बावरा को अहेरी से अलग करके एक पंक्ति में बावरा को रखा, दूसरे में अहेरी को।
+किन्तु वह आहत करुण स्वर बावला; 
+और-
+लौट आया हूँ। थके हारे अहेरी-सा। 
+अहेरी, पक्षी, देह में हवा के चुभने की बात और वही मन्थरगति अर्थ की लय
+ 
+74
+एक दूसरी कविता में देखिए :
+एक झोंका सरसराता...
+देवतरुओं की उनींदी देह में
+स्पर्श-दर्शी तीर बनकर चुभ गया।
+दूर उड़ते स्याह पांखी ने
+एक हलकी चीख जैसा स्वर किया।
+झूट-पुटे में-
+बँधे पानी की सतह पर
+किस अहेरी के पदों की चाप ने
+लहरें उठायीं,
+बहुत भीतर तक गया मैं कपि। (कल्पना : नवम्बर ‘63) 
+इससे कुछ कम सफल विजयदेव नारायण साही की ये अज्ञेय-प्रभावित पंक्तियाँ हैं:
+हो गया कम्पित शरद के शान्त, झीने ताल सा
+तन
+आह, करुणा का अयाचित एक झोंका
+सान्त्वना की तरह मन की सतह पर लहरा गया
+कहाँ से उपजा
+कहाँ को गया ?
+अज्ञेय ने धूप और चाँदनी पीने, जीवन को जीने की परम्परा शुरू की। 'शरद चाँदनी बरसी; अंजुरी भरकर पी लो।' और-‘पी गया हूँ अधिक कुछ मैं स्निग्ध सहलाती हुई-सी धूप यह हेमन्त की।' भारती ने लिखा-‘ओंजुरी भर धूप-सा मुझे पी लो; कण-कण मुझे जी लो।' अज्ञेय ने लिखा-‘‘मैंने अपना पल-पल जलता जीवन जिया।' सर्वेश्वरदयाल सक्सेना ने भी लिखा-'कैसी विचित्र है जिन्दगी जिसे मैं जीता हूँ।' अज्ञेय ने कई जगह अनी से विद्ध होने का योग साधा है।
+मेरे इस खण्डर की शिरा, शिरा छेद दे
+आलोक की अनी से अपनी। (बावरा अहेरी)
+एक दिन जब,
+दे न पाया जो, उसकी नोक
+बेबस सालती रह जायगी-
+बिद्ध जीवन की अनी से। (इन्द्रधनु रौंदे हुए ये)
+उस संधि-रेखा पर वैसा
+किरण विद्ध ही बँधा रहूँगा। (आँगन के पार द्वार)
+अज्ञेय के शिल्प की विशेषता यह है कि वह एक ही उपमान का प्रयोग अनेक
+ 
+75
+बार करते हैं और हर बार उसमें ताजगी रहती है। इस किरण-विद्ध परम्परा को जगदीश गुप्त ने अपने कविता-संग्रह ‘हिम विद्ध' में निबाहा और इसका प्रभाव कविता की परिधि से बाहर गद्य में भी परिलक्षित है-राजेन्द्र यादव की पुस्तक ‘मन्त्र विद्ध' में।
+अज्ञेय शब्दों के पारखी हैं, ढूँढ़कर लाते हैं, सहेजकर रखते हैं, उचित स्थान पर उन्हें सजाते हैं, इनमें एक शब्द है वनखण्डी। टेसू कहता है: ‘न सही क्षयग्रस्त नगर में, इस वनखण्डी में आग लगा दूँ।' पुनश्च: 'यह क्या पलास की लाल लहकती आग रही कारण; जो वनखण्डी की हवा हो चली गर्म आज।' सर्वेश्वरदयाल ने भी लिखा : 'यौवन की किसी प्यासी सूनी वनखण्डी में'। अज्ञेय को ढोलमादल-बाँसुरी पसन्द है: उन्होंने लिखा : ‘इन्हीं के ढोल-मादल-बाँसुरी के उमगते सुर में हमारी साधना का रस बरसता है।' सर्वेश्वरदयाल ने भी लिखा : 'यहीं कहीं एक कच्ची सड़क थी जो ढोल, मादल, बाँसुरी पर नाचती थी।'
+अज्ञेय ने छायावाद की बहुत-सी बातें दोहराई हैं, कई बातें नयी भी जोड़ी हैं। विशेष रूप से उनके नव रहस्यवाद पर अलग से विचार करना आवश्यक है। यहाँ जो कुछ लिखा, वह केवल यह दिखाने के लिए कि नयी छायावादी कविता की एक किस्म वह भी है जो अज्ञेय से प्रभावित है।
+सातवीं और आखिरी किस्म में वे रचनाएँ हैं जो पुराने छायावाद, उत्तरकालीन छायावाद, अज्ञेय-प्रभावित छायावाद आदि आदि से मुक्त हैं, रूमानी परम्परा से सम्बद्ध होते हुए भी मौलिक हैं, हिन्दी छायावाद के लिए नयी हैं। बच्चे जिस तरह के सपने देखते हैं, यथार्थ संसार को जिस तरह सपनों से मिला लेते हैं, वैसी ही कल्पना सर्वेश्वरदयाल सक्सेना की अनेक कविताओं में है। यह यथार्थ को मोहक आवरण से ढंकनेवाली कल्पना नहीं है; यथार्थ से खेलनेवाली, उसे सर के बल उलटकर देखनेवाली, काव्य के लिए सार्थक कल्पना है।
+आकाश की नीली टोपी लगाये 
+क्षितिज का टीला चरवाहे-सा 
+ढलते-सूरज की आग ताप रहा है... 
+सघन वृक्षराशि को हटाकर वह देखो, एक तारा 
+झाड़ियों में दुबके खरगोश-सा झाँकता है। (बाँस का पुल, पृ. 33) अब इसके लिए सर्वेश्वरदयाल को दोष नहीं दिया जा सकता जो श्रीकान्त बम ने लिखा : दिन 
+चला जाता है 
+मार कर छलाँग एक खरगोश-सा। (माया का दर्पण, पृ. 124) 
+नयी छायावादी कविता की किस्मों के इस विवेचन में आप एक बात देखेंगे
+ 
+76
+कि इसके रचयिताओं में ऐसे लोग काफी हैं, जो नयी कविता के लेखक भी हैं। उन्होंने नयी कविता के अलावा छायावादी कविता ही नहीं लिखी वरन् कई किस्मों की छायावादी कविता लिखी है। उदाहरण के लिए जगदीश गुप्त ने पन्त के अनुकरण पर, अज्ञेय से प्रभावित होकर, उत्तरकालीन छायावाद से सम्बद्ध होकर कई तरह की छायावादी कविताएँ लिखी हैं। यदि आप सन् '22 से '37 तक की छायावादी कविता पर दृष्टि डालें तो मानेंगे कि उसमें पर्याप्त विविधता होते हुए भी भावबोध की वैसी अस्थिरता नहीं है जैसी बाद की कविता में है। पिछले दो दशकों में अनेक कवि राहों के अन्वेषी नहीं, कई राहों में भटकने वाले हो गये हैं।
+छायावादी कवियों और पिछले दो दशकों के कवियों-वे किसी पीढ़ी के हों-के प्रेरणास्रोतों की भिन्नता पर आप विचार करें। रवीन्द्रनाथ का अभ्युत्थान अंग्रेजों की दासता के विरुद्ध भारत के आत्मगौरव का अभ्युत्थान था। उपनिषद्, वाल्मीकि, कालिदास, कबीर, चण्डीदास, माइकेल मधुसूदन दत्त की समृद्ध परम्परा ने उनकी रचनाओं में नया जीवन पाया। निराला, प्रसाद और पन्त काव्य ने रीतिवादी कुहासे को छिन्न-भिन्न करके जातीय भाषा खड़ी बोली में नवीन प्राणप्रतिष्ठा की, समस्या पूर्ति और नायिका भेदवालों का प्रभाव शिक्षित जनों में खत्म किया, काव्य-प्रेमियों के सौन्दर्य-बोध को और गहरा करके भाषा की नयी शक्ति का परिचय दिया।
+सन् '30-32 तक ये प्रेरणास्रोत सूखने लगे। राष्ट्रीय आन्दोलन जनता की साम्राज्य-विरोधी आकांक्षाएँ पूरी न कर पा रहा था; उसके अन्तर्विरोध बढ़ रहे थे। श्रमिक जनता अपने वर्ग संगठन बनाने लगी; नये वामपक्षी नेता राष्ट्रीय मंच पर आगे आये। इस परिस्थिति में पुराने छायावादी कवियों ने नये यथार्थवाद की ओर कदम उठाये। 'अप्सरा' के लेखक ने 'देवी' और 'चतुरी चमार' लिखा, ‘पल्लव' के कवि ने ‘ग्राम्या’ रची। छायावाद में सब कुछ हवाई कल्पना नहीं था; उसके प्रगतिशील तत्वों से इस नये यथार्थवाद का सहज मेल था।
+सन् '47 के बाद जो नया छायावाद सामने आया, उसका यथार्थवाद से जरा भी मेल न था; इसके विपरीत वह यथार्थवाद के विरोध में, उससे बच निकलने के प्रयास में सामने आया था। पुराना छायावाद देश की सामाजिक-सांस्कृतिक आवश्यकताओं के अनुकूल था, नया छायावाद स्वाधीन भारत की सामाजिक-सांस्कृतिक आवश्यकताओं के प्राय: विपरीत था। यही कारण है कि प्रसार में विराट् होते हुए भी पुराने के मुकाबले नया छायावाद इतना उथला है।
+यदि नया कवि स्पष्ट सामाजिक उद्देश्य से प्रेरित न होगा, अपनी सांस्कृतिक विरासत के प्रति आलोचनात्मक नहीं, अस्वीकृतिमूलक दृष्टिकोण अपनायेगा, तो अनेक राहों में वह भटकेगा ही। विचारधारा ही नहीं, भावबोध की दृष्टि से भी वह धुरीहीन होगा। यथार्थ से बचकर नहीं, उसका सामना करके ही आधुनिक हिन्दी
+ 
+77
+कविता प्रगति कर सकती है।
+पुराने छायावाद की हर चीज का समर्थन करना गलत है, नये छायावाद की हर चीज का विरोध करना गलत है। आधुनिक हिन्दी काव्य की समग्रता को ध्यान में रखते हुए उसका मूल्य आँकना चाहिए। जैसे जगदीश गुप्त ने लिखा :
+मेरा एक अंश-सामने के नीम की 
+नंगी टहनियों में लगी उदास पीली 
+पत्तियों के बीच उलझ गया है-
+इस असम्भव कल्पना के मुकाबले छायावादी अभिरुचिवाली :
+बादलों की झील के ऊपर 
+खिला शिखरों का कमलवन 
+ये पंक्तियाँ सुन्दर हैं। 
+यहाँ मैंने कई कवियों का नाम लिया है। कवि किसी एक प्रवृति से बँधे हुए नहीं हैं। उद्देश्य प्रवृत्तियों का विश्लेषण करना है, कवियों को नयी कविता या नये छायावाद के दायरे में बन्द करके उनकी निन्दा या प्रशंसा करना नहीं है। इन प्रवृत्तियों का प्रसार, उनका परस्पर सम्बन्ध समझने से, सम्भव है, उलझाव कुछ दूर हो और तब कवि का यह स्वप्न सार्थक हो :
+फिर उठेगा आदमी 
+और सूरज को मिलेगी रोशनी...
+फिर बनेगा नयी कविता का वितान 
+नये मनु के नये युग का जगमगाता गान।
+ 
+78
+अज्ञेय और नव रहस्यवाद
+छायावाद के औपचारिक रूप से दिवंगत होने के बाद जिस कवि ने छायाबादी भावधारा को हिन्दी काव्य-भूमि में सबसे अधिक प्रवाहित किया है, वह है अज्ञेय। अनेक आलोचकों ने अज्ञेय के छायावादी भावबोध को लक्ष्य किया है। विजयदेव-नारायण साही ने अज्ञेय को प्रसाद की परम्परा से बाँधकर बड़ी सूझ-बूझ का परिचय दिया, किन्तु उनका विकास वैपरीत्य की दिशा में दिखाकर उस मौलिक सूझ का महत्व उन्होंने काफी कम कर दिया। अज्ञेय की अनेक रचनाओं (‘चुप हो जग के रौरव नाद' आदि) पर प्रसाद के भावबोध, छन्द-कौशल और शब्द-शिल्प का प्रभाव है। इनके अलावा उन्होंने जहाँ छायावाद का विकास किया है, वह सदा वैपरीत्य की दिशा में नहीं है। इस विकास का एक चरण बह उत्तर छायावादी काव्य है जो दमित कामेच्छाओं की अभिव्यक्ति के कारण नरेन्द्र-बच्चन-गिरिजाकुमार के भावबोध के निकट है और जिसका निदर्शन 'तार सप्तक' की अनेक रचनाओं में और अन्यत्र भी प्राप्त है। दूसरा चरण वह है जो ऊपर के आवेष्टन-आवरण बदलता हुआ मूलतः रहस्यवाद की भूमि पर जमा हुआ है।
+अज्ञेय का रहस्यवादी रुझान काफी पुराना है-'तार सप्तक' के प्रकाशन से पहले का। अक्तूबर 41 की 'विश्वयाणी' में उनका लेख ‘चेतना का संस्कार' इस बात का प्रमाण है। उस लेख में उन्होंने गांधीवादी विचारकों की तरह इस बात पर चिन्ता प्रकट की थी कि संसार में स्थूल उपकरण बहुत बढ़ गये हैं, किन्तु व्यक्तिगत आचार मनुष्य के नियन्त्रण में नहीं है। उनकी समझ में यह वैषम्य इतना तीव्र हो गया है कि ‘यह शंका होने लगती है कि शायद भौतिक विकास के साथ-साथ हमारा आध्यात्मिक ह्रास होता गया है।' मानव-विकास सोद्देश्य होना चाहिए और यह सोद्देश्यता परमपिता, ब्रह्म या अनादि चेतना को किसी रूप में माने बिना सिद्ध नहीं होती। विकास सोद्देश्य क्यों है-'आधुनिक जीव-विज्ञान के पास इस प्रश्न का उत्तर नहीं है।'
+अज्ञेय यह जानते थे कि पश्चिम के अनेक वैज्ञानिक विकास की गुत्थी सुलझाने
+ 
+79
+के लिए रहस्यवाद का सहारा ले रहे हैं। यह रहस्यवाद विकास की सोद्देश्यता ही सिद्ध न करता था, वह चेतना के ऊर्ध्वगामी संचरण की ओर भी संकेत करता था। अज्ञेय ने चेतना के इस संस्कार को वैज्ञानिकों के रहस्यवाद से जोड़ते हुए लिखा था, ‘मानव की 'अधिक विकसित चेतना' किस ओर उन्मुख होगी? चेतना है, तो उसका कोई विषय होना अनिवार्य है, जिसकी चेतना वह हो सके। अर्थात् चेतना के ऊँचे या नीचे स्तर की परख उसके विषय की सूक्ष्मता अथवा स्थूलता से ही हो सकती है। निस्सन्देह ऐसी विचारधारा हमें एक प्रकार नूतन रहस्यवाद की ओर ले जाती है, और अनेक प्रमुख आधुनिक वैज्ञानिकों के विचारों में रहस्यवाद का पुट है भी।‘
+पन्त अरविन्द-दर्शन की ओर खिंचे दूसरे महायुद्ध की समाप्ति के समय, अज्ञेय उसकी ओर खिंचे थे, उसके शुरू होने के समय। जुलाई-अगस्त '39 का 'हंस' अरविन्द-अंक था। इस विशेषांक के प्रकाशन से उस समय अरविन्द-दर्शन के प्रति भारतीय बुद्धिजीवियों की दिलचस्पी सिद्ध होती है। अप्रैल '39 के 'हंस' में अज्ञेय की एक कविता छपी है-'रहस्यवाद'। इसके आरम्भ में उन्होंने कहा है, ‘मेरा रहस्यवाद ईश्वर की ओर नहीं है।' ईश्वर का नाम लेने या न लेने से कोई फर्क नहीं पड़ता। मूल बात यह है कि अज्ञेय अपने सीमित अहम् की शक्ति को असीम शक्ति से जोड़ देना चाहते हैं:
+शक्ति असीम है, 
+मैं शक्ति का एक अणु हैं, 
+मैं भी असीम हूँ। 
+एक असीम बूंद-
+असीम समुद्र को अपने भीतर प्रतिबिम्बित करती है, 
+एक असीम अणु-
+उस असीम शक्ति को जो उसे प्रेरित करती है 
+अपने भीतर समा लेना चाहता है। 
+मेरे सीमित अणु में विराट् की शक्ति निहित है, यह रहस्यवादी कल्पना अज्ञेय ने अपनी बाद की रचनाओं में अनेक बार दोहरायी है।
+रहस्यवादी कवि पहुँचे हुए होते हैं, उन्हें ब्रह्म या किसी परोक्ष सत्ता का साक्षात्कार हुआ है जो साधारणजनों के लिए सम्भव नहीं है-इस तरह की धारणा युगों से इस देश में चली आयी है। छायावादियों के खिलाफ यह प्रचार किया जाता था कि वे रहस्यवादी कविताएँ तो लिखते हैं, पर उनमें अनुभूति की सचाई नहीं होती। कुछ विद्वान् आलोचकों की राय यह मालूम होती है कि अनुभूति की सचाई अज्ञेय में तो है, प्रसाद में नहीं है। विजयदेव-नारायण साही कहते हैं, ‘प्रसाद जी का सत्य एक दार्शनिक सत्य है, जो 'मान्य' अथवा 'आस्था-सम्मत'
+ 
+80
+मूल्यों की तरह हमारे मानस में सूक्ष्म रूप से वर्तमान रहता है।’ (नयी कविता, 60-61)। इसका अर्थ यह हुआ कि प्रसाद का रहस्यवाद पुरानी मान्यताओं पर टिका हुआ है, उसमें उनकी अपनी अनुभूति की सचाई नहीं है। इसके विपरीत ‘अज्ञेय का सत्य 'साक्षात्कार' का एक क्षण है, एक द्वीप है, जिसे हम अपने भीतर जड़ और चेतन के संकल्पित संयोग से अनुभूत करते हैं।’ (उप.)।
+सिद्ध हुआ कि पहुँचे हुए रहस्यवादी अज्ञेय हैं, जड़ और चेतन-ब्रह्म और माया, पुरुष और प्रकृति-के संकल्पित (अथवा कल्पित) संयोग से साधु-सन्त जिस सत्य को अनुभूत करने आये हैं, वह अज्ञेय के पास है, प्रसाद के पास नहीं। प्रसाद की मान्यता वैसे भी यह थी कि ‘एक तत्व की ही प्रधानता, कहो उसे जड़ या चेतन।’ जब जड़ और चेतन का भेद ही मिट गया, तब दोनों का संयोग कहाँ संकल्पित होगा ?
+यह भी स्वत: सिद्ध है कि साही के अनुसार नयी कविता में रहस्यवाद की भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण है। उन्होंने अपना कविता-संग्रह 'मछलीघर' अज्ञेय को समर्पित किया है ‘जिन्होंने हिन्दी कविता को एक बार फिर सम्भव बनाया।’ हिन्दी कविता अर्थात् नयी कविता को अज्ञेय ने सम्भव बनाया सत्य के साक्षात्कार से, अपने नव रहस्यवाद से।
+आगे चलकर प्रसाद और अज्ञेय का अन्तर स्पष्ट करते हुए साही कहते हैं, ‘कामायनी में जो अनुभूति दर्शन में परिवर्तित हो जाती है, उसे अज्ञेय फिर दर्शन से अनुभूति में परिवर्तित करते हैं।’ यह क्रिया काफी कठिन है, प्राय: असम्भव, फिर भी वह सम्भव हो गयी है।
+यदि अनुभूति दर्शन में परिवर्तित होती है तो शुरूआत अनुभूति से हुई। प्रसाद के पास आस्था-सम्मत मूल्यों से पहले अनुभूति मौजूद होनी चाहिए। इस अनुभूति को वे दर्शन में बदल देते हैं। तब अज्ञेय इस दर्शन को, जो अनुभूति का ही बदला हुआ रूप है, पुनः अनुभूति का रूप देते हैं।
+चतुर कवि यही करते हैं। अनुभूति किसी की हो, दार्शनिक सत्य किसी का हो, वे उसे उतार लाते हैं अपनी अनुभूति के स्तर पर। विद्वान् आलोचक कहते हैं, यह साक्षात्कार के क्षण का सत्य है। कहीं वेदान्त, कहीं जैन-बुद्धिज्म, कहीं अस्तित्ववाद, जहाँ से भी वह धारणा उतारें, आपको आभास होगा साक्षात्कार के क्षणों का ही।
+अज्ञेय की एक कविता है 'सोन मछली'। यह कविता नगेन्द्र को पसन्द है, क्योंकि बहुत कम शब्दों में अत्यन्त सजीव चित्र प्रस्तुत किया गया है, जिससे बिम्बवाद का खण्डन होता है, रस-सिद्धान्त का समर्थन होता है। कारण यह कि ‘बिम्ब को जीवन्त करनेवाला तत्व तो मानव-चेतना का स्पर्श ही है, और उसी का नाम रस है।’
+ 
+81
+‘सोन मछली' नामवरसिंह को भी पसन्द है, क्योंकि उससे नगेन्द्र का रससिद्धान्त खण्डित होता है और यह सिद्ध होता है कि छायावादी काव्य की रचनाप्रक्रिया तो भीतर से बाहर की ओर है, किन्तु 'नयी कविता की रचना-प्रक्रिया बाहर से भीतर की ओर है।' (कविता के नये प्रतिमान, पृ. 25)।
+बाहर है एक अंग्रेजी कविता-‘गोल्ड फिश ऐट ऐन ऐंगल'-मार्च सन् '55 के ‘एनकाउण्टर’ में प्रकाशित, लेखक हैं ऐलन रिडेल। कविता इस प्रकार है :
+फिश इन दि बोल हैव नो डेप्थ ऐट आल 
+टु माई आइज ऐट दिस ऐंगल। 
+ऐंड ईविन हेड आन 
+क्यूरिअसली दे फ्लैटन 
+देमसेल्व्ज अँर्गेस्ट ब्लास अँर्गेंस्ट आइज़ 
+अँर्गेस्ट दि वर्ल्ड, फेस्ड 
+राउंड दे आर, यट नाँट 
+राउंड बट फ्लैट 
+दे आर 
+देयर। 
+यहाँ तक बाहर। अब बाहर से भीतर की ओर। 'सोन मछली' कविता इस प्रकार है:
+हम निहारते रूप,
+काँच के पीछे
+हाँप रही है मछली।
+रूप-तृषा भी
+(और काँच के पीछे)
+है जिजीविषा। 
+अंग्रेजी कविता में दस पंक्तियाँ हैं, हिन्दी कविता में केवल छह। अंग्रेजी कविता में अनेक सोन मछलियाँ हैं, हिन्दी कविता में केवल एक। अंग्रेजी कविता में मछलियाँ केवल 'हैं।' 'दे आर देयर, 'हिन्दी कविता में सोन मछली हाँफती है। अंग्रेजी सोन मछली ‘बोल' में है, हिन्दी सोन मछली काँच की टंकी में (देखें, ‘आत्मने पद')। अंग्रेजी कविता में जड़-प्रकृति को चेतन ब्रह्म का स्पर्श प्राप्त नहीं हुआ, हिन्दी कविता की तीन पंक्तियों में बिम्ब है और शेष तीन में मानव-चेतना का स्पर्श।
+‘सोन मछली' अज्ञेय को भी पसन्द है। उनकी व्याख्या से यह बात स्पष्ट है।
+व्याख्या इस प्रकार है: ‘जीवन को सीधे न देखकर हम एक काँच में से देखते हैं,
+ 
+82
+तो हम उन रूपों में ही अटक जाते हैं जिनके द्वारा जीवन अभिव्यक्ति पाता है। काँच की टंकी में पाली हुई सोन मछली पर एक कविता में यही कहा गया है।’ (आत्मने पद' से 'कविता के नये प्रतिमान' में नामवरसिंह द्वारा उद्धृत)।
+'सोन मछली' मुझे भी पसन्द है क्योंकि वह जड़ाऊ कविता का श्रेष्ठ उदाहरण है।
+'तार सप्तक' के प्रथम खुरदुरे संस्करण में, सुन्दर सजावट के साथ छपनेवाली कविता-पुस्तकों की चर्चा करते हुए, अज्ञेय ने लिखा था कि 'तार सप्तक' की कविता 'वैसी जड़ाऊ कविता नहीं है। सुन्दर सजावटवाली छपाई में 'पल्लव' पहले ही एक कीर्तिमान स्थापित कर चुका था जिसे न 'तार सप्तक' का पहला संस्करण छूता है, न दूसरा। पर अज्ञेय की कविता एक दूसरे अर्थ में जड़ाऊ कविता है। माल तो दूसरे भी इधर-उधर से उड़ाकर लाते हैं, लेकिन कारीगरी की तारीफ तब है जब पढ़ने वाले को लगे कि यह साक्षात्कार का सत्य है। नगेन्द्र के शब्दों में वैसा सजीव चित्र प्रस्तुत कर देना 'सधे हुए कलाकार' का काम है। 'अरी ओ करुणा प्रभामय' नाम के कविता-संग्रह में अज्ञेय ने कुछ जापानी कविताओं के अनुवाद दिये हैं। अज्ञेय की मौलिक रचनाओं के साथ वे अनुवाद उद्धत कर दिए जाएँ तो पता लगाना मुश्किल हो जायेगा कि किस कविता की अनुभूति हिन्दुस्तानी है, किसकी जापानी। जड़ाऊ कविता की यही विशेषता है।
+यह प्रश्न गौण है कि अंग्रेजी की 'गोल्ड फिश' पहले रची गयी, या हिन्दी की ‘सोन मछली'। अपने जड़ाऊ काम में 'सोन मछली' गोल्ड फिश से घटकर नहीं है-महत्वपूर्ण बात यह है।
+अज्ञेय का हुनर शब्दों की सजावट में ही नहीं, प्रतीकों और उपमानों के चुनाव में भी दिखायी देता है। उन्होंने लिखा था :
+ये उपमान मैले हो गये हैं। 
+देवता इन प्रतीकों के कर गये हैं कूच।
+कुछ लोगों ने इन पंक्तियों का गलत अर्थ लगाया है कि अज्ञेय की कविताओं में प्रतीक और उपमान सब नये हैं। इससे यह भ्रम भी फैला है कि अज्ञेय भारतीय काव्य-परम्परा से कटे हुए हैं। बात इससे ठीक उल्टी है। अज्ञेय के अधिकांश उपमान और प्रतीक परम्परागत हैं।
+राजा जनक सुख-सम्पदा से घिरे होने पर भी संसार में कैसे रहते थे? वैसे ही जैसे जल में कमल-पत्र रहता है। अज्ञेय की सलाह है : ‘दामन हमेशा पाक रखना, पंकज-सा पंक में, कंजपत्र में सलिल-सा’ (इन्द्रधनु रौंदे हुए ये)। सलिल में कजपत्र की जगह ‘कजपत्र में सलिल’ लिखने से उपमान के परम्परागत मूल्य में विशेष अन्तर नहीं पड़ता।
+कबीरदास के समय से भाँवरे पड़ने, डोली पर चढ़कर दुलहिन के जाने की
+ 
+83
+विशेष चर्चा हुई। अज्ञेय कहते हैं, ‘अरी ओ आत्मा री, कन्या भोली क्वाँरी, महाशून्य के साथ भाँवरें तेरी रची गयीं’। (आँगन के पार द्वार) और-‘चढ़ डोले पर चली जा रही काल की दुलहिन' (इन्द्रधनु)।
+रवीन्द्रनाथ ने निर्झरवाले प्रतीक को खूब लोकप्रिय बना दिया। ‘निर्झरेर स्वप्न-भंग' में उनका निर्झर शिलाखण्डों का भार व्यर्थ करके अन्धकार से प्रकाश में बह निकलता है। अज्ञेय कहते हैं-‘तुम पर्वत हो अभ्रभेदी शिलाखण्डों के वरिष्ठ पुँज, चाँपे इस निर्झर को रहो।' (बावरा अहेरी)। निर्झर की आकांक्षा है कि पर्वत उसे चाँपे रहे। यह नये रहस्यवाद की विशेषता है। पुराने रहस्यवादियों का निर्झर पत्थरों को तोड़कर बह निकलता था। इससे तुलनीय है यह आकांक्षा कि आलोक की अनी कवि के खँडहर की शिराएँ छेद दे (बावरा अहेरी) अथवा यह कुंठा-भाव कि जो दे न पाया, उसी की नोक बेबस सालती रह जायेगी बिद्ध जीवन की अनी से (इन्द्रधनु)।
+छायावादी कविता की सबसे बड़ी कमजोरी यह थी कि उसके रचयिताओं को बहुत आसानी से और सर्वत्र प्रकाश की वर्षा होती दिखायी देती थी। जग के उर्वर आँगन में बरसो ज्योतिर्मय जीवन-उनकी प्रार्थना का मूल स्वर यही था। अज्ञेय के इस रहस्यवाद में इस प्राचीन छायावादी आलोक की अजस्र वर्षा हुई है। उनकी आँखें उलझी रही हैं 'उस तेजोमय प्रभापुंज से जिससे झरता कण-कण उस मिट्टी को कर देता था कभी स्वर्ण तो कभी शस्य' (कल्पना, नवम्बर, 58)। इसे पन्तजी की 'स्वर्णधूलि' का नया संस्करण समझिए। अज्ञेय सत्य का सुरभिपूत स्पर्श चाहते हैं, जिससे कि 'एक क्षण उसके आलोक से सम्पृक्त हो विभोर हम हो सकें' (इन्द्रधनु)। उन्होंने रूँधे दर्द की दीवार में एक रन्ध्र फोड़ा और 'उससे फूटा जो आलोक उसे-छितरा जाने से पहले-निर्निमेष आँखो से देखा' (अरी ओ करुणा प्रभामय)। रन्ध्र फोड़ने की क्रिया के समानान्तर शब्द और सत्य के बीच खड़ी हुई दीवार में सेंध लगाने की बात है जिससे शब्द और सत्य किसी 'आलोक स्फुरण में एक दूसरे से मिल सकें (उप.)। दीवार में सेंध लगे चाहे न लगे, आँगन के पार और द्वार हैं, द्वार के आगे और द्वार, भले ही उनके पार कुछ न हो, किन्तु 'हर बार मिलेगा आलोक झरेगी रसधार' (उप.)। जब न द्वार रहा न सेंध लगी, तब भी 'अँधेरे अकेले घर में' 'झरते रहे आलोक के सोते अवदात' (उप.)। उनकी चेतना 'प्रभा में निमजती है', वह ‘उस ज्योति से अभिषिक्त' सजते हैं, उनके चलने की प्रतिज्ञा है कि ‘पहुँच सकूंगा मैं प्रकाश के पारावार तक' (उप.)। प्रमुख छायावादी कवियों में किसी ने भी प्रकाश की ऐसी बारहमासी झड़ी नहीं लगायी जैसी अज्ञेय ने। उनकी बाद की कविताओं में पुनरावृति का यह दोष आ गया है।
+मौन रहने के महत्व पर भी प्राचीन काल से रहस्यवादी कवि प्रकाश डालते
+ 
+84
+आये हैं। अज्ञेय को इस महत्व का ज्ञान है। जब वे सन्नाटे में आते हैं तब खूब मुखर होते हैं, यद्यपि कहते यही हैं:
+वन के सन्नाटे के साथ मौन हूँ, मौन हूँ। (आँगन के पार द्वार)। झील का किनारा और 'वह सहसा छाये सन्नाटे का एक क्षण हमारा'; परम आत्मसमर्पण की स्थिति में-कहना सब सुनना है, स्वर केवल सन्नाटा’; वातायन खोलकर बाहर देखना, ‘वह सन्नाटा तो नहीं-झरोखे से तो बाहर ईश्वर गाता था।' (उप.)। विशेष आकर्षक है वह सन्नाटा, जिसमें चिकनाई है: ‘एक चिकना मौन जिसमें मुखर तपती वासनाएँ दाह खोती, लीन होती हैं।' (उप.)। अज्ञेय ने क्षण के महत्व पर बहुत कुछ लिखा है। किन्तु वे क्षणवादी नहीं हैं, वे क्षण में अखण्ड काल की सत्ता वैसे ही देखते हैं जैसे वस्तुओं के सीमित रूप में अरूप की सत्ता :
+रूपों में एक अरूप सदा खिलता है, 
+गोचर में एक अगोचर, अप्रमेय, 
+अनुभव में एक अतींद्रिय, 
+पुरुषों के एक हर वैभव में ओझल, 
+अपौरुषेय मिलता है। (उप.) 
+इसी परम्परागत मान्यता के अनुरूप अज्ञेय की रचनाओं में नदी, लहर, सागर, नाव, पथ, पथिक, मंजिल, सेतु, दीप,अन्धकार, प्रकाश, नक्षत्र, चाँदनी आदि काफी घिसे हुए प्रतीकों का प्रयोग बहुतायत से मिलेगा। तुम तरी को छोड़ दो बहती लहर पर, मेरी मंजिल अनजानी है; सरि, सागर, सोते निर्झर-सा उमड़े जीवन, बड़ी लम्बी राह, पनाह इस पर नहीं; झरते रहे आलोक के सोते अवदात -आदि वाक्यांशों से विदित होगा कि पुराने प्रतीक पुराने ढंग से ही इस्तेमाल किये गये हैं।
+अज्ञेय की अपनी भंगिमा यह है कि किरण-विद्ध होने के अलावा उनमें समर्पण की उद्दाम लालसा है, मानो पार्थिव इच्छाओं का अपार्थिव उदात्तीकरण हुआ हो।
+यह दीप अकेला स्नेहभरा 
+है गर्व-भरा मदमाता, पर
+इसकी भी पंक्ति को दे दी। 
+आत्मदान की इस भावना से आत्म-उत्पीड़न और आत्मविसर्जन का घनिष्ठ सम्बन्ध है।
+व्यथा सब की, 
+निबिड़तम एकान्त 
+भेर...बलिं मेरी (आँगन के पार द्वार)
+ 
+85
+दो, दो, खुले हाथ से दो।
+कि अस्मिता-विलय 
+एक मात्र कल्याण है। (इन्द्रधनु.) 
+मैं अपने ही नहीं, तुम्हारे भी सलीब का वाहक हैं। (उप.)
+जीवन निस्संग समर्पण है
+जीवन का
+एक यही तो सत्य है। (उप.)
+आत्मसमर्पण और आत्मदान मानो काफी नहीं है, इसलिए अज्ञेय कहते हैं:-लो, यह सागर मैंने तुम्हें दिया, वह सवत्सा कामधेनु मैंने तुम्हें दी, यह अनुभव अद्वितीय, जो केवल मैंने जिया, सब तुम्हें दिया। नव रहस्यवाद में एक नयी रूढ़ि कायम हुई। कैलाश वाजपेयी ने कहा : लो, मैं तुम्हें अकृत रचना की सारी सम्भावनाएँ देता हूँ। और सर्वेश्वरदयाल के मन में इच्छा हुई, रात में यह वर्षा तुम्हें देना चाहता हैं। भारतभूषण अग्रवाल ने प्रतिज्ञा की : दूंगा मैं, नहीं, नहीं हिचकुंगा। लो यह पराग।
+अज्ञेय की वेदना का एक कारण यह है कि सागरदान और अनुभवदान के बावजूद दान-क्रिया कभी पूर्णत: सम्पन्न नहीं होती। शब्द सब व्यर्थ हैं क्योंकि तलाश है शब्दातीत अर्थ की-
+तभी तो, जो अभी और रहा, वह 
+कहा नहीं गया। (आँगन.)
+जो मेरा है 
+वह बार-बार मुखरित होता है 
+पर जो मैं हूँ 
+उसे वाणी नहीं दे पाता। (इन्द्रधनु.)
+व्यथा मेरी अनकही
+आनन्द की सम्भावना के
+मनश्चित्रों से परचती रही। (अरी ओ करुणा.) 
+नव रहस्यवाद में एक और रूढ़ि कायम हुई। इसके लिए दोषी अज्ञेय नहीं।
+जो बात उन्होंने दो-चार बार कही, उसे दूसरों ने पन्द्रह-बीस बार कहा। इन कहनेवालों में वे भी हैं जो अज्ञेय को नयी कविता का कुलपति स्वीकार नहीं करते। यथा गिरिजाकुमार माथुर :
+एक आग है जो धधक रही है
+एक लपट है जो रुक नहीं पाती
+ 
+86
+एक शब्द है जो घुमड़ रहा है 
+एक गन्ध है जो बँध नहीं पाती...
+ यह इन सब की विवशता नहीं 
+नहीं उस आग की
+उस गन्ध की 
+उस शब्द की भी 
+सिर्फ मेरी है। (जो बँध नहीं सका) 
+गिरिजाकुमार ने यहाँ अज्ञेय की कविताओं का भाष्य लिखा है। 
+किसी समय रहस्यवाद ने साहित्य और समाज में बड़ी क्रान्तिकारी भूमिका पूरी की थी। मनुष्य में ब्रह्म के दर्शन कर के कवि ने मनुष्य मात्र की समानता की घोषणा की थी, धर्म, सम्प्रदाय, वर्ण, मत-मतान्तर आदि के भेदों का विरोध कर के मानवता की प्रतिष्ठा की थी। पुरोहित वर्ग और देववाणी के दर्प से आतंकित न हो कर उसने लोकभाषाओं को साहित्य के सिंहासन पर बिठाया था, दरबारों की रीतिबद्ध कविता के मुकाबले नये भावों, विचारों और कलात्मक सौन्दर्य से भारतीय काव्य को समृद्ध किया था। अंग्रेजी राज में यह रहस्यवादी धारा राष्ट्रीय , आत्मसम्मान की भावना और सांस्कृतिक नव-जागरण के अनुकूल प्रवाहित हुई थी। किन्तु वर्तमान भारत में सामाजिक परिस्थितियाँ इतनी विषम हो गयी हैं कि पुराने समाधान काम नहीं देते।
+अंकुरित धरा से क्षमा 
+व्योम से झरी रुपहली करुणा-
+यह दृष्टि सन् 20.-30. में भी मिथ्या थी, आज भी है। अंतर यह है कि सन् 20.-30की रहस्यवादी दृष्टि सामाजिक यथार्थ से हमेशा कतराती नहीं थी; पुरानी कविता में संघर्ष की कठोरता और सामाजिक तथा व्यक्तिगत पीड़ा की तीव्र अनुभूति भी है। इसके विपरीत अज्ञेय का रहस्यवाद बहुत ही सुरक्षित किस्म का रहस्यवाद है। वह जिन्दगी के धूल-धक्कड़ से दूर रहता है, वह पंकज-सा पंक में दामन पाक रखता है, सामाजिक जीवन से पलायन करने की प्रवृति उसमें पुरानी छायावादी कविता से कहीं अधिक प्रबल है।
+इस रहस्यवाद के अनुकूल, और वैसा ही सुरक्षित, अज्ञेय का प्रकृति से वह रागात्मक सम्बन्ध है जो उनके काव्य की श्रेष्ठ उपलब्धि है। प्रकृति प्रेम उनमें नैसर्गिक है, खेतों-खलिहानों से दूर साधारणत: उनका मन ऐसे प्राकृतिक दृश्यों में रमता है जो सामान्य हिन्दी पाठकों के लिए असाधारण होते हैं। शब्दों और उपमानों की तरह वह इस तरह के दृश्य भी काफी अनुसंधान के बाद प्राप्त करते हैं। वड्स्वर्थ का प्रकृति-चित्रण काफी सुरक्षित किस्म का माना जाता है। फिर भी वड्स्वर्थ निर्जन प्रकृति का कवि नहीं है, वह प्रकृति के संसर्ग में निर्धन,
+ 
+87
+पीड़ित, संघर्षरत मनुष्यों को भी देखता है। पर अज्ञेय की प्रकृति को मनुष्य का अस्तित्व गन्दा नहीं करता। उनके लिए पर्वतों में मनुष्यों की बस्तियाँ नहीं हैं, बस प्रकृति है और हैं अज्ञेय।
+चाहे प्रकृति-प्रेम हो, चाहे नव रहस्यवाद-उसकी सीमित सार्थकता है जडाऊ कविता के रूप में। अज्ञेय परिश्रमी कवि हैं, कुशल शिल्पकार हैं। जगदीश गुप्त को छोड़ कर जिन कवियों ने अज्ञेय का अनुसरण किया है, वे न परिश्रमी हैं, न कुशल। उन्होंने अज्ञेय से सीखा नहीं है, सिर्फ नकल की है। जहाँ न अनुसरण है, न अनुकरण, वहाँ ऐसा आभास होता है कि गद्य लिखना भले कठिन हो, नयी कविता से आसान दूसरी विधा नहीं है। यह इसलिए भी कि शब्दों, मुहावरों, प्रतीकों, प्रतिमानों और कुछ सिद्ध सूत्रों की इतनी आवृति नयी कविता में होती है कि उसमें नया क्या है, यह जानना साधारण पाठक का काम नहीं। इस आवृत्तिगत दोष के अपवाद भी अवश्य हैं, किन्तु वे अपवाद ही हैं। मैं यहाँ प्रवृति की बात कर रहा हूँ
+इस परिस्थिति में जड़ाऊ कविता का महत्व स्पष्ट है। अनुभूति सच्ची होगी तो कविता अपने आप रच जायेगी-यह रूमानी भावना अधिकांश नयी कविता के लेखकों को प्रेरित करती है। उन्होंने जो कुछ भोगा है, जो कुछ सही है, उसे ज्यों-का-त्यों शब्दों में उतार दें-उनकी यह साध छिपी नहीं है, इसलिए काव्यशिल्प अब उनके लिए साधना का विषय नहीं रहा। एक अनुभूति पुरानी हो गयी, फिर नयी अनुभूति की तलाश, बदहवास लोगों की सी एक बेतहाशा दौड़। सच्ची अनुभूति तलाशनेवाली नयी कविता से यह जड़ाऊ कविता ज्यादा टिकाऊ है। इस क्षणभंगुर संसार में कविता भी क्षणभंगुर हो, यह आवश्यक नहीं। अमर न हो, कुछ समय के लिए टिकाऊ तो हो।
+अज्ञेय की कविता जड़ाऊ है, टिकाऊ भी।
+ 
+88
+शमशेर बहादुर सिंह का आत्म-संघर्ष और उनकी कविता
+अज्ञेय और मुक्तिबोध की तरह-लेकिन उनके कई वर्ष बाद-शमशेर बहादुर सिंह भी रहस्यवाद की ओर आकृष्ट हुए। लिखा है-
+नक्षत्र वहाँ कभी हमारा पार नहीं पायेंगे,
+उनसे मुक्त हम जहाँ घुलमिल कर
+अपना ही स्वत्व हैं:
+ज्ञानातीत संज्ञा से आगे,
+और वही है जो कुछ है,
+है-है से आगे और पार,
+जो कि है का है का है का है...
+'है'।
+छायावादियों में भी किसी ने ज्ञानातीत संज्ञा से भी आगे के इस 'है’ में ऐसी दृढ़ आस्था व्यक्त नहीं की जैसी शमशेर ने। ‘वर्तमान धर्म’ के लेखक निराला की तरह वह नहीं कहते-‘है है, नहीं है, नहीं है।’ वह कहते हैं कि वह बस ‘है’ सितारों से परे, जड़ प्रकृति के उस पार, अगोचर, पूर्ण, निरपेक्ष।
+मुक्तिबोध की तरह शमशेर की कविता में सूर्यबिम्ब बिखरे हुए हैं। घने बादलों में ‘सूर्य के टुकड़े’ खुले हुए हैं (कुछ और कविताएँ, पृ. 33); उषा के जल में ‘सूर्य का स्तम्भ’ हिलता है (उप. पृ. 45); सूरज की किरणों में जलने की चाह है ‘ताकि उसकी आँच और लपट में तुम फौवारे की तरह नाचो’ (उप. पृ. 52); वह चाँद और सूरज को निकालना चाहते हैं ‘आलमारी में रखे हुए ऐलबम से’ (उप. पृ. 63)। ये सब साधारण सूर्यबिम्ब नहीं हैं जिन्हें मनुष्य भौतिक जगत् में देखता और प्रसन्न होता है। सूर्यबिम्बों का रहस्य प्रकट करते हुए उन्होंने लिखा है:
+सुबह-सूर्य नहीं; कारण कि
+सूर्य तो उनके तलवों के नीचे दूर फिर भी वहीं
+ 
+89
+एड़ियों में ही मानों नीचे (कहीं) 
+उग रहा था व्यक्तिगत 
+एक महान् सूरज प्रत्येक व्यक्ति का 
+[-जाने दो...बात अन्दर की है और वहाँ की यहाँ से देखने की, नहीं।] 
+बात बाहर वाले सूरज की नहीं, भीतर वाले सूरज की है, बात अन्दर की है, वहाँ की, यहाँ से देखने की नहीं। बात प्रत्येक व्यक्ति के महान् सूरज की है, हर बोधिसत्व की, जिसमें बुद्ध बनने की क्षमता है (जैसा कि अज्ञेय ने सर्वेश्वर दयाल सक्सेना के प्रसंग में लिखा था)।
+अज्ञेय की रचनाओं में ‘मौन’ शब्द काफी मुखर है। शमशेर की उतनी कविताएँ नहीं छपीं जितनी अज्ञेय की, फिर भी जितनी छपी हैं, उनमें मौन का अनुपात कम नहीं है। सागर-तट पर वर्षा का दृश्य पीने के बाद वह मौन खड़े रह जाते हैं (कुछ कविताएँ, पृ. 29), सोने के सागर पर सूर्य की छवि देखकर ‘अमरन मौन’ का भाव जाग उठता है (उप. पृ. 45), वह मौन की अथाह विवशता में डूब जाते हैं (उप. पृ. 51), अज्ञेय के नाम लिखी कविता में उन्हें स्वभावत: एक काल-क्षण में ‘सौन्दर्य की मौन अमरता’ की अनुभूति होती है (उप. पृ.64)।
+मुक्तिबोध की रचनाओं में दुनिया की जो तस्वीर-‘विकृताकृतिबिम्ब’ होकर-उभरती है, उसे देखकर लगता है कि कवि अपने को इस संसार में बहुत असुरक्षित पाता है। शमशेर की दुनिया उतनी सुरक्षित तो नहीं है जितनी अज्ञेय की, पर मुक्तिबोध की तुलना में वह अधिक सुरक्षित जरूर है। उस दुनिया में यथार्थ जगत् का गर्द-गुबार कम है, कैन्टोनमेन्ट की तरह वह शहर की गन्दी बस्तियों से काफी दूर है यद्यपि जंगल में बना हुआ डाक बंगला नहीं है। उसमें रहते हुए कवि मौन की महिमा पर मुग्ध हो सकता है:
+जहाँ शामें डूबकर फिर सुबह बनती हैं 
+एक-एक- 
+और दरिया राग बनते हैं-कमल 
+फानूस-रातें मोतियों की डाल-।
+मुक्तिबोध इस खुशनुमा दुनिया से बहुत दूर रहते हैं। इसलिए रहस्यवाद उनके मन में बड़ी उलझनें पैदा करता है। वह सोचते हैं कि सूर्य से चेतना का सम्बन्ध इस तरह जोड़ा जाय कि मानव-समाज और ब्रह्माण्ड के सारे रहस्य एक साथ प्रकट हो जायें, अन्तर्मन की गुफा से ज्ञान के ऐसे मणि और रत्न निकालें कि गन्दी बस्तियों की गरीबी तुरन्त दूर हो जाय। फिर वह इन सपनों को तोड़ डालते हैं और सपने देखने वाले मन को खूब फटकारते हैं। शमशेर के मन में रहस्यवाद को लेकर ऐसी उलझन पैदा नहीं होती क्योंकि जिस बस्ती में अपने ऐलबम से यह चाँद
+ 
+90
+सूरज निकालते हैं, वह काफी सुरक्षित है।
+इस बस्ती में रहते हुए सौन्दर्य की भूख अपने आप जाग उठती है। वहाँ दरिया राग बनते हैं, कमल फानूस, रातें मोतियों की डाल, और-
+दिन में 
+साड़ियों के से नमूने चमन में उड़ते छबीले; वहाँ 
+गुनगुनाता भी सजीला जिस्म वह-
+जागता भी 
+मौन सोता भी, न जाने 
+एक दुनिया की 
+उम्मीद सा, 
+किस तरह ! (उप., पृ. 57) 
+अंग्रेजी कवियों में कीट्स और हिन्दी कवियों में गिरिजाकुमार मावुर की सी सघन ऐन्द्रियता शमशेर में है लेकिन वह मूर्तिकार नहीं कि अंग प्रत्यंग गढ़ कर रख दें, न वह ‘कीट’ कवि हैं कि वीभत्स में ही उनका मन रमे, न वह ‘ऐब्स्ट्रैक्ट आर्ट’ वाले हैं कि ज्यामिति की रेखाओं में नारी का रूप खो जाय। कई लोगों ने उन्हें इम्प्रेशनिस्ट कवि (या कवि रूप में इन्प्रेसनिस्ट चित्रकार) कहा है। इम्प्रेशनिस्ट चित्रकार भी सौन्दर्य ऐसी उड़ती निगाह से नहीं देखते जैसे शमशेर। रूप और आकार की समयता के बदले शमशेर एक झलक-भर देखते हैं, पाश्र्वबिम्ब से काम चलाते हैं और यह झलक या पाश्र्वबिम्ब ही उन्हें बेहोश करने के लिए काफी है। नील जल में उषा की और झिलमिल देह; रात का गहरा सांवलापन स्तनों के बिम्बित उभार लिये;
+उसकी अधखुली अँगड़ाइयाँ हैं 
+कमल के लिपटे हुए दल 
+कसे भीनी गन्ध में बेहोश भौंरे को। (उप.,पृ. 56) 
+रूमानियत और रीतिवाद का यह संगम है। कमल में बन्द भौरा नायिका भेदवाली कविता का परिचित उपमान है। रूप रस गन्ध का मोह शमशेर के रूमानी मिजाज का सबूत देता है। उनके कवि-संस्कार रीतिवादी कविता और छायावादियों में पंत की रचनाओं से प्रभावित हैं। रीतिवादी कविता में उर्दू की प्रेम-श्रृंगार वाली गजलें उन्हें विशेष प्रिय रही हैं।
+गुलशन से जो इतराती आँगन में बहार आयी, 
+खुशजौक दुल्हन उसकी शोखी को सँवार आयी।
+(उप.,पृ.20.) 
+शमशेर जितनी खूबसूरती से उर्दू के रीतिवाद का प्रभाव ग्रहण करते हैं, उतनी खूबसूरती से हिन्दी के रीतिवाद या छायावाद का प्रभाव नहीं ग्रहण कर पाते। जब
+ 
+91
+वह गद्यमय नयी कविता लिखते हैं, तब पुराने ढंग का चमत्कारवाद उसमें भी झलक उठता हैः
+आह, तुम्हारे दाँतों से जो दूब के तिनके की नोक 
+उस पिकनिक में चिपकी रह गई थी, 
+आज तक मेरी नींद में गड़ती है।
+(कुछ और कविताएँ, पृ. 55) 
+ये नजाकत देखो आरिज उनके नीले पड़ गये; मैंने तो बोसा लिया था ख्वाब में तस्वीर का ! कुछ उसी तरह की नाजुक बयानी नींद गड़ने वाले दूब के तिनके पर शमशेर की पंक्तियों में है। मखमल के बिछौने पद्माकर की नायिका के पैरों में गड़ते थे; यहाँ दूब का तिनका नायक की नींद में गड़ जाता है। शमशेर के आगे पद्माकर मात हैं।
+हिन्दी में छायावादी काव्य ने रीतिवादी परम्परा को छिन्न-भिन्न कर दिया। उर्दू में रीतिवादी काव्य की जड़ें ज्यादा गहरी थीं। परिवर्तन वहाँ भी हुआ लेकिन उतना व्यापक नहीं। हिन्दी का रीतिवादी काव्य ब्रजभाषा में था। काव्य-भाषा के पद से ब्रजभाषा को हटाने का एक फल यह हुआ कि रीतिवाद खड़ी बोली में जड़ जमा ही न पाया। इसके विपरीत उर्दू का रीतिवादी काव्य इसी खड़ी बोली में रचा गया। शमशेर जब ‘रूपाभ’ के सम्पादकीय विभाग में काम करते हुए प्रगतिशील साहित्य के विकास में योग दे रहे थे, तब उन्होंने लिखा था, ‘किसी एक तनहा बुलबुल के राग में या किसी अकेले खामोश गुल के बिखरते हुए रंग में विभोर होकर जीवन-सुख की बहार और खिजां के दर्द से परिपूर्ण हो उठना-बस यही संकेत तो गजल का एक शेर है। अस्तु, हमें कुछ समझाकर बहका ले जाने के लिए यही संकेत काफी है।’ (दोआब, पू. 122)।
+शमशेर ने छायावादी कवियों में पंत और निराला को विशेष रूप से पढ़ा लेकिन इनका प्रभाव उनके रीतिवादी संस्कारों को निर्मूल नहीं कर सका। वह निराला की प्रशंसा करते थे, छन्द, गति, लय के लिए; किन्तु ‘शब्दों के माधुर्य और कोमल सौन्दर्य, साथ ही पूर्ण प्रकारात्मक न्यास तथा सुरुचिपूर्णता में पंत का अपना अकेला स्थान है।’ (उप., पृ. 39)। पंत की काव्य-कला शमशेर के रीतिवादी संस्कारों के नितान्त प्रतिकूल नहीं थी। ‘मदनराज के बीर बहादर’ और 'रतिश्रान्ता ब्रज बनिता’ के उपमान जुटाने वाले पंत स्वयं रीतिवादी काव्य-सौन्दर्य पर किसी हद तक मुग्ध थे। पंत-काव्य का कोमल सौन्दर्य और शब्द-माधुर्य तनहा बुलबुल के राग और खामोश गुल के बिखरते हुए रंग में घुलमिल गया।
+इसके बाद शमशेर उन कवियों से प्रभावित हुए जो अक्सर ‘अत्यधिक अस्वस्थ’ हैं, जो ‘बहुधा नाना असंगतियों में पड़कर’ अचेतन मन के भावलोक में जा पहुँचे हैं, जो 'अत्यधिक भावुक’ हैं और इसलिए जिन्होंने ‘अपने ही व्यक्तित्व
+ 
+92
+का मंथन इस बेरहमा से किया’ कि उनके भाव, शब्द, अर्थ अद्भुत और चमत्कारपूर्ण-कभी-कभी तो दिव्य भी-हुए, ‘मगर हमेशा विश्रंखल, असम्बद्ध, अगम्य और रहस्यमय और अनेकार्ययुक्त हो गये।’ (उप., पृ. 60.)। ‘इन आधुनिक कलाकारों के गुरु एजरा पाउंड और टी. एस. इलियट हैं’ (उप., पृ. 61)।
+रोमांटिक कवियों में जो व्यक्तिवाद था, वह विकृत होकर इन कवियों में अपनी चरम सीमा तक पहुँच गया था। ये बौद्धिक नहीं, भावुक थे; यथार्थदर्शी नहीं, अपने ही व्यक्तित्व का मंथन करने वाले-चमत्कारी और अद्भुत, फिर भी -विश्रृंखल और असम्बद्ध कविता लिखने वाले कलाकार थे। शमशेर ने जिस समय कविता लिखना शुरू किया, वह छायावाद का हासकाल-बच्चन और नरेन्द्र शर्मा के उत्तर छायावादी काव्य का जमाना-था। अंग्रेजी का उत्तर छायावादी काव्यबोध शमशेर के मन को सहज ही छूता था।
+इस समय वह मार्क्सवाद से भी प्रभावित हुए। ‘रूपाभ’ के बाद वह बम्बई से प्रकाशित होने वाले ‘नया साहित्य’ के सम्पादक हुए। इस प्रभाव के ही कारण जिन आधुनिक कवियों पर वह मुग्ध थे, उन्हें अस्वस्थ और व्यक्तिवादी भी मानते थे। शमशेर का आत्मसंघर्ष उनके मार्क्सवादी विवेक और इस उत्तर छायावादी-इलियट, एजरा पाउंड बाले-काव्यबोध का संघर्ष है।
+इसमें और मुक्तिबोध के आत्म-संघर्ष में काफी अन्तर है। मुक्तिबोध रहस्यवाद को लेकर बड़ी उलझन में पड़े थे, शमशेर में ऐसी कोई उलझन नहीं है। मुक्तिबोध मनोविश्लेशण शास्त्र से प्रभावित होकर अन्तर्मन की गुफा में ज्ञान के मणि और रत्न ढूँढ़ते थे और फिर इस आत्मप्रवंचना पर झुंझलाते थे। शमशेर सजीले जिस्म के गुनगुनाने पर ऐसा रीझते हैं कि अंधेरे कुएँ या बावड़ी में उतरने की उन्हें फुर्सत नहीं मिलती। किन्तु शमशेर उतने आत्ममुग्ध नहीं जितने मुक्तिबोध थे। मुक्तिबोध अस्तित्ववाद की ओर खिंचे और अपने-पराये अनेक पापों का मैल मन से धोते रहे। शमशेर नई कविता के उन तमाम लेखकों से अलग हैं जो अस्तित्ववाद से प्रभावित है। वह जितनी दूर सार्त्र से हैं उतनी ही दूर किर्केगार्ड से, किसी भी तरह के अस्तित्ववाद ने उन्हें उलझन में नहीं डाला। उनका आत्मसंघर्ष है उत्तरछायावादी काव्यबोध को लेकर।
+नेमिचन्द्र जैन, भारत भूषण अग्रवाल आदि प्रयोगवादियों से शमशेर इस बात में भिन्न हैं कि इन लोगों ने सन् 47 के पहले जो मार्क्र्सवादी विचारधारा अपनाई थी, उसे सन् 47 के बाद छोड़ दिया। शमशेर ने उसे कभी छोड़ा नहीं, उनके मन में मार्क्सवाद और इलियट-एजरा पाउंड को लेकर जो द्वन्द्ध सन् 47 के पहले था, वह बाद को भी बना रहा।
+‘दूसरा सप्तक’ प्रयोगवादी कविताओं का संग्रह माना जाता है। इसमें, अपनी कविताओं के साथ दिये हुए वक्तव्य में, शमशेर ने लिखा था, ‘कला का संषर्ष
+ 
+93
+समाज के संघर्षों से एकदम कोई अलग चीज नहीं हो सकती और इतिहास आज इन संघर्षों का साथ दे रहा है। सभी देशों में, बेशक यहाँ भी, दरअसल आज की कला का असली भेद और गुण उन लोक-कलाकारों के पास है, जो जन-आन्दोलनों में हिस्सा ले रहे हैं। टूटते हुए मध्यवर्ग के मुझ जैसे कवि उस भेद को पाने की कोशिश में लगे हुए हैं।’ इससे शमशेर के आत्मसंघर्ष का अंदाजा हो जायगा। लोक-कलाकारों के पास जैसी कला है, शमशेर की काव्य-कला उससे बहुत दूर है। पर अपनी कला से उन्हें संतोष नहीं और लोक-कलाकारों वाली कला उनके पास नहीं।
+शमशेर यह कह कर अपना मन समझा लेते थे कि इलियट-पाउण्ड की अस्वस्थ विषयवस्तु से हमें क्या लेना-देना है, हम तो उनके शिल्प को सराहते हैं। वास्तव में बात शिल्प को सराहने की न थी। बात थी इन ‘‘अस्वस्थ’ कवियों के भावबोध पर मुग्ध होने की। उनका भाव-सौन्दर्य उन्हें अपनी ओर खींचता था और उनका विवेक उन्हें फटकारता था कि यह सब व्यक्तिवादी प्रपंच है।
+आधुनिक काव्य-चर्चा के प्रसंग में ‘इलियट और पाउण्ड’ और उनके अनुयायी याद आ जाते हैं। इन्होंने शिल्प में बड़ी मेहनत की, बड़ा श्रम किया। अद्भुत इनकी पकड़ है, छन्द, गति, लय, ताल की। अक्षर का ‘मर्म' ये जानते हैं, मगर फिर भी जैसे कुछ नहीं जानते। ज्ञान-विज्ञान की नाना कलाओं के सागर में गोते लगाए हैं, पर जैसे खूबसूरत, बहुत खूबसूरत सीपों के अलावा कोई मोती इन्हें न मिला हो। यहाँ मोती का जिक्र है, यों सीपों को भी हम प्यार करते हैं क्योंकि इन्हीं में से मोती निकल आता है।
+‘मुझे बहुत आकृष्ट करते हैं ये कवि, इन्हीं की तरह, पर कुछ काफी कम दर्जे पर श्री अज्ञेय, श्री मीम नून राशिद (मीरानी नहीं), शुरू का फैज और डायलन टामस, जूकोफ्स्की, मैरियन मूर, पैचन वगैरह। मगर फिर लगता है कि जैसे ये कागज के फूल न होकर भी सच्चे फूल न हों। इनमें शायद वह सब कुछ है जिसके विरुद्ध मेरा स्वस्थ मन विद्रोह करता है, पर जिन्हें बड़े आश्चर्य से भी देखता है-शायद इसलिए कि इनमें जीवन के रोग शोक, आत्मा की हाय, दैन्य, पराजय, भ्रम, कुहा, क्रूरता आदि उधार कर रख दिये गये हों। काश कि अक्सर यह काम सचेत रूप से कलाकार करता।’ (आलोचना, संख्या 2)
+आत्मा की हाय, दैन्य, पराजय-यह सब कुछ इस कविता में है: कलाकार इन्हें उधार कर रख देता है किन्तु सचेत रूप से नहीं। सचेत हो तो दैन्य से लड़े, पराजय के गीत गाने में उसे आनन्द न आये। वह अचेत होकर, भावुकतावश, विवेक को त्यागकर, भ्रम, पराजय और दैन्य के प्रवाह में बह चलता है। इसीलिए - शमशेर का स्वस्थ मन विद्रोह करता है, फिर भी ‘मुझे बहुत आकृष्ट करते हैं ये कवि!’
+ 
+94
+मध्य वर्ग को लेकर शमशेर के मन में वैसे ही हीन भाव हैं जैसे मुक्तिबोध के मन में। जितना ही प्रबल यह हीन भाव है, उतना ही भव्य वह अपने मन में श्रमिक वर्ग का चित्र बनाते हैं-ठीक मुक्तिबोध की तरह। एक ओर-
+हीन भाव, हीन भाव, मध्यवर्ग का समाज दीन
+(कुछ और कविताएँ, पृ. 8) 
+दूसरी ओर-
+आगे-आगे जलती चलती है 
+लाल-लाल 
+वज्र-कठिन कमकर की मुट्ठी में 
+पथ-प्रदशिका मशाल। (उप.)
+जहाँ सम्पत्तिशाली वर्ग के हाथ में धन सिमटता जाता है और निर्धन जनता की तकलीफें बढ़ती जाती हैं, वहाँ मध्यम वर्ग टूटता है, उसका एक हिस्सा पूंजीपतियों से, दूसरा हिस्सा श्रमिक जनता से मिल जाता है। जिस नये समुदाय से यह दूसरा हिस्सा मिलना चाहता है, उससे वह अच्छी तरह परिचित नहीं है। इसलिए एक ओर अपनी जमात छोड़ने पर उसके मन में हीन भाव पैदा होता है, दूसरी ओर जिस नयी अपरिचित जमात से वह मिल रहा है, वह यथार्थ में जैसी है, उससे ज्यादा भव्य उसे मालूम होती है। भारत की श्रमिक जनता को अभी वर्ग रूप में संगठित होना है, अभी उसे वर्ग चेतना प्राप्त करनी है। आर्थिक-सामाजिक स्थिति, राजनीतिक बोध और संगठन के हिसाब से उसमें अभी बहुत से भेद हैं। राजनीतिक पार्टियों के नेता मजदूरों की तारीफ ज्यादा करते हैं, उनके वोट लेने के लिए, उन्हें अपना अनुयायी बनाने के लिए। उनमें सोचने-विचारने, राजनीतिक परिस्थिति को समझने और खुद नीति निर्धारित करने की ताकत पैदा करें-इस तरफ वे ध्यान कम देते हैं। इसीलिए जो पार्टियाँ मजदूरों की प्रतिनिधि होने का दावा करती हैं, वे पूंजीपतियों से कम, आपस में ज्यादा लड़ती हैं और उनके नेतृत्व में लड़ने वाले मजदूरों की संख्या नगण्य है। यथार्थदर्शी कवि अवसरवादी राजनीतिज्ञों की तरह श्रमिक जनता की झूठी तारीफ क्यों करे?
+शमशेर कहते हैं :
+सेनानी 
+वीर युवक
+अति बलिष्ठ
+वामपंथी गामी वह-
+समय साम्यवादी। (उप. पृ. 9) 
+यह यथार्थ नहीं, स्वप्न है, स्वप्न में रूमानी रंग गहरा है, यथार्थवाद का स्पर्श कम है। वह शान्ति पर कविता लिखते हैं। एक जगह रवीन्द्रनाथ, हाफ़िज, तुलसीदास
+ 
+95
+और ग़ालिब पावर हाउस के कुशल आपरेटर हैं, दूसरी जगह संसार के शान्तिप्रेमी जन उषा के मधुर अधर बन जाते हैं। कुछ लोग उपमानों के इस भेद को नयी कविता और छायावाद का भेद कहेंगे। दुनिया को देखने वाली निगाह में भी फ़र्क है या उपमानों के हेरफेर से ही नयी कविता में यथार्थवाद आ जायगा-यह प्रश्न विचारणीय है।
+हम एक साथ उषा के मधुर अधर बन उठे 
+सुलग उठे हैं 
+सब एक साथ ढाई अरब धड़कनों में बज उठे हैं 
+सिम्फोनिक आनन्द की तरह। 
+रहस्यवाद यहाँ से ज्यादा दूर नहीं है। कल्पना लोक में ढाई अरब धड़कनों का अनहद नाद सुनकर स्वभावत: कवि को ब्रह्म याद आ जाता है। शान्ति बच्चा और दोस्तों के लिए चाहिए,
+और उस अमर परम शक्ति के लिए जो पिता का रूप है। 
+जो लोग यथार्थ पर-किसी न किसी रूप में-कल्पना का आवरण डालते हैं, वे स्वभावत: कहीं-न-कहीं, और कभी-न-कभी, रहस्यवाद की शरण में आते हैं, और इस नव्य रहस्यवाद का कोई क्रान्तिकारी दार्शनिक या सामाजिक पक्ष नहीं होता। नये-पुराने रहस्यवाद में यही फर्क है।
+ज्ञानातीत संज्ञा से भी आगे 
+और वही है जो कुछ है, 
+है- है से आगे और पार, 
+जो कि है का है का है का है...
+’है‘।
+शमशेर के रहस्यवाद का लगाव यदि दादू, रज्जव, कबीर से होता तो वे किसी दूसरी जगह पहुँचते। किन्तु इलियट, एजरा पाउण्ड की सीढ़ियाँ उतरते हुए वे सीधे गिन्सबर्ग के पास पहुँचते हैं-दशाश्वमेध घाट पर वहाँ भारतीय और अमरीकी संस्कृतियों का मिलन होता है :
+दूऽऽऽर एखन गिन्सबर्ग सैनफ्रन्सिस्को से, इधर 
+दशाश्वमेध, संगम की...चिलम संध्याओं में सुलभ
+गाँजा सा लाल उठता है, लपक-कुछ नये युग के 
+नशे सा। (कल्पना, जुलाई ‘63) 
+चिलम में भी क्या अद्भुत शक्ति है! हजारों हिप्पी हर साल आध्यात्मिक शान्ति प्राप्त करने के लिए भारत भूमि की ओर खिंचे चले आते हैं। जो काम पीस-कौन्सिलें नहीं कर पातीं, वह गाँजे की चिलम कर दिखाती है। उपासक ठीक ही कहते हैं, जिसने न पी माँजे की कली, उस लड़के से लड़की भली। फिर शंकर
+ 
+96
+भगवान् की नगरी और पावन गंगा तट, दुगना महात्म्य। दिमाग में नये युग का नशा छा जाय तो क्या आश्चर्य ! मुक्तिबोध इस मंजिल तक नहीं पहुँचे। जब कल्पना बहुत जोर मारती है और वह 'मधुर चन्द्र मुख’ पर उल्का फूल फेंकते हैं,तब-
+बस तभी तलब लगती है बीड़ी पीने की।
+(चाँद का मुंह टेढ़ा है, पृ. 122)
+गिन्सबर्ग और मुक्तिबोध में उतना ही फासला है जितना गाँचे की चिलम और बीड़ी में।
+बीड़ी पीने से एक और कलाकार के ओठ स्याह पड़ गये थे। नाम था भुवनेश्वर। जिन दिनों यह अफवाह फैली थी कि भुवनेश्वर नहीं रहे-‘कुछ नहीं कहा जा सकता, वह अब कहाँ, किस लोक में हैं’-शमशेर ने उन पर कविता लिखी थी। गिन्सबर्ग बाले चित्र से इस खानाबदोश कलाकार की तस्वीर मिलाकर देखिए। मैं पूरी कविता उद्धृत करता हैं:
+आदमी रोटी पर ही जिन्दा नहीं
+-तुमसे बढ़कर और किसने
+हर सच्चाई को अपनी कड़ुई मुस्कराहट भरी भूख
+के अन्दर
+जाना होगा ?
+पता नहीं तुम कहाँ किस सदाव्रत का हिसाब
+किस लोक में
+लिख रहे हो
+बगैर खाए-पिए’
+सिर्फ अमरूदों की सी गोरी सुनहरी धूप
+अंगों की
+फ्रेम से उभरती हो कमरे के एकान्त में,
+भुवनेश्वर, 
+जहाँ तुम बुझी हुई आँखों के अन्दर
+एजरा पाउण्ड के टुकड़े,
+इलियट के बिब्लिकल पीरियड्स
+किसी ड्रामायी खाब में,
+पॉल क्ली के घरौंदों में, एक फ्रीवर्स की तरह
+तोड़ देते हो
+खाब में ही हँसते हुए !
+ 
+97
+आह बदनसीब शायर, नाटककार, फकीरों में
+नव्वाब, गिरहकट, wit,
+आजाद अघोरी साधक !
+होट बीड़ी सिगरेट की नीलिमा से।
+(चूमे हुए किसी रूप के।)
+किसी एक काफिर शाम में,
+किसी क्रास के नीचे।... 
+वो दिन, वो दिन...।
+धुंधली छतों में बिखर गये हैं
+शराब के, शबाब के, दोस्त एहबाब के वो-
+वो 'विटी' गुनाहों-भरे
+खूबसूरत बदमाश दिन
+चले गये हैं...।
+हाँ, तपती लहरों में छोड़ गये हैं वो
+संगम गोमती दशाश्वमेध के
+सैलानियों के बीच
+न जाने क्या
+एक टूटी हुई नाव की तरह,
+जो डूबती भी नहीं : जो सामने ही हो जैसे,
+और कहीं भी नहीं।
+इस कविता से शमशेर के रहस्यवाद-उनके अगोचर ‘है’-की तुलना कीजिए। शमशेर में पुराने रहस्यवादी कवियों की भाव-विह्वलता नहीं है, वैसे ही जैसे इलियट में पुराने धार्मिक कवियों की सी भक्ति नहीं है। न उनमें प्रसाद के दार्शनिक चिन्तन का बौद्धिक गुरुत्व है। शमशेर के रहस्यवाद की तुलना में रूप-रस गन्ध वाले संसार के उनके पाश्र्वबिम्ब ज्यादा सुहावने मालूम होते हैं। इनमें निराला का ओज और घनत्व नहीं है लेकिन नफ़ासत है, सौन्दर्य की परख, और गोचर संसार का सुकुमार सम्वेदन है।
+इस कविता से शमशेर की राजनीतिक कविताओं की तुलना कीजिए। उन कविताओं में वह उपमानों से खेलते हैं और कभी वह भी नहीं, सिर्फ भाषण करते हैं (‘कल्पना’ में चीन पर उनकी कविता)। न केवल राजनीतिक परिस्थिति पर वरन् राजनीतिक विचारों पर कविता लिखी जा सकती है। किन्तु शमशेर का मन’ जो कुछ स्वयं देखता है, उसी से अधिक प्रभावित होता है, सुनी-सुनाई बातों का असर उस पर कम होता है। वह मूलत: यथार्थवादी कवि हैं जिन्के हदय में करूणा को स्रोत है जो कभी-कभी फूट कर बहता भी है। मन के गोचर अगोचर तोड़ 
+ 
+98
+कर जब करुणा का यह स्रोत बह चलता है, तब शमशेर भुवनेश्वर पर इस कविता जैसी रचनाएँ करते हैं। यथार्थवाद का यह भी एक रूप है जिसकी ओर हिन्दी की नयी कविता का विकास सम्भव है।
+इस कविता में शमशेर सूरिअलिस्ट- अति यथार्थवादी-नहीं, रिअलिस्ट-यथार्थवादी-कलाकार हैं। वे पाश्र्वबिम्बों से सन्तुष्ट न होकर भुवनेश्वर का भरापूरा चित्र देते हैं, सतह पर ही न रुक कर वह दिल की धड़कन भी सुनते हैं। नयी कविता में नाव का उपमान बहुत दुहराया गया है, नाव के पैर, सूनी नाव, वगैरह। लेकिन जिसके लिए अभी सिर्फ ‘अफवाह गर्म है’ कि वह नहीं है और जिसके लिए कहा नहीं जा सकता, वह अब कहाँ, किस लोक में है, उसके लिए यह उपमान कितना सार्थक है-एक टूटी हुई नाव, जो डूबती भी नहीं, जो सामने ही हो जैसे, और कहीं भी नहीं।
+यथार्थ के चित्र के साथ जहाँ उनका भाव सध जाता है, वहाँ शमशेर का शिल्प निखर उठता है। किन्तु उनके भाव-बोध में काफी अस्थिरता है। देशी-विदेशी कवियों के शब्द और मुहावरे उनके मन में इतना ज्यादा गूंजते हैं कि शिल्प की साधना करते हुए वह उसे सवारने की जगह बिगाड़ भी देते हैं।
+भुवनेश्वर पर उनकी कविता जैसी ‘वसुधा’ में छपी थी, वैसी ऊपर उद्धृत की गयी है। इसका ‘संवारा हुआ’ रूप ‘कुछ और कविताएँ’ में है। ‘वसुधा’ में कविता किसी भूमिका के बिना, नाटकीय और मार्मिक ढंग से, भुवनेश्वर को सीधे सम्बोधित करते हुए शुरू होती है। ‘कुछ और कविताएँ’ में पहले भूमिका बाँधी गयी है, शमशेर भुवनेश्वर को सम्बोधित करते हुए भी खुद से ही ज्यादा बातें करते हुए दिखाई देते हैं। शब्दों के मितव्यय के बदले छोटा-सा भाषण दे डाला है:
+न जाने कहाँ किस लोक में आज, जाने किस 
+सदाव्रत का हिसाब बैठे तुम लिख रहे होगे (अपनी 
+भवों में?)-जहाँ पता नहीं प्राप्त भी होगा 
+तुम्हें कोरी चाय या एक हरी पुड़िया का बल 
+भी?...हिसाब, मसलन: ताड़ी कितने 
+की?-कितने की देसी ?-और, रम?...
+कितनी अधिक-से-अधिक, कितनी कम-से-
+कम ? कितनी असली, कितनी...। 
+इस भूमिका के बाद-जिसकी वाक्य-रचना और विरामों में शिल्प का मुलम्मा है, निखार नहीं,-वह शुरू करते हैं...इन्सान रोटी पर ही जिन्दा नहीं, इत्यादि।
+‘आदमी’ फारसी का शब्द है, ‘इन्सान’, अरबी का। आदमी की जगह वह ज्यादा गरिमायुक्त इन्सान बिठाते हैं। तुमसे बढ़कर और किसने जाना होगा
+ 
+99
+इस वाक्य में ‘जाना होगा’ क्रिया कमजोर लगी, उसे बदल कर उन्होंने लिखा, ‘महसूस किया होगा’। अमरूदों की सी धूप-ठीक लिखा था; इलाहाबाद के अमरूद मशहूर हैं और भुवनेश्वर लखनऊ छोड़ने के बाद ज्यादातर इलाहाबाद में रहे भी थे। लेकिन शमशेर ने अंग्रेजी कविताओं में ‘साइडार’। वृक्षों का वर्णन पढ़ा था। अमरूद हटा दिये गये; उनकी जगह, ‘साइडार’ आ गये। मूल कविता में ‘बुझी हुई आँखों’ को काफी व्यंजक न मानकर इन्होंने लिखा-बुझी-बुझी सी गजल-भरी आँखों में ! मूल कविता में सिर्फ ‘एजरा पाउण्ड के टुकड़े’ थे; ये परिवर्तित होकर ‘अनोखे पद एजरा पाउण्ड के’ हो गये ! ज्यादातर परिवर्तन उन्होंने भाषा को अधिक गरिमामय बनाने के लिए किये, लेकिन कई जगह नये शब्द भी जोड़े, व्याख्या करने के लिए, जिससे अर्थ का विकेन्द्रीकरण हो गया है और कविता चौपट हो गयी है। मूल कविता की तीन पंक्तियाँ देखिए :
+आह बदनसीब शायर, नाटककार, फकीरों में 
+नव्वाब, गिरहकट, wit, 
+आज़ाद अघोरी साधक ! 
+इससे तुलना कीजिए परिवर्तित रूप की-
+ओ बदनसीव शायर, एकाकी कार, प्रथम 
+वाइल्डियन हिन्दी विट्, नव्वाब 
+फकीरों में, गिरहकट, अपनी बोसीदा 
+जंजीरों में लिपटे, आजाद 
+भ्रष्ट, अघोरी साधक ! 
+आह की जगह ओ-भाषण से पहले का सम्बोधन-चिह्न ! एकांकीकार न लिखने से उनके साहित्य का परिचय अधूरा रह जाता था। विट का मतलब-पता नहीं -आप समझे या न समझे। इसलिए समझाया, वह हिन्दी के विट हैं और प्रथम वाइल्डियन विट हैं। ‘गिरहकट’ और ‘अघोरी साधक’ की सारी ताकत परिवर्तित रूप में बिल्कुल बिखर गयी। लेकिन ‘निंदिया सतावे मोहें सेंझही से सजनी’ (‘कुछ और कविताएँ’, पृ. 81) से यह परिवर्तित रूप फिर भी अच्छा है। लोकगीतों की दुनिया से शमशेर जितना ही दूर हैं, उतना ही असफल उनका लोकगीतों का अनुकरण है। गिन्सबर्ग के लम्बे वाक्यों का अनुकरण उन्होंने ज्यादा सफलता से किया है--यद्यपि गिन्सबर्ग की वक्तृत्व कला का ओज उनके पास नहीं है। प्रसन्नता की बात है कि उनकी गजलों (या नज्मों) की रीतिवादी नफासत पर कहीं-कहीं निराला के प्रभाव की धूल उड़ती हुई आ गिरी है। मुलाहिजा हो :
+नाज पकने पर खुले आकाश से 
+बिजलियाँ गिरती हैं निर्धन के लिए।
+ 
+100
+संकुचित है आज जीवन का हृदय, 
+व्यक्तिमन रोता है जन-मन के लिए।
+(कुछ और कविताएँ, पृ. 16) केदारनाथ अग्रवाल और शमशेर बहादुर सिंह की काव्य-प्रतिभा में अन्तर यह है कि केदार की सधी निगाह वस्तु के मर्म में उतरती है, वह दूसरों के काव्यकौशल पर ठहरकर उसके अनुरूप वस्तु को छाँटने, तराशने की कोशिश नहीं करती। अपनी पीढ़ी के कवियों में केदार ही ऐसे हैं जिन पर छायावाद का प्रभाव नगण्य है। पूर्व पश्चिम के आधुनिक कवियों में वह पढ़ते बहुतों को हैं लेकिन जब कविता लिखते हैं तब उसका कौशल वस्तु के मर्मग्रहण के साथ जैसे अपने आप सवारता चला जाता है।
+केदार और शमशेर में अन्तर यह है कि केदार की कविता अपने निष्कम्प भाव-बोध के कारण सहज ही लोक-गीतों का सौन्दर्य अपने अन्दर समो लेती है।
+फूल कटोरों सी मुस्काती-
+रूप भरी है नगरी-
+ऐसे बिम्ब सहज भाव से उनकी कविता में उतर आते हैं। शमशेर की रचनाओं में काव्य-कौशल को लेकर उधेड़बुन ज्यादा है। कहीं लोकगीत, कहीं गजल, कहीं मुक्त छन्द और इनमें बहुत तरह की किस्में, कहीं सफल, कहीं असफल। उनकी उलझनों का एक कारण यह है कि वे अपने रीति-वादी-रूमानी सौन्दर्यबोध से अपने मार्क्सवादी विवेक की संगति नहीं बिठा पाये। दूसरा कारण यह है कि जब वह रीतिवाद और रूमानियत से हटकर, मानव-करुणा में गहरे डूब कर कविता लिखते हैं, तब शायद समझते हैं कि वह कविता मार्क्सवाद के अनुरूप हुई नहीं। इस लेख में भुवनेश्वर वाली कविता इसीलिए पूरी की पूरी मैंने उद्धृत की है। यह एक अनुपम आधुनिक कविता है, आत्म-सम्मोहन के दायरे से बाहर, नव्य रहस्यवाद से बचती हुई, दूसरे की जिन्दगी को सहानुभूति से चित्रित करने में एक चमत्कार। इसे पढ़कर मुझे 'रूपाभ' के शमशेर की याद आती है जो बहुत गहरे डूबकर सुरमई साँझों के बारे में लिखते थे :
+तुम छोटा सा हो ताल-घिरा फैलाव, लहर हल्की सी, 
+जिसके सीने पर ठहर शाम 
+कुछ अपना देख रही है उसके अन्दर-वह अंधियाला, 
+यह प्रेम की कविता है; गुनगुनाते सजीले जिस्म वाली कविताएँ बस जिस्म की कविताएँ हैं, उस जिस्म में या तो दिल नहीं है या दिल है तो उसमें मोहब्बत नहीं है। और बहुत से कवियों की तरह शमशेर भी नव्य रहस्यवाद को आधुनिकता का पर्याय मान बैठते हैं। उनके ‘है है’ की खींचतान, गद्य के अनगढ़पन से, भले किसी
+ 
+101
+को चौंका दे, वहाँ उन्होंने कवि की निगाह से दुनिया में नया कुछ नहीं देखा है। उनका मन कभी-कभी झूठी वक्तृत्वकला के पीछे दौड़ता है, कभी भाव-विचार के नाम पर कल्पना की गिरह लगाता है। कभी-कभी काव्य-कौशल को संवारने के फेर में वह मूल कविता की व्यंजनाशक्ति नष्ट कर देते हैं। उनका कौशल-प्रेमी मन उन्हें कैसे धोखा देता है, इसकी श्रेष्ठ मिसाल है, भुवनेश्वर वाली कविता का परिवर्तित—और—परिवर्धित—रूप। किन्तु हर जगह शमशेर का अपना एक रंग है। कविता भरी-पूरी न उतरे, पढ़कर लगे कि असंगठित सम्वेदन कागज पर उतार दिये गये हैं, तब भी उनकी कविता से आनन्द आता है। आनन्द में खलल पड़ता है तब, जब उनकी पंक्तियों के प्रवाह में दूसरों के चेहरे झाँकने लगते हैं। जब उनका मन सध जाता है, तब वे ऐसी पंक्तियाँ लिखते हैं:
+घिर गया है समय का रथ कहीं। 
+लालिमा से मढ़ गया है राग। 
+और ऐसी पंक्तियाँ कोई सिद्ध कवि ही लिख सकता है।
+ 
+102
+अस्तित्ववाद और नयी कविता
+उन्नीसवीं शताब्दी के पूर्वार्द्ध में जिन विचारकों ने हेगल के दर्शन का विरोध किया, उनमें डेनमार्क के धर्मचिन्तक किर्कगार्ड भी थे। एंगेल्स ने 'ऐंटी-डूयरिंग' में हेगल के युगान्तरकारी महत्व की व्याख्या करते हुए लिखा है कि हेगल ने पहली बार प्राकृतिक, ऐतिहासिक और वैचारिक जगत् को एक गतिशील, परिवर्तनशील और विकासमान क्रम के रूप में प्रस्तुत किया। अब मानवजाति का इतिहास हिंसाहमक कृत्यों का निरर्थक समूह न रह गया, मनुष्य का परिपक्व विवेक जिसकी भर्त्सना करता, वरन् वह मानवता के ही विकास का क्रम सिद्ध हुआ।
+हेगल ने मनुष्य की ठोस ऐतिहासिक परिस्थितियों का अध्ययन किया, समाज के अन्तर्विरोधों का विश्लेषण किया, सामन्ती रूढ़ियों और धामिक अन्धविश्वासों की आलोचना की। जर्मनी में सामन्ती व्यवस्था की समाप्ति और पूंजीवादी व्यवस्था के अभ्युदय की मिलन-रेखा पर स्थित है हेगल का दर्शन। वह फ्रांस की राज्यक्रान्ति के समर्थक थे। उनके चिन्तन की सीमाएँ स्पष्ट करते हुए मार्क्स और एंगेल्स ने उनकी विचारधारा के क्रान्तिकारी तत्वों को विकसित किया।
+किर्केगार्ड उल्टी दिशा में चले। उनका कहना था कि मानव-इतिहास और मानव-चिन्तन उस विकासक्रम से सम्बद्ध नहीं है जिसकी व्याख्या हेगल ने की थी वरन् वे सम्बद्ध हैं मनुष्य के व्यक्तिगत निर्णयों से। केवल व्यक्ति सत्य है; उसकी उलझनें, तथ्यों की छानबीन से या तथ्यों के बारे में हमारे सोचने विचारने के जो नियम हैं उनसे दूर नहीं होतीं। मनुष्य के मन में जो संघर्ष और द्वन्द्र फूटते हैं, जो वेदना वह सहता है, उसी से वह निर्णयों तक पहुँचता है। भय और त्रास से हमें बोध होता है कि अस्तित्व क्या है और मृत्यु क्या हो सकती है। अपराध और पश्चाताप की भावनाओं से हमें ज्ञान प्राप्त होता है कि नैतिक आधार क्या है और हम कर्म करने में स्वतन्त्र हैं। वेदना से व्याकुल होकर हम ऐसे संसार की आकांक्षा करते हैं जो सोद्देश्य और व्यवस्थित हो। अनिश्चय की स्थिति में जब मन दुखी होता है, तब हमें ज्ञात होता है कि ईश्वर क्या है। किकगार्ड के अनुसार हमें अपने अस्तित्व की 
+103
+यथार्थता का बोध अपने भीतर से होता है; सत्य हमेशा आत्मगम होता है, वस्तुगत नहीं।
+किर्केगार्ड ने हेगल के चिन्तन की सीमाओं की आलोचना करके उसके क्रान्तिकारी तत्व को विकसित नहीं किया; यह कार्य मार्क्स और एंगेल्स ने किया। किर्केगार्ड ने वस्तुजगत् से ही मुंह मोड़ लिया, ज्ञान की वस्तुगत कसौटी से ही इन्कार किया, क्रान्ति और सामाजिक परिवर्तन जैसे कामों से उन्हें कोई सरोकार न था। हेगल ने विचारों की सत्ता सर्वोपरि मानी थी, किन्तु समाज की ठोस परिस्थितियों का विश्लेषण किया था; किर्केगार्ड भौतिकवाद की छाया से भी दूर थे, वह हेगल से भी बढ़कर 'आइडियलिस्ट' थे।
+1855 में किर्केगार्ड का देहान्त हुआ। साठ-सत्तर साल तक किसी ने विशेष ध्यान न दिया कि किर्केगार्ड कौन हैं और क्या लिख गये हैं। प्रथम महायुद्ध के बाद पराजित जर्मनी में एक ओर साम्यवादी नेतृत्व में क्रान्तिकारी आन्दोलन प्रबल हुआ, दूसरी ओर पूंजीवाद अपने आन्तरिक संकट से उबरने में असमर्थ होकर क्रमश: फासिस्ट तानाशाही की ओर बढ़ा। इन दोनों के बीच, निराशा और पराजय से अभिभूत, जर्मन बुद्धिजीवी, एक नये दर्शन की तलाश में, किर्केगार्ड के पास जा पहुँचे। अस्तित्ववाद ने नया जीवन पाया।
+जर्मन दार्शनिक काल यास्पर्स ने सिद्ध किया कि बड़े-बड़े कल-कारखानों वाली वर्तमान सभ्यता एक रोग है। मनुष्य जितना ही विचारों को वस्तुगत कसौटी पर परखता रहा है, उतना ही मानव-अस्तित्व की वास्तविक विशेषता से वह दूर होता गया है। चिन्तन की यान्त्रिक और वस्तुगत व्यवस्थाओं ने मानव-मन को कुचल डाला है। मनुष्य अपना बाह्य जीवन देखकर समझता है कि वह प्रगति कर रहा है; वास्तव में वह अपनी मूल आंतरिक शक्ति का नाश कर रहा है। मनुष्य के लिए दो ही रास्ते हैं-या तो घमंड में आकर वह ईश्वर की सत्ता से इन्कार करे या अपना दुखी मन उसे समर्पित कर दे।
+काल यास्पर्स के समकालीन विचारक मार्टिन हाइडेगर भी जर्मन थे और उन्हीं के समान वस्तुगत ज्ञान से इन्कार करते थे। इनका सिद्धान्त था कि मनुष्य जो कुछ देखता-सुनता है, वह वस्तुगत ज्ञान नहीं होता, उसकी इच्छा से प्रेरित वह आत्मगत ज्ञान होता है। किसी वस्तु को हम किस रूप में देखें, इसका निश्चय मन पहले ही कर लेता है। मनुष्य जिस संसार में जन्म लेता है, उसे वस्तुगत रूप से जान नहीं सकता; वह स्वयं को रूपों के मायालोक में खोया हुआ पाता है। यह मायालोक निरर्थक और निरुद्देश्य है किन्तु इसी में मनुष्य को जीना है; जीने के इस दायित्व से वह घुट-घुटकर रह जाता है। उसके लिए आवश्यक है कि वह इस सत्य से साक्षात्कार करे कि यह संसार निरुद्देश्य और निरर्थक है; वह स्वयं उद्देश्य निश्चित करके जीवन को सार्थक कर सकता है, निरर्थक बाह्य संसार को एक अर्थ
+ 
+104
+दे सकता है। इस पद्धति से ही उसे अपने अस्तित्व का बोध हो सकता है, किन्तु इस प्रकार अपनी ओर से उद्देश्य निश्चित करना बहुत कम लोगों के लिए सम्भव होता है। अधिकांश जन दूसरों के गढ़े हुए मन्त्र जपते हैं; तरह-तरह के विचारों से मन बहलाते हैं, किन्तु उनमें स्वयं अपना उद्देश्य निश्चित करने की क्षमता नहीं होती। मनुष्य के मन में यह भय विद्यमान रहता है कि उसे एक दिन मरना है। रोजमर्रा के कामों से चिपके रहकर, अपनी व्यस्तता से, इस भय को हम दूर रखना चाहते हैं। किन्तु मन इस तरह के बहलावे स्वीकार नहीं करता; उसमें यह अपराधभावना उत्पन्न होती है कि वह सत्य से आंखें चुराता है। इसलिए मनुष्य को दृढ़ता से मृत्यु-भय से आँखे चार करना चाहिए।
+किर्केगार्ड और यास्पर्स ईश्वर में विश्वास करते थे, हाइडेगर ने अपनी व्यवस्था में ईश्वर को जगह न दी थी। तीनों में सामान्य तत्व यह था कि वे वस्तुगत ज्ञान को अमान्य करते थे, केवल आत्मगत ज्ञान की स्वीकार करते थे। किर्केगार्ड के बाद यास्पर्स और हाइडेगर अस्तित्ववाद के प्रमुख विचारक हुए। पराजित जर्मनी के बुद्धिजीवियों में इन्होंने अस्तित्ववाद को लोकप्रिय बनाया।
+जर्मनी में हिटलर के अभ्युदय के बाद फ्रांस में पूंजीपतियों और राजनीतिज्ञों का एक दल फासिस्टवाद का समर्थक हो गया; दूसरा दल ब्रिटिश प्रधान मन्त्री चेम्बरलेन की तरह इस ताक में रहा कि हिटलर से समझौता कर ले और उसे रूस से लड़ने को प्रेरित करे। बुद्धिजीवियों में कुछ लोग कम्युनिस्ट पार्टी के साथ फासिस्टविरोधी अभियान में शामिल हुए; कुछ फासिस्टवाद के समर्थक हुए। एक दल अस्तित्ववाद के प्रभाव में आया। इसके नेता थे सार्त्र। फ्रांस पर हिटलर के आक्रमण से साल-भर पहले सार्त्र का उपन्यास ‘उबकाई' (ला नौसे) छपा। युद्ध के दौरान उनका एक दार्शनिक ग्रंथ 'अस्तित्व और शून्य' (लेत्र एल नेआँ) प्रकाशित हुआ। यूरोप के जिन देशों पर विजय पाने में हिटलर को सबसे ज्यादा आसानी हुई, उनमें पहला नम्बर है फ्रांस का। वहाँ का मध्यवर्ग जिस मानसिक दुर्बलता से ग्रस्त था, उसका एक रूप था-अस्तित्ववाद। ज्ञान की वस्तुगत कसौटी को अस्वीकार करने के अलावा सार्त्र ने मानव-सम्बन्धों को केवल परस्पर संघर्ष के सम्बन्ध आना। प्रेम करने का मतलब है या तो दूसरे के अनुकूल बनकर अपनी स्वतन्त्रता खोना या दूसरे को अपने अनुकूल बनाकर उसकी स्वतन्त्रता का अपहरण करना। स्वपीड़न या परपीड़न-इनके अतिरिक्त प्रेम की अन्य परिणति नहीं।
+युद्ध के बाद फ्रांस में अस्तित्ववाद का प्रभाव और भी फैला। बुद्धिजीवियों का एक दल पूंजीवादी संकट से उबरने के लिए एक ही रास्ता देखता था-व्यापक सामाजिक परिवर्तन द्वारा एक नयी व्यवस्था कायम हो। दूसरा दल कहता था-इस तरह के परिवर्तन से कुछ न होगा, असली चीज है, निरर्थक संसार में अपना उद्देश्य स्वयं निश्चित करना। 1946 में सार्त्र ने एक भाषण दिया जो पुस्तक रूप
+ 
+105
+में छपा ‘अस्तित्ववाद मानववाद है।’ इसमें उन्होंने उन लोगों को उत्तर दिया जो अस्तित्ववाद की मानवता का विरोधी मानते थे।
+सार्त्र का कहना था कि मनुष्य जब पैदा होता है तब वह तुरन्त मानवीयता प्राप्त नहीं कर लेता; वह मानवीयता अर्जित करता है, स्वतन्त्र इच्छा से उद्देश्य निश्चित करके। मानवीयता नाम की कोई ईश्वर-निर्मित वस्तु नहीं है; ईश्वरहीन। संसार में मनुष्य अपनी मानवीयता स्वयं गढ़ता है। वह जब अपना उद्देश्य निश्चित करता है तब उसके द्वारा अपना हित ही नहीं करता वरन् उद्देश्य का निश्चय मानव मात्र के लिए हितकर होता है। अपने इस विराट् दायित्वबोध के कारण ही उसे तीव्र वेदना का अनुभव होता है। मनुष्य के आत्मगत ज्ञान के अलावा मूल्य-निर्धारण की और कोई कसौटी नहीं है। मनुष्य संसार में अकेला है; अपने अलावा वह किसी पर निर्भर नहीं हो सकता। उसे अपना भाग्य स्वयं निर्मित करना है। मनुष्य की यह नियति है कि वह अपना उद्देश्य स्वयं निश्चित करे। उद्देश्य से प्रतिबद्ध होना आवश्यक है, प्रतिबद्ध न होकर वह अपने दायित्व से बचता है। भविष्य में श्रमिकवर्ग की विजय होगी, ऐसी कोई अनिवार्यता नहीं है। मनुष्य जैसा निर्णय करेंगे, सामाजिक परिस्थिति वैसी ही होगी। मनुष्य का मन पैतृक संस्कारों या सामाजिक परिस्थितियों से प्रभावित होता है, यह कहकर हम अपनी स्वतन्त्रता से बच नहीं सकते। मनुष्य का आत्मसम्मान इस बात में है कि वह वस्तु नहीं है। भौतिकवाद के लिए मनुष्य भी एक वस्तु है; अस्तित्ववाद के अनुसार मनुष्य अपनी क्षमता को सर्जनात्मक ढंग से कर्ममय जीवन में चरितार्थ करके अपना निर्माण स्वयं करता है।
+दर्शन और साहित्य-दोनों में अस्तित्ववाद एक हानिकर और अवैज्ञानिक प्रवृति है। कारण इस प्रकार हैं।
+मनुष्य अपना निर्माण स्वयं करे, अपना उद्देश्य स्वयं निश्चित करे-इसके लिए दो बातें आवश्यक हैं। उसे अपनी क्षमता का सही शान होना चाहिए और जिन परिस्थितियों में उसे अपना उद्देश्य चरितार्थ करना है, उनका सही ज्ञान होना चाहिए। उसे अपनी क्षमता का सही ज्ञान न हो, तो अपने मन में वह अपने उद्देश्य को चाहे जितना सही समझे, वह उसे ठीक-ठीक जीवन में चरितार्थ कभी न कर पायेगा। आधुनिक मनोविज्ञान की जो सबसे महत्वपूर्ण उपलब्धि है, वह यह कि मनुष्य के चिन्तन के अपने वस्तुगत नियम हैं जो अक्सर उसकी इच्छाओं से मेल नहीं खाते। अपने कर्म के लिए वह जो तर्क ढूंढ़ निकालता है, उसकी जड़ में कभीकभी उन इच्छाओं की प्रेरणा होती है, जिन्हें वह स्वयं नहीं जानता। विवेक और इच्छाओं का द्वन्द्व उसकी चेतना की गतिशीलता और विकास का एक कारण है। मनुष्य उतना विवेकशील प्राणी नहीं है, जितना अठारहवीं-उन्नीसवीं सदी के अनेक विचारक समझते थे। फ्रांस में सामन्तवाद के पतन और पूंजीवाद के अभ्युदय-काल
+ 
+106
+में लोगों ने शुद्ध विवेक को देवता बनाकर पूजना शुरू कर दिया था। शुद्ध विवेक की देवता-रूप में प्रतिष्ठा अस्तित्ववाद में बहुत-कुछ बनी हुई है। अन्तर इतना है कि पहले जहाँ यह शुद्ध विवेक बहुजन-सम्मत था, वहाँ अब वह व्यक्ति-सम्मत रह गया है।
+परिस्थितियों का सही ज्ञान न होगा तो उद्देश्य चाहे जितना मानववादी हो, उसे कार्य रूप में परिणत करने का फल मनुष्य की इच्छा के विपरीत होगा। कोई भी अस्तित्ववादी शून्य में अपना निर्णय नहीं कर सकता, शून्य में अपनी मानवीयता नहीं गढ़ सकता। सामाजिक परिस्थितियाँ स्थिर न होकर गतिशील हैं; उनकी. परस्पर सम्बद्धता को, उनके अन्तर्विरोध और एकता को, उनकी गतिशीलता और विकास-अथवा हास-को पहचानने के विज्ञान का नाम ऐतिहासिक भौतिकवाद है। व्यक्ति और समाज एक-दूसरे से भिन्न, फिर भी जुड़ी हुई, परस्पर निर्भर अन्योन्याश्रित दो इकाइयाँ हैं। एक के बिना दूसरे की कल्पना नहीं की जा सकती। परिस्थितियाँ गतिशील हैं तो व्यक्ति की चेतना स्थिर नहीं है। अपने कर्ममय जीवन से मनुष्य अपनी चेतना का उत्तरोतर विकास करता है, परिस्थितियों को बदलता है, बदलती हुई परिस्थितियों से स्वयं प्रभावित होता है। जो दर्शन मनुष्य की चेतना को विकासमान नहीं मानता, वह जड़ है। जो विचारधारा व्यक्ति और समाज की परस्पर-सम्बद्धता को स्वीकार नहीं करती, वह एकांगी है।
+मनुष्य कर्म करने में केवल सापेक्ष रूप से स्वतन्त्र है, निरपेक्ष रूप से सृजनशीलता का प्रदर्शन करने वाला प्रजापति वह नहीं है। स्वयंभू न होने से वह अपना स्रष्टा आप नहीं है। जाने में या अनजाने में दूसरों ने उसे पैदा किया है; उसकी निरपेक्ष स्वतन्त्रता की यह सबसे बड़ी सीमा है। जन्म लेते समय उसकी आत्मा आगोचर ब्रह्म की तरह निर्विकार नहीं होती। वह अपने दैहिक-मानसिक विकास की क्षमता बहुत-कुछ अपने साथ लाता है; उसके व्यक्तित्व की अनेक विशेषताएँ उसके साथ होती हैं। पैदा हुआ है दो के मिलने से, लेकिन समझता है अपने को एकमेवाद्वितीयम् ! जिस समाज में वह रहता है, उससे विचारों के आदान-प्रदान का माध्यम-भाषा-सीखता है; समाज की सांस्कृतिक स्थिति जैसी हो, उसी से विचार करना, संसार से अपने सम्बन्ध पहचानना सीखता है। इस समाज को उसने नहीं रचा, भाषा का निर्माण उसने नहीं किया, इसीलिए वह परम्परा से जुड़ा हुआ है। न भाषा स्थिर है, न समाज; इनके परिवर्तन और विकास में मनुष्य का व्यक्तिगत योग होता है, इसलिए वह परम्परा से विच्छिन्न भी है। व्यक्ति और परम्परा का यही द्वन्द्वात्मक सम्बन्ध है।
+पुराने यान्त्रिक भौतिकवादी समझते थे कि संसार मशीन की तरह है। एक बार ब्रह्म में उसमें चाभी भर दी, उसके बाद घड़ी अपने-आप चलती रही। डारविन ने ब्रह्म को खारिज कर दिया लेकिन ब्रह्म की जगह अपना विकासवाद प्रतिष्ठित
+ 
+107
+किया। संसार अब भी मशीन की तरह था; परिवेश का ज्ञान प्राप्त कर लीजिए, व्यक्ति उसकी उपज है, उसका ज्ञान अपने-आप हो जाएगा। मनुष्य अपनी नियति से बँधा हुआ है जिसकी यान्त्रिक गति से एक इंच इधर-उधर हटना उसके लिए असम्भव है।
+साहित्य में इस तरह की यान्त्रिक भौतिकवादी धारणाओं का प्रतिफलन था -‘नैचुरलिज्म' (प्रकृतिवाद)। एमिल जोला और अनातोल फ्रांस अपने समय के प्रकृतिवादी लेखक किसी हद तक क्रान्तिकारी थे। रूस में तोल्स्तोय और गोर्कीं ने यथार्थवाद विकसित किया जो प्रकृतिवाद से अधिक समर्थ और प्रभावशाली था। अस्तित्ववाद पुराने यान्त्रिक भौतिकवाद और प्रकृतिवाद के विरुद्ध, दर्शन और साहित्य में घटित होने वाली, एक प्रतिक्रिया है, किन्तु वह जिनके विरुद्ध प्रतिक्रिया है, उन दोनों से अधिक एकांगी है। मार्क्सवाद व्यक्ति और समाज, स्वेच्छित कार्य और स्वेच्छातीत परिवेश, अहंगत विवेक और वस्तुगत परिस्थिति-इनका द्वन्द्वात्मक सम्बन्ध मानता है, एक को काटकर दूसरे की निरपेक्ष सत्ता स्वीकार नहीं करता। मानव-चेतना भौतिक परिस्थितियों से प्रभावित होती है, निश्चित नहीं होती। इसीलिए गैर-श्रमिक वर्ग में उत्पन्न होकर भी मार्क्स और एंगल्स श्रमिक वर्ग के नेता बने।
+अस्तित्ववादी विचारक मूल्यों की बात करते हैं। वे कहते हैं कि मनुष्य जब अपना उद्देश्य निश्चित करता है, तब वह निर्णय मूल्यगत होता है। किन्तु क्या मूल्यवान है, क्या मूल्यहीन है, यह तै करने का सवाल तभी उठता है, जब किसी तरह की मूल्य-सम्बन्धी धारणा पहले से प्रचलित होती है और यह धारणा समाजगत या वर्गगत होती है। अस्तित्ववादी लेखक समझता है कि वह अकेले, अपने तई कोई निर्णय कर रहा है, किन्तु देखने में आता है कि वह अकेला नहीं है, उस जैसे दर्जनों लेखक वैसा ही निर्णय करते चले जा रहे हैं। एक ने निर्णय किया कि दुनिया लिजलिजी है तो दस और बोले, हाँ, लिजलिजी है। एक ने सलीब उठाया तो दर्जनों कवि सलीब ढोते हुए चलने लगे। और इनमें हर एक समझता है कि उसका निर्णय पूर्ण रूप से स्वतन्त्र है। किन्तु जब पराजयवादी भावनाएँ एक नहीं दर्जनों लेखकों में एक साथ प्रकट हों, तब मानना चाहिए कि वे समूहगत हैं, उनके सामाजिक कारण हैं, वे पूर्ण-स्वतन्त्र आत्मगत अनुभूतियाँ नहीं हैं। पराजित जर्मनी में या अस्तित्ववाद फैला, युद्ध से पहले पराजय के कगार पर खड़े हुए फ्रांस में वह फैला, -इस घटनाक्रम के वस्तुगत कारण हैं।
+अस्तित्ववाद में एक तीव्र विसंगति है। वह केवल आत्मगत सत्य को स्वीकार करता है; दूसरी ओर वह मूल्यों की बात करता है जो स्वभावत: समाजगत हैं। तर्क-संगत विचारक या तो मूल्यों को समाजगत मानकर मार्क्सवाद की ओर बढ़ेगा जैसा सार्त्र ने किया या वह उन्हें पूर्ण स्वतन्त्र और निरपेक्ष रूप से आत्मगत मानकर
+ 
+108
+मूल्यहीनता की ओर बढ़ेगा जैसा कि ब्रिटेन, अमरीका और भारत के बहुत से पराजयवादी ‘विद्रोही' कर रहे हैं।
+अस्तित्ववाद पर ब्रिटिश और जर्मन भाववाद का गहरा प्रभाव है। वह चेतना को वस्तुगत भौतिकता से वैसे ही अलग रखता है जैसे ब्रिटिश दार्शनिक बर्कले। यहाँ वह रोमांटिक साहित्य की उस विचारधारा से मिल जाता है जो भाववाद से प्रभावित थी। शेलिंग के चेतना-सम्बन्धी विचारों को साहित्य में लागू करते हुए कोलरिज ने 'बायोग्राफिआ लिटरारिआ' में लिखा था कि वस्तुएँ जड़ और मृत हैं; साहित्य में मनुष्य की चेतना ही उन्हें जीवन प्रदान करती है। ‘डिजेक्शन' कविता में कोलरिज ने लिखा था :
+O Wordsworth, we receive but what we give, 
+And in our life alone doth nature live 
+अस्तित्ववादी लेखक प्रकृति को जिस तरह आत्मसात् करते हैं-उसकी वस्तुमत्ता हटाकर उसे आत्मगत करते हैं-उस तरह की क्रिया रोमांटिक कवि बहुत पहले कर चुके थे।
+अस्तित्ववाद पर उस पुराने तर्कशास्त्र का प्रभाव है जो द्वन्द्ववाद का विरोधी है। आत्मगत और वस्तुगत यथार्थ सम्बद्ध न होकर उसके लिए अलग हैं, भूत और चेतना, व्यक्ति और समाज इसी तरह विच्छिन्न इकाइयाँ हैं। अस्तित्ववाद पर सामन्तकालीन धार्मिक अन्धविश्वासों का गहरा असर है। उसकी शुरूआत किर्केगार्ड से हुई जो, चर्च की आलोचना करते हुए भी, ईसाइयत के मार्ग से ही मुक्ति का अन्वेषी था। मध्यपूर्व और यूरोप की सामन्तकालीन धार्मिक आस्थाओं के अनुसार ईश्वर ने प्रथम मनुष्य-आदम-को सोचने और कार्य करने की पूर्ण स्वतंत्रता दी थी, किन्तु उसने उस स्वतन्त्रता का दुरुपयोग किया, खुदा ने ज्ञान के वृक्ष का फल खाने को मना किया था, उसी को उसने चख लिया। तब से जितने आदमी पैदा हुए, सभी पापी हुए। खुदा की मर्जी, जिसे चाहे मुक्ति दे दे, वर्ना नरक का त्रास तो लिखा ही है उसके भाग्य में। जब तक खुदा था, तब तक पाप-पुण्य की भावना भी थी, नैतिक आचरण के मूल्य भी थे। किन्तु जब विज्ञान ने खुदा को नैतिकता के आसन से हटा दिया तब अस्तित्ववादी के लिए बड़ी समस्या उठ खड़ी हुई। समाज में मूल्य की कोई कसौटी न रह गयी। पाप-पुण्य कुछ नहीं; मनुष्य को व्यक्तिगत रूप से निर्णय करना है कि क्या मूल्यवान्(पुण्य) है, क्या मूल्यहीन (पाप) है। अँधेरे में बाप का हाथ छूट जाने पर जैसे छोटा बच्चा चीख उठे, वही हालत खुदा को नकारने वाले अस्तित्ववादी की है। उसके त्रास का, अकेलेपन की अनुभूति का, वेदना का यह मुख्य कारण है। पुराने धार्मिक विश्वासों के अनुसार ईसामसीह ने आत्म-बलिदान करके खुदा को मनाया और मनुष्य की मुक्ति का मार्ग खोला। जो अस्तित्ववादी खुदा को नहीं मानते वे खुदा के बेटे को भी नहीं
+ 
+109
+मानते। इसलिए खुद ही खुदा के बेटे बन जाते हैं; खुद ही सलीब उठाने की दिमागी कसरत करते हैं और यह सोचकर आत्मविभोर हो उठते हैं कि यह कार्य वे समस्त मानवता के हित में कर रहे हैं।
+सलीब ढोने की क्रिया से उन्हें जो आध्यात्मिक आनन्द प्राप्त होता है उसमें आत्मनिर्वासन-सम्बन्धी उनकी धारणा सहायक होती है। निर्वासन पहले समाज से, फिर खुद अपने से। मुक्तिबोध की कविता 'अँधेरे में' का विश्लेषण करते हुए डॉ. नामवरसिंह ने लिखा है कि इस कविता का 'मैं' दो व्यक्ति-चरित्रों में विभाजित कर दिया गया है और ‘एक नाटकीय कौशल मात्र नहीं, बल्कि इसका आधार 'आत्मनिर्वासन' (सेल्फएलियनेशन) है।’ 'अँधेरे में' की अन्तिम पंक्तियाँ ‘उस अस्मिता या 'आइडेंटिटी' की खोज की ओर संकेत करती हैं जो आधुनिक मानव की सबसे ज्वलन्त समस्या है।’
+इस आत्म-निर्वासन की भावना का विश्लेषण द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद के संस्थापकों ने भी किया था। एंगेल्स ने ‘एंटी-डूयरिंग' में धार्मिक गाथाओं का विवेचन करते हुए लिखा था कि मनुष्य अपने को पहले प्रकृति की उस बाह्य शक्ति के सामने निर्वासित पाता है जो उसके जीवन को नियन्त्रित करती है। जब उत्पादन और वितरण का विकास होता है, तब प्रकृति के साथ समाज की वह शक्ति जुड़ जाती है जो उसके जीवन को नियन्त्रित करती है। समाज की यह शक्ति मनुष्य को उतनी ही गैर-ऐज ईक्वली एलियन'-मालूम होती है जितनी प्रकृति की शक्ति। वर्तमान पूंजीवादी समाज में ‘मनुष्यों पर आर्थिक परिस्थितियाँ जिन्हें उन्होंने स्वयं रचा है, उत्पादन के साधन जिन्हें उन्होंने स्वयं पैदा किया है, यों हावी रहते हैं मानों वे कोई गैर शक्ति हों-(ऐज इफ बाई ऐन एलियन फोर्स)।’
+आत्म-निर्वासन-सेल्फ-एलियनेशन-की जड़ यह है। यह कोई विशुद्ध मनोवैज्ञानिक समस्या नहीं है जो इस युग की विशेष देन हो या जिसका सम्बन्ध किसी अनुभूतिप्रवण कवि की आत्मसम्भव अभिव्यक्ति से विशेष हो। यह मूलतः पूंजीवादी सम्बन्धों के नियन्त्रण में न रहकर उनको अपने नियन्त्रण में रखने-उन्हें समाजवादी सम्बन्धों में परिवर्तित करने-की समस्या है। किन्तु अस्तित्ववादी कवि आत्म-निर्वासन की समस्या को इस रूप में नहीं देखते। वे समझते हैं, यह उनकी विशिष्ट आत्मानुभूति है, अथवा अपने विशुद्ध विवेक से उन्होंने इस स्थिति को वरण किया है। वे इस स्थिति को आधुनिकता-बोध से जोड़ते हैं, यद्यपि वह है उन्नीसवीं सदी की, काफी पुरानी, रोमांटिक भावधारा से सम्बद्ध। 
+1897 में फ्रांसीसी समाजशास्त्री एमील दुरखाइम की पुस्तक 'आत्महत्या' प्रकाशित हुई थी। उसने फ्रांस में बढ़ती हुई आत्महत्याओं का सम्बन्ध औद्योगिक सभ्यता से जोड़ा था। उसका एक निष्कर्ष यह था कि आत्महत्याएँ गाँवों में बहुत कम होती हैं, शहरों में ज्यादा होती हैं। दुरखाइम ने अपना समाजशास्त्र उत्पादन
+ 
+110
+और वितरण की पद्धति का विश्लेषण न करके आत्महत्या के प्राप्त अकड़ों के बल पर रचा था। उसमें अनेक खामियाँ हैं। फिर भी उसने आत्म-निर्वासन की समस्या पर ध्यान केन्द्रित किया था और उसका सम्बन्ध मानव-मूल्यों के असन्तुलन से जोड़ा था। आत्महत्या के रुझान का विश्लेषण करते हुए उसने फ्रांसीसी लेखक लामार्तीन की रूमानियत की जो आलोचना की है, उसे पढ़कर लगता है मानो वह सन् '38 के अस्तित्ववाद की आलोचना कर रहा हो, यद्यपि उसका देहान्त 1917 में हो गया था।
+लामार्तीन के नायक रैफेल को आस-पास की वस्तुओं से घृणा हो जाती है। वह अपने को इन वस्तुओं से अलग कर लेता है और अपने अकेलेपन पर जोर देता है। वह प्रेम करता है तो समर्पित होने के लिए नहीं, नारी के साथ प्रजनन-क्रिया के आनन्द के लिए नहीं, वरन् प्रेम का चिन्तन करने के लिए। उसकी वासना एक प्रवंचना है क्योंकि वह नपुंसक है। अपने से अलग वह किसी वस्तु की सृष्टि नहीं कर सकता, इसलिए निरर्थक कल्पना में शक्ति नष्ट करता है। दुरखाइम का कहना है कि मनुष्य को चिन्तन की सामग्री वाह्य जगत् से मिलती है। यदि मनुष्य अपनी चेतना को बाह्य जगत् की वस्तुओं और व्यक्तियों से आमूल विच्छिन्न कर ले, उचित सीमा लाँघकर उसे विशुद्ध आत्मगत बना ले, तो वह उस स्रोत का ही नाश कर देता है जिससे चेतना पोषण-सामग्री पाती है। अपने चारों ओर शून्य रचकर वह अपने भीतर भी शून्य की सृष्टि कर लेता है। चिन्तन के लिए अपने दर्द के अलावा उसके पास कुछ रह नहीं जाता। वह इस दर्द के प्रति ही समर्पित होता है और उसके रोगी मानस को इसमें मजा आता है। लामार्तीन ने यह मजा चखा था। इसीलिए उसने अपने नायक के बारे में लिखा था, ‘मेरी आत्मा का अकेलापन एक झीनी चादर है जिससे होकर मेरी दृष्टि मनुष्य को देखना नहीं चाहती थी, केवल ईश्वर और प्रकृति को देखना चाहती थी।'
+दुरखाइम की यह आलोचना आत्मनिर्वासन की भावना को शून्यवाद से जोड़ती है। आत्मनिर्वासन की भावना की आत्महत्या के रुझान से सम्बद्ध करके उसने बड़ी सूझ-बूझ का परिचय दिया है।
+सार्त्र के उपन्यास ‘उबकाई (अंग्रेजी में ‘नौशिआ', पेंग्विन बुक्स) का नायक अन्त्वान रोकांतै सोचता है कि संसार में जो कुछ है, व्यर्थ है, फालतू है, वह स्वयं अनावश्यक है। ‘मैं खयाल दौड़ाने लगा कि आत्महत्या कर लूं, ये जो तमाम व्यर्थ अस्तित्व हैं, उनमें कम-से-कम एक का नाश कर डालू।’
+सौभाग्य से वह खयाल दौड़ाकर रह जाता है, निर्णय नहीं करता कि वह आत्महत्या कर ही लेगा। जर्मन, फ्रांसीसी और अंग्रेजी साहित्य में आत्महत्या करने वाले या आत्महत्या की ओर खयाल दौड़ाने वाले'कवियों, कथाकारों और उनके नायकों की एक लम्बी परम्परा है और इनमें आदि प्रजापति के समान स्थापित है
+ 
+111
+शेक्सपियर का हैमलेट।
+O, that this too too solid flesh would melt, 
+Thaw, and resolve itself into a dew !
+Or that the Everlasting had not fix'd 
+His canon gainst self slaughter! 
+यूरोप में नवजागरणकाल (रिनैसेंस) से पहले आत्महत्याकामी यह भावधारा शून्यवत् है। पूँजीवादी व्यवस्था के अभ्युदय के साथ जो नवजागरणकाल आरम्भ हुआ उसमें एक स्वर जो बार-बार झंकृत हुआ, वह था आत्महत्या की कामना का स्वर। 18वीं-19वीं शताब्दियों में यह स्वर और भी गहरा हुआ और बीसवीं सदी में उसकी चरम परिणति हुई सार्त्र के अस्तित्ववाद में। उसके व्यापक प्रभाव का यही कारण है। सार्त्र ने अस्तित्ववाद के दर्शन को इस्तेमाल किया एक पूर्व-निश्चित, पूर्व-प्रवाहित भावधारा का औचित्य सिद्ध करने के लिए। मनुष्य का अहंकार आसानी से स्वीकार नहीं करता कि वह धारा के साथ बह रहा है; वह अपने अस्तित्व की सार्थकता इस तर्क से सिद्ध करता है कि वह स्वयं धारा को बहा रहा है। जब हैमलेट, वर्थर, मैनफड, रोकांतै-सभी आत्महत्या की बात सोचें तब मानना होगा कि यह किसी एक लेखक के व्यक्तिगत भावबोध का प्रश्न नहीं है वरन् यह एक सामाजिक भावधारा है।
+सार्त्र तर्क और विवाद की भूमि पर विवेक और आत्मगत निर्णय की बातें करते हैं, किन्तु उनके नायक रोकांतै की भावदशा जब और जैसे बदलती है, वह सब उसकी सचेत इच्छा से परे, उसके विवेक से परे बदलती है। रोकांतै को उबकाई के दौरे आते हैं, उसकी इच्छा के विपरीत आते हैं। ‘लगता है कै कर दूंगा-और अचानक, वही आ गया उबकाई का दौरा। बहुत ही बुरा दौरा आया। सर से पैर तक इसने हिला डाला। घण्टे भर से देख रहा था कि दौरा आनेवाला है, केबल मैं इस बात को स्वीकार न करना चाहता था। मुंह जैसे पनीर से भर गया हो।’ ये दौरे हमेशा आकस्मिक होते हैं, अयाचित और अनपेक्षित-कम-से-कम रोकातै को ऐसा ही लगता है।
+रोकांतै बैठा हुआ पेड़ देख रहा है, पेड़ की जड़ देख रहा है। ‘अचानक मेरे लिए जड़ के अस्तित्व की बात सोचना असम्भव हो गया।’और तब अचानक मेरे सामने कोई चीज हिलने लगी, हल्की, अनिश्चित-सी सिहरन : हवा से पेड़ की फुनगी हिल रही थी।'
+सब काम अचानक होते हैं। 
+Sudden, they shadow fell on me; I shrieked
+And clasped my hands in ecstasy 
+यह शेली के आत्मबोध-अथवा वास्तविकता-बोध-का क्षण है। रहस्य
+ 
+112
+वादियों के बेसुध, भाव-विभोर, अगोचर, अनिवर्चनीय आत्म-ज्ञान अथवा ब्रह्म-ज्ञान के क्षण के ही समान रोकांतै को एक विशिष्ट क्षण में अस्तित्वबोध होता है। वह उस क्षण को स्मरण करता हुआ कहता है:
+‘वह क्षण अपूर्व था। मैं खड़ा रह गया, शरीर गतिहीन, निस्पन्द, मन एक भयानक भाव-विह्वलता से आन्दोलित। उस विह्वलता के दौर में कुछ नया हो गया था। मैं समझ गया, उबकाई क्या है, मैं उस पर हावी हो गया। सच बात यह है कि जो नया हुआ, उसे मैंने अपने तई शब्दों में व्यक्त नहीं किया। किन्तु लगता है कि अब मैं उसे सरलता से शब्दबद्ध कर सकूंगा।...’कितनी देर यह दौर रहा ? उस पेड़ की जड़ मैं स्वयं था। अथवा मैं उसके अस्तित्व की समग्र चेतना था।’
+रहस्यवादियों की शब्दावली ही नहीं, उनसे मिलती-जुलती अनुभूति भी एक ही चेतना की व्यापकता का आभास है। वड्स्वर्थ ने टिंटर्न ऐबे वाली कविता में अपनी जिस अनुभूति का वर्णन किया है, उसने उसकी व्याख्या की है लौक-हार्टले के दर्शन-मनोविज्ञान के आधार पर। किन्तु वह अनुभूति ही उस दर्शन-मनोविज्ञान का सबसे बड़ा खण्डन है। सार्त्र ने रोकांतै की अनुभूति का सम्बन्ध जोड़ा है अस्तित्ववादी दर्शन से और वह अनुभूति इस दर्शन का भी खण्डन है। सार्त्र के दर्शन’ में उपचेतन इच्छाओं को जगह नहीं है; सब समस्याओं का फैसला होता है आत्मगत विवेक से, सचेत निर्णय से। विवेक के जिस स्तर पर वह अस्तित्ववाद का तर्कजाल बुनते हैं, रोकांतै उससे बहुत दूर है; वह जाल खींचते हैं लेकिन रोकांतै साफ बचकर निकल जाता है।
+रोकांतै अर्ध-विक्षिप्त है-न्यूरॉटिक।
+समुद्र के किनारे वह ककड़ी उठाकर पानी में फेंकना चाहता है। फिर रुक जाता है, ककड़ी जमीन में डाल देता है और एक ओर चल देता है। ‘मेरा ख्याल है कि मेरा चेहरा कुछ कुछ पागलों जैसा रहा होगा क्योंकि मेरी पीठ पीछे बच्चे हंस रहे थे।'
+होरैशो ने हैमलेट के चेहरे पर ऐसे ही पागलपन का भाव देखा था, जब कहा था :
+He waxes desperate with imagination.
+रोकांतै निश्चय नहीं कर पाता कि वह कुछ समय के लिए पागल हुआ था या नहीं। कहता है-‘विचित्र बात यह है कि मैं यह मानने को बिल्कुल तैयार नहीं हूँ कि मैं पागल हूँ। दरअसल मैं बिल्कुल साफ देख रहा हूँ कि मैं पागल नहीं हूँ। इन सब तब्दीलियों का सम्बन्ध वस्तुओं से है। कम-से-कम मैं चाहता यही हूँ कि बात ऐसी ही हो।’ फिर सोचता है-‘शायद पागलपन का हल्का दौरा ही था। अब उसका निशान भी नहीं है।’ हैमलेट को भी दौरे ही आते हैं। लाएटीज से उसने जो अभद्र व्यवहार किया है, उसके लिए वह कहता है:
+ 
+113
+I here proclaim was madness. 
+इस पागलपन की विशेषता यह है कि हैमलेट को लगता है कि उसके विभाजित व्यक्तित्व का एक अंश उससे दूर चला गया है, दूसरा अंश जो करता है, उसके लिए पहला अंश जिम्मेदार नहीं है:
+If Hamlet from himself be ta'en away, 
+And when he's not himself does wrong Laertes, 
+Then Hamlet does it not, Hamlet denies it. 
+रोकांतै की हालत और भी खराब है। उसे लगता है कि उसके शरीर के अंग भी बेगाने हैं-‘मेरे भीतर कोई तार टूट गया है। निगाह घुमा लेता हूँ, सर नहीं। खोपड़ी एकदम मुलायम और लुचलुची हो गयी है मानी गर्दन पर अभी संभालकर रखी गयी हो, मैं जरा हिला कि वह गिरी।’
+वह मेज पर अपना फैला हुआ हाथ रख देता है। उसे लगता है कि कोई जानवर उतान पड़ा है, ऊपर पेट है, उसकी अपनी ऊँगलियाँ, उसके पंजे मानो केंकड़े के पंजे हों; केकड़ा मर गया है; हाथ उलटता है, लगता है अब वह मछली है। हाथ खींचकर वह जेब में रख लेता है; कपड़े की पर्त से जाँघ की गर्मी हाथ तक पहुँचती है। वह हाथ निकाल लेता है, कुर्सी पर टिका देता है, हाथ का भार उसे महसूस होता है। जहाँ भी रखे, हाथ का अस्तित्व बना रहेगा। वह हाथ से, शरीर से मुक्ति नहीं पा सकता। पसीने से कमीज तर हो गयी है, वह तमाम गर्म चर्बी मानो कोई चम्मच से धीरे-धीरे चला रहा हो। वह मेज से छोटा चाकू उठा लेता है। बायीं हथेली में चाकू भौंक देता है। ‘यह काम एकदम अचानक हुआ,’ चाकू फिसल गया, मामूली-सा घाव हुआ। आत्महत्या की रिहर्सल; लेकिन मंच पर पूरा नाटक नहीं हुआ।
+रोकांतै अधोरी है। हर तरफ भीतर-बाहर उसे सड़ाँध दिखायी देती है। बीभत्स उसका सहज आवास है। जुगुप्सा की स्थिति में ही उसे वह दौरा आता है जब वह समझता है, पेड़ की जड़ मैं हूँ। वह शव-साधक है, ऐसे शव का साधक जो सड़ रहा है। स्वाद, स्पर्श और घ्राण का बोध उसमें बहुत तीव्र है। पेड़ की छाल, लगता है, उबाला हुआ चमड़ा है; उसकी नाक में दुर्गन्ध भर जाती है। एक स्त्री है जो मुनीम का काम करती है। वह अपनी स्कर्ट के नीचे सड़ रही है; सड़ते हुए शव से जैसे वायलेट फूलों की गन्ध कभी-कभी आती है। एक स्त्री के साथ लेटे हुए उसे लगता है कि उस स्त्री का शरीर एक पार्क है जिसमें चींटियाँ, कनखजूरे रेंग रहे हैं, वहाँ जानवर हैं जिनके शरीर टोस्ट के उन टुकड़ों के बने हैं जो भुने हुए कबूतरों के नीचे रखे जाते हैं और ये जानवर केंकड़ों की तरह टेढ़े-मेढ़े चलते हैं। रोकांतै कहता है, ‘इस पार्क में कै की दुर्गन्ध आती है।’ वह लगभग हैमलेट का ही वाक्य दुहराता है:
+ 
+114
+fie on't ! Ah, fie !tis anunweeded garden.
+उपन्यास का नाम ही उबकाई है। कै की उपमा बार-बार आती है, कभी स्त्री-सहवास के पहले उसे उबकाई आती है, कभी उसके बाद। वह खुद भीतर से सड़ रहा है, इसलिए हर चीज सड़ती हुई मालूम होती है। वह सामान्य रति-सुख के अयोग्य है; भोग के पहले हल्की-सी आकांक्षा, बाद को वितृष्णा। उसे हर चीज चिकनी, लिजलिजी और लचीली मालूम होती है। कुत्ते, आदमी, तमाम जानदार चीजें, चर्बी का ढेर (fiabby masses)हैं। हर चीज जीवित, अलग अस्तित्व वाली उसे दबाती हुई-सी जान पड़ती है। उसके हाथों और जाकिट की बाँहों पर पीली रोशनी पड़ती है। ‘मैं कह नहीं सकता, मुझे उससे कितनी घृणा होती है।’ वह गली में जाता है: गली मुर्दा है, उसमें तहखाने की-सी बू आती है। वह एक डॉक्टर की ओर देखता है। लगता है, डॉक्टर के चेहरे में आँखें नहीं हैं, वह चेहरा कार्ड-बोर्ड का बना हुआ है और यह आदमी शीघ्र ही मरने वाला है। चारों तरफ की चीजें कार्ड-बोर्ड की बनी हुई हैं। ‘‘जो पुस्तक मैं पढ़ रहा था उसे मैंने कसकर पकड़ लिया, लेकिन तीव्र संवेदन भी जैसे सो गये। कुछ भी वास्तविक न मालूम होता था; लगा कि मेरे चारों ओर कार्ड-बोर्ड सीनरी है जिसे कभी भी हटाया जा सकता है।’ वह भागता है; ‘दुखी निगाह से मकान मेरा भागना देख रहे थे’। एक मकान खिड़की से अपना काला हृदय उसके सामने रख देता है; एक पीली इमारत चलना शुरू कर देती है। ‘मैं वस्तुओं के बीच घिरा हूँ जिनका नामकरण असम्भव है। अकेला, अशब्द, अरक्षित-मैं उनसे घिरा हैं, वे मेरे पीछे हैं, ऊपर हैं।’ कभी उसे लगता है, वस्तुएँ गतिहीन अस्तित्व हैं जो उसे घूर रही हैं। उसके सामने एक विचार आता है; विचार गुड़ीमुड़ी हो गया और बिल्ली-जैसा उसके सामने जमा हुआ है। और अन्त में वह कहता है, ‘अन्त्वान रोकांतै का अस्तित्व किसी के लिए नहीं है। सोचकर हँसी आती है। और यह अन्त्वान रोकांतै आखिर है क्या ? एक निराकार धारणा। स्वयं की छोटी-सी पीताभ स्मृति चेतना में लहराती है। अन्त्वान रोकांतै। और अचानक अहम् पीला पड़ता हुआ मुरझा जाता है और अन्त में गायब हो जाता है।’
+रोकांतै आत्महत्या नहीं करता किन्तु कल्पना में उससे मिलती-जुलती स्थिति में पहुँच जाता है। उसके कार्यों का, चिन्तन का विवेक से कोई सम्बन्ध नहीं है; इसलिए उसका जीवन सार्त्र के अस्तित्ववाद को असिद्ध करता है। किन्तु मूलत: अस्तित्वबाद विवेक पर आधारित है ही नहीं। किर्केगार्ड के अस्तित्ववाद से रोकांतै। के जीवन-अनुभवों का गहरा सम्बन्ध है। वह संसार की असारता को देख चुका है, बस्तुएँ उसे वैसे ही परेशान करती हैं जैसे, शुद्ध ब्रह्म का ध्यान करने वालों को भाया। संसार का भोग-सुख सब क्षणभंगुर है। संसार दुख का कारण है। उसे उबकाई आती है; चारों ओर बीभत्स है। जब उसे अपने चिन्तन की व्यर्थता पर
+ 
+115
+पश्चाताप होता है, तब वह कहता है, ‘जल के समान निर्मल विचारों से मुझे अपने को धोकर साफ़ करना है।’ अपने बारे में वह जो कुछ कहता है या लिखता है, बह सब पादरी के सामने ‘कनफेशन' के समान है। छोटी-बड़ी पाप की सारी बातें कहकर ही वह मुक्ति-लाभ कर सकता है। सार्व का रोकांतै एक अर्धविक्षिप्त व्यक्ति है जो एक होटल से दूसरे होटल में, एक औरत के पास से दूसरी औरत के पास खानाबदोश का-सा जीवन बिताता है। वह किसी के साथ मिलकर कोई काम नहीं करता, कमाने-खाने की चिन्ता से वह मुक्त-सा है।
+रोकांतै अपने को अकेला महसूस करते हुए दुनिया के संघर्षों को दूर से तटस्थ होकर देखता है। ‘यूरोप के शहरों में बतियाँ जल गयी हैं; बलिन की सड़कों पर कम्युनिस्ट और नाजी एक-दूसरे पर गोलियाँ दाग रहे हैं, न्यूयार्क के फुटपाथों पर बेकारों की भीड़ चहलकदमी कर रही है।’ इस सबसे उसे वास्ता नहीं है। सन् '38 में ‘उबकाई' उपन्यास छपा। अगले साल नाजियों ने फ्रांस पर हमला किया। सार्व ने देशभक्तों को लड़ते, नाजियों के अत्याचार सहते देखा। उन्होंने युद्ध के बाद तीन उपन्यास लिखे जिनमें उन्होंने दिखाया कि युद्ध में फ्रांस पर क्या बीती थी। सार्त्र अब अकेले, अप्रतिबद्ध नहीं थे। वह स्वभावत: मार्क्सवाद के निकट आये और उनके पुराने प्रशंसक निराश होने लगे कि मार्क्सवाद-विरोधी मोर्चे का नेता उन्हें अकेला छोड़कर भीड़ में शामिल होने जा रहा है।
+हिन्दी के बुद्धिजीवियों ने सार्त्र के अस्तित्ववाद को तब अपनाना शुरू किया जब वह स्वयं उसे छोड़ रहे थे।
+हिन्दी के अधिकांश नई कविता लिखने वालों का हाल रोकांतै जैसा है। ऊब, उबकाई, अकेलापन, बुरे-बुरे सपने, त्रास, आत्महत्या की चाह, सड़ांध का बोध, भीड़ में अजनबीपन का अहसास होने की समस्या से परेशानी आदि-आदि लच्छन इनमें भी मिलते हैं। बीमार आदमी को कभी-कभी हर चीज बीमार नजर आती है; इन कवियों को चीजें बीमार ही नहीं, मुर्दा भी नजर आती हैं। श्रीकान्त वर्मा को लगता है-सारी पृथ्वी से उठती है सड़ाँध; वह 'एक पब्लिक लेवेटरी में बैठे हुए मानों सोचते हैं, उनकी कविता में लय क्यों नहीं है, उनके पैरों पर चीटियाँ चढ़ती हैं, कंधे पर रीछ पंजे गड़ाता है, और ‘भुजा पर प्रेमिका करती है कै।’ कैलाश वाजपेयी को सब तरफ पिचकी घुमावदार आंतो की गलियाँ दिखाई देती हैं, ‘जहाँ सिर्फ़ उबकाई का शब्द आता है,’ जो भी, जहाँ भी है, बीमार है, सभी को किसी-न-किसी तरह का बुखार है, यूक, पीक, मलबा, गंधाती धुआँ देती बस्तियाँ, और
+लगातार-
+मैं मर रहा हूँ 
+मर रहा है एक-संसार !
+ 
+116
+सर्वेश्वरदयाल सक्सेना को लगता है, जैसे मैं मुर्दों के बीच हैं, उन्हें ही उठा रहा हूँ, रख रहा हूँ, उनसे ही लिपट रहा हूँ, लड़ रहा हूँ, उन्हें ही बाँध रहा हूँ, छोड़कर आगे बढ़ रहा हूँ, इस मृत नगर में। ‘मैं जीवित हूँ या मृत कुछ समझ में नहीं आता।’ चारों तरफ दुर्गन्ध है, प्रार्थनाघरों के घंटे तक जंगली जानवरों की तरह ‘दुर्गन्ध सूंघते मिलते है।’
+गिरिजाकुमार माथुर का हाल यह है कि हर चीज मैले टीन के डिब्बों में बन्द है, हवा का अँगूठा मूसली से कुचल गया है, वनस्पति की आँख आई है, जमीन उबले हुए मोटे खुरंट सी है, बादल 'चाव-सा फूलकर कीचड़-सी गाड़ी बूंदें टपका देता है, चेतनाएँ पक गयी हैं भय और घृणा से, और ‘सारा जीवन प्रमेहग्रस्त लकवा मारे रोगी’ सा हो गया है !
+राजकमल चौधरी की अनुभूति यह थी कि वह वर्तमान के शव को कंधों पर रखे हैं और ‘मैं इस शव के गर्भ में हूँ और वह शव मेरे कंधों पर है।’ दुर्गन्ध और वमन की कमी नहीं। शालिग्राम के बदले खरीद लाए गये ‘शक्तिपीठ योनि मुखों में सात नरकों की दुर्गन्धियाँ’,
+नींद नहीं, क्षुधा नहीं पागलपन केवल वमन यह दुराग्रह 
+उपदंश महादंश की नरककुड वीजात्माएँ। 
+पागलपन के मुकाबले जगदीश चतुर्वेदी की अनुभूति बहुत हल्की है-
+घुट रही हैं। मेरी दम तोड़ती साँसें 
+मुझे उबकाई आ रही है। 
+स्वभावत: नयी कविता में विक्षिप्तता और पागलपन की चर्चा विशेष हुई है: और इसमें, यह कहना कठिन है, कितना हिस्सा काल्पनिक है, कितना ययार्थ पर ‘आधारित है। लक्ष्मीकान्त बर्मा कहते हैं कि-
+संशय, शंका, विक्षिप्तता की व्याकुलता 
+वह केवल मेरी नहीं 
+उसमें वे सब हैं 
+जो मेरे ही समानधर्मा हैं। 
+समानधर्मा विजयदेव नारायण साही कहते हैं कि यद्यपि उन्हें मृत्यु का साक्षात्कार नहीं हुआ, फिर भी किन्हीं रातों में-
+देर तक मैंने 
+अट्टहास और संगीत सुने हैं 
+करीब तीसरे पहर जाकर 
+भयानक चीड़ सुनाई पड़ती है। 
+कैलाश बाजपेयी पूछते है कि-
+इससे पहले कि पागल हो जाऊँ
+ 
+117
+चढ़ बैठूं गरदन पर 
+हाथ में जहर-बुझा कोड़ा लिये हुए 
+सडासड़
+मारता चला जाऊ...
+या दबा दूं जलती रेत में 
+ये अपनी आँखे, नाक,कान, जिह्वा 
+कूद जाऊँ ताजे चून के 
+हौज में 
+या कि 
+फिर क्या कहे ? 
+विभाजित व्यक्तित्व वाले विक्षेप में यह देखा जाता है कि रोगी कभी एक व्यक्ति की भूमिका पूरी करता है, कभी दूसरे की, कभी वह पूर्ण असम्पृक्त होकर दोनों का द्वन्द्ध देखता है। भारतभूषण अग्रवाल ने इस स्थिति का बड़ा सटीक चित्रण किया है। लिखा है कि ‘एक दीखने वाली मेरी इस देह में दो ‘मैं’ हैं। एक मैं और एक मेरा पिट्ठू। मैं तो, खैर, मामूली सा क्लर्क हूँ पर, मेरा पिट्ठू? वह जीनियस है!’ उन्हें अपने पिट्टू पर तभी हँसना चाहिए जब वह स्वयं क्लर्क हों, या जीनियस। वैसे मामूली-सा क्लर्क भी जीनियस हो सकता है, जैसे चार्ल्स लैम्ब।
+गिरिजाकुमार माथुर कहते हैं कि मेरे दो मन साथ-साथ रहते हैं, दोनों एकदूसरे के घोर शत्रु हैं, बोलचाल बन्द है-
+एक कहता 
+हैं उदास 
+दूसरा कहता है 
+अबे, खूब खिलखिला के हँस। 
+सूर की गोपियों को शिकायत थी कि मन दस-बीस नहीं हैं। आज का कवि अपने भीतर एक से अधिक मन ही नहीं देखता, बाहर एक से अधिक देह भी देखता है यानी अपनी देह के विभाजित रूप। गिरिजाकुमार माथुर ने निर्जन दूरियों के ठोस दर्पणों में चलते हुए देखा कि-
+सहसा मेरी एक देह 
+तीन देह हो गई। 
+यहाँ एक देह की तीन हुई; ऐसा भी होता है कि एक ही देह के हिस्से हो जाय, सर अलग, धड़ अलग। तब सर धड़ का नाच देखता है और श्रोताओं को नाच का आँखों देखा हाल भी सुनाता जाता है। गिरिजाकुमार माथुर की ही अभिव्यक्ति है
+ 
+118
+मेरा कटा हुआ सिर
+पाताल राज-सा
+अपने ही कबन्ध का विक्षिप्त नृत्य देखता है 
+देखता है
+और रनिंग कमेण्ट्री करता जाता है।
+इस अभिव्यक्ति के मुकाबले दुःस्वप्नों की अनुभूति हल्की ठहरती है। जैसे गिरिजाकुमार माथुर का यह कहना कि मैं एक भूकम्प दबे नगर के नीचे फिरता हैं, सीढ़ियों पर चढ़ता हूँ तो छत से टकराता हूँ, मुझे बेहद प्यास लगी है और आसपास हत्यारे कुएँ हैं जिनमें सिर्फ गिर सकता हैं; या सर्वेश्वरदयाल की अनुभूति कि एक अदृश्य इमारत मेरे ऊपर गिर पड़ी है, और जो 'नहीं है उसके बोझ से मैं दब गया हूं; या लक्ष्मीकान्त बर्मा की यह अनुभूति
+मैंने सिर हिलाया 
+खाली बिस्कुट के डिब्बे-सा वह सो गया 
+गरदन हिलायी
+नहीं हिली, अकड़ी थी-
+यह सब कबन्ध-डांस के आगे फीका है। पृथ्वी के नीचे दब जाने, अँधेरे कमरों में खो जाने का सपना आदमी अक्सर तब देखता है जब देर से खाना खाकर बाई करवट सो जाये, खासकर तली-भुनी चीजें खाकर। व्यायाम करने, उचित समय पर अल्पाहार करने से ये दुःस्वप्न दूर हो सकते हैं। उम्र पचास से ज्यादा हो तो रात्रि को केबल फलाहार अति उत्तम है।
+अपने ही नगर में यह अनुभव करना कि वह अपरिचित है, मिलों के बीच में सहसा यह बोध होना कि ये अजनबी हैं-न्यूरॉसिस के बहुत हल्के-फुल्के रूप हैं। सड़कों का उछलना-कूदना, लैम्प पोस्टों की बातें करना न्यूरॉसिस को छूनेवाले दिवास्वप्न मात्र है- कल्पना की अतिशयता जो अर्धविक्षेप का रूप भी ले सकती है। एक ने लिखा-
+सड़कें चाबुक-सी उछलती हैं 
+मैदान पैट झाड़ कर 
+उठ खड़े 
+होते हैं।
+दूसरे ने लिखा
+सब सड़कें 
+हाथों में हाथ फँसाकर 
+एक घेरे में नाचने लगती हैं।
+ 
+119
+तीसरे ने लिखा
+बेतरतीब ढोती सड़कें 
+घबड़ाकर मकानों पर चढ़ गई हैं। 
+चौथे ने लिखा
+सड़कें दौड़ती हैं 
+मिलने को गले, 
+चौराहे भागते हैं 
+एक दूसरे से। 
+पाँचवें ने लिखा
+क्षण-भर बाद उठकर यह सड़क 
+उस रेत पर बैठेगी, तट पर खड़ी होगी, 
+जाने क्या सोचेगी, फिर डूब जायगी। 
+यानी नदी में डूब जायगी क्योंकि इस सड़क के पास नदी बहती है। जब सड़कों का यह हाल है तब दीवारें दूसरों की बातें सुनें, उन पर विचार करें, यह वाजिब ही है। उनके कान बहुत दिनों से हैं। 
+मुंडेरों के कन्धे हिलते हैं 
+झरोखे झाँकते हैं,
+ दीवारें सुनती हैं,
+ मेहराबें जमुहाई लेती हैं। 
+एक अन्य कविता में-
+दीवारें खड़ी सोचती रहीं...
+माइक ने जाते समय 
+शहर की दीवारों से कहा...
+अस्तित्ववादी दर्शन में भले ही वस्तुजगत् मृत हो, मानव-चेतना ही सत् हो, व्यवहार में कवि के लिए मुर्दा चीजें जानदार हैं और जानदार चीजें मुर्दा हैं। कोई आश्चर्य नहीं कि नयी कविता में आत्महत्या का जिक्र बार-बार आता है।
+लक्ष्मीकान्त वर्मा-
+आज मैं प्रेत हूँ 
+क्योंकि मैं अपनी मौत से नहीं मरा हूँ 
+मैंने की है आत्महत्या जान-बूझकर ! 
+विजयदेव नारायण साही-
+ऐसे ही मैंने सृजन को देखा है 
+और उसे मृत्यु की तरह पहचाना है 
+वह हत्या से उपजता है
+ 
+120
+और आत्महत्या की ओर बढ़ता है। 
+जगदीश गुप्त-
+मानता हूँ खुदकुशी को कायरों का काम 
+निश्चय, आत्मघाती भावना से घृणा करता हूँ। 
+मगर इस क्षण न जाने क्यों यही जी चाहता है 
+झाँक लूँ उस अन्ध तमसावृत अजाने लोक में 
+जिसमें हजारों प्रेत बसते हैं। 
+गिरिजाकुमार माथुर-
+किसी ने भी 
+मेरी अन्तिम आत्महत्या नहीं देखी। 
+श्रीकान्त वर्मा-
+न मैं आत्महत्या 
+कर सकता हूँ
+न और का 
+खून ! 
+यह मूल्यों के विघटन का युग है। हर चीज दूट रही है, कवि टूट रहा है, कविता टूट रही है। फासिस्ट तानाशाही के पनपने के लिए वह हवा बहुत मुफ़ीद होती है जिसमें मनुष्य के लिए हत्या और आत्महत्या में ज्यादा फर्क़ न रहे। नयी कविता रचने वाले देश, जनता और इतिहास को जिस ढंग से याद करते हैं, उससे अन्दाज होता है कि जनतन्त्र ख़त्म हो जाय और फासिस्ट तानाशाही कायम हो तो इन्हें कोई ख़ास तकलीफ़ न होगी। जीवन व्यर्थ है, इतिहास व्यर्थ है, इसलिए दो तरह की शासन-व्यवस्थाओं में भेद करना व्यर्य है।
+एक बड़े हाल में सिंहासन पर सुनहरी पोशाक पहनकर एक आदमी बैठ जाता है। ‘यन्त्रवत् दर्शक ताली बजाते हैं।’ दूसरा व्यक्ति सबसे हाथ उठवाकर पहले को गद्दी से नीचे बिठा देता है। ‘सहमत दर्शक शोर मचाते हैं।’ तीसरा आकर दोनों को खिड़की से बाहर फेंक देता है। ‘भयभीत दर्शक जोश दिखाते हैं।’ चौथा आकर सिहासन उठा ले जाता है, हाल पर बाहर से ताला जड़ देता है। ‘बन्द हुए दर्शक नारे लगाते हैं।’ गिरिजाकुमार माथुर के लिए इतिहास इस तरह का तमाशा है। और-‘इतिहास अंधा है’, ‘इतिहास बहरा है', ‘इतिहास गूंगा है’, ‘इतिहास लगड़ा है।’
+इतिहास इसलिए भी लगड़ा है कि उसके कई 'हीरो' लगड़े हैं। लक्ष्मीकान्त बर्मा पूछते हैं
+इतिहास के जंगों से 
+म्युजियम के जिरह बख्तरों से
+ 
+121
+टूटी बन्दूक से
+लँगड़े तैमूर से
+क्या मिला? 
+विजयदेव नारायण साही के लिए अग्निकुण्ड में 'बदहवास शताब्दियाँ' नागों की तरह गिर रही हैं और
+जो है
+aয়ন্ত্রক-আল্পক কব অল বহু ই
+और जो नहीं है
+वह भी धधक-धधक कर चल रहा है।
+कैलाश बाजपेयी के लिए
+वे तानाशाह
+जनहितैषी
+वे धर्मपुत्र
+सब अपनी-अपनी तरह के नरभक्षक थे। 
+ये कवि कभी-कभी कृपा करके देश के बारे में भी सोचते हैं। सोचते हैं और बेहद निराश होते हैं। दुखी स्वर में पूछते हैं, इस देश का मैं क्या करूं? उनका सबसे विकट दुर्भाग्य मानों यह है कि वे इस भारत देश में पैदा हुए हैं। यहाँ के नेता तो बेईमान हैं ही, जनता मूर्ख है जो उनके पीछे चलती है। भीड़ से जितनी नफरत नयी कविता के रचयिता को है, उतनी और किसी दूसरे को नहीं। अपने अकेलेपन, होने या न होने की अनोखी अनुभूति और प्रगाढ़ सर्जनात्मक पीड़ा के कारण उसे शेष भारतवासी गँवार, असभ्य और मूर्ख लगते हैं, उनमें जो पढ़े-लिखे हैं, वे निहायत 'मीडिऔकर' हैं, बौने हैं। ‘टूटी चाय की प्यालियों और तश्तरियों जैसे निरर्थक लोग;’ स्वभावत: ऐसे लोगों के बीच में लक्ष्मीकान्त वर्मा को लगता है, उफ़ कितना अजनबी हैं, कितना निर्वासित हूँ मैं ! लोकमत, मानवता, जनता -सिर्फ चेहरे हैं, गिरिजाकुमार माथुर के अनुसार। हिटलर का जो कहना था, बही गिरिजाकुमार ने कविता में उतारा है-
+लोग न्याय से नहीं
+शक्ति से प्रसन्न होते हैं
+आतंक से प्रीति करते हैं।
+श्रीकान्त वर्मा ने तो ‘देश को खोकर ही’ कविता प्राप्त की। कुछ राजनीतिज्ञ इस भीड़ को संगठित करने का प्रयत्न करते हैं, उसे नारे लगाना सिखाते हैं। भारतभूषण अग्रवाल इन पर व्यंग्य करते हुए कहते हैं-
+भावों को भूलो, और
+नारों के हो जाओ
+ 
+122
+भीड़ों से निकली और
+भीड़ों में खो जाओ ! 
+नारेबाजी की बीमारी ख़ासतौर से कम्युनिस्टों को होती है। पूंजीपतियों को शिकायत है कि ये सब मास्को या पीकिग के दलाल हैं। इससे मिलता-जुलता खयाल भारतभूषण अग्रवाल का है। रेस्तराँ में किसी महिला से कहते हैं
+लजाओ मत सुन्दरी !...
+आस-पास बैठे ये लोग...
+यहाँ नहीं कहीं और हैं।...
+और ये कामरेड ? 
+ये यहाँ नहीं 
+ये चीन और रूस में हैं। 
+अस्तित्ववादी कवि की निगाह में दुनिया के मार्क्सवादी-क्या साहित्य में, क्या राजनीति में-हमेशा सस्ते समाधान ढूँढ़ते हैं।
+मगर हम और हम जैसे 
+कि जिनसे जिन्दगी की बात का मतलब निकलता है 
+महज आसान रस्तों में भुलाये जा नहीं सकते। 
+इसलिए विजयदेव-नारायण साही और उनके समानधर्मा मित्र आत्महत्या द्वारा मृत्यु के साक्षात्कार की तलाश में घूमते हैं (यानी कविता के कल्पना-लोक में)। पर साही की अनुभूति में वह प्रगाढ़ता अभी नहीं है जो कैलाश वाजपेयी या राजा दुबे की रचनाओं में है। कैलाश वाजपेयी ने 'एक नया राष्ट्रगीत' लिखा है, जिसकी शुरूआत यों होती है:
+सौ करोड़ से जयादा लिजलिजे पंजे 
+दलदल में धँसे हुए,
+रीढ़ की जगह एक केंचुआ...
+और अंत इस प्रकार :
+यही क्या कम है कि मैं सेंतमेंत में 
+पिछले बीस साल से दुनिया का 'महान् गणतन्त्र 
+कहला रहा हूँ। 
+राष्ट्रगीत लिखने की इस प्रतियोगिता में स्वर्णपदक मिलना चाहिए राजा दुबे को-
+सड़े हुए केले जैसा 
+मेरा अंग अंग गलता जाता है...
+हो गया सारा का सारा राष्ट्र 
+किसी तवायफ के घर उतरी जूती...
+ 
+123
+और जनता?
+जापानी बबुआ
+वह भी बिन चाभी...
+गोल बाँधक अब
+खड़ी हो गयी है तमाशों की अभ्यस्त भीड़ 
+मेरे चारों ओर ! 
+भ्रष्ट है भीड़, और भ्रष्ट है भीड़ का शोर...
+लोगो, सुनो लोगो,
+मैं किसी फाहशा के मुखारविन्द से 
+‘जनगणमन अधनायक जय हे’ सुनकर
+मरना चाह रहा हूँ।
+तवायफ के घर उतरी जूती ! ‘भारतमाता ग्रामवासिनी’ के बाद से अब तक नयी कविता ने कितनी प्रगति की है !
+तवायफ, वेश्या-इससे अधिक चालू उपमान नयी कविता में शायद ही दूसरा हो। नयी कविता का सर्जक उसकी तरफ खिंचता है, उस पर थूकता भी है। वेश्या उस वीभत्स की प्रतीक है जिसे कवि ने अपने मनोविनोद के लिए कल्पना लोक में रचा है। कैलाश बाजपेयी के हाथ में धुआँजिली ‘वेश्या-इच्छाओं की' राख है। लक्ष्मीकान्त बर्मा की राय में शान्ति के बारे में उस कुलवधू से पूछना चाहिए जो ‘कई बार विचारों की वेश्या हो गई है’ (विचारों की वेश्या का अर्थ जो भी हो)। अजितकुमार सड़क से सहानुभूति प्रकट करते हुए कहते हैं:
+पड़ी ही है एक बेहया की तरह 
+-खुली, ठंड़ी, उदासीन!...
+-सबको सहती। 
+अपने में लीन। 
+-एक वेश्या।
+बीभत्स-विशेषज्ञ श्रीकान्त वर्मा के यहाँ औरों की अपेक्षा वेश्या-उपमान की खपत ज्यादा है। एक चित्र : एक कवि दूसरे कवि से समय पूछ रहा है, ‘वेश्याएँ खुश हैं’, कुत्ते हड़बड़ाकर उठ आये हैं। कवि के सामने समस्या है, इस। सारे क्रम का मैं क्या करूं? क्या बागडोर दे दूं वेश्याओं के हाथ में ? एक परेशानी और है। जिस कवि की बाणी में आज तेज है, वह दस साल बाद इस तरह लौट आता है-
+जैसे किसी वेश्या के कोठे से 
+अपने को बुझाकर। 
+अब एक प्राकृतिक दृश्य: पूर्व दिशा के नितम्ब पर स्खलित करता है अपने
+ 
+124
+शौर्य को तेजस्वी सूर्य, कराहती हैं सारे शहर की वेश्याएँ जैसे सारे शहर की वेश्याओं पर सूरज सवार था। दूसरा दृश्य : नावें कई यात्रियों को उतारकर वेश्याओं की तरह थकी पड़ी हैं घाट में। तीसरा दृश्य : कवियों की झूठ में लिपटी हुई 'वेश्या-माँ' अपनी सन्तानों का स्वर्ग देख रही है। दुनिया की बन्दरगाहों पर अन्धकार बरस रहा है ‘मगर वेश्याई स्वर्ग में’ फोड़ों की तरह उत्सव फूट रहे हैं। फिर एक प्रशंसनीय समाजसेवा का काम : ‘मैं एक पेशाब घर की दीवार पर’ जाकर लिख आता हूँ चाक से, खबरदार ! हैजा फैलाती हैं मक्खियाँ, खबरें, अख़बार- टांगें फैलाती हैं
+रंडियाँ,
+धनी रोजगार ! 
+इसके बाद कवि घर लौट आता है और प्रश्न करता है:
+क्या मैं पड़ा रहा हूँ अपनी स्त्री की जाँघ की दराज में ?
+कहीं कोई ख़ामी है जो इन कवियों को त्रास देती रहती है, इनके मन को आक्रान्त करने वाले दुःस्वप्नों की रचना करती है, जो इनका ध्यान संसार के अन्य व्यापारों से खींचकर एक ही विषय पर केन्द्रित कर देती है।
+मैं तुममें घुटता रहा और
+अपने में चुकता रहा किन्तु
+तुमको सारा सका न पा
+अपने को सारा सका न दे। 
+इसलिए स्वभावत:
+प्रत्येक सुबह तुम लगती ही
+कुछ और अधिक अजनबी मुझे। 
+फ्रायड की बात सच मालूम होती है। मनुष्य की दमित, अतृप्त कामेच्छाएँ उसके सारे सामाजिक दृष्टिकोण को रंग देती हैं। यह सोचकर उसे कुछ सान्त्वना मिलती है कि一
+कुछ स्त्रियाँ
+प्रेम करती हैं
+वर्दी से ;
+बाकी 
+नामर्दी से ।
+अजनबीपन, अकेलेपन और प्रेम की निस्सारता के दर्शन का स्रोत यही है:
+प्रेम
+अकेले होने का ही 
+एक और ढंग है।
+ 
+125
+सार्त्र और श्रीकान्त वर्मा की सह-अनुभूति का मूल उद्गम एक है। इन अकेले होने वाले प्रेमियों की काफी बड़ी भीड़ है, भले ही उनमें हरएक अपने को बहुत अकेला महसूस करता हो। राजा दुबे कहते हैं: तुम्हारा प्रेम जैसे एक फ्रेम है जिसमें तुम मुझे अपनी मनचाही आकृति में कस लेती हो। फिर पुष्ट कन्धों से उड़ाती हुई बदन गन्ध इत्यादि। प्रणय-व्यापार की परिणति यह है :
+और हमारे बीच
+रह जाती है कविता बनते-बनते
+टूट जाता है। छन्द मँजते-मँजते
+और हम थक जाते हैं रचते-रचते
+कुछ का कुछ। 
+इस सफलता के बाद वह एक कविता रचते हैं, 'सारी प्रेयसियों के नाम'। शीर्षक भिन्न है, प्रणय-व्यापार की परिणति अभिन्न है:
+एक लड़की जैसे एक बहुत अच्छा सपना !
+और मुझे घेर लेता है
+मेरा ही हारा हुआ अकेलापन। 
+एक अन्य कविता में अकेलेपन से सपनों का सम्बन्ध स्पष्ट करते हुए उन्होंने लिखा :
+एक आदमकद आइना :
+टूटता है जिसमें एक दृश्य
+मैं ही हूँ उसका एक नपुंसक नायक।
+'आत्मजयी' के कवि कहते हैं :
+तत्पर शरीर के कण-कण में लपकता काम वेग...
+देह के अश्लील आकर्षण
+थमे संकेत सहसा स्पष्ट होते जा रहे हैं।...
+वह जो बीत गया
+निष्प्रयोजन-सा एक सुख-
+जहाँ से अभी-अभी समाप्त होकर
+लौटा वह अनर्थ और बे-स्वाद
+मानो कुछ पाकर नहीं-खोकर...
+मरा नहीं
+किन्तु फिलहाल पूरी तरह चुका हुआ। 
+कुछ तो जन्मजात नये कवि हैं; कुछ लड़कपन में नये कवि बनने के आवश्यक गुण प्राप्त कर लेते हैं; कुछ ऐसे भी हैं जो प्रौढ़ वय में-अनेक वर्षों तक सुखी गृहस्थ जीवन बिताने के बाद-उस मार्मिक स्थिति तक पहुँचते हैं। गिरिजाकुमार
+ 
+126
+माथुर की कुछ कविताएँ बड़ी ही हृदयस्पर्शी हैं। यथा :
+डूबकर भोगे हुए
+कितने अद्वितीय रसगोपन क्षण
+होम पर धरे मैंने
+-गन्ध पर उठी नहीं। 
+अन्य कविता में :
+जितने चटकदार क्षण आये
+बिना बोले चले गये
+जितने चटखारे-भरे दिन पाये
+सबको हम थोड़ा-बोड़ा जूठा कर
+छोड़ चुके
+कुछ भी ललचाने वाली चीज अब रही नहीं। 
+इस नयी कविता ने न जाने कितनों की गृहस्थी बरबाद कर दी है। शकुन्त माथुर की स्पष्टवादिता देखिए :
+मेरा और तुम्हारा
+अभी तक चलता प्यार
+कहाँ खींचकर ले आया है
+जहाँ के सारे बल्ब फ्यूज हैं
+सपाट धरती पर
+सिर्फ एक-दूसरे को बैठे
+हम घूर रहे हैं
+और सामने के दो खंडहर
+सिद्ध कर रहे हैं अपना क्रम। 
+नयी कविता लिखने वालों में पुरुष ही अधिक हैं, स्त्रियाँ बहुत कम, उतनी भी नहीं जितनी छायावादी कविता लिखती थीं। वे शायद नयी कविता तब लिखती हैं जब नये कवि से ऊबती हैं-यानी उस कवि से जो कविता चाहे बहुत पहले से करता आया हो, पर जो नया कवि हाल में बना हो।
+सार्त्र के नायक रोकातै को हर चीख थुलथुल, निर्जीव, लिजलिजी मालूम होती थी। हिन्दी के अस्तित्ववादी कवि आत्मवत् सर्वभूतेषु देखते हुए उसी प्रकार संसार और उसके सजीव-निर्जीव पदार्थों का वर्णन करते हैं। रघुवीर सहाय की एक कविता है 'दुनिया'। कैसी है यह दुनिया ?
+दुनिया एक पपड़ियाई हुई-सी चीज हो गई है...
+दुनिया एक चिपचिपाई हुई-सी चीज हो गई है...
+ 
+127
+दुनिया एक फेंफूदियाई हुई-सी चीज हो गई है...
+दुनिया एक बजबजायी हुई-सी चीज हो गई है। 
+कैलाश वाजपेयी के राष्ट्रगीत की शुरूआत होती है, ‘लिजलिजे' पंजों से। वह स्वयं ‘मांस ढके गिजगिजे अन्धकार में हर रात अपने को फेंककर सुख से नष्ट होते हैं! गिरिजाकुमार माथुर की अन्तदृष्टि के सामने :
+एक निश्चेष्ट मिट्टी के लोंदे सा बादल
+आसमान में ठसकर बैठा है। 
+लेकिन ये बादल बगैरह के उपमान पुराने पड़ गए। नये उपमानों में उल्लेखनीय हैं कछुए और केंकड़े। जगदीश चतुर्वेदी कहते हैं:
+सभी मर्द घिनौने कछुओं से पहने हुए हैं खोल
+केंकड़े-सी सिमटी जा रही हैं रतिक्रान्त युवतियाँ
+बुझे बल्बों की कतार-सी टिड्डियों की टोली;
+नपुंसकों का हुजूम ! 
+नयी कविता में उपमानों का 'पासिंग' खूब होता है। जगदीश चतुर्वेदी के यहाँ बुझे बल्बों की कतार है तो शकुन्त माथुर के लिए जहाँ के सारे बल्ब फ्यूज हैं। जगदीश चतुर्वेदी के यहाँ युवतियाँ केंकड़े-सी सिमट रही हैं; कैलाश वाजपेयी के यहाँ :
+सूर्याकृति केंकड़ा खिसकता है
+मांस के बुरादे पर?
+नयी कविता में केंचुए भी काफी हैं। सर्वेश्वरदयाल सक्सेना ने लिखा:
+बिलबिलाकर बिछ गए हैं
+केंचुए अन्धे !
+कैलाश वाजपेयी ने सौ करोड़ लिजलिजे पंजों से जोड़ा : ‘रीढ़ की जगह एक केंचुआ’। सौ करोड़ पंजों से अलग अपने दिमाग और होंठों के बारे में लिखा:
+मेरे दिमाग में ततयों का छत्ता
+होंठों पर कनखजूर चिपका है।
+मकड़ा भी अच्छा उपमान है। सर्वेश्वरदयाल सक्सेना ने एक कविता में लिखा-‘वृद्ध मकड़ा आयु का चुप जाल है बुनता।’ दूसरी में लिखा :
+चाँद आकाश में
+बड़े सुनहरे मकड़े की तरह
+धीरे-धीरे गर्व से रेंगता हुआ आता है
+मुझे दबोच लेता है। 
+केंकड़ों, केंचुओं, कछुओं, मकड़ों से कहाँ तक काम चले ! इस भारत देश में वहाँ और बहुत-सी खराबियाँ हैं, वहाँ एक यह भी है कि उसने कवियों के लिए काफी उपमान पैदा नहीं किए। इसलिए उपमानों की तलाश में कवि मिस्र, यूनान,
+ 
+128
+फिलिस्तीन कहाँ-कहाँ की यात्रा नहीं करते। बहुत साल पहले 'नाश और निर्माण' के युग में गिरिजाकुमार ने लिखा था :
+पर मीतों के इन पिरामिडों,
+-इन धौलागिरि, सुमेरुओं पर
+मिट जाती स्वयं मृत्यु आकर। 
+पिरामिडों के साथ उसी कविता में ममी :
+अब ये बसन्त
+कितने सहस्र वर्षों की ममी बना आया...
+भारतभूषण ने लिखा :
+और निस्तब्धता का यह पिरामिडी प्रसार
+मेरे बस का नहीं। 
+फिर लक्ष्मीकांत वर्मा ने भी लिखा :
+और मैं केवल एक अस्तित्वहीन
+निर्जीव ममी सा’
+पिरामिड की पतों में दफनाया हुआ-सा लगता हूँ। फिर पीयूष वर्मा ने लिखा :
+...ममियों ने
+आज सदियों के उपरान्त
+फिर करवट ली है
+सोये हुए फराओं की आत्मा
+आज फिर जग पड़ी है।
+नयी कविता से यदि ये पिरामिड, ममी, केंकड़े, मकड़े, कछुए, केंचुए हटा दिए जाएँ तो उसका मूल भाव-तत्व उत्तरकालीन छायावाद, उन्नीसवीं सदी के उत्तरार्द्ध वाली यूरोपीय रूमानियत, से कहाँ भिन्न है? कवि की ऊब, उसका अकेलापन, आत्म-निर्वासन की भावना, आत्महत्या की आकांक्षा-कुछ भी नया नहीं है; पूंजीवादी सभ्यता के आरम्भ से साहित्य में यह सब घटित होता आया है, औद्योमिक पूँजीवाद के प्रसार के बाद वह सब और घनीभूत हुआ है। अन्तर यह है कि आज का अस्तित्ववादी अकेलेपन के आगे जैसे घुटने टेकता है, सामाजिक प्रतिबद्धता से जैसे बचकर भागता है (सिद्धान्त-चर्चा के दौरान भले ही वह प्रतिबद्धता की बात करे), वैसे न शेक्सपियर और मिल्टन ने घुटने टेके-यूरोप के नवजागरणकाल में; न शैली और बायरन बचकर भागे- इंगलैण्ड के रोमांटिक युग में, न प्रसाद और निराला ने आत्मसमर्पण किया-हिन्दी के छायावादी काव्य में। ये सब लेखक अपनी सामाजिक प्रतिबद्धता पहचानते थे। हिन्दी के नयी कविता-लेखकों की सामाजिक प्रतिबद्धता कहाँ है? निराला की शूर्पणखा की तरह साधारण मानवों
+ 
+129
+पर-डाल अवज्ञा की दृष्टि-वे अपने आत्मगत संसार में खो जाते हैं। इन्होंने अपने भीतर नया क्या देखा है जो इनके पूर्वजों ने न देखा था? उन देखी हुई पुरानी बातों को ही अपनी नवीन, मौलिक अनुभूति के बल पर कलात्मक सम्वेदनशीलता से चित्रित करते। वह भी नहीं। जिसके पास दृष्टि है, वह बाहर भी देखता है, भीतर भी। संसार में कोई ऐसा महाकवि अभी तक नहीं हुआ जिसने भीतर देखा हो, बाहर को छोड़ दिया हो या बाहर देखा हो, भीतर को छोड़ दिया हो। यथार्थ की इकाई बहुरूपी, अनेक-स्तरीय, स्थूल से स्थूलतर और सूक्ष्म से सूक्ष्मतर है। पर है वह इकाई, आन्तरिक रूप से सम्बद्ध और अविभाज्य। इसीलिए जो दर्शन आत्मगत चेतना को निरपेक्ष मानता है, वह साहित्यकार के मूल रचनात्मक दृष्टिकोण का ही नाश करता है, वैसे ही जैसे यान्त्रिक भौतिकवाद मानवचेतना को वस्तुजगत का प्रतिबिम्ब मात्र मानकर साहित्यकार की रचनात्मक क्षमता को ही अस्वीकार करता है।
+यूरोप की रोमाटिक कविता में यह कमजोरी मौजूद थी कि वह यथार्थ से मुँह मोड़कर कवि की व्यक्तिगत आशा-निराशा, दुख-सुख, स्वप्नशीलता, पलायनप्रियता से उलझ जाती थी। औद्योगिक क्रान्ति के बाद समाज का पुराना ढाँचा तोड़कर जो व्यक्तिवाद उदय हुआ, उसका एक आर्थिक आधार था, सांस्कृतिक क्षेत्र में उसका सापेक्ष महत्व भी था। 18वीं सदी के रीतिवाद की सीमाएँ लाँघता हुआ यूरोप का नया लिरिक-काव्य इसी व्यक्तित्ववाद के सहारे पनपा, फला-फूला और हमारे देश समेत संसार के अनेक देशों के साहित्य को प्रभावित कर सका। किन्तु उन्नीसवीं सदी के अन्त तक यह धारा अपना कार्य सम्पन्न करके क्षीण हो रही थी। नये रूमानी कवि अनुभूति की तलाश में ऐबसिन्थ, हशीश, लीडनम का सहारा ले रहे थे। गाँजा-चरस से स्फूर्ति पाने के आकांक्षी कोई नया काम नहीं कर रहे हैं जिसे-या जिससे मिलता-जुलता काम-उनके आदि प्रेरणा-स्रोत न कर चुके हों। वैसे चिलम से लौ उठाना भारतीय संस्कृति के अधिक अनुकूल माना जा सकता है।
+रोमाण्टिक काव्य की व्यक्तिवादी प्रवृत्ति क्रमशः विकृत होती हुई अब अस्तित्ववाद के रूप में प्रकट हुई है। चरम व्यक्तिवाद को वह सामाजिक दर्शन का रूप देकर प्रस्तुत करती है। रोमाटिक कवि रूढ़ियाँ तोड़कर नये सौन्दर्यबोध और नवीन सामाजिक मूल्यों की ओर बढ़े थे। अस्तित्ववाद ने सौन्दर्यबोध की उपेक्षा और मानवमूल्यों की अस्वीकृति को ही एक रूढ़ि का रूप दे दिया। यह बात फ्रांस के अस्तित्ववादियों पर उतना लागू नहीं होती जितना हिन्दी में उनके, अनुवर्तियों पर। रोमाटिक कवियों में एक प्रदर्शनवादी रुझान था, दुनिया को यह दिखाने की आकांक्षा कि वह कितने पतित, पीड़ित अथवा त्रस्त हैं। नयी कविता में यह रूमानी प्रदर्शनप्रियता चरम सीमा तक पहुँच गयी है।
+ 
+130
+जो अपने को पीड़ित, पतित, निर्वासित, अर्द्ध-विक्षिप्त महसूस करता है, वहसहानुभूति का पात्र है, सह-+अनुभूति का नहीं। 'न्यूरॉसिस' का गहरा सम्बन्ध सामाजिक परिस्थितियों से है; मनुष्य निरुपाय और त्रस्त होकर ही अर्ध विक्षिप्त होता है। किन्तु अस्तित्ववादीं लेखक होशहवास में, अपना भाग्य स्वयं रचने का जन्मजात अधिकार सिद्ध करते हुए 'न्यूरॉसिस' का वरण करते हैं। सार्त्र के अस्तित्ववाद में यह असंगति है कि वह दार्शनिक स्तर पर विवेक से अपना रास्ता आप चुनने का पक्षधर है, कलात्मक स्तर पर वह अपने को अर्ध विक्षेप से ग्रस्त पाता है। सार्त्र ने जब-जब स्वस्थ मन से अपने अर्ध-विक्षेप को देखा है, उन्होंने तटस्थ होकर उसकी आलोचना की है। 'उबकाई' कहानी का जिक्र करते हुए उन्होंने कहा था, ‘उस समय मुझमें यथार्थबोध की कमी थी। तब से अब मैं बदल गया हूँ। यथार्थ को अनुभव करना मैंने धीरे-धीरे सीखा है। मैंने बच्चों को भूखों मरते देखा है। मरते हुए बच्चे के आगे 'उबकाई' में कोई वजन नहीं है।’ ('लाइफ' में फ्रैंक कैपलर का लेख : डीलिंग विद अर्थली हेल्स)।
+हिन्दी कवियों ने न्यूरॉसिस' को तटस्थ दृष्टि से देखने वाला यह विवेक छोड़ दिया है। वह उसे महान् दार्शनिक उपलब्धि मानकर ध्यानाकर्षण द्वारा अनुभूति के स्तर पर उसे उतारने की कोशिश करते हैं।
+हर बार नये-नये 
+अनदेखे काटों के कपड़े पहने मैंने 
+हाथ बाँध फिर भी 
+अस्पृश्य सा खड़ा रहा 
+-प्रतिमा पर बोली नहीं। 
+कैसे बोले ? प्रतिमा पुरुषत्व देखकर बोलती है, नये-नये काटों के कपड़ों पर नहीं रीझती। सौभाग्य से नयी कविता-लेखकों में अधिकांश विक्षिप्त होने का अभिनय करते हैं, वास्तव में विक्षिप्त हैं नहीं। विक्षिप्त होना उनके 'होने' से कोसों दूर है। बड़े पूंजीपतियों के किस पत्र के सम्पादकीय विभाग में नौकरी करने से कितनी तनखाह मिलेगी, किस सम्पादकीय नीति पर चलने से मालिक निकालेगा नहीं, या अन्य किसी सरकारी संस्था से चिपकने के लिए कौन-सा फलसफा अपनाना चाहिए-यह सब वे बखूबी पहचानते हैं। पूंजीवाद की खुली वकालत करके न साहित्य में जीना सम्भव है, न राजनीति में। विद्रोही का बाना जरूरी है। अस्तित्ववादी कवि विद्रोही हैं-पूरे समाज से, नैतिक मूल्यों से, कविता से, अपने से। पूंजीवादी नेता जब भ्रष्टाचार देखकर दुखी होते हैं, तब कहते हैं-सारे देश का नैतिक पतन हो गया है, जनता का ही चरित्र भ्रष्ट हो गया है, हम सब लोग स्वार्थी और कायर हो गये हैं। इस प्रकार वे पूंजीपतियों को और अपने को भ्रष्टाचार की जिम्मेदारी से साफ़ बचा जाते हैं। नयी कविता के लेखक जब सारी
+ 
+131
+दुनिया को सड़ती-बजबजाती हुई देखते हैं, जब वे सारे देश को पस्त और मुर्दा देखते हैं, जब वे जनता को निष्क्रिय और मूर्ख कहते हैं, समस्त इतिहास की व्यर्थता सिद्ध करते हैं, तब वे पूंजीवादी दृष्टिकोण से ही यथार्थ को देखते और परखते हैं। हिन्दी में अस्तित्ववाद एक अराजकतावादी धारा है। अराजकतावाद जनता की संगठनबद्ध, सामूहिक कार्यवाही का विरोध करता है। वह समझता है कि कुछ अद्वितीय महापुरुषों के बलिदान और वीरता से जनता का उद्धार हो जाएगा। हिन्दी के अस्तित्ववादी ऐसे किसी भ्रम के शिकार नहीं हैं कि वे जनता का उद्धार कर रहे हैं किन्तु उन्हें यह भ्रम अवश्य है कि वे हिन्दी कविता का विकास कर रहे हैं। विकास की इस सर्जनात्मक प्रक्रिया में वे कभी अपने को तुलसीदास और शेक्सपियर से बढ़कर मानते हैं, कभी-आत्मबोध के विरल क्षणों में-उन्हें सारा प्रयास व्यर्थ जान पड़ता है और वे कहते हैं, ‘हम सब बौने हैं।’
+अस्तित्ववाद यदि समाज-व्यवस्था के प्रति वास्तविक विद्रोह हो तो वह साम्राज्यवाद, सामन्तवाद और पूंजीवाद के प्रति विद्रोह हो। किन्तु वह भरसक अपने अन्तर्जगत् को सामाजिक सम्बन्धों की छूत से बचाकर रखता है। जब वह इन सामाजिक सम्बन्धों पर दृष्टिपात करता है, तब समाजवाद और पूंजीवाद, जनता और उसके शोषक-दोनों को कोसकर अपना सामाजिक दायित्व निबाह डालता है। यदि नयी कविता के लेखक वास्तव में विद्रोही होते तो नये यथार्थबोध से वे हिन्दी कविता को समृद्ध करते। स्थिति इससे बिल्कुल उलटी है। नयी कविता ने अपने भावबोध और उपमानों का ऐसा कल्पनालोक रच लिया है जो छायावाद से कहीं ज्यादा काल्पनिक और रीतिवाद से कहीं ज्यादा रूढ़िबद्ध है। गनीमत यही है कि पिछले बीस साल में बहुत-सी कविता अस्तित्ववाद से हटकर भी लिखी गयी
+ 
+132
+मुक्त्तिबोध का आत्मसंघर्ष और उनकी कविता
+'तार सप्तक' के लिए अपनी कविताएँ भेजते हुए मुक्तिबोध ने अपने पिछले दिनों के जीवन पर निगाह डाली और लिखा : ‘मानसिक द्वंद्व मेरे व्यक्तित्व में बद्धमूल है।’
+माखनलाल चतुर्वेदी और रमाशंकर शुक्ल की कविताएँ पढ़ कर उनके मन में सौन्दर्य की भूख जगी थी, मराठी और रूसी उपन्यास पढ़ कर उन्होंने शोषित जनों से सहानुभूति करना सीखा था। सौन्दर्य प्रेम और विश्व-मानव का सुख-दुःख-‘इन दोनों का संघर्ष मेरे साहित्यिक जीवन की पहली उलझन थी।’ (तार सप्तक में वक्तव्य)।
+तार सप्तक के प्रकाशन से पहले, चार-पाँच साल तक, वह मानसिक रूप से अशांत रहे। उन्हें लगता था, मन ही नहीं, शरीर भी ध्वस्त हो गया है। इन दिनों बर्गसों का अर्द्ध रहस्यवादी जीवनदर्शन उनके मन को सहारा देता था और ‘मेरा व्यक्तिवाद कवच की भाँति काम करता था।’ (उप.)।
+1942 में वह मार्क्सवाद के प्रभाव में आए। सालभर के प्रयत्न से ‘पाँच साल का पुराना जड़त्व निकालने की कोशिश की।’ पूरी सफलता नहीं मिली, क्योंकि ‘पुरानी परंपरा बिल्कुल छूटती नहीं है।’
+बीस साल बाद तार सप्तक का दूसरा संस्करण प्रकाशित हुआ। स्वाधीन भारत में बिताए हुए दिनों को याद करके उन्होंने लिखा, ‘अचानक अंतरमुख दिशाएँ और भी दीर्घ और गहन होती गयीं। किंतु यह भी एक तथ्य है कि इस आत्मग्रस्तता के बावजूद और शायद उसको साथ लिये-लिये मेरा आत्मसंवेदन समाज के व्यापकतर छोर छूने लगा।’
+ये अन्तरमुख दशाएँ क्या थीं, कैसे गहनतर होती गयीं, आत्मग्रस्तता का रूप क्या था, उसके बावजूद या उसको साथ लिये आत्मसंवेदन कैसे समाज के व्यापकतर छोर छूने लगा-मुक्तिबोध के काव्य का विवेचन करते हुए इन प्रश्नों का उत्तर देना आवश्यक है।
+ 
+133
+जिन दिनों पंत जी अरविन्द दर्शन की ओर आकृष्ट हुए, उन्हीं दिनों मुक्तिबोध की कविता में रहस्यवादी रुझान प्रकट हुआ। प्रतीक (संख्या 1) में पंत जी की एक कविता छपी ‘ज्योति भारत'। उन्होंने आशा प्रकट की कि धरती पर अमृत ज्योति और दिव्य चेतना की वर्षा होगी। दूसरी कविता छपी-‘आवाहन'। पंत जी ने नूतन मन की सृष्टि का आह्वान किया, जिससे स्वर्ण शान्ति में भू पर ऐक्य और शान्ति का शोभन स्वर्ग बने।
+प्रतीक (संख्या 2) में मुक्तिबोध की कविता छपी- 'मुझे पुकारती हुई पुकार'। कवि ने जो सत्य पाया है, वह अपूर्ण है, जीवन की अनुभूति से जो प्राणमूर्ति गढ़ी है, वह खण्डित है। इसी अपूर्णता के बोझ से मन में पुकार उठती है-पूर्णता की तलाश कर। पुकार सुन कर तिमिर-विवर में पड़ी हुई अशान्त नागिनी जाग उठती है। मृत्युगीत के छन्द नष्ट हो जाते हैं, ‘दबी हुई अनंत ज्योति’ जाग उठती है।
+यह जो तिमिर-विवर में नागिनी उठती है, वह कुण्डलिनी है। 
+एक कविता है-‘कल जो हमने चर्चा की थी।' इसमें मुक्तिबोध किसी मित्र के साथ ज्वालामुखियों के भीतर पैठने और लावा के उद्यम तक पहुँचने का वर्णन करते हैं। वहाँ देखते हैं-धरती की महानाड़ियाँ ‘इड़ा-पिंगला फड़क रही थीं।’ पास ही सुषुम्ना भी है जिसके ‘अंगारी प्राणपथों पर’ वे घूमते हैं। आगे कुण्डलिनी का उल्लेख है :
+निर्णय निश्चय-
+जीवन संचय की कुंडलिनी, 
+पृथ्वी के भीतर की ज्वालामयी कमलिनी की 
+विवेकमय पंखुरियों पर 
+हम जा लेटे !! 
+यहाँ कवि ने शान सरोवर का जल पिया, आस्था का अक्षयवट् देखा और सूर्यकन्या देखी, जिसके अन्तर में विवेक का रस बहता है और जो कवि को सूचित करती है कि ‘आत्मा का प्रतीक है सूरज’।
+कबीर से लेकर प्रसाद तक रहस्यवादियों ने इड़ा, पिंगला, सुषुम्ना, कुण्डलिनी और कमल का वर्णन किया था पर यह सूर्यकन्या कौन है?
+प्रभाकर माचवे ने लिखा है, ‘अग्नेश्का से मैंने कहा था मुक्तिबोध की कविता 'लावा' है। वह उनसे मिलने गयी। इसके दो कविताओं में इंगित हैं : 'कल जो हमने बातें की थीं' (पृ. 110 से 115) और पृ. 154 पर 'अकेली एक छायामूर्ति।'‘ (राष्ट्रवाणी, फरवरी, 65)।
+(दिल्ली विश्वविद्यालय के उर्दू विभाग में अपने कोश निर्माण कक्ष की अलमारी से अग्नेश्का की डिब्बी से-उनकी अनुपस्थिति में-मुझे सिगरेट देते
+ 
+134
+हुए शमशेर बहादुर सिंह ने कहा था- पोलिश महिला हैं, कविता-प्रेमी हैं, हिन्दी-उर्दू बहुत अच्छी जानती हैं।)
+अग्नेश्का नाम सूर्यकन्या के रूप में सार्थक है। वैसे वह कर्मनिष्ठा जनकन्या भी हैं। सूर्यकन्या-इड़ा, पिंगला, कुण्डलिनी और कमल के साथ- मुक्तिबोध के रहस्यवादी स्वप्न में घुल मिल गयीं।
+मुक्तिबोध ने एक लेख लिखा था : 'सुमित्रानंदन पंत : एक विश्लेषण'। पन्त जी हिन्दी के ज्येष्ठतम कवियों में हैं, पर ‘अब भी तरुण’ हैं, इस बात पर हर्ष प्रकट करते हुए उन्होंने उनकी ‘ऐतिहासिक अनुभूति’ का विश्लेषण किया था जो ‘हिंदी के वर्तमान काव्यक्षेत्र में कम दिखाई देती है।’ इस ऐतिहासिक अनुभूति की विशेषता क्या है ?
+मुक्तिबोध कहते हैं: ‘ऐतिहासिक अनुभूति वह कीमिया है जो मनुष्य का सम्बन्ध सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से स्थापित कर देती है। यह वह जादू है जो मनुष्य को महसूस कराता है कि विश्व परिवर्तन की मूलभूत प्रक्रियाओं का वह सारभूत अंग है। ऐतिहासिक अनुभूति के द्वारा मनुष्य के अपने आयाम असीम हो जाते हैं-उसका दिक और काल अनत हो जाता है। ऐतिहासिक अनुभूति के कारण ही, पंत जी विश्वपरिवर्तन के वर्तमान क्षणों को 'ब्रह्म अहम् की संज्ञा दे सके।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष तथा अन्य निबंध, पृ. 72)।
+अर्थात् पंत के नव रहस्यवाद का नाम है ऐतिहासिक अनुभूति।
+मुक्तिबोध की बड़ी इच्छा थी कि ऐसा जीवनदर्शन मिले जिससे समाज ही नहीं, विश्व के सृजन-प्रलय के रहस्य भी एक साथ उद्भासित हो उठें। मार्क्सवाद पूर्ण ज्ञान का दावा नहीं करता। मुक्तिबोध उस ज्ञान से उकता उठे थे, जो सतत विकासमान हो। विकासमान होगा तो ज्ञान अपूर्ण भी होगा। उन्हें चाहिए था पूर्ण ज्ञान; ऐसा ज्ञान रहस्यवाद ही दे सकता था। मनुष्य को अपने आयाम असीम करने हैं, अपने दिक् और काल को अनन्त बना लेना है। यह सब किसी जादू से ही सम्भव है जो मनुष्य का सम्बन्ध सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से स्थापित कर दे। पन्त अपनी ऐतिहासिक अनुभूति से ऐसा कर सके हैं, मुक्तिबोध भी वैसा कर सकते है।
+ज्वालामुखी के भीतर धरती की महानाड़ियाँ इड़ा-पिंगला फड़कती हैं। यह ज्वालामुखी मुक्तिबोध का मन है। उनकी आत्मा ‘धुले सूर्य का छोटा-सा कण’ है। यह कण ‘रवि-अंतर के साक्षात्कारी क्षोभ-केंद्र से संबंधित है।’ गद्य में जिसे वह विस्फोटकारी केन्द्र कहते हैं, कविता में वही क्षोभ-केन्द्र है। मनुष्य के ज्ञानसम्वेदनों का मूल-केन्द्र है सूर्य।
+यहाँ हृदय-आलंब भाव सब 
+तीव्र ज्ञान-संवेदन के ही पूर्ण बिंब हैं।
+ 
+135
+ठीक सूर्य के मूल केंद्र से उनका उद्गम। 
+मनुष्य के ज्ञान की धारा सूर्य के मूल-केन्द्र से फूटती है, इसलिए यह ज्ञान सामाजिक सत्य का ज्ञान ही नहीं, ब्रह्माण्ड के रहस्य का ज्ञान भी हो जाता है। पन्त जी ने आधुनिक कवि सीरीजवाले अपने कविता-संग्रह की भूमिका में लिखा था कि भारत के ऋषि-मुनि अपने ‘सूक्ष्म नाड़ी मनोविज्ञान’ के कारण ‘सापेक्षता के उस पार’ पूर्ण सत्य की प्रतिष्ठा कर सके थे। मुक्तिबोध भी महानाड़ियों में कम्पन पैदा करके कुण्डलिनी को सहस्रार तक पहुँचा देते हैं। उन्हें भी विश्वास है कि ज्ञानी पूर्वजों ने एक रात मन्त्र पढ़ते हुए नदी में गोता लगाकर ‘एक तेजस्वी शिलाखंड’ प्राप्त कर लिया था जो ‘पूरे ब्रह्माण्ड की केंद्र क्रियाओं का तेजस्वी अंश' था और
+संभव है,
+सभी कुछ दिखता हो उसमें से,
+दूर दूर देशों में क्या हुआ,
+क्यों हुआ, किस तरह, कहाँ हुआ !!
+(एक स्वप्न कथा)
+यह पत्थर वही काम करता है जो पन्त जी की ऐतिहासिक अनुभूति करती है। उसमें यही नहीं दिखायी देता कि दूर देशों में क्या हुआ, उससे यह भी मालूम हो जाता है कि वह सब क्यों हुआ।
+मुक्तिबोध ने रवीन्द्रनाथ, प्रसाद और पन्त को ही न पढ़ा था, उन्होंने तिलस्मी, ऐयारी और जासूसी उपन्यास भी पढ़े थे। इन उपन्यासों से ली हुई शब्दावली और अनेक बिम्ब उनकी रचनाओं में विद्यमान हैं। 'जादुई’ उनका प्रिय शब्द है। तिलस्मी द्वार अचानक खुल जाते हैं। भुतहे महलों में खुद न भी रहे होते तो वैसी इमारतों के वर्णन उन्हें देवकीनन्दन खत्री या उन जैसे लेखकों के उपन्यासों में मिल जाते। वह पहले कवि नहीं हैं, जिन्होंने इस तरह की तिलस्मी सामग्री का उपयोग कविता में किया है। मिसेज रैडक्लिफ के उपन्यासों से ऐसी ही सामग्री कीट्स ने प्राप्त की थी। मुक्तिबोध बाहर की दुनिया में जितना ही मार खाते हैं, उतना ही उनका जादूप्रेमी, भावुक और भोला मन रहस्यवाद की तरफ तेजी से दौड़ता है, कोई ऐसा पत्थर या मणि हाथ आ जाए जिससे अपने और संसार के सब दुख एक साथ दूर हो जाएँ, समाज और ब्रह्माण्ड के तमाम रहस्य जो विश्व वैज्ञानिकों के सामने गुप्त हैं, मुक्तिबोध के सामने अचानक स्पष्ट हो जाएँ। तब जीवन की सारी असफलताओं का क्षोभ दूर हो जाए, संघर्ष में फंस कर उन्होंने जो कुछ सहा, वह सब सार्थक हो जाए।
+इतने में कोई आ कानों में कहता है-
+ऐसा यह ज्ञानमणि
+मरने से मिलता है। (एक स्वप्न कथा)
+ 
+136
+मुक्तिबोध का रहस्यवाद कबीर या रवीन्द्रनाथ के उस अप्रतिहत आनन्दप्रवाह की तरह नहीं है जो अन्तर्मन में रोके नहीं रुकता, जो निर्झर की तरह शिलाखंडों को तोड़ता-हटाता हुआ प्रकाश में बह निकलता है। रहस्यवाद के अनेक परंपरागत प्रतीक, जिनका सम्बन्ध प्रकाश और आनन्द से है, मुक्तिबोध की कविता में भी हैं किन्तु पन्त और अज्ञेय से भिन्न मुक्तिबोध का मन अँधेरे से घिरा रहता है, वह अँधेरे में प्रकाश की खोज में भटकता है, आनन्द से अधिक उसे अनुभूति होती है दुख की, पुराने कुएँ, बावड़ी, खंडहर, वीरान पठार, खड्ड, अँधेरी तंग गलियाँ, घने बरगद, फूटा हुआ भैरों का मन्दिर-ये सब उनकी आत्मा के निवास हैं अथवा उनके अशांत मन के भटकने की जगहें हैं, सहस्रार तक पहुँचनेवाली कुंडलिनी से अधिक उनके मन की क्रियाएँ व्यक्त करता है वह सर्प जो धरती के झाड़-झंखाड़ों और अंधे कुओं में घूमता है
+नीचे उतरो, खुरदुरा अँधेरा सभी ओर...
+यह है अँधियारा कुआँ...
+चुपचाप अँधेरे में उतरो !!
+(ओ काव्यात्मक फणिधर) 
+रहस्यवाद की यह उलटवाँसी है। चढ़ने से अधिक उतरने का क्रम है, प्रकाश से अधिक अँधेरा है, आनन्द से अधिक वेदना है। आत्मा धुले सूर्य का कण है? होगी किन्तु ‘आत्मा के स्याह घेरे’ (अन्त:करण का आयतन) के उल्लेख से लगता है कि श्यामता पूरी तरह घुल नहीं पायी। सूर्य के भीतर भी स्याही है जिसका ‘आत्मा के स्याह घेरे’ से गहरा सम्बन्ध है। उन्हें दिखाई देते हैं ‘स्याह धब्बे सूर्य के भीतर बहुत विकराल’ और इन धब्बों के विवर-तल से दल बाँध कर गिद्ध पृथ्वी पर (मुक्तिबोध के मन पर) झपटते है। जिस सहस्रार तक कुण्डलिनी पहुँचती है वह काला है, काले खून में डूबा हुआ है-
+जल-खोहों से ऊपर उठ 
+लहरों से ऊपर चढ़ 
+बनकर वृहद एक
+काला सहस्रदल सम्मुख उपस्थित है, 
+उसमें है कृष्ण रक्त ! (एक स्वप्न कथा) 
+कोई आश्चर्य नहीं कि मुक्तिबोध का काव्यात्मक फणिधर, जो ‘प्रज्वलंत मन’ है, ‘तम विशेषज्ञ’ भी है और वे उसका आह्वान करते हैं-‘मेरी छाती से चिपक रक्त का पान करो।’
+रहस्यवाद की इस उलटवाँसी का एक कारण मुक्तिबोध का यह विश्वास था कि समाज और ब्रह्माण्ड के रहस्य मनुष्य के उपचेतन में छिपे हुए हैं। सन् ४७ के बाद उनके मन पर फ्रायड और युंग के मनोविश्लेषण शास्त्र का असर गहरा होता
+ 
+137
+है; फलस्वरूप ‘अंतरमुख दशाएँ और दीर्घ और गहन होती गयीं।’ उपचेतन का संसार अन्धकारमय है। अन्धे कुएँ, बावड़ी, समुद्र की तलहटी, पठारों के गड्ढे-वे तमाम बाह्य दृश्य जिन्हें आत्मसात् करके मुक्तिबोध वस्तु-सत्य बनाते हैं-उसी उपचेतन के प्रतीक हैं। मुक्तिबोध का काव्यात्मक फणिधर ‘विश्लेषण करते हुए.’ ‘स्वप्न देखते हुए’ अपना पथ खोजता है। मनोविश्लेषण शास्त्रियों के अनुसार मनुष्य का उपचेतन दमित इच्छाओं और अस्वीकृत, निषिद्ध भावनाओं का आगार है, तभी वहाँ ओराँग उटाँग रहता है जो मानव-सभ्यता का शत्रु है, मुक्तिबोध के अनुसार यह उपचेतन सब मनुष्यों में बहुत कुछ एक-सा है। इसकी गुफाओं में जो रत्न मिलते हैं, वे मुक्तिबोध के ही नहीं, जनसाधारण के मानस के रत्न हैं। वह उपचेतन का साधारणीकरण करते हैं
+चुपचाप धँसाए गए, छिपाए गए रत्न मन के, जन के, 
+जो मूल्य सत्य हैं इस जग के परिवर्तन के !
+(ओ काव्यात्मक फणिधर) 
+ज्वालामुखियों के भीतर जो अंगारी झीलें वे देखते हैं,वे ‘जनमन के अंतस्तल’ की झीलें हैं। सूर्यकन्या भी ‘जन-जन्या,’ ‘कर्मनिष्ठा जनकन्या’ है।
+मुक्तिबोध का उपचेतन जब समाज के उपचेतन से मूलत: भिन्न नहीं है, तब बहाँ जो रत्न प्राप्त होते हैं, वे अपनी तुष्टि के लिए ही नहीं, लोकहित के लिए भी हैं। ज्वालामुखियों के भीतर से जो शान सम्वेदन अकुलाते हुए बाहर निकलते हैं, वे-
+हमको हर घर में ले निकले 
+हमको हर घर में दे आये। 
+काव्यात्मक फणिधर के रत्नों का प्रकाश ‘घर घर में पहुँचेगा फिर से।’ क्रान्तिकारियों का जलूस निकलता है, स्वभावत: उनकी मुदिठयों में मुक्तिबोध के रत्न हैं:
+मेरे ही विक्षोभ-मणियों को लिये वे,
+मेरे ही विवेक-रत्नों को ले कर, बढ़ रहे लोग अँधेरे में सोत्साह।
+(अँधेरे में) 
+इस तरह आत्मग्रस्तता के बावजूद और उसकी साथ लिये-आत्मग्रस्तता न हो तो, उपचेतन के मणि और रत्न कैसे उपलब्ध हों ?-मुक्तिबोध का अत्मसम्वेदन समाज के व्यापकतर छोर छूता है। आत्मग्रस्तता का एक रूप और है। शहर से दूर खंडहर की तरफ परित्यक्त सूनी बावड़ी में एक ब्रह्मराक्षस रहता है। भीतर पागल की-सी बड़बड़ाहट गूंजती रहती है। तन की मलिनता और
+ 
+138
+‘पाप-छाया दूर करने के लिए’ वह हाथ के पंजे देह पर दिन-रात घिसता है, फिर भी मैल दूर नहीं होता।
+अस्तित्ववाद के पितामह किर्केगार्ड ने मनुष्य की भूलों, अपराध-भावना, पापसम्बन्धी चेतना, आत्मपरिष्कार की तड़प, आत्मसंघर्ष द्वारा मुक्ति और ईश्वरप्राप्ति की सम्भावना पर बड़ा बल दिया था। मनुष्य सांसारिकता में फंसा हुआ है, रोटी-रोजी और सुख-सुविधा के लिए ईमान बेच कर कदम-कदम पर समझौते करता है, भूल और पाप-भावना से आँखे चुराता है, आत्मपरिष्कार के जोखिम से बचता है। आदम ने ईश्वर की आज्ञा न मानकर ज्ञान का फल चखा था, तब से दुनिया में मृत्यु और दुख का साम्राज्य स्थापित हो गया। ईश्वर और शैतानइन दो में से मनुष्य को एक चुनना है। सच्चे मन से अपने पाप के लिए दुखी होकर वह वेदना के अनमोल क्षणों में ईश्वर का साक्षात्कार कर सकता है।
+मुक्तिबोध की एक कविता है-‘भूल-गलती'। वह दिल के तख्त पर सुल्तान की तरह बैठी है। सामने कैदी है ईमान, जिसकी तेज निगाह के सामने बख्तरबन्द समझौते सहम जाते हैं। कहीं दूर कोई फौज इकट्ठी कर रहा है, वह हमारी हार का बदला चुकाने आयेगा और-
+संकल्पधर्मा चेतना का रक्तप्लावित स्वर 
+हमारे ही हृदय का गुप्त स्वर्णाक्षर 
+प्रकट हो कर विकट हो जायेगा !! 
+मुक्तिबोध की एक कविता है-‘शून्य'। भूल और गलती यहाँ भी है।
+जगह जगह दाँतदार भूल, 
+हथियारबन्द गलती है, 
+जिन्हें देख, दुनिया हाथ मलती हुई चलती है। 
+ये भूलें हथियारबन्द क्यों हैं? मनुष्य उन्हें देखकर डरता क्यों है? इसलिए कि ये भूलें सांसारिक जीवन की भूलें नहीं हैं। ईश्वर को छोड़ कर जब मनुष्य शैतान के चंगुल में फंसता है, तभी वह ऐसी भूलें करता है। भीतर जो शून्य है, उसके एक जबड़ा है, जबड़े में मांस काट खाने के दाँत हैं। अर्थात् शैतान का दूसरा नाम हैं शून्य। यह शून्य हर जगह करवत, कटार और दराँत उगाता है, मांस काट खाने के दाँत बढ़ता है।
+इसीलिए जहाँ देखो वहाँ 
+खूब मच रही है, खूब ठन रही है, 
+मौत अब नये-नये बच्चे जन रही है। (शून्य) 
+शैतान ने आदम को लुभाया, धरती पर मृत्यु का आविर्भाव हुआ। आदम का पाप आज के आदमी का भी पाप है; वह आदमी है, इसलिए आदम के पाप से मुक्त हो नहीं सकता। मुक्तिबोध कहते हैं:  
+139
+सदियों की खून रंगी भूलों के 
+किस्सों का किस्सा, 
+मेरी अंतरात्मा का अंश 
+मेरी जिन्दगी का हिस्सा !!
+(चम्बल की घाटी में) 
+चम्बल की घाटी के टीले पर एक महाकाय दस्यु बैठा है-काला, मोटा, नाटा, जंगली। टीला है मनुष्य का मन और उस पर बैठा हुआ डाकू है शैतान। हवा टीले को यह ज्ञान देती है कि उसकी छाती पर जो डाकू की चट्टानी सूरत बनी हुई है, वह ‘तुम्हारी ही आकृति’ है।-
+दस्यु की चट्टानी आकृति बन कर 
+दबंग रौबीले ठाठ से बैठी, 
+छाती पर चढ़ी हुई वह दुष्ट सत्ता 
+मात्र बृहत्कृत बिब हैं तुम्हारा, 
+तुम्हारे स्वरूप का मूर्त महत्कृत 
+रूप है वह ती। 
+शैतान मनुष्य के बाहर नहीं, उसके भीतर है; उसकी पाप करने की इच्छा ही शैतान है। मनुष्य जितना ही सामंजस्यों में फंसता है, ‘उतनी ही बंजर बनती है दुनिया’ वह खुद के बनाए शिकंजों से छूट नहीं पाता। लेकिन उस टीले में कहीं,  मुक्ति की चाह छिपी हुई है। पाषाणी नेत्रों में व्रण हैं-
+खून बहाते-से आँखो के घाव 
+घावों में सचाई की किरकिरी 
+कसकते !! 
+कसकते हैं खूनभरी आँखो में सत्यों के अणु-रेणु... 
+वह कसक बड़ी मूल्यवान है, क्योंकि मुक्ति इसी दुखानुभूति से सम्भव है। ‘जड़ता के पंजे’ जब तक मन को दबाये रहते हैं, तब तक लोग ‘अनसुनी करते हैं। आत्मा की आवाज।’ पृथ्वी पर कहीं ‘उदार चेतनाध्यक्ष की हत्या’ होती है, कहीं ‘आत्माध्यक्ष का खून’ होता है। मनुष्य की पुण्य-चेतना का वध किया जाता है।
+टीले के भीतर भयानक द्वन्द्व होता है। वह टीला सांसारिकता के हाथों पूरी तरह बिका नहीं है। किसी अज्ञात लोक की हवा लगती है, ‘पत्थरी ढाँचे में थरथरी’ पैदा होती है। टीले का आर्द्र-
+भीगा हआ मन 
+चला जाता किसी दूर देश 
+खामोश सिसकियाँ भरने। 
+हवा टीले को सहलाती है, चोट भी करती है। पाप से मुक्ति पाना सुखद है
+ 
+140
+लेकिन दुख झेले बिना मुक्ति नहीं, इसलिए दुखद भी है। हवा सलाह देती है कि छाती पर बैठे हुए दस्यु को लेकर लुढ़कते चले जाओ, वह टूटेगा, तुम भी टूटोगे; इस टूटने में ही मुक्ति है।
+मुक्तिबोध नहीं कहते कि दुनिया लिजलिजी है, उसे देखकर उबकाई आती है, मैं सड़ रहा हूँ, देश सड़ रहा है, शरीर पर कनखजूरे रेंग रहे हैं, इत्यादि। वह सार्त्र की भावभूमि से अलग हटकर किर्केगार्ड और कापका के प्रदेश में विचरण करते हैं। इस अस्तित्ववाद से वह रहस्यवाद और मार्क्सवाद की पटरी कैसे बिठाते हैं?
+चम्बल की घाटी का टीला आधा अस्तित्वादी है, आधा रहस्यवादी। खामोश सिसकियाँ भरनेवाला मन-वह है अस्तित्ववादी। वह मन आन्तरिक रहस्यमन प्रकाश से दीप्त भी हो उठता है:
+मेरा यह टीला अंतर-विवरों के केंद्रों में भीषण
+मेरा यह टीला
+अंतर विचरो के केंद्रो में भीषण
+भभर कर...
+अग्निमान 
+अचानक अग्निमान !! 
+अंतर-ब्रह्माण्ड 
+स्याह लकीरों से कटा-पिटा, लेकिन 
+देदीप्यमान है पूरा का पूरा !! 
+देदीप्यमान होने और सिसकियाँ भरने की क्रियाएँ आने-पीछे सम्पन्न होती हैं। एक साथ नहीं। अर्थात् मुक्तिबोध का मन बारी-बारी से रहस्यवादी और अस्तित्ववादी की भूमिकाएँ पूरी करता है। टीले को आन्तरिक प्रकाश से जगमगाते देख कर मुक्तिबोध का मार्क्सवादी मन टोकता है।
+टोकने का स्वर काफी तेज है, लगभग सर्वहारा वर्न का लहजा है। इस मार्क्सवादी मन को शान्त करना बहुत जरूरी है। मुक्तिबोध कहते हैं, भीतर के शैतान से लड़ो, बाहर के शैतान से भी लड़ो। जो छाती पर बैठा है, वह सचमुच का डाकू भी तो है। जो पीड़ित हैं, वे पाप से ही पीड़ित थोड़े हैं, शोषण से भी तो पीड़ित हैं। कहते हैं:
+अपने ही दरों के 
+लुटेरे इलाकों में जोरदार 
+आज जो गिरोह हैं, 
+पीड़ित जनों को 
+जन-साधारण को उनकी ही टोह है। 
+पूर्ण विनाश अनस्तित्व का चरम विकास है। 
+इसीलिए, ओ हृषद् आत्मन्
+ 
+141
+कट जाओ, टूट जाओ। 
+टूटने से विस्कोट शब्द जो होगा 
+गूँजेगा जग भर; 
+किन्तु, अकेले की, तुम्हारी ही बह सिर्फ 
+नहीं होगी कहानी !! 
+इस तरह मुक्तिबोध अस्तित्ववाद, रहस्यवाद और मार्क्सवाद का समन्वय करते हैं। इस समन्वय में कई बातें स्पष्ट नहीं है। अनस्तित्व का विकास क्या होता है? जिसका अस्तित्व ही नहीं, उसका विकास कैसा? यह विकास भी किस काम का जब उसकी परिणति है पूर्ण विनाश? हृषद-आत्मन् टूटेंगे, विस्फोट का शब्द सारे संसार में गूंजेगा; इससे पीड़ित जनों को क्या लाभ होगा? टीले के टूटने की कहानी हर आदमी की कहानी क्यों बनेगी ? शोषण से मुक्ति पाने के लिए आदमी का टूटना क्यों जरूरी है?
+किन्हीं विशेष सम्प्रदायों की आस्थाएँ स्वीकार कर लेने पर मुक्तिबोध की बातें युक्तिसंगत हो जाती हैं किन्तु जहाँ वे इन आस्थाओं का समन्वय सामाजिक क्षेत्र में शोषित वर्गों के मुक्ति-प्रयास से करते हैं, वहीं उनकी तर्क योजना खण्डित हो जाती है। समन्वय के ऊपरी ढाँचे के भीतर द्वन्द्ध बना रहता है।
+‘एक स्वप्नकथा' में मुक्तिबोध फिर मनोविश्लेषण शास्त्र, रहस्यवाद, अस्तित्वबाद और मार्क्सवाद में सामंजस्य स्थापित करने का प्रयत्न करते हैं। स्याह समुंदर के पांखी कहते हैं: सहस्रों वर्षों से जो सागर उफनता आया है, उसका भाष्य करो, सागर के अतल का निरीक्षण करो। मुक्तिबोध को यह सीख मनोविश्लेषण-शास्त्र से मिली है। सागर में पैठ कर वह उस पत्थर को खोजते हैं जो ‘पूरे ब्रह्माण्ड की केन्द्र क्रियाओं का तेजस्वी अंश हो।’ यह हुआ रहस्यवाद। ‘ग्लानिकर समुद्र में मुझे गश आता है.’ उनके अन्त:स्थित सम्वेदन उन्हीं पर कड़क उठते हैं, सतहों पर छटपटा कर गिरना, माथे पर चोट लगना, लहरों द्वारा रक्त का चूसा जाना-यह सब अस्तित्ववादी भाबजगत् का कार्यक्रम है। कविता के अन्त में समुद्र पर सर्चजाइट से रोशनी फेंकता हुआ एक जहाज आता है:
+वह जहाज
+क्षोभ विद्रोह भरे संगठित विरोध का
+साहसी समाज है !!
+भीतर थ बाहर के पूरे दलिद्दर से
+मुक्ति की तलाश में
+आगामी कल नहीं, आनत वह आज है !!
+बाह्य शोषण और आन्तरिक पाप से एक साथ मुक्ति। अस्तित्ववाद और मार्क्सवाद का समन्वय। किन्तु कविता में इस जहाज के आने की कोई संगति नहीं
+ 
+142
+है। वह अकस्मात् आता है, अकस्मात् डूब भी सकता है।
+निष्कर्ष यह कि मुक्तिबोध की अन्तरमुख दशाएँ हैं अन्तश्चेतना में डूबने के उनके प्रयास। ये दशाएं गहनतर होती हैं बाहर की दुनिया में मार खा कर अपने भीतर समाज और ब्रह्मांड का रहस्य ढूंढ़ने से। आत्मग्रस्तता का एक रूप है रहस्यवाद, दूसरा रूप है अस्तित्ववाद। आत्मग्रस्तता के बावजूद और उसे साथ लिये हुए मुक्तिबोध के आत्मसम्वेदन समाज के व्यापकतर छोर छूते हैं-इसका अर्थ है, वह रहस्यवाद और अस्तित्ववाद से मार्क्सवाद का समन्वय करने का प्रयत्न करते हैं।
+किन्तु यह समन्वय हो नहीं पाता।
+मुक्तिबोध साहित्य और राजनीति की प्रगतिशील परम्परा के प्रति अत्यन्त जागरूक रहनेवाले कवि थे। हिन्दी के अलावा वे मराठी के सन्त वाड्मय से भली भांति परिचित थे, आधुनिक बंगला, मराठी और हिन्दी काव्य साहित्य के वे प्रेमी थे। उनकी अस्तित्ववादी भावधारा इस परम्परा-बोध से टकराती थी। यह टक्कर जिस कविता में बहुत ही तीव्र रूप में प्रकट हुई है, उसका नाम है-'अँधेरे में'।
+इस कविता में अनेक दृश्यों के बीच तिलक की मूर्ति दिखायी देती है। कवि जब पास पहुँचता है, तब मूर्ति हिलती है और उसके तन से अंगार झरते हैं। फिर क्या देखते हैं कि मूर्ति की नाक से गर्म खून बह रहा है। अँगरखा खून के धब्बों से भर गया है, मानो अतिशय चिन्ता के कारण मस्तक-कोष ही फूट पड़ा हो।
+जैसी दशा मुक्तिबोध की होनेवाली थी, उसकी कल्पना मानों वे तिलक की मूर्ति में करते हैं। मस्तक-कोष फूट जाता है और नाक से खून बह चलता है। पत्थर की मूर्ति अपने क्षोभ का इससे बड़ा प्रमाण और क्या दे सकती थी? और कवि अपने और अपराध-भाव, उस महान् राजनीतिज्ञ के प्रति अपनी श्रद्धा का इससे बड़ा प्रमाण और क्या दे सकता था कि मन की तहों के नीचे छिपी मृत्यु की गुप्त आशंका वह प्रस्तर-मूर्ति पर आरोपित कर देता है? पिता, पिता, चिन्ता न करो, हम अभी जिन्दा हैं, कहता हुआ वह मूर्ति के ठंडे पैरों से लिपट जाता है। उसे लगता है, स्वयं उसके हृदय में रक्त टपकता है-
+आत्मा में बहता सा लगता खून का तालाब।
+परम्परा और देश के प्रति अपने दायित्व का जितना गहरा बोध है, उतना ही विकट मुक्तिबोध का हठ है। मन में कोई भयानक जिद जान उठती है। यह जिद अपने दायित्व से हटने, एकान्त में, समाज से अलग रहकर रहस्यवादी अथवा अस्तित्ववादी चिन्तन करने की जिद है। जैसे कोई बालक अपने पिता की बात सच मानते हुए भी केवल अपनी स्वतन्त्र सत्ता का मान रखने के लिए अपनी किसी गलत बात पर अड़ा रहे। पिता से घृणा होती तो कष्ट न होता, पिता से प्रेम की
+ 
+143
+गहरी अनुभूति है, इसीलिए हठ और दायित्व बोध के द्वन्द्र से भयानक कष्ट है। छाती में ठक्-ठक, सिर में धड़-धड़ की आवाज सुनाई देती है। लगता है, हड्डी काटी जा रही है।
+विवेक चलाता तीखा सा रंदा
+चल रहा बसूल। 
+छोले जा रहा मेरा यह निजत्व कोई। 
+विवेक-बहुत ही उपयुक्त शब्द है। साहित्य और राजनीति की परम्परा का बोध कवि के विवेक को तीव्र करता है। इस विवेक को मुक्तिबोध की आत्मग्रस्तता सह्म नहीं है। विवेक के रंदे से निजत्व छील कर-आत्मग्रस्तता दूर करके-मुक्तिबोध अपना नया व्यक्तित्व गढ़ने की कोशिश करते हैं।
+तिलक के बाद गांधी दिखायी देते हैं, सर्दी में बोरा ओढ़े हुए, काँपते हुए मानों प्राण निकलने को हैं। पास जाने पर जैसे कवि को बिजली का झटका लगता है और गांधी जी कहते है:
+भाग जा, हट जा 
+हम हैं गुजर गये जमाने के चेहरे 
+आगे तू बढ़ जा। 
+गुजर गये जमाने के चेहरे-यह है परम्परा का बोध। नयी कविता इस परम्परा को आगे बढ़ा रही है या उससे पीछे जा रही है?
+वे कह रहे हैं
+'दुनिया न कचरे का ढेर कि जिस पर 
+दानों को चुगने चढ़ा हुआ कोई भी कुक्कुट 
+कोई भी मुरगा 
+यदि बाँग दे उठे जोरदार 
+बन जाये मसीहा।' 
+नयी कविता साहित्य और राजनीति की परम्परा को आगे नहीं बढ़ा रही, उससे पीछे जा रही है। मुक्तिबोध ने नयी कविता की बुनियादी कमजोरी का उल्लेख अपनी आलोचना में यों किया था, ‘आज के युग के मूलभूत जीवन-तथ्यों के तर्क-संगत तथा अनुभव-सिद्ध निष्कर्षों और परिणामों की ओर न जा सकने के कारण, आज का कवि वर्तमान मानव-समस्याओं के प्रति भी उदासीन है।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 35)। यही बात उन्होंने दूसरे ढंग से गांधी जी से कहलाई है। यह मुक्तिबोध की स्वयं की आत्मालोचना भी है।
+शहर में सैनिक शासन है। एक सिरफिरा पागल अचानक पागलपन से मुक्त होकर 'आत्मोद्बोधमय' गीत गाता है। उसके स्वर करुण, रसाल, हृदय के स्वर हैं। वे स्वयं मुक्तिबोध के विवेक के स्वर हैं।
+ 
+144
+दुखों के दागों को तमगों-सा पहना, 
+अपने ही खयालों में दिन-रात रहना, 
+असंग बुद्धि व अकेले में सहना, 
+जिन्दगी निष्किय बन गयी तलधर 
+अब तक क्या किया 
+जीवन क्या जिया !! 
+बताओ तो किस-किस के लिए तुम दौड़ गये, 
+करुणा के दृश्यों से हाय ! मुंह मोड़ गये,
+बन गये पत्थर, बहुत बहुत ज्यादा लिया, 
+दिया बहुत-बहुत कम, 
+मर गया देश, अरे, जीवित रह गये तुम !! 
+आत्मभर्त्सना का ऐसा प्रखर स्वर हिन्दी के किसी दूसरे कवि की रचनाओं में नहीं सुनायी देता। उसकी प्रखरता उत्पन्न होती है मुक्तिबोध के विवेक से। उन्हें लगता है कि ‘मेरी निष्क्रिय संज्ञा' से ही शहर पर संकट आ गया है। किसी छायामूर्ति के सामने वह खड़े हो जाते हैं, बहस होने लगती है और ‘लगने लगे परस्पर तमाचे।’ यह अपराध-भावना धार्मिक आस्थाओं के कारण, आदम ने ज्ञान का फल चख लिखा, इस कारण-उत्पन्न नहीं होती। यह अपराधभावना सामाजिक दायित्व-बोध और अपनी आत्मग्रस्तता के एहसास से उत्पन्न होती है।
+एक जलूस उद्योगपतियों, मंत्रियों और फौज के बड़े-बड़े अफसरों का है। इसमें शहर के मशहूर गुंडे हैं, ‘प्रकाण्ड आलोचक, विचारक जगमगाते कविगण’ भी हैं। ये सब बिके हुए हैं। ‘यह शोभा यात्रा है किसी मृतदल की’-उस व्यवस्था की जो ऊपर से देखने में जीवित है, भीतर से वास्तव में खोखली और मुर्दा है। कवि को लगता है कि जलूस के लोगों ने उसे पहचान लिया है, संगीनें उसकी ओर मुड़ गयी हैं। शोर होता है, इसे गोली मार दो। 
+भागता मैं दम छोड़, 
+घूम गया कोई मोड़ !! 
+बंदूक धाँय धाँय 
+मकानों के ऊपर प्रकाश-सा छा रहा गेरूआ
+त्रार्स की यह भावना समाज में वास्तविक संघर्ष से-व्यवस्था के रक्षकों और व्यवस्था को बदलनेवालों के बीच संघर्ष से-उत्पन्न हुई है।
+एक कलाकार मारा जाता है। वह ‘कार्य क्षमता से वंचित’ था, वह जो सपने देखता था, वे ‘शुचितर विश्व के मात्र थे सपने।’ ज्ञान और जीवन के जो
+ 
+145
+अनुभव उसके दिल में हलचल करते थे, उन्हें ‘किसी को भी दे नहीं पाया था वह तो।’ यानी अभिव्यक्ति का कार्य पूरा नहीं हुआ था। वे ‘रानी अपनी आत्मसम्भवा अभिव्यक्ति की तलाश करते मारा गया हो। यह कलाकार मुक्तिबोध का ही प्रतिरूप है। स्वयं कवि मारा नहीं जाता, पर गिरफ्तार कर लिया जाता है। एक बार हड़ियों पर विवेक का रंदा और बसूला चला था, इस बार दमनचक्र चलानेवाले अधिकारी सिर की हड्डी तोड़ते हैं, ढूंढ़ते हैं, ‘मस्तक यन्त्र में कौन विचारों की कौन-सी ऊर्जा’ है, कहाँ प्रेस है, कहाँ से पर्चें छपते हैं:
+इस संस्था के सेक्रेट्री को खोज निकालो, 
+शायद उसका ही नाम हो आस्था। 
+कवि छोड़ दिया जाता है। क्रान्तिकारी संघर्ष की तैयारी होती है। जनता आत्मा के चक्के पर संकल्पशक्ति का मजबूत टायर चढ़ाती है। साहित्यिक चुप हैं, कवि जन निर्वाक् हैं, ‘बौद्धिक वर्ग है क्रीतदास।’ स्वयं कवि की स्थिति क्या है? वह 'रक्त-पायी वर्ग' के साथ नहीं है किन्तु पूरी तरह जनता के साथ भी नहीं है।
+विचित्र अनुभव !! 
+जितना मैं लोगों की पांतों की पार कर 
+बढ़ता हूँ आगे, 
+उतना ही पीछे रहता हूँ अकेला। 
+निम्न मध्यवर्ग के औसत बुद्धिजीवी की यही स्थिति है। 
+मुक्तिबोध कल्पना करते हैं कि उनके विवेक-रत्नों को लेकर लोग अँधेरे में सोत्साह बढ़ रहे हैं।
+किन्तु मैं अकेला 
+बौद्धिक जुगाली में अकेला। 
+पीछे से एक रेला लगने पर वे भीड़ के साथ हो जाते हैं। वे देखते हैं कि क्रन्तिकारी संघर्ष के दौरान ‘मेरे युवकों में होता जाता व्यक्तित्वांतर।’ यह व्यक्तित्वांतर मुक्तिबोध की समस्या भी है।
+रेला लगने पर वे भीड़ के साथ चलते हैं, क्रान्ति के अनेक मोहक दृश्य देखते हैं : ‘गगन में नाच रही कक्का की लाठी।’ बच्चों की पेंमें उड़ती हुई, हवा में सलेट-पट्टी भी घूमती हुई दिखायी देती है। शहर में लाठी और सलेट-पट्टी से हथियारबन्द दमनकारियों का मुकाबला नहीं किया जा सकता। इस तरह क्रान्ति . की विजय हो नहीं सकती। मुक्तिबोध उसे दमन और आतंक से पराजित होते भी नहीं देखते। युवकों के व्यक्तित्वान्तर से क्रान्ति का स्वप्न खत्म हो जाता है। वह स्वप्न ही था, इसलिए-
+एकाएक फिर स्वप्नभंग 
+बिखर गये चिन कि मैं फिर अकेला।
+ 
+146
+स्वप्न देखने से आत्मा में चमकीली प्यास भर गयी। उन्हें 'सुनहली तस्वीरें' दिखायी देती हैं। मानो स्वप्न में किसी ने बाँहों में कस लिया हो-
+उस स्वप्न स्पर्श की, चुम्बन की याद आ रही है,
+ याद आ रही है !! 
+अज्ञात प्रणयिणी कौन बी, कौन थी ? 
+तब स्वयं कवि के व्यक्तित्वान्तर की क्रिया कैसे सम्पन्न होती ? सुनहली तस्वीरों और स्वप्न के चुम्बनों से क्रान्तिकारी संघर्ष की निष्ठुर वास्तविकता का क्या सम्बन्ध है? दायित्वबोध का शिशु लेकर वे कुछ दूर चले थे किन्तु अकस्मात् वह कहीं चला गया और सूरजमुखी फूलों के गुच्छे रह गये जिनसे प्रकाश फूटकर कवि के शरीर पर और रास्ते पर फैल गया। सामाजिक दायित्वबोध जब यों रहस्यवाद में बदल जायेगा, तब व्यक्त्विान्तर की क्रिया कैसे पूरी होगी? इसीलिए कविता के अन्त में वह अपनी अभिव्यक्ति ढूंढ़ते ही रह जाते हैं।
+जो अभिव्यक्त हो चुका है, उसे ढूंढ़ना क्या? मुक्तिबोध का आशय यह है कि जिसे वह ढूंढ रहे हैं, वह पूरी तरह अभिव्यक्त नहीं हुआ, अद्ध अभिव्यक्त होकर अस्फुट-सा आँखो से ओझल हो गया है। नया व्यक्तित्व गढ़ने की क्रिया एक दिन में सम्पन्न नहीं होती, गढ़ने की क्रिया में विध्न पड़ता है, जिस कल्पना-चित्र को देखकर वे मूर्ति गढ़ते हैं, वह कल्पना-चित्र ही आँखों से ओझल हो जाता है। इसीलिए उनकी अभिव्यक्ति ‘खोई हुई है, 'आत्मसम्भावा' भी है। उसे वह गलियों, सड़कों पर देखते हैं-
+अत्यन्त अद्विग्न ज्ञान-तनाव बह 
+सकर्मक प्रेम की वह अतिशयता 
+वही फटेहाल रूप !! 
+यही मुक्तिबोध के व्यक्तित्व का आदर्श रूप है जिसमें ज्ञान का तनाव ही नहीं है, प्रेम की अतिशयता भी है और वह सकर्मक है।
+किन्तु यह मुक्तिबोध का ही आदर्श रूप नहीं है। 
+कविता के आरम्भ में-जिन्दगी के कमरों में अँधेरे-जो लगाता है चक्कर लगातार, वह कौन है? सुनायी देता है, दिखायी नहीं देता। भीतर से फूले पलस्तर गिरते हैं, पपड़ियाँ खिसकती हैं-मन साफ होता है-तब दीवाल पर एक बड़ा चेहरा बन जाता है। मुक्तिबोध पूछते हैं-कौन मनु?
+शहर के बाहर तालाब में एक बड़ा चेहरा फैल जाता है, मुस्कराता है, पहचान बतलाता है, किन्तु कवि उसे समझ नहीं पाता। तिलस्मी खोह के भीतर मशाल की रोशनी में वही 'रक्तालोक स्नात पुरुष' दिखायी देता है। यह व्यक्ति कवि की ‘पूर्ण अवस्था’ है, उसके ‘परिपूर्ण का आविर्भाव’ है, ‘आत्मा की प्रतिमा’ है। आधी रात को दरवाजे की सांकल खटकती है, फिर वही ‘युतिमय मुख’, वही
+ 
+147
+‘प्रेमभरा चेहरा’ दिखायी देता है। यह वही व्यक्ति है जो तिलस्मी खोह में दिखायी दिया था। कवि की सुविधाओं का खयाल न करके वक्त-बेवक्त वह प्रकट हो जाता है, ‘हृदय को देता है बिजली के झटके।’ इच्छा होती है कि उसे बाँहों में भर लें लेकिन कमजोरियों से लगाव है, इसलिए टालते हैं, कतराते हैं। उससे डरते हैं क्योंकि-
+वह बिठा देता है तुंग शिखर के 
+खतरनाक, खुरदरे कगार तट पर। 
+कहता है, रस्सी के पुल से दूसरे कगार तक पहुंच जाओ। उसने कवि को ‘भविष्य का नक्षा’ दिया जिसकी चमक वह सह नहीं सकता, उसे छोड़ भी नहीं सकता। रात का पक्षी कहता है; वह तेरी पूर्णतम अभिव्यक्ति है, तेरा गुरु है, वह चला गया है, उसे तू खोज। कविता के अन्त में वह व्यक्ति फिर दिखायी देता है-‘वही जन जिसे मैंने देखा था गुहा में।’-फिर वही भीड़ में खो जाता है। यह व्यक्ति कौन है? मुक्तिबोध यह प्रश्न क्यों करते हैं?-‘कौन मनु?’ किस मनु के बारे में वह सोच रहे हैं?
+मनुस्मृति के मनु यह नहीं हैं। जिस मनु से मुक्तिबोध सर्वाधिक परिचित थे, जिस पर उन्होंने सबसे ज्यादा लिखा था, वह कामायनी में है। नुकीली नाक, भव्य ललाट, दृढ़ हनु-यह मुक्तिबोध का रूप-आदर्शरूप भी-नहीं है। फिर उसके तेजो प्रभावमय ललाट, गौरवर्ण, दीप्तदृग, भव्य आजानुभुज रूप का वर्णन है।
+अवयव की दृढ़ मांसपेशियाँ 
+ऊर्जस्वित था वीर्य अपार; 
+स्फीत शिराएँ, स्वस्थ रक्त का 
+होता था जिनमें संचार। 
+कामायनी के इस मनु से मुक्तिबोध की कविता के मनु की तस्वीर बहुत कुछ मिलती-जुलती है।
+कामायनी के मनु को मुक्तिबोध की निगाह से देखें, तो वह स्वयं मुक्तिबोध से काफी मिलते-जुलते दिखायी देते हैं। अनेक दुर्गणों के अलावा ‘ऐसा आत्मग्रस्त निबिड़ आत्मविश्लेषण जो पराजय से प्रसूत होकर पराजयों की ओर ले जाता है, मनु की विशेषता है।’ (कामायनी : एक पुनविचार, पृ. 21)। यह विशेषता मुक्तिबोध की भी है और उनके आत्मविश्लेषण की इससे अच्छी व्याख्या किसी ने की नहीं है। किन्तु इस आत्मग्रस्तता के बावजूद मनु का आत्मसम्वेदन समाज के व्यापकतर छोर भी छूता है। कहते हैं: ‘सच तो यह है कि यद्यपि मनु गहन अहंवादी और व्यक्तिवादी है, किन्तु उसमें व्यापक जीवन-क्षेत्र में विचरण करने की लालसा, सकर्मक साहसशीलता और गत्यात्मकता है।’ (उप. पृ. 159)
+ 
+148
+मनु वह सब कुछ है जो मुक्तिबोध हैं और होना चाहते हैं। उनकी परम अभिव्यक्ति में सकर्मक प्रेम की अतिशयता है; मनु में भी सकर्मक साहसशीलता और गत्यात्मकता है; मनु हिमगिरि के उत्तुंग शिखर पर बैठे हैं, 'अंधेरे में' कविता का रहस्यमय व्यक्ति मुक्तिबोध को तुंग शिखर के कगार पर बिठा देता है। इसी व्यक्ति के अनुरूप वह अपना निजत्व गढ़ते हैं। कविता की आन्तरिक संगति इस बात में है कि उसकी शुरूआत जिस व्यक्ति के चित्रण से होती है, उसका अन्त भी उसी के उल्लेख से होता है। आरम्भ में वह मुक्तिबोध को जगाता है, कविता के अधिकांश में इस जागरण के संघर्ष की कथा है, अन्त में वह जाग चुके हैं और उस परम अभिव्यक्ति को ढूंढ़ निकालते हैं अर्थात् अपने नये व्यक्तित्व के निर्माण में तत्पर होते हैं।
+प्रसाद के साथ विश्व मानवतावाद के प्रतीक रूप तोल्स्तोय आ मिलते हैं-मुक्तिबोध के अनलिखे उपन्यास के ‘केन्द्रीय सम्वेदन’ की तरह। तिलक, गांधी, तोल्स्तोय और प्रसाद की मानवतावादी धारा मार्क्सवादी प्रभाव को साथ लेती हुई उनकी आत्मग्रस्तता से टकराती है। 'अँधेरे में' कविता का ताना-बानां इस आत्मसंघर्ष के सूत्रों से तैयार किया गया है और यह मुक्तिबोध का ही नहीं, उनकी पीढ़ी के और बहुत से लेखकों का आत्मसंघर्ष भी है।
+इस संघर्ष में जब मुक्तिबोध का आत्मग्रस्त, आत्मसम्मोहित मन कष्ट पाता है, तब उनकी कविता में गहरी व्यथा प्रकट होती है। जब उनका विवेक इस मुग्ध मन की मान्यताओं पर प्रहार करता है, तब उनकी व्यंग्य-प्रतिभा निखर उठती है। जब उनका मन 'स्व' से हटकर परिवार और पड़ोस के लोगों का ध्यान करता है, तब वह स्नेह से द्रवित होकर प्रगीतों की सी कोमल सम्वेदनाओं का परिचय देता हैं। मोह की दशा छोड़कर जब वह ज्ञान-नेत्र खोलते हैं, तब अपने अन्धविश्वासों और चमत्कारी मान्यताओं को ध्वस्त कर देते हैं।
+मुक्तिबोध जब रहस्यवादी या अस्तिववादी चिन्तन करते हैं, तब प्राय: अकेले होते हैं। जब वह सामाजिक संघर्ष और परिवर्तन की बात सोचते हैं, तब मित्रों को और तरह-तरह के लोगों को याद करते हैं। रहस्यवादी सपने नहीं, ‘नयी गहरी विवेक-चेतना’ इन मित्रों के पास है, समुद्र की तलहटी में करामाती पत्थर ढूंढ़ने के बदले-
+वैज्ञानिक मानव-शस्त्रों से 
+मेरे सहचर हैं ढहा रहे 
+बौरान विरोधी दुर्गों की अखंड सत्ता
+(जब प्रश्नचिह्न बौखला उठे) 
+विरोधी दुर्ग पुरानी समाज व्यवस्था के हैं। 'एक भूतपूर्व विद्रोही का आत्मकथन' में वे सामन्ती परिवार के आन्तरिक उत्पीड़न, हत्या और बलात्कार का
+ 
+149
+चित्र खींचते हैं। 'चाँद का मुंह टेढ़ा है कविता में पूंजीवादी व्यवस्था की पोषक संस्कृति पर तीव्र व्यंग्य करते हैं, गलियों, गन्दी बस्तियों में गरीब जनता अपना भाग्य बदलने के लिए जिस राजनीतिक कार्यवाही में संलग्न है, उसका सहानुभूति से चित्रण करते हैं। वे उन पर हँसते हैं जो जनता से दूर रहकर अपने को ध्यानमग्न ब्रह्म, विराट् पुरुष की तरह अद्वितीय समझते हैं जिनके लिए जनता अशिक्षित जनों की भीड़ मात्र है:
+सममुदाय, भीड़,
+डार्क मासेज, ये मॉब हैं। (लकड़ी का रावण) 
+ऐसे लोग महज लकड़ी के रावण हैं। 
+मुक्तिबोध रूमानी सपने देखते हैं और इन सपनों पर व्यंग्य करते हैं। वह चन्द्रमुख पर उल्का फूल फेंकते हैं, उनकी छाया दूर नेब्यूला में गिरती है-
+‘बस, तभी तलब लगती है बीड़ी पीने की' (एक अन्तर्कथा)। 
+यथार्थ के एक झटके से वह अपने आकाशी स्वप्न भंग कर देते हैं। माँ सूखी टहनियाँ बीनती है क्योंकि इनके भीतर आग है और वह आग खुलने को है। माँ की सीख से मन का वह विकृत आईना टूट जाता है जिसमें या तो चेहरा बहुत बड़ा दीखता था या विकलांग और छोटा दिखायी देता था। मुक्तिबोध में एक प्रवृत्ति थी-चीजों को बढ़ा-चढ़ाकर भव्य रूप में देखने की, दूसरी प्रवृत्ति थी, उन्हें छोटा, हीन और क्षुद्र बनाकर देखने की। इन दोनों प्रवृत्तियों से वह सतर्क होकर युद्ध करते हैं। माँ फटकारती है:
+केवल जीवन-कर्तव्यों का 
+पालन न हो सके इसीलिए 
+निज को बहलाया करता है। 
+मुक्तिबोध प्रयास करते हैं कि वह निज को बहलाना बन्द करें, विवेक की आँखों से यथार्थ को देखें। यथार्थ को बदलने की समस्या और स्वयं को बदलने की समस्या मुक्तिबोध के लिए एक-दूसरे से गुंथी हुई हैं:
+समस्या एक- 
+मेरे सभ्य नगरों और ग्रामों में 
+सभी मानव 
+सुखी, सुन्दर व शोषण-मुक्त 
+कब होंगे ? कि मैं अपनी अधूरी दीर्घ कविता में 
+उमग कर,
+जन्म लेना चाहता फिर से, 
+कि व्यक्तित्वान्तरित होकर,
+ 
+150
+नये सिर से समझना और जीना 
+चाहता हूँ, सच !!
+(चकमक की चिनगारियाँ) 
+वह इस बात को बार-बार दुहराते हैं कि ‘सुकोमल व काल्पनिक तल पर नहीं है द्वन्द्ध का उत्तर’ (अन्त:करण का आयतन)। 'मुझे याद आते हैं, ‘मेरे लोग', 'चकमक की चिनगारियाँ' और 'जब प्रश्नचिह्न बौखला उठे' कविताओं में अनेक स्थल ऐसे हैं, जिनमें परिवार और पड़ोस के लोगों के प्रति-किसी काल्पनिक, अमूर्त जनता के प्रति नहीं-मुक्तिबोध का गहरा स्नेह आत्म-विह्वल गेयता के स्वरों में फूट पड़ा है। उनके जीवन में काफी दुख था, फिर भी परिवार और पड़ोस और देश के लोगों का मुंह देखकर उनका मन मस्ती से भर जाता था। वे उनको भूले नहीं-अपनी आत्मग्रस्तता के बावजूद-जिन्होंने अगरबत्ती की तरह स्वयं जलकर, अपने अन्तर के अगरु-घूम के बादल-सी ‘मुझको अथाह, मस्ती प्रदान की’ (जब प्रश्नचिह्न बौखला उठे)।
+निराला ने लिखा था-वह रहा एक मन और राम का जो न थका। यह मन निराला के पास था, मुक्तिबोध के पास भी। यह अपराजेय मन, स्नेह का सम्बल पाकर, वर्षों तक मृत्यु से जूझता रहा। मृत्यु से बीस वर्ष पहले उन्होंने लिखा था :
+जलते अँगारे लाल बुझ चले
+मन के। 
+ज्यों कभी यकायक वायु ठहर जाती है। 
+वन के उजले सूनेपन में 
+और घूरने लगते हैं बरगद पथराई आँखो से 
+फैले रीतेपन की विराट लहरों को, 
+त्यों मन के अन्दर प्राण खो चले।
+अँगारों के बुझने, वायु के यकायक ठहरने और मन के अन्दर प्राणों के खो जाने की क्रिया उन्होंने वर्षों तक देखी थी। दुख और वेदना पर पिछले बीस साल में हिन्दी कवियों ने बहुत लिखा है किन्तु वे या तो कल्पना की गिरह लगाते हैं या भावुकता के फेन पर उतराते हैं। उनकी अनुभूति चाहे जितनी सच्ची हो, उनके लिखने में वह गहराई नहीं है, जो मुक्तिबोध की कविता में है। अन्तर्मन से विश्व रहस्य प्रकट करने के लिए वह जो हीरे-मोती ढूंढ़ लाए, उनसे ज्यादा महत्वपूर्ण उनके साधारण मन की दशाएँ हैं, जो सुख-दुख, आशा-निराशा, आत्म-विश्लेषण और आत्म-उत्पीड़न की अवस्थाओं में बदलती रहती हैं और जिन्हें बहुत स्पष्ट मुक्तिबोध का अपराजेय कवि-मन देखा करता है। मस्तिष्क तन्तुओं में जब यथार्थों की वेदना जगती है, तब दिन में भी अँधेरा दिखायी देता है और कवि
+ 
+151
+अपनी उठती-गिरती लौ की लीलाओं में 
+अपनी छायाओं की लीला देखता रहा।
+(जब प्रश्नचिह्न बौखला उठे)
+उनके आत्मग्रस्त होने के दो रूप हैं। एक बह जब अन्तर्मन में वे पूर्ण ज्ञान की तलाश में पैठते हैं, दूसरा वह जब वे मन की विभिन्न क्रियाएँ देखते हैं। यह दूसरी तरह की आत्मग्रस्तता उनकी कविता के लिए बाधक नहीं साधक है। ये मन की दशाएँ वे परिवेश छोड़कर चित्रित नहीं करते। कविता में उनका मन अपने पूरे परिवेश के साथ अवतरित होता है।
+अनेक रचनाओं में उनकी कला यूरोपीय साहित्य की 'अँलीगरी' से मिलती है। इस कला की विशेषता है, किन्हीं अमूर्त विचारों और भावनाओं के लिए मूर्त पात्रों और वस्तुओं को निश्चित करना। यह घटिया किस्म की कला है, क्योंकि वस्तुओं और पात्रों का वर्णन पढ़ते हुए जहाँ हम उन्हें यथार्थ समझना चाहते हैं, वहीं लेखक मन को धक्का देता है-ये सत्य नहीं हैं, ये तो अमुक विचारों और भावनाओं की बीजगणित मात्र हैं। कापका ने इस कला का यथेष्ट प्रयोग किया है। मुक्तिबोध जगह-जगह स्पष्ट करते चलते हैं, समुद्र पर आता हुआ जहाज साहसी समाज है, कन्धे पर जिस मानव शिशु को वह अक्सर बिठाकर चलते हैं, वह उनका दायित्वबोध, अनुभव अथवा मानव-परम्परा है, किन्तु मुक्तिबोध की बीजगणित खटकती नहीं। इसका कारण यह है कि उनकी बीजगणित सतही है। सतह के नीचे चित्र जहाँ से उभरकर ऊपर आते हैं, वह धरातल है अन्तर्मन का।
+मुक्तिबोध का मन जहाँ-जहाँ भटकता है, उन स्थलों में एक आन्तरिक साम्य है। छाती पर जैसे कोई बोझ हो, दिल और फेफड़ों की हरकत में जैसे कोई बाधा पड़ रही हो, शरीर यन्त्र में कहीं कोई कलपुर्जा बिगड़ गया हो, स्नायुतन्त्र में असामान्य तनाव हो-ऐसे स्वप्न हैं मुक्तिबोध के। ‘फैण्टेसी' उनके लिए अभिव्यंजना का माध्यम मात्र नहीं है, जिसे वह चाहे अपनाएँ, चाहे छोड़ दें। स्वप्न उनके मन की सहज वृति है। यथार्थ को स्वप्नचित्रों में बदले बिना वह मानो उसे समझ नहीं सकते। इन चित्रों में वह उत्तुंग शिखर पर बैठते हैं, कोई उनसे कहता है कि रस्सी के पुल से दूसरे शिखर पर पहुँचो और वह मना करते हैं, वह समुद्र की सतह पर गिरते हैं। माथे से खून बहता है, समुद्र की तलहटी में पहुँच जाते हैं; वह अँधेरी बावड़ी और कुएँ में पड़े होते हैं, जीने में बार-बार चढ़ते-उतरते हैं, लेकिन बाहर नहीं निकल पाते या किसी पुरानी इमारत के गिरने से उसके नीचे दब जाते हैं। बाहर की दुनिया में जितना ही झटके खाये, उतना ही स्नायुतन्त्र का तनाव बढ़ा। बीज रूप में जो रोग विद्यमान था, उसने त्रास के सपनों की सृष्टि की। मुक्तिबोध का सम्वेदनशील मन शरीर की आन्तरिक हलचल देखकर अपनी मृत्यु कीमस्तक के कोष फूटने की-भविष्यवाणी कर रहा था।
+ 
+152
+इसलिए उनकी वेदना के स्रोत बहुत गहरे हैं।
+मुक्तिबोध कवियों के प्रिय रहे हैं और रहेंगे। उन्होंने जो नये कलात्मक प्रयोग किये हैं, उनमें सीखने-समझने के लिए बहुत कुछ है। उन्होंने 'फैण्टेसी' का प्रयोग व्यंग्य-उपहास से लेकर करुण भावों की अभिव्यक्ति तक के लिए किया है। ऊपर से अँधेरा-अँधेरा दिखने पर भी उनकी कविता में बड़ी विविधता है। यदि कभी उनकी तमाम असंकलित कविताओं का संग्रह प्रकाशित होगा, तो इस विविधता की जानकारी और भी अच्छी तरह हो सकेगी। वह रहस्यवादी हैं, कान्तिकारी हैं, रोमाण्टिक भी हैं। भूल-गलती के सिलसिले में अलगजाली, इब्नेसिन्ना, अलबरूनी, कौन-कौन से आलिम फाजिल, सिपहसालार उन्हें याद नहीं आते, ज्वालामुखियों के भीतर वह कौन-कौन से अद्भुत दृश्य नहीं देखते, पुस्तकें उनके रोमाटिक चित्रों का मुख्य स्रोत हैं। किन्तु साधारण जीवन-खास तौर से निम्न मध्य वर्ग के शहरी जीवन-से जितने उपकरण उन्होंने लिये, उतने उनकी पीढ़ी के और किसी कवि ने नहीं बटोरे। उनकी रचनाओं में जगह-जगह भाषा और छन्द की शिथिलता दिखायी देती है, किन्तु जब वह 'मस्ती' में होते हैं, तब भाषा और छन्द की गति साँचे में ढली हुई निकलती है।
+मुक्तिबोध की कविता असुरक्षित जीवन की कविता है। उसमें भावबोध की अस्थिरता और विचारों की उलझन भी है। लेकिन यह सब किसमें नहीं है? इसलिए भी उनकी कविता में सीखने और समझने के लिए बहुत कुछ है-खास तौर से कवियों के लिए।
+ 
+153
+नयी कविता के सन्दर्भ में नार्गाजुन की काव्यकला
+कवि दिनकर ने लिखा है:
+मर कर भी जीवित रहने का
+लोभ न करना चाहिए। 
+मरे अमर कवि तो
+उसको पूरा ही मरना चाहिए।
+(कोयला और कवित्व : पृ.61)
+जहाँ मौत नहीं है, बुढ़ापा नहीं है, जनता के असन्तोष और राज्यसभाई जीवन का सन्तुलन नहीं है, वह कविता है नागार्जुन की। ढाई पसली के घुमन्तू जीव, दमे के मरीज, गृहस्थी का भार-फिर भी क्या ताकत है नागार्जुन की कविताओं में ! और कवियों में जहाँ छायावादी कल्पनाशीलता प्रबल हुई है, नागार्जुन की छायाबादी काव्य-शैली कभी की खत्म हो चुकी है। अन्य कवियों में रहस्यवाद और यथार्थवाद को लेकर द्वन्द्र हुआ है, नागार्जुन का व्यंग्य और पैना हुआ है, क्रान्तिकारी आस्था और दृढ़ हुई है, उनके यथार्थ-चित्रण में अधिक विविधता और प्रौढ़ता आयी है। नागार्जुन इस बात से परेशान नहीं हैं कि एजरा पाउण्ड और टी. एस. इलियट की शैली अपनाएँ या लोक-गीतों की तर्ज पर कुछ लिखें। उनकी बहुत-सी कविताओं में वैसा ही कसाव, शब्दों का सांकेतिक प्रयोग और चित्रण-कौशल है, जैसा किसी सधे हुए कलाकार में हो सकता है। उनकी कविताएँ लोक-संस्कृति के इतना नजदीक हैं कि उसी का एक विकसित रूप मालूम होती हैं। किन्तु वे लोकगीतों से भिन्न हैं, सबसे पहले अपनी भाषा-खड़ी बोली के कारण, उसके बाद अपनी प्रखर राजनीतिक चेतना के कारण और अन्त में बोलचाल की भाषा की गति और लय को आधार मानकर नये-नये प्रयोग के कारण। हिन्दी-भाषी प्रदेश के किसान और मजदूर जिस तरह की भाषा आसानी से समझते और बोलते हैं, उसका निखरा हुआ काव्यमय रूप नागार्जुन के यहाँ है। किसान अपने गाँव या घर में अपनी जनपदीय बोली का प्रयोग करते हैं; शहर में, अपने राजनीतिक
+ 
+154
+सांस्कृतिक जीवन में, कचहरी, अदालत और शिक्षा में वे खड़ी बोली का व्यवहार करते हैं। विभिन्न जनपदों से आने वाले मजदूर जब शहरों में केन्द्रित होते हैं, तब वे किसानों की अपेक्षा खड़ी बोली का व्यवहार और भी अधिक करते हैं। नागार्जुन मैथिली में भी साहित्य-रचना करते हैं और इसके लिए अकादमी से पुरस्कृत भी हो चुके हैं। किन्तु जिन रचनाओं में मालवे से लेकर मिथिला तक विभिन्न जनपदों के श्रमिकों की राजनीतिक चेतना अपने प्रखर रूप में प्रकट होती है, वे खड़ी बोली में हैं। नागार्जुन पहले मैथिली को हिन्दी से स्वतन्त्र भाषा मानते थे। अब क्या स्थिति है, मुझे नहीं मालूम। सम्भव है, अब भी उनकी बही मान्यता हो। किन्तु आज भी, और पहले भी विभिन्न जनपदों के राजनीतिक रूप से जाग्रत श्रमिक जनों को एकदूसरे के निकट लाने में उनकी भूमिका अन्यतम रही है। नागार्जुन जितने कान्तिकारी सचेत रूप से हैं, उतने ही अचेत रूप से भी हैं। उनका क्रान्तिकारीत्व एक ओर साम्राज्यवाद, सामन्तवाद और पूंजीवाद की प्रखर आलोचना में प्रकट होता है, दूसरी ओर वह उनकी कला द्वारा हिन्दी जातीयता के स्तर पर विभिन्न जनपदों की श्रमिक जनता को एकताबद्ध करने में भी प्रकट होता है। यद्यपि उत्तर भारत के जन-आन्दोलन में बहुत बड़ा बिखराव है, फिर भी यह सही है कि हिन्दी प्रदेश का कोई ऐसा आधुनिक कवि नहीं है जिसकी रचनाएँ इतने चाव से इतने लोग पढ़ते हों जो मध्यवर्ग के नहीं हैं, जिनमें राजनीतिक चेतना फैल रही है और जो आल्हा-नौटंकी के दायरे से बाहर आ रहे हैं। हर विकासमान देश के समाजवादी आन्दोलन के सामने यह समस्यां आती है कि साहित्य को कैसे लोकप्रिय बनाया जाए, साथ ही उसे कलात्मक स्तर से गिरने न दिया जाय। नागार्जुन ने लोकप्रियता और कलात्मक सौन्दर्य के सन्तुलन और सामंजस्य की समस्या को जितनी सफलता से हल किया है, उतनी सफलता से बहुत कम कवि-हिन्दी से भिन्न भाषाओं में भी-हल कर पाये हैं। यदि हम इस बात पर ध्यान दें कि स्वाधीनता प्राप्ति के बाद अन्तर्मुखी व्यक्तिवादी धाराएँ हिन्दी में बड़े पैमाने पर सैलाब बन कर फैलती रही हैं, तो नागार्जुन की एकान्त लक्ष्य-प्रियता, सुविधा और समझौतों को ठुकराने वाली उनकी सतेज सामाजिक चेतना, उनका आत्मविश्वास, जनता में उनकी क्रान्तिकारी आस्था और भी स्पष्ट हो जाती है। नागार्जुन में ऊंचे दर्जे का राजनीतिक शऊर ही नहीं है, उनका सहज ज्ञान, अन्तवृत्तियाँ, स्वतः स्फूर्त मानसिक प्रतिक्रियाएँ, सभी जनमानस से अभिन्न रूप से जुड़ी हुई हैं। यह सही है कि आज नयी कविता के सन्दर्भों में नागार्जुन की चर्चा नहीं के बराबर है लेकिन कल जब समाजवादी दलों का बिखराव दूर होगा, जब हिन्दी प्रदेश की श्रमिक जनता एकजुट होकर नयी समाज व्यवस्था के निर्माण की ओर बढ़ेगी, जब नयी कविता का अस्तित्ववादी सैलाब सूख चुका होगा, जब मध्यवर्ग और किसानों और मजदूरों में भी जन्म लेने वाले कवि दृढ़ता से अपना सम्बन्ध जन-आन्दोलन से
+ 
+155
+कायम करेंगे, तब उनके सामने लोकप्रिय साहित्य और कलात्मक सौन्दर्य के सन्तुलन की समस्या फिर पेश होगी और तब साहित्य और राजनीति में उनका सही मार्गदर्शन करनेवाले, अपनी रचनाओं के प्रत्यक्ष उदाहरण से उन्हें शिक्षित करने वाले, उनके प्रेरक और गुरु होंगे कवि नागार्जुन। यह कहना आवश्यक है कि समाजवादी सप्ताहिकों में क्रान्तिकारी कविताएँ तो बहुत-सी छपती हैं किन्तु उनके रचयिताओं में इस समय कवि हैं अकेले नागार्जुन।
+नागार्जुन की एक प्रसिद्ध कविता है-'आओ रानी, हम ढोएंगे पालकी'। इसमें लोकगीतों का हल्का स्पर्श-भर है। पालकी के साथ जवाहरलाल की तुक ने व्यंग्य में चार चाँद लगा दिये हैं। भारत की गरीबी और बदहाली, इसके लिए ब्रिटेन की जिम्मेदारी, उसी ब्रिटेन से भारत के नेताओं की मैत्री-यह सब देखकर नागार्जुन के हृदय में तीव्र आक्रोश उत्पन्न होता है, साथ ही वह ब्रिटिश मलका और उनके भारतीय भक्तों पर खुल कर हँसते हैं। लोकगीतों की शब्दाबली अपनाते हुए मर्मान्तक व्यंग्य से उन्होंने अमरीकी अन्नदाताओं के प्रति भारतीय नेताओं के भक्तिभाव पर कविता लिखी :
+तुम चन्दन हम पानी। 
+हम काहिल हैं, हम भिखमंगे, तुम हो औढर दानी 
+अब की पता चला है प्रभुजी, तुम चन्दन हम पानी। 
+हम निचाट धरती निदाघ की, तुम बादल बरसाती 
+अब की पता चला है प्रभुजी, तुम दीपक, हम बाती। 
+राष्ट्रीय आत्मसम्मान की भावना पर चोट लगने से क्षुब्ध होकर नागार्जुन ने साम्राज्यवाद के सामने नाक रगड़ने वाले नेताओं पर यह कविता लिखी है। चन्दन और पानी, दीपक और बाती के ऐसे प्रतीक परिचित हैं कि उनका अर्थ समझने के लिए विशेष अनुसन्धान की आवश्यकता नहीं है। वे अनपेक्षित सन्दर्भ में प्रयुक्त हुए हैं, इसलिए एक आश्चर्य-भावना व्यंग्य को और भी आकर्षक, साथ ही तीखा बना देती है।
+'शासन की बन्दूक' शीर्षक से नागार्जुन ने पाँच दोहे लिखे हैं। कुछ पुराने राजस्थानी कवियों ने दोहों का उपयोग सफल राजनीतिक कविता के लिए किया था। कानपुर के दो एक कवियों ने खड़ी बोली में दोहों का वैसा ही उपयोग किया। जरा नागार्जुन के मूर्तिविधान की विशदता और उदात्त स्तर की राजनीतिक कविता के लिए छोटे से दोहे का प्रयोग देखिए :
+खड़ी हो गई चाँप कर, कंकालों की हूक। 
+नभ में विपुल विराट्-सी, शासन की बन्दूक। 
+दमन के लिए शासन बहुत-सी बन्दूकें इस्तेमाल करता है। नागार्जुन ने उन सबको मिलाकर एक बड़ी बन्दूक बना दी है जो नभ में विपुल विराट्-सी छा गयी
+ 
+156
+है। नीचे क्षुब्द जनता का समूह है जिसे उन्होंने संक्षेप में कंकालों की हूक कह कर मूर्तिमान कर दिया है। चित्रण सौन्दर्य का यह कौशल अन्य कवियों के राजनीतिक दोहों में नहीं है। आखिरी दोहे में दमन की निरर्थकता और जनता की विजय में विश्वास एक सादे प्रतीक द्वारा-किन्तु बहुत ही प्रभावशाली ढंग से-यों व्यक्त हुआ है:
+जली ठूंठ पर बैठकर, गई कोकिला कूक। 
+बाल न बाँका कर सकी, शासन की बन्दूक। 
+ठूंठ जल गया है लेकिन उस पर भी कोयल बैठकर कूक जाती है। 'बाल न बाँका कर सके' का परिचित मुहावरा पूरी हेकड़ी से बन्दूक को अंगूठा दिखाता है।
+अब भिन्न गति लय में प्रदेश के कांग्रेसी नेता का दिल्ली से चुनाव-टिकट लेकर लौटना देखिए। कविता का शीर्षक है 'आये दिन बहार के'। शुरू का बन्द है:
+स्वेत स्याम रतनार अँखियाँ निहार के 
+सिण्डीकेटी प्रभुओं की पगधूर झार के 
+दिल्ली से लौटे हैं कल टिकट मार के 
+खिले हैं दाँत ज्यों दाने अनार के 
+आये दिन बहार के। 
+कोई रीतिवादी नायिका-प्रौढ़ा मध्या धीरा आदि-अपने प्रियतम को देखकर इतना प्रसन्न न हुई होगी जितना टिकट पाकर यह कांग्रेसी नेता। स्वेत स्याम रतनार रीतिवादी सन्दर्भ की ओर संकेत करते हैं और अनार के दाने नौटंकी संस्कृति वाले नये लोकगीत की तरफ-बिखरे गुलशन में दाने अनार के। व्यंग्य में गहराई पैदा होती है इस रीतिवादी सन्दर्भ की ओर संकेत से। 'आये दिन बहार के' में चुनाव के उद्दीपन विभावों का समा बँध गया है।
+इन नेताओं के सहयोगी, ब्रिटिश स्टील फ्रेम के वारिस, जनता के हुक्मरान अफ़सरों का एक चित्र है: 'तो फिर क्या हुआ?’ भीड़ ने ढेले चलाये, पुलिस ने आँसू गैस फेंकी। एक किशोर मारा गया, एकाध अफ़सर पिट गये।
+नत नयन मुद्रित मुख कुर्सीधर ने देखा-
+तो फिर क्या हुआ ! 
+महीन मुस्कान फेंकते रहे मेरी ओर 
+वेतन सर्वस्व, बुद्धिजीवी महानुभाव 
+बढ़ा दी आगे गोल्डफ्लेक की पैकेट। 
+पूरी नाटकीय स्थिति, संवाद और भावों के घात-प्रतिघात के साथ व्यंग्य रूपायित होता है-दर्द और अकेलेपन के बेठोस बयानों की तरह नहीं-कलात्मक
+ 
+157
+चित्र में पूरी परिस्थिति के साथ।
+नागार्जुन की हँसी एक साधारण श्रमिक की हँसी है, ऐसी हँसी जो पूंजीपतियों, उनके हितसाधक नेताओं, असमंजस में पड़े हुए मध्यम वर्ग के बाबुओं को देखकर आती है। ट्राम के नीचे दर्जे में कुली-मजदूर ठसाठस भरे हैं। उनमें फंस गया है कोई भद्रलोक ! नागार्जुन उसकी परेशानी का मजा लेते हुए पूछते हैं:
+छूती है निगाहों को 
+कत्थई दाँतों की मोटी मुस्कान 
+बेतरतीब मूछों की थिरकन 
+सच सच बतलाओ 
+घिन तो नहीं आती है? 
+जी तो नहीं कुढ़ता है? 
+शमशेर की नाजुक खयाली से मिलती-जुलती नागार्जुन की यह नाजुक बयानी -है-कत्थई दाँतों की मोटी मुस्कान, बेतरतीब मूछों की थिरकन-लेकिन एकदम भिन्न सन्दर्भ में, एक भिन्न उद्देश्य की पूर्ति के लिए। शमशेर की तरह नागार्जुन ने भी पूरी तस्वीर न देकर आंशिक बिम्ब से काम लिया है, लेकिन आधा व्यंग्य तो कुली-मजदूरों के लिए उस शैली के इस्तेमाल करने ही में है जो शमशेर के यहाँ आमतौर से रमणीय अंगों के उतार-चढ़ाव के लिए सुरक्षित रहती है।
+शहर की सजी-बजी महिलाओं को देखकर नागार्जुन फिर उसी देहाती ढंग से खूब हँसते हैं। कलकत्ते की सड़कों का चक्कर लगाती हुई ‘विज्ञापन सुन्दरी' सत्रह सौ के विज्ञापन बटोर लाती है। नागार्जुन बड़े प्यार से उसे प्रोत्साहन देते हैं:
+रमा लो माँग में सिन्दूरी छलना...
+फिर बेटी, विज्ञापन लेने निकलना...
+तुम्हारी चाची को यह गुर कहाँ था मालूम ! 
+भद्रवर्ग की एक महिला सबेरे उठकर किसी को गालियाँ देना शुरू करती है। नागार्जुन दूर खड़े-असम्पृक्त भाव से-उसकी गालियाँ सुनते हैं और उसके कमल की पंखुड़ियों जैसे ओठों का बार-बार हिलना भी प्रेम से देखते रहते हैं:
+होठ हिले 
+हिलते रहे 
+देर तक हिलते ही रह गये 
+उस पार-
+मोतिया दंतपंक्तियों के अन्दर 
+काँपती रही क्षोभ के मारे जीभ 
+निकल आयी बासी भाप ताजा सौरभ के बदले 
+अर्ध-स्फुट कमल की पंखुड़ियों को क्या हो गया था जाने
+ 
+158
+निकलते रहे बाहर 
+एक के बाद एक 
+काले काले भौंरे-
+गालियाँ, आक्रोश, अभिशाप ! 
+होठ हिले और हिलते रहे। नागार्जुन यह क्रिया देखकर वैसे ही प्रसन्न होते हैं जैसे पन्त के ‘हिलाते अधर प्रवाल' को सोच-सोचकर निराला हँसते थे। कमल की पंखुड़ियों से काले भौंरों का निकलना रीतिवादी सौन्दर्य-बोध का सबूत देता है। लेकिन रीझने के बजाय नागार्जुन उस पर हँसते हैं। और कमल ही अर्धस्फुट नहीं हैं, नागार्जुन भी अर्धस्फुट बिम्बों से अपनी कला संवारते हैं। अर्धस्फुट बिम्ब, वैसे ही अर्धस्फुट वाक्य। लिखा थोड़ा, जानना बहुत वाली सांकेतिक शैली।
+एक कविता है। ‘तन गई रीढ़, पीठ पर हथेली का स्पर्श: तन गई रीढ़ !'कन्धों के पीछे किसी की साँसों की उष्णता का अहसास : तन गई रीढ़ ! इसी तरह चितवन के कौंधने पर, खिलखिलाहट के गूंजने पर, अलकों से तैलाक्त परिमल का झोंका आने पर-हर बार रीढ़ तन जाती है। लेकिन रीढ़ तनने पर उसके पुरुषार्थ की प्रशंसा करने के बदले नागार्जुन हँसते हैं-चुपचाप। ऐसे ही ब्रिटिश मलका के पति ने शेर का शिकार किया। इस बहादुरी पर खुश होने के बदले नागार्जुन कविता शुरू करते हैं:
+बीत गई सर्दी, बीत गया माघ 
+रानी के खसम ने मारा है बाघ। 
+छन्द की गति में, अन्त्यानुप्रास में, हर शब्द में शरारत। 
+मिठाइयों की दूकान, मिठाइयों पर बिजली के बल्बों का प्रकाश, दूकान का नाम 'मधुक्षरा'। नागार्जुन को फिर हँसी आती है:
+भावुक बंगाल को प्रिय है अतिशयोक्ति 
+न हुई मिठाइयों की दूकान, 
+हो गई 'मधुक्षरा' 
+रसगुल्ला, संदेश, चमचम, खीरमोहन...
+यही कुछ तो मिलते होंगे उस दूकान के अन्दर ? 
+विद्युत आलोकित चमक रहे हैं चार अक्षर-
+म धृ क्ष रा .. 
+इतना प्यारा नाम ?
+हाय राम ! 
+बिल्कुल तटस्थ होकर-सड़क पर खड़े-खड़े-दूकान को देखते हैं। कवि नागार्जुन, क्योंकि यही कुछ तो मिलते होंगे 'दूकान के अन्दर' का अर्थ ही है, दूकान के बाहर हैं। अपनी मिताक्षरा शैली में मधुक्षरा नाम पर हाय राम कह कर उन्होंने
+ 
+159
+यह भी सिद्ध कर दिया कि स्त्रियों की तुलना में उन्हें मिठाइयाँ ही अधिक आकर्षित करती हैं।
+यह बात नहीं कि काली घटाएँ और पुरवाई नागार्जुन के हृदय को नीरस ही छोड़ जाती हों। पुजारिन भाभी अपने रसिया देवर को छेड़ती है और देवर को हँसी भी आती है लेकिन तन गयी रीढ़ और अर्धस्फुट कमल वाली कविताओं की हँसी से यह जरा दूसरे ढंग की हँसी है। श्रृंगार रस में नागार्जुन की यह कविता अद्वितीय है, इसलिए मैं उसे पूरी की पूरी यहाँ उद्धृत करता हैं:
+झुक आये कजरारे बादल
+कूक उठे मोर
+टर्राए मेंढक
+पहुँच कर धीरज के छोर पर
+दम साधा लिये धरती ने...
+बिजनी की मूठ से खुजलाकर पीठ
+पुजारिन भाभी बोली
+आँधी आएगी
+बादलों को कहाँ से कहाँ उड़ा ले जाएगी
+तुम्हारे तो मजे ही मजे रहेंगे
+धार के उस पार
+झूसी की तरफ
+रेती पर मारोगे टहलान
+फड़कते रहेंगे होठ
+चमकती रहेंगी आँखे
+हल्की फुहियों से भीगता रहेगा बदन
+छेड़ती रहेगी छिनाल पुरवइया
+इकलौती बिटिया वाले अधेड़ बाप की भाँति
+झुका रहेगा तुम पर बादल
+तुम्हारे तो भई भजे ही मजे रहेंगे
+ओ मेरे रसिया देवर !
+और मुझे आ गयी हँसी
+कूक उठे मोर
+और मेरा रोआ रोयाँ हो उठा कटकित
+टर्राए मेंढक
+और मेरा दिल धड़कने लगा जोरों से
+हो उठी तीव्र झीगुरों की रीं रीं री...
+ 
+160
+और मैं लगा गया गोता गहराई के अन्दर 
+झुक आये कजरारे मेघ 
+और अधिक 
+और अधिक 
+और अधिक 
+मैंने कहा न था-यह हँसी दूसरे ढंग की है, रोअ रोआँ हो उठा कटकित और दिल धड़कने लगा। लेकिन जब पहुँचकर धीरज के छोर पर धरती ने दम भर लिये हों-इस मार्मिक अनुभूति और उसकी सफल अभिव्यक्ति की जितनी दाद दी जाय, थोड़ी है-तब मनुष्य की क्या बिसात ! पुजारिन भाभी ने नागार्जुन के ही व्यंग्य धनुष पर अपना पुष्पबाण चढ़ाया-फड़कते रहेंगे ओठ, चमकती रहेंगी आँखें ! वैसे ही जैसे-होठ हिले, हिलते रहे, देर तक हिलते ही रह गये ! बिजनी की मूठ से पीठ खुजलाना-क्या किसी नायिका ने केशवदास से ऐसा संकेत किया होगा! और इकलौती बिटिया वाले अधेड़ बाप जैसा बादल-एकदम आधुनिकता-बोध वाला उपमान ! मोर कूके और रोआँ रोआँ कटकित हो उठा, मेंढक टर्राए और दिल धड़कने लगा। जैसे प्रेम की अतिशयता में पहले लोगों को मूर्छा आ जाती थी, वैसे ही भाव के साथ यहाँ यह दिल धड़कने का हाव। और अन्त में-मैं लगा गया गोता गहराई के अन्दर। पूर्ण आत्म-समर्पण के क्षण में विराट् की अनुभूति ! धार के उस पार न जाकर मझधार में मानो दम साध कर डुबकी लगायी हो !
+इससे भिन्न एक भद्र महिला का चित्रण देखिए :
+चम्पई आभा की नारी-सी मध्यबयसी महिला 
+डबल एम. ए. मिसेज गुप्ता... 
+नचाकर कमलपत्री नेत्र...
+आइसक्रीम खिलाती हैं यानी पेश करती हैं लेकिन
+रोककर हाय़ 
+सुनता रहा मैं मिसेज गुप्ता की बात। 
+और सारी बातें अपनी भद्र संस्कृति का रोब डालने के लिए हैं। उनकी मुन्नी केम्ब्रिज के आखिरी साल में है:
+कविता का बेहद शौक है...
+लिख दीजिएगा बही-
+पाँखें खुजलायीं कौए ने 
+रोता रहा चूल्हा, चक्की थी उदास 
+याद तो होगी न? 
+उस कविता का यहाँ इस ढंग से याद किया जाना ही महिला की भद्र संस्कृति पर करारा व्यंग्य बन जाता है। नागार्जुन भद्र महिलाओं पर ही व्यंग्य करते हों,
+ 
+161
+ऐसी बात नहीं है। वह साधारण जनता के अन्धविश्वासों की भी तीखी आलोचना करते हैं। उनकी एक कविता है : 'काली माई'। पैरों के नीचे शंकर करुणावतार हैं, किन्तु 'माता को कद्दू लौकी नहीं, बलि पशुओं की अति चाहिए'। और खास बात यह कि मुण्डमाल के लिए गरीबों पर निगाह है। धनपतियों के लिए दया की खुली राह है ! ऐसे ही 'देखना ओ गंगा मइया' में पुल पर जाती रेल से भक्तों द्वारा पैसे फेंके जाने पर वह उन्हें बता देते हैं कि इन पैसों का क्या उपयोग होगा 
+-बीड़ी पियेंगे, आम चूसेंगे, सुगंधित साबुन की टिकिया घिसेंगे :
+लगाएँगे सर में चमेली का तेल 
+या कि हम-उम्र छोकरी को टिकुली ला देंगे। 
+नागार्जुन में हास्यवृति इतनी प्रबल है कि जहाँ वह प्रकृति के सौन्दर्य पर मुग्ध होते हैं, वहाँ भी कोई न कोई वस्तु हास्य का आलम्बन बन ही जाती है। वसन्त में कलियाँ मुस्कराती नहीं हैं, मुंह बा देती हैं। नागार्जुन टेसू, अलसी और बौरों के बारे में ऐसे लिखते हैं जैसे वे इनके सगे सम्बन्धी हों। अद्भुत आत्मीयता है नागार्जुन की ऐसी कविताओं में :
+अबके इस मौसम में 
+कोयल आज बोली है 
+पहली बार ! (अबके इस मौसम में) 
+मानो वह बहुत दिन से इन्तजार करते रहे थे कि कोयल बोले।
+टूसों को उमगे कई दिन तो गए 
+टेसू को सुलगे कई दिन हो गए 
+अलसी को फूले कई दिन हो गए 
+बौरों को महके कई दिन हो गए 
+फिर भी कोयल चुप थी। सचमुच वह दिन गिन रहे थे। जब सारी तैयारी हो गयी तब ‘कलमुही' बोली। कवि की प्रसन्नता का ठिकाना नहीं। इसी तरह :
+बहुत दिनों के बाद 
+अब की मैंने जी-भर देखी 
+पकी सुनहली फसलों की मुस्कान... 
+अबकी मैं जी भर छू पाया 
+अपनी गॅवई पगडण्डी की चंदनवर्णी धूल
+-बहुत दिनों के बाद।
+('बहुत दिनों के बाद') 
+नागार्जुन मूलत: ग्राम-कवि हैं। शहर के मजदूरों के लिए उनकी किसानवाली सहृदयता अत्यन्त मूल्यवान है। गाँव के मुफलिस किसान रोजी-रोटी की तलाश में शहर आते हैं। उनके प्रति उनकी सहानुभूति सहज ही जाग उठती है:
+ 
+162
+खुब गये 
+दूधिया निगाहों में 
+फटी बिवाइयों वाले खुरदरे पैर। 
+ये रबड़विहीन पैडलों के ठूँठ को चलाने वाले रिक्शा चालक के पैर हैं। और दूधिया निगाहें स्वयं नागार्जुन की हैं:
+देर ताक टकराये 
+उस दिन इन आँखों से वे पैर 
+भूल नहीं पाएगा फटी बिवाइयाँ 
+खुब गई दूधिया निगाहों में
+धंस गई कुसुम कोमल मन में।
+(खुरदरे पैर) 
+नागार्जुन को गुस्सा कम आता है-यानी कविता में। साधारणत: वह व्यंग्य का रूप लेता है या करुणा द्वारा नियन्त्रित रहता है। जैसे 'कई दिनों तक चूल्हा रोया, चक्की रही उदास' वाली कविता में कुतिया और छिपकलियों की तरह चूल्हा और चक्की-मानों किसी उड़नखटोले वाली परी-कथा में बेजान चीजें सजीव हो उठी हों।
+नागार्जुन की अनेक कविताएँ राजनीतिक पत्रकारिता के स्तर पर क्रान्तिकारी जोश उभारने के लिए लिखी गयी हैं। जैसे 'लुमुम्बा' पर:
+अफ्रीका की काली मिट्टी लाल हो गई आज 
+गोरे बौनों की साजिश विकराल हो गई आज। 
+इस तरह की कविताएँ राजनीतिक लेक्चरबाजी का छंदोबद्ध रूप हैं। यह आवश्यक नहीं है कि राजनीति पर लिखी हुई कविताएँ इसी स्तर की हों। क्रान्तिकारी उत्साह जगाने वाली राजनीतिक कविताएँ सुन्दर हो सकती हैं, किन्तु अभी स्थिति यह है कि नागार्जुन की सबसे सफल राजनीतिक कविताएँ वही हैं जिनमें वे व्यंग्य से हँसते हैं, क्रोध या आवेश में नहीं आते। इसका एक वस्तुगत कारण यह है कि बिहार और उत्तर प्रदेश में राजनीतिक जीवन जैसा है--विशेष रूप से वामपक्ष की जैसी स्थिति आज है-उससे कवि को क्रान्तिकारी उत्साह के बदले व्यंग्य के लिए ही सामग्री अधिक मिलती है।
+नागार्जुन की अनेक कविताओं में थोड़ा ऊबड़खाबड़पन है। कलात्मक खुरदुरापन नहीं-लिखने में कहीं ऊँचाई, कहीं गिरावट। लेकिन उनका मन जब अपने आसन पर सध जाता है, तब कविताएँ ऐसे निकलती हैं, जैसे साँचे में ढली हुई। उनकी प्रज्ञा को जैसे प्रकृति जगाती है, वैसे और कोई उत्तेजक नहीं। किसानमजूरों के कवि को प्रकृति से क्या मतलब? क्या यह क्रान्ति-विरोधी पलायन नहीं? यान्त्रिक भौतिकवाद मनुष्य की चेतना को सामाजिक सम्बन्धो-या केवल आर्थिक
+ 
+163
+सम्बन्धों-के दायरे में सीमित कर देता है। इसी धारणा से यह दृष्टिकोण बनता है कि प्रगतिशील साहित्यकार का कर्तव्य सामाजिक सम्बन्धों को क्रान्तिकारी ढंग से प्रतिबिम्बित करना भर है। विशुद्ध कलावादी और अध्यात्मवादी चिन्तक यह मान कर चलते हैं कि मनुष्य की चेतना परब्रह्म का ऐसा विशुद्ध अंश है कि सामाजिक सम्बन्धों जैसी स्थूल वस्तुओं से उसका कोई सरोकार हो ही नहीं सकता। दोनों ही धारणाएँ गलत हैं।
+पूंजीवादी व्यवस्था श्रमिक जनता का आर्थिक रूप से ही शोषण नहीं करती, वह उसके सौन्दर्यबोध को कुण्ठित करती, उसके जीवन को घृणित और कुरूप भी बनाती है। फूलों-फव्वारों से सजे हुए बाग-बगीचे पूंजीपतियों और उनकी रखैलों के लिए हैं, मजदूरों के लिए गन्दी बस्तियों की तंग कोठरियाँ हैं। समाजवाद का उद्देश्य शहर और गाँव का भेद मिटाना है, खेतों की हरियाली के बीच स्कूल-अस्पताल कायम करना, वहाँ बिजली की सुविधाएँ पहुँचाना और शहरी बस्तियों की गन्दगी मिटा कर हरे-भरे पार्कों, पेड़ों और फूलों से उन्हें सुन्दर बनाना है। जो चेतना मनुष्य की इस प्राकृतिक आवश्यकता को समझती है, वही उसे सामाजिक संघर्ष में भाग लेने की प्रेरणा भी देती है। क्या भारत और क्या यूरोप-कहीं भी अब तक कोई बड़ा मानव-प्रेमी कवि नहीं हुआ, जो प्रकृति का प्रेमी भी न रहा हो। केवल यान्त्रिक भौतिक-वाद के लिए यह प्रेम मूल्यहीन है, द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद के लिए वह अत्यन्त मूल्यवान है।
+नागार्जुन की एक कविता है : 'कल और आज'। कल गर्मी थी, आज पानी गिरा है। संक्रमण-बिन्दु पर प्रकृति मानो नागार्जुन को झटका देती है। फिर मन सध जाता है, सारी प्रक्रिया एक क्षण में आँखो के सामने कौंध जाती है, कविता उतर आती है, निर्दोष, पूर्ण, मन के साँचे में ढली हुई (यानी कविता के साथ उसका नया साँचा भी ढलता आता है।)
+अभी कल तक
+गालियाँ देते थे तुम्हें
+हताश खेतिहार
+अभी कल तक
+धूल में नहाते थे 
+गौरैयों के झुण्ड 
+अभी कल तक
+पथराई हुई थी 
+धनहर खेतों की माटी 
+अभी कल तक
+ 
+164
+धरती की कोख में 
+दुबके पड़े थे मेंढक 
+अभी कल तक
+उदास और बदरंग था आसमान 
+और आज 
+ऊपर ही ऊपर तन गये हैं
+तुम्हारे तम्बू
+और आज 
+छमका रही है पावस रानी
+बूंदों बूंदियों की अपनी पायल
+और आज 
+चालू हो गई है अविराम 
+झींगुरों की शहनाई लाजवाब
+और आज 
+जोरों से कूक पड़े 
+नाचते-थिरकते मोर
+और आज 
+आ गई है वापस जान 
+दूब की झुलसी शिराओं के अन्दर
+और आज
+बिदा हुआ चुपचाप ग्रीष्म
+समेट कर अपने लाव-लश्कर।
+जिस व्यक्ति ने यह कविता लिखी है, वह शहर से देहात में हवा खाने नहीं गया, न किसी समाजवादी नेता के कहने से वह गाँव की जनता से सम्पर्क कायम करने पहुँचा है। वह गाँव का है, वहीं की जनता में पैदा हुआ है, पढ़-लिख गया है लेकिन इससे उसके संस्कार विकृत नहीं हुए, परिष्कृत हुए हैं। वह संस्कृत का पण्डित है लेकिन वह अपनी भाषा का सादा जातीय रूप खूब पहचानता है। तत्सम शब्दावली-यानी कोमल कान्त पदावली-से वह अपनी रचना को कवित्वपूर्ण नहीं बनाता। अभी कल तक पथराई हुई थी धनहर खेतों की माटी-यह भाषा वैसे
+ 
+165
+ही ठेठ हिन्दी है, जैसे धनहर खेतों की माटी ठेठ भारतीय धरती है। धरती की कोख में दुबके पड़े थे मेंढक-जो तुच्छ और नगण्य हैं, प्रकृति की समूची कार्यवाही में वह भी कवित्वपूर्ण बन जाते हैं। पावस रानी का पायल छमकाना छायावादी कविता की मेधपरियों के पायल छमकाने से अलग है, अति मानवीयता वाले उदात्तीकरण से भिन्न यहाँ लोक संस्कृति की सहज आत्मीयता है। और अन्त में -आ गई है वापस जान दूब की झुलसी शिराओं के अन्दर। वर्षा के उद्दीपन विभावों की रीतिवादी फौज के बदले एक सीधी-सी आये दिन की बात। यह हिन्दी कविता का नया यथार्थवाद है। नागार्जुन मुद्दत से कविताएँ लिख रहे हैं। उनका पहला कविता संकलन 'युग धारा' सन् '53 में प्रकाशित हुआ था। सन् '59 में उन्होंने दूसरा कविता संकलन 'सतरंगे पंखोंवाली' स्वयं प्रकाशित किया और उसके प्रारम्भिक वक्तव्य में सूचित किया कि ‘युगधारा' से एक भी रचना यहाँ नहीं ली गई और यह भी कि ‘युगधारा' अब दुबारा नहीं छपेगी। सन् '62 में उन्होंने नया संकलन 'प्यासी पथरायी आँखे' प्रकाशित किया। इसके प्रारम्भिक वक्तव्य में उन्होंने सूचित किया कि ये रचनाएँ इससे पहले किसी संकलन में नहीं आई। चूंकि ‘युगधारा' दुबारा छपनी न थी, इसलिए संकलनों की गिनती उन्होंने 'सतरंगे पँखोंवाली' से शुरू की। 'प्यासी पथराई आँखे हुआ दूसरा संकलन।
+‘तालाब की मछलियाँ और अन्य कविताएँ' हमारा तीसरा संकलन होगा ...राजनीतिक रचनाओं का एक संकलन अलग से निकालने का हमारा इरादा है।’ अभी तक ये संकलन देखने में नहीं आये। एक बार नागार्जुन ने कलकत्ते में विस्तार से मुझे अपनी योजना समझाई कि वह पाठकों से पेशगी रुपया लेकर कैसे अपनी पुस्तकों का सेट प्रकाशित करेंगे और उन्हें बहुत ही सस्ते दामों में सुलभ करेंगे। फिर एक बार पूर्णिया से उन्होंने लिखा कि उन्होंने घूम-घूम कर अपनी इतनी किताबें बेच ली हैं।
+वैद्यनाथ मिश्र 'यात्री' उर्फ नागार्जुन यात्री प्रकाशन के स्वामी हैं। इस प्रकाशन ने दो कविता-संकलन प्रकाशित किये हैं। पहला 'सतरंगे पंखोंवाली' जिसमें यात्री प्रकाशन का पता है-'पोस्ट बाक्स... कलकत्ता-7।' प्रेस को पाण्डुलिपि देते समय उन्होंने पोस्ट बाक्स के आगे नम्बर की जगह खाली छोड़ दी थी, पुस्तक छप जाने पर भी जगह वैसे ही खाली पड़ी रही। दूसरे संकलन में पोस्ट बाक्स का झंझट हटाकर पता सिर्फ इतना छपा : ‘यात्री प्रकाशन, इलाहाबाद'। गली, मोहल्ले, सड़क के नाम की जरूरत नहीं इतने प्रसिद्ध प्रकाशन के लिए। याद पड़ता है कि एकाध चिट्ठी मेरे पास यात्री प्रकाशन पटना से भी आई है। मतलब यह कि उनका प्रकाशन भी एक शहर से दूसरे शहर की यात्रा करता रहता हैं।
+ 
+166
+नागार्जुन की सारी कविताएँ एक जगह संकलित होकर छप जाय तो इससे नागार्जुन की कवि-प्रतिभा के अलावा आधुनिक हिन्दी कविता के विकास का भी समुचित ज्ञान हिन्दी पाठकों को हो जाय। पत्र-पत्रिकाओं से उनकी रचनाएँ समेटसमेट कर उन पर एक छोटा सा लेख लिखने के लिए भी आलोचक को काफी अनुसन्धान करना पड़ता है। आलोचकों ने नागार्जुन पर कम लिखा है। पर इससे क्या? वह कवि ही नहीं, कविता के आलम्बन भी बन गये हैं। केदारनाथे अग्रवाल ने बाँदा में उन्हें देखकर लिखा था :
+आओ साथी गले लगा लूं, 
+तुम्हे, तुम्हारी मिथिला की प्यारी धरती को, 
+तुम में व्यापे विद्यापति को, 
+और वहाँ की जनवाणी के छंद चूम लू, 
+और वहाँ के गढ़ पोखर का पानी छुकर नैन जुड़ा लूं। 
+हिन्दी साहित्य की जीवन्त परम्परा और भारतीय जनता के साहसी अभियान के प्रतीक हैं: कवि नागार्जुन।
+ 
+167
+नयी कविता और मुक्तिबोध कठा पुनर्मूल्यांकन
+1. प्रस्तावना
+मुक्तिबोध ने 1936 से कविता लिखना शुरू किया था। इसी वर्ष प्रगतिशील लेखक संघ की स्थापना भी हुई थी। अपने अनेक समकालीन कवियों की तुलना में मुक्तिबोध विलम्ब से प्रगतिवादी दल में शामिल हुए। 1936 से 1942 तक वह अधिकतर छायावादी कविताएँ लिखते थे। इस समय वह दर्शनशास्त्र में भाववादी विचारक बर्गसों से भी प्रभावित हुए। 1938 से 1942 की अवधि को 'तार सप्तक' के वक्तव्य में उन्होंने मानसिक संघर्ष और बर्गसोंनीय व्यक्तिवाद का समय कहा था। 1942 में वह जिसे विरोधी शक्ति मानते थे, उसके-अर्थात् मार्क्सवाद के-नजदीक आये। जब 'तार सप्तक' प्रकाशित हुआ, तब मार्क्सवाद के नजदीक आये उन्हें साल भर भी न हुआ था। 'तार सप्तक' के प्रकाशन के समय, मार्क्सवाद के नजदीक आने पर भी, वह अपने विकास से सन्तुष्ट नहीं थे। अपने वक्तव्य में उन्होंने लिखा था, ‘मेरी हर विकास-स्थिति में मुझे घोर असन्तोष रहा और है। मानसिक द्वन्द्ध मेरे व्यक्तित्व में बद्धमूल है।’ जिस विकास-स्थिति से उन्हें इस समय असन्तोष था, वह छायावाद और बर्गसों के भाववाद को छोड़कर मार्क्सवाद के निकट आने की ओर की स्थिति थी।
+1947 में जब अज्ञेय ने 'प्रतीक' का प्रकाशन आरम्भ किया तब मुक्तिबोध की प्रसिद्ध कविता ‘मुझे पुकारती हुई पुकार' उसकी पावस संख्या में प्रकाशित हुई। प्रयोगवाद जब एक काव्य-धारा के रूप में प्रतिष्ठित हुआ, तब मुक्तिबोध ने उससे अपने की सम्बद्ध किया। इस प्रकार प्रगतिवाद से प्रयोगवाद तक संक्रमण करने में मुक्तिबोध को लगभग चार वर्ष लगे और यही चार वर्ष हैं जब वह प्रगतिशील लेखक संघ के सक्रिय सदस्य थे और मार्क्सवाद के नजदीक आये थे। उनका प्रगतिवादी दौर गिरिजाकुमार माथुर जैसे अनेक कवियों की तुलना में अल्पकालीन था। प्रयोगवाद से अलग हटकर 1954 में जब इलाहाबाद से 'नई कविता' का , प्रकाशन आरम्भ हुआ और नई कविता का आन्दोलन शुरू हुआ, तब मुक्तिबोध ने
+ 
+168
+अन्य अनेक कवियों की तरह प्रयोगवाद शब्द छोड़ दिया और नई कविता से स्वयं को सम्बद्ध किया। 1958 में श्रीकान्त वर्मा और नरेश मेहता के सम्पादन में जब 'कृति' का प्रकाशन आरम्भ हुआ, तब मुक्तिबोध ने नई कविता के पुराने आन्दोलन का विरोध किया। किन्तु नई कविता के बदले किसी दूसरे नाम का चलन न हुआ, इसलिए उन्होंने नई कविता को दो भागों में बाँट दिया। एक नई कविता वह जिसका सम्बन्ध उच्च मध्यवर्ग से था, दूसरी नई कविता वह जिसका सम्बन्ध निम्न मध्यवर्ग से था। इस प्रकार मुक्तिबोध के विकास की मंजिलें बदलती गई। प्रयोगवाद प्रगतिवाद का विरोधी था। नई कविता का आन्दोलन और भी संगठित रूप से प्रगतिवाद का विरोध कर रहा था। यह नई कविता बहुत कुछ अस्तित्ववाद से प्रभावित थी। मुक्तिबोध ने जब अपनी नई कविता का पक्ष लेकर इसका विरोध किया, तब वह प्रगतिवाद की ओर लौट नहीं आये, उन्होंने प्रगतिवाद की आधार भूमि से ही इसकी आलोचना की किन्तु प्रगतिवाद को एकांगी कहकर उन्होंने उससे अपने को अलग रखा। उनके बारे में विजया वैद्य ने लिखा है कि ‘उनके मित्रों द्वारा अब यह स्पष्ट किया जाने लगा है कि वह अपने अन्तिम दिनों में मार्क्सवाद से पूरी तरह निराश हो चुके थे।' (राष्ट्रवाणी, जनवरी-फरवरी 1964, पृ. 271)। यह कथन अतिरंजित है पर यह सत्य है कि मुक्तिबोध के मानसिक संघर्ष का एक कारण मार्क्सवाद के प्रति उनका गहरा आकर्षण तथा उसे पूरी तरह स्वीकार न कर पाने की विवशता थी। इस विवशता के पीछे उसी तरह की विचारधाराएँ और काव्य-प्रवृत्तियाँ थीं जिनके प्रभाव से प्रयोगवाद और नई कविता के आन्दोलनों का प्रसार हुआ था।
+मुक्तिबोध तथा अन्य प्रगतिवादियों में अन्तर यह था कि उनके लिए मार्क्सवाद एक ऐसी विचारधारा न था जिसे वह आसानी से स्वीकार कर लेते और असुविधा होने पर उतार कर फेंक देते। उनके लिए यह जीवन-मरण का प्रश्न था। वह कविता के लिए जीते थे और उनकी कविता की एक बुनियादी समस्या मार्क्र्सवाद से उनके व्यक्तित्व के सम्बन्ध की थी। भारत भूषण अग्रवाल ने 'तार सप्तक' में अपने बारे में कहा था, ‘मार्क्सवाद को आज के समाज के लिए रामबाण मानता हूँ। कम्युनिस्ट हूँ।’ जब 'तार सप्तक' का दूसरा संस्करण प्रकाशित हुआ, तब उन्होंने कहा, 'अब कम्युनिस्ट नहीं हैं। यही नहीं, अब तो लगता है कि जब कहता था तब भी नहीं था।’ इस तरह की उक्ति, आसानी से मार्क्सवाद की स्वीकृति और उतनी ही आसानी से उसकी अस्वीकृति, मुक्तिबोध के लिए सम्भव नहीं थी। वह केवल प्रगतिशील लेखक नहीं थे, राजनीतिक रूप से कम्युनिस्ट भी थे। 30 अक्तूबर 1945 के पत्र में उन्होंने नेमिचन्द्र जैन को लिखा था, ‘आपने एक व्यक्ति के साथ नाजुक खेल खेला है। उसे कम्युनिस्ट बनाया, दुर्धर्ष घृणा के उत्ताप से पीड़ित।’ (आलोचना, जुलाई-सितम्बर, 1968)। उनका जीवन निम्नवर्ग के
+ 
+169
+अति साधारण लोगों के जीवन के समान था। आर्थिक दृष्टि से बहुत से मजदूर उनसे अच्छी हालत में थे। शोषक वर्गों के प्रति उनकी घृणा, मार्क्सवाद के अलावा, उनके जीवन की परिस्थितियों से पैदा हुई थी। किन्तु शोषक वर्गों से घृणा करना काफी नहीं है। मुक्तिबोध स्वयं ज्ञान की आवश्यकता पहचानते थे। यदि मार्क्सवाद से उन्हें सन्तोष होता तो उनके आत्मसंघर्ष की नौबत न आती। यदि मार्क्सवाद को अपूर्ण समझकर वे उसे विकसित करने का प्रयत्न करते, तो भी उन्हें अपनी स्थिति से ऐसा तीव्र असन्तोष न होता। मार्क्सवाद की विरोधी प्रवृत्तियाँ उन्हें अपनी ओर खींचती थीं और इनसे वह अपना पीछा न छुड़ा पाते थे।
+मुक्तिबोध का ब्रह्मराक्षस वेद मंत्रों से लेकर मार्क्र्स, ऐंगेल्स, रसेल, टोएन्बी, हाइडेगर, स्पेंग्लर, सार्व और गांधी तक का अध्ययन कर चुका है। इस नामावली में जयशंकर प्रसाद और बर्गसों ये दो नाम छूट गये हैं। बर्गसों भाववादी विचारक थे और उनका चिंतन रहस्यवादियों से मिलता-जुलता है। बर्गसों का उल्लेख पहले हो चुका है। प्रसाद का अध्ययन, मुख्यतः उनकी एक पुस्तक ‘कामायनी' का अध्ययन, मुक्तिबोध ने बीस साल तक किया; ‘पिछले बीस वर्षों से, मैं कामायनी का पठन पाठन और अध्ययन करता आया हूँ।’ (कामायनी : एक पुनविचार, पृष्ठ 13)। यदि कामायनी एक प्रतिक्रियावादी कवि की असफल काव्य-रचना होती तो उसके अध्ययन में बीस साल का समय लगाना समय गवाना ही होता। मुक्तिबोध के आत्म-संघर्ष का कारण प्रसाद समेत उन अनेक लेखकों के प्रभावों का भीतरी टकराव है जिनके नाम उन्होंने 'ब्रह्म राक्षस' में गिनाये हैं।
+मुक्तिबोध के आत्म-संघर्ष से किसी न किसी रूप में उनके युग के अधिकांश लेखक जुड़े हुए हैं। उनके इस आत्म-संघर्ष को समकालीन कवियों की रचनाओं के संदर्भ में ही पहचाना जा सकता है। उनकी कविता का पुनर्मूल्यांकन केवल ऐतिहासिक दृष्टि से महत्वपूर्ण नहीं है, वह उन सभी लोगों के लिए महत्वपूर्ण है जो साहित्य, विशेषकर कविता, का विकास समाजवादी लक्ष्य के अनुरूप करना चाहते हैं। मेरे लिए इस कारण आवश्यक है कि मुक्तिबोध पर मेरा पूर्व लेख अपर्याप्त है।
+2. नयी कविता और शीतयुद्ध
+मुक्तिबोध की कविता और नई कविता में क्या अन्तर है? इस अन्तर के बारे में स्वयं मुक्तिबोध क्या कहते हैं?
+'आधुनिक कविता की दार्शनिक पाश्र्वभूमि' नाम के निबन्ध में दूसरे महायुद्ध के बाद सामाजिक और साहित्यिक प्रगति-विरोधी अभियान के बारे में उन्होंने लिखा, ‘स्वाधीनता प्राप्ति के उपरान्त, भारत में एक ओर अवसरवाद की बाढ़ आई। शिक्षित मध्यवर्ग में भी उसकी जोरदार लहरें पैदा हुई। साहित्यिक लोग
+ 
+170
+भी उसके प्रवाह में बहे और खूब ही बहे। इस भ्रष्टाचार, अवसरवाद, स्वार्थपरता की पाश्र्वभूमि में, नई कविता के क्षेत्र में पुराने प्रगतिवाद पर जोरदार हमले किये गये और कुछ सिद्धान्तों की एक रूपरेखा प्रस्तुत की गई। ये सिद्धान्त और उनके हमले, वस्तुत: उस शीत युद्ध के अंग थे जिसकी प्रेरणा लन्दन और बाशिंगटन से ली गई थी। पश्चिम की परिपक्व मानववादी परम्परा से प्रेरणा ग्रहण न करके उन नये व्याख्याताओं ने उसकी अत्यन्त प्रतिक्रियावादी साहित्यिक विचारधारा को अपनाया और फैलाया। नई कविता के आसपास लिपटे हुए बहुत से साहित्यिक सिद्धान्तों में शीत युद्ध की छाप है।’ (नई कविता का आत्म-संघर्ष तथा अन्य निबन्ध, पृष्ठ 37)।
+दूसरे महायुद्ध के बाद अनेक देशों में वामपक्षी विचारधारा का प्रवाह तेजी से फैला। पराधीन देशों में यह विचारधारा स्वाधीनता-आन्दोलन को प्रभावित करने लगी। भारत में कांग्रेस के कुछ नेताओं ने जेल से बाहर आने के बाद जोरदार कम्युनिस्ट-विरोधी अभियान शुरू किया। ऊपर से देखने में यह अभियान केवल सन् 42 में कम्युनिस्टों की गलत नीति के विरोध में था। वास्तव में वह विश्वव्यापी मार्क्सवाद-विरोधी अभियान का अंग था। मार्क्र्सवाद एकांगी है और मार्क्सवाद अभारतीय है, ये दो बातें इस अभियान के दौरान जोरों से कही जाती थीं। दोनों बातें नकारात्मक थीं। मार्क्सवाद के बदले किसी सुनिश्चित विचारधार को स्थापित करना जरूरी था। किसी समय पूंजीवादी विचारक मार्क्र्स के मुकाबले में फ्रायड को प्रस्थापित करते थे। वह बात अब पुरानी हो चुकी थी। विश्व पूंजीवाद ने दूसरे महायुद्ध के बाद जिस विचारधारा का व्यापक रूप से प्रसार किया, वह अस्तित्ववाद की विचारधारा थी। भारत में इसका प्रवेश कुछ विलम्ब से हुआ किन्तु जब हुआ तो बड़े पैमाने पर हुआ। 1953 के बाद प्रगतिशील साहित्य के आन्दोलन में जो विसर्जनवादी प्रवृत्तियाँ शक्तिशाली बनीं, उनसे, विशेषत: हिन्दी प्रदेश में, मार्क्सवाद को हटाकर अस्तित्ववाद को प्रतिष्ठित करने में लेखकों के एक विशेष समुदाय को सुविधा हुई और सफलता भी मिली।
+‘एक साहित्यिक की डायरी' में ‘एक लम्बी कविता का अन्त' शीर्षक रचना में मुक्तिबोध ने युद्धोत्तरकाल के अवसरवाद की, और साहित्य-सम्बन्धी प्रतिक्रियावादी स्थापनाओं की, आलोचना की है। प्रतिगामी उच्चवर्ग प्रयत्न करता है कि साहित्यकार ‘जनता की ओर उन्मुख न हो।’ (पृष्ठ 38)। नई कविता में जो प्रतिक्रियावादी विचार प्रकट किये जात हैं, उनमें एक यह है कि प्रयोगवादी कवि को भीड़ से दूर रहना चाहिए, नहीं तो कवि भी भीड़ बन जायगा। मुक्तिबोध कहते हैं कि ‘देश-विदेश के पिछले इतिहास से हमें यह सूचित होता है कि संगठित जनता ने असाधारण कार्य किया है।’ (पृष्ठ 39)। किन्तु कई नये कवियों को सामूहिकता से चिढ़ हो गई है। इसका कारण क्या है? इसका कारण साम्राज्य
+ 
+171
+वादी प्रचार है। ‘पश्चिमी विचार पत्र उसे वैसा ही सिखाते हैं। उसे सिखाया गया है कि सचेत आत्मनिर्णीत विवेकपरक संकल्प से शून्य होकर व्यक्ति अपने को समूह में विलीन कर देता है। इसलिए हे जागरूक सचेत महानुभाव, तुम अपने को समूह में विलीन मत करो। दूसरे शब्दों में, जनता समूह है-वह अज्ञ है, अन्धकारग्रस्त है, वह जल्दी ही भीड़ बन जाती है। उसका साथ मत दो। तुम सचेत व्यक्तित्वशाली प्राणकेन्द्र हो। उसमें अपने आपको विलीन मत करो। अपने अन्तिम निष्कर्ष में यह विचारधारा अत्यन्त प्रतिक्रियावादी है, वह जन के प्रति घृणा पर आधारित है; और बुद्धिजीवियों को जनता से अलग करके रखने का एक उपाय है। यह विचारधारा अब तक भारत में नहीं थी...हमारे विश्वविद्यालयों के कुछ केन्द्र हासग्रस्त साम्राज्यवादी देशों की विचारधाराओं को हिन्दी में प्रचलित करते हैं...भारत के उच्चतरवर्गों के बहुत से कर्णधार ठेठ पश्चिमी साम्राज्यवादी विचारधाराओं को अपनाकर उनका प्रचार करते हैं...भारत के उच्चतर वर्ग, पश्चिम के साम्राज्यवादी देशों की अद्यतन राजनैतिक और सांस्कृतिक मनोवृत्तियों को आत्मसात् करते हुए अपने सांस्कृतिक प्रभाव को विस्तृत करना चाहते हैं।’ (पृष्ठ 39-40.)।
+इसलिए नई कविता के विवेचन में खबसे पहले इस राजनीतिक परिस्थिति को ध्यान में रखते हुए उस विचारधारा का खंडन करना आवश्यक है जो प्रतिक्रियावाद का मुख्य अस्त्र बन रही थी। हिन्दी में इस विचारधारा के प्रमुख सूत्रधार विजयदेव नारायण साही हैं। कविता के नये प्रतिमान-इस नाम से एक परिचर्चा 'नयी कविता' 1966-67 में शुरू हुई। इसके अन्तर्गत नागेश्वरलाल, रमेशचन्द्र शाह, प्रमोद सिनहा के लेख प्रकाशित हुए। नागेश्वरलाल ने लिखा कि ‘नई कविता के प्रतिमानों के बदले कविता के गये प्रतिमानों पर विचार करना अधिक अर्थपूर्ण है।’ नामवरसिंह के अनुसार 'नयी कविता' पत्रिका ने ‘सम्भवत: श्री विजयदेव नारायण साही से संकेत ग्रहण कर ‘कविता के नये प्रतिमान' का प्रश्न उठाया है।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 29)। नामवरसिंह ने ‘नई कविता' में प्रकाशित परिचर्चा से कविता के नये प्रतिमान का मुद्दा लेकर पूरी एक पुस्तक लिखी। इस पुस्तक को उसी परिचर्चा का अंग समझना चाहिए। उन्होंने पुस्तक लिखने के लिए साही से खुद भी संकेत ग्रहण किया हो चाहे न किया हो, पुस्तक के आरम्भ में उन्होंने बीजमन्त्र के रूप में, अपनी सहमति व्यक्त करते हुए, उनका यह कथन उद्धृत किया है, ‘समूची नई कविता को ठीक-ठीक देखने के लिए नई कविता के प्रतिमान की जरूरत नहीं है बल्कि कविता के नये प्रतिमान की जरूरत है।’ (उप.,पृष्ठ 28)।
+स्वभावतः विजयदेव नारायण साही या नयी कविता की परिचर्चा में भाग लेने वालों को इस बात से दिलचस्पी नहीं है कि वे साम्राज्यवाद से प्रेरित विचारधारा
+ 
+172
+का विश्लेषण करें। प्रतिमानों की टक्कर होती रहे, विचारधारा का प्रश्न खटाई में पड़ जाय, इसमें उन्हें फायदा है। पर नामवरसिंह ऊपर उद्धृत की हुई मुक्तिबोध की स्थापनाओं से परिचित हैं, फिर भी उनके लिए हिन्दी कविता के सामने अस्तित्ववाद या ऐसी किसी विचारधारा के प्रभाव का ख़तरा नहीं है, ख़तरा है छायावाद का, छायावादी संस्कारों का। कहते हैं: ‘नयी कविता की आलोचना में प्राय: पुराने प्रतिमान क्यों इस्तेमाल किये गये, यदि इसकी जाँच की जाय तो साफ़ मालूम होगा कि जिन्हें हम 'पुराने प्रतिमान' कहते हैं वे वस्तुत: पुराने 'संस्कार' हैं ’इस दृष्टि से आज नये से नये प्रतिमान के लिए सबसे बड़ी चुनौती छायावादी संस्कार हैं।’ (उप. पृष्ठ 3.)। यह चुनौती स्वीकार करके नामवरसिंह सैद्धान्तिक विवेचन में आगे बढ़ते हैं और अस्तित्ववाद और अनेक प्रकार के व्यक्तिबाद से संघर्ष करने की बात दरकिनार रह जाती है। छायावादी संस्कारों से युद्ध करने के लिए वह जिस आधारभूमि पर खड़े होते हैं, उसे विजयदेव नारायण साही ने ही तैयार किया है।
+मुक्तिबोध ने प्रगतिवाद की आधारभूमि से अज्ञेय और साही की विचारधारा की आलोचना की है। पहले ये दोनों सम्प्रदाय एक ही थे, सन् 54 के बाद दोनों में दरार पड़ गयी। नामवरसिंह ने इस बात का ध्यान रखा है कि जहाँ-तहाँ अज्ञेय की नुक्ताचीनी तो करें किन्तु साही से मैत्री-सम्बन्ध बनाये रहें। प्रगतिवाद की आलोचना करनेवालों से मुक्तिबोध 'काव्य : एक सांस्कृतिक प्रक्रिया' नाम के निबन्ध में कहते हैं: ‘राजनैतिक भावावेश से सम्पन्न काव्य विदूप करार दिया गया अथवा उसकी जानबूझकर उपेक्षा की गयी। जहाँ भी ऐसा प्रतीत हुआ कि अन्य की जीवन दृष्टि उत्पीड़ित जनता का पक्ष ले रही है, वहीं नाक-भौं सिकोड़े जाने के चिह्न दिखाई दिये। ये सौन्दर्यवादी लोग यह भूल गये कि बंजर काले स्याह पहाड़ में भी एक अजीब वीरान भव्यता होती है, गली के अँधेरे में उगे छोटे से जंगली पौधे में भी एक विचित्र संकेत होता है, विशाल व्यापक मानव जीवन में पाये जाने वाले भयानक संघर्ष के रौद्र रूप तो उनकी सौन्दर्याभिरुचि के फ्रेम के बाहर थे।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 15)। यहाँ मुक्तिबोध के वाक्यों में प्रेमचन्द के उस व्याख्यान की प्रतिध्वनि है, जो उन्होंने अखिल भारतीय प्रगतिशील लेखक संघ के अध्यक्ष पद से दिया था।
+मुक्तिबोध आगे कहते हैं: ‘आप मुझे क्षमा करेंगे यदि मैं यह कहूँ कि नयी कविता में आवेश के पंख काट दिये गये, कल्पना को अपने पिंजरे में पालकर रखा गया-उसे मानव जीवन को मूर्त और साक्षात् करने वाली रचनात्मक शक्ति के रूप में उपस्थित नहीं किया गया, क्योंकि वह एक विशेष प्रकार की, भद्र जनोचित सौन्दयभिरुचि के फ्रेम के खिलाफ जाती थी। व्यक्ति मन की बात करके, आत्मा की महान्, दुर्दम विप्लवकारिणी ज्ञानशक्ति को भुला दिया गया, 'लघु मानव' के
+ 
+173
+सिद्धान्त का प्रचार किया गया। संक्षेप में विषम हास-ग्रस्त सभ्यता को उलटने वाली महान् भावनाओं को परित्यक्त करके, तथाकथित आधुनिक भावबोध को उद्घोषित किया गया।’ (उप., पृष्ठ 15)। यहाँ मुक्तिबोध लघु मानव और आधुनिक भावबोध का उल्लेख करके सीधे विजयदेव नारायण साही और उनके सहयोगियों की आलोचना करते हैं। पूंजीवाद और सामन्तवाद से संघर्ष करने वाली विचारधारा को अस्तित्ववादी लोग रेजिमेन्टेशन की संज्ञा देते थे। मुक्तिबोध कहते हैं: ‘मैं अपनी खुद की जिन्दगी और दोस्तों की जिन्दगी के तजुर्वे से बता सकता हूँ कि अन्याय के खिलाफ़ आवाज बुलन्द करना आधुनिक भावबोध के अन्तर्गत है। आधुनिक भावबोध के अन्तर्गत यह भी है कि मानवता के भविष्यनिर्माण के संघर्ष में हम और भी अधिक दत्तचित्त हों तथा हम वर्तमान परिस्थिति को सुधारें, नैतिक ह्रास को थामें, उत्पीड़ित मनुष्य के साथ एकात्म होकर उसकी मुक्ति की उपाय-योजना करें। क्या यह आधुनिक भावबोध के अन्तर्गत नहीं है कि मैं अपनी लेखनी द्वारा किसी विशेष लोकादर्श के लिए कविताएँ लिखूं? क्या जब बंगाल में अकाल पड़ा तब महादेवी से लेकर बच्चन तक ने, मैथिलीशरण गुप्त से लेकर मेरे जैसे तुच्छ कवि ने कविताएँ नहीं लिखी थीं !! क्या यह बात किसी से छिपी है कि कैसी श्रेष्ठ कविताओं का संकलन निकला और उसके पैसे अकाल फण्ड में गये ! क्या वह रेजिमेन्टेशन था ? क्या वह आधुनिक भावबोध के अन्तर्गत नहीं आयेगा !’ (उप., पृष्ठ 16)। आवश्यकता इस बात की थी कि प्रगति-विरोधियों की इस प्रखर आलोचना को 'कविता के नये प्रतिमान' में नामवरसिंह और विकसित करते। किन्तु उन्होंने जिन सूत्रों को विकसित किया, वे मुक्तिबोध के नहीं, विजयदेव नारायण साही के हैं। मुक्तिबोध के नाम का उपयोग उन्होंने इस ढंग से किया है कि साही की स्थापनाएँ सही जान पड़ने लगें।
+अपनी सौन्दयभिरुचि के कारण प्रगति-विरोधी सज्जन कविता के क्षेत्र में किस तरह का रेजिमेन्टेशन करते हैं, इसके बारे में मुक्तिबोध कहते हैं: ‘संक्षेप में, नये कवियों को यह बताया गया है कि वे तथाकथित एस्थेटिक इमोशन तक ही सीमित रहें। हृदय में संचित वास्तविक जीवनानुभवों को-यदि वे एस्थेटिक इमोशन में बहकर नहीं आते -व्यक्त करना गलत होगा। यह एक ऐसा सिद्धान्त है, जिसके पीछे न केवल विशेष सौन्दर्याभिरुचि है, वरन् विशेष प्रकार के विषयसंकलन का आग्रह भी है। किन्तु इस सिद्धान्त का मुख्य हेतु यह है कि व्यक्ति को व्यक्तिबद्ध बनाया जाय। यह सिद्धान्त मनोवैज्ञानिक दृष्टि से अनुचित और व्यावहारिक दृष्टि से प्रतिक्रियावादी है।’ (उप., पृष्ठ 17)।
+यह सब पढ़ने के बाद पाठक पूछ सकते हैं कि मुक्तिबोध को प्रगतिवादी क्यों न कहा जाय। मुक्तिबोध उसी निबन्ध में कहते हैं: ‘प्रगतिवाद ने मनुष्य जीवन का केवल राजनैतिक पक्ष उठाया, उसने सम्पूर्ण मनुष्य को अपना काव्य विषय
+ 
+174
+नहीं बनाया। यदि इसी प्रकार नयी कविता (भिन्न प्रकार से) एकांगी हो जाती है, तो उसके लिए यह कल्याणकर सिद्ध नहीं होगा।’ (उप., पृष्ठ 19)। यहाँ वह प्रगतिवाद से भिन्न और उसके विरोध में नयी कविता का आन्दोलन प्रस्तुत करते हैं। यदि प्रगतिवाद एकांगी था तो उसका एकांगीपन दूर करके उसे सर्वाङ्गीण बनाया जा सकता था। पर मुक्तिबोध न तो राजनीतिक कविताएँ लिखने के विरोधी थे और न प्रगतिवाद को वास्तव में राजनीतिक कविताओं तक सीमित समझते थे। ‘समीक्षा की समस्याएँ निबन्ध में उन्होंने लिखा है: ‘प्रगतिवादियों के व्यवहार द्वारा यह सूचित होता है कि वे मुक्ति-संघर्ष, राष्ट्र-प्रेम, प्राकृतिक सौन्दर्य, नारी-सौन्दर्य, प्रगतिवादी यथार्थ, आलोचन-भावना, आशा, उत्साह तथा तत्समान अन्य भावों को प्रगतिशील समझते हैं।’ (नयी कविता का आत्म-संघर्ष, पृष्ठ 127)। इस वाक्य से स्पष्ट है कि प्रगतिवादियों का आग्रह केवल राजनीतिक कविताएँ लिखने के लिए नहीं था। राजनीतिक कविताएँ किस ढंग से लिखी जायें, नारी और प्रकृति पर किस ढंग की कविताएँ लिखी जायें, इसको लेकर भेद था। मुक्तिबोध मानते थे कि प्रयोगवादी धारा पश्चिमी देशों के विचार से प्रभावित होकर प्रगतिवाद का विरोध कर रही थी। स्वयं को प्रयोगवादी मानकर, साथ ही अपनी कविता को प्रगतिशील भी समझकर, उन्होंने लिखा था : ‘किसी जमाने में प्रयोगवादी कविता प्रगतिवाद के अधिक निकट थी। किन्तु, प्रगतिवादियों ने उसकी खूब उपेक्षा की।’ (उप., पृष्ठ 127)। उपेक्षा उस धारा की हो सकती है जिसे मुक्तिबोध प्रयोगवाद के अन्तर्गत प्रगतिशील मानते हैं। जहाँ तक प्रयोगवादी आन्दोलन का सम्बन्ध था, प्रगतिवाद ने उसका जमकर विरोध किया, उपेक्षा नहीं की। प्रयोगवाद और नयी कविता को पर्यायवाची मानकर उन्होंने लिखा था : ‘प्रयोगवादी या नयी कविता में, प्रारम्भ काल से लेकर जो आज तक के इस समयक्रम में, अनाशा और वैफल्य की भावना के साथ ही साथ, स्वस्थ, मानवीय, उन्मेषशील, मानव कल्याणमूलक तथा कोमल मानवीय भावनापूर्ण और प्रगतिशील तत्व रहे हैं, वे आज भी हैं।’ (उप., पृष्ठ 123)। जो लोग इन प्रगतिशील तत्वों को लेकर आगे बढ़ रहे थे, उनके लिए उचित था कि वे प्रयोगवाद और नयी कविता के आन्दोलन से अपने को अलग रखते।
+यदि प्रगतिवाद एकांगी था तो उसे सर्वाङ्गीण बनाया जा सकता था। उसने केवल राजनीतिक पक्ष उठाया, वह बात सही नहीं है पर सही मान भी ली जाय तो प्रगतिवाद के विकास क्रम में मुक्तिबोध को उसी परम्परा से जोड़ना उचित होता। मुक्तिबोध जहाँ-तहाँ पुराने प्रगतिवाद का उल्लेख करते हैं। यदि पुराना प्रगतिवाद कमजोर है तो नये प्रगतिवाद को समर्थ बनाओ। मुक्तिबोध मानते हैं कि नयी कविता में कई भावधाराएँ हैं, ‘इनमें से एक भावधारा में प्रगतिशील तत्व पर्याप्त हैं।’ (उप., पृष्ठ 10)। और भी : ‘नयी कविता के क्षेत्र में, असंदिग्ध
+ 
+175
+रूप से प्रगतिशील परम्परा की एक लीक चली आई है। प्रश्न इस परम्परा को आगे बढ़ाने का है।’ (उप., पृष्ठ 13)। नयी कविता को, इस लीक के बावजूद, वह छायावाद और प्रगतिवाद से अलग करते हैं। नयी कविता लिखने वाले के लिए कहते हैं : ‘छायावादियों और प्रगतिवादियों की भाँति कोई दार्शनिक विचारधारा उसके पास नहीं है।’ (उप., पृष्ठ 13)। कुछ कवियों के पास अपना विशेष दृष्टिकोण हो सकता है किन्तु अधिकांश के साथ यह बात नहीं है। अन्यत्र कहते हैं: 'नयी कविता को उत्तराधिकार के रूप में न अध्यात्मवादी विचारधारा प्राप्त हुई, न भौतिकवादी।’ (उप., पृष्ठ )। यदि मुक्तिबोध की अध्यात्मवाद या भौतिकवाद में किसी से सन्तोष होता तो वह उसका समर्थन और प्रतिपादन करते। निम्न मध्य वर्ग का लेखक अध्यात्मवाद की उच्चवर्गों की विचारधारा मानता है। साथ ही अपना वर्ग छोड़ नहीं सकता, इसलिए भौतिकवादी विचारधारा को पूरी तरह स्वीकार करना उसके लिए सम्भव नहीं होता। मुक्तिबोध ने नयी कविता में दो दल बनने की बात लिखी थी ; ‘एक दल वह है जो उच्च मध्यवर्ग का अंग है; दूसरे वे हैं जो निचले गरीब मध्यवर्ग से सम्बन्धित हैं। उनकी वर्गीय प्रवृत्तियाँ न केवल उनके काव्य में वरन् साहित्य-सम्बन्धी उनके सिद्धान्तों में परिलक्षित होती हैं।’ (उप., पृष्ठ 15)। यदि मुक्तिबोध इस निम्न मध्यवर्ग की विचारधारा की परिधि लाँघ जाते तो वह सुसंगत रूप से मार्क्सवादी विचारक और कवि के रूप में सामने आते किन्तु उन्होंने प्रगतिवाद की तुलना में अपना सम्बन्ध प्रयोगवाद से जोड़ना उचित समझा। सुमित्रानन्दन पन्त पर अपने निबन्ध में उन्होंने पन्तजी के लिए लिखा है, ‘वे हम प्रयोगवादियों से अधिक दूर देखते हैं।’ (उप., पृष्ठ 85)। हम प्रगतिवादियों से नहीं, हम प्रयोगवादियों से।
+इस अन्तविरोध के रहते हुए भी यह मानना होगा कि प्रयोगवाद और नयी कविता की आलोचना करते हुए मुक्तिबोध ने जो कुछ कहा है, वह मूल्यवान है। उनकी आलोचना का स्वर अत्यन्त प्रखर है। ‘कविता के नये प्रतिमान' में न तो इस आलोचना का विकास किया गया है और न नयी कविता के विवेचन में स्वर की वह प्रखरता है। स्वर की प्रखरता जहाँ-तहाँ छायावादियों और प्रगतिवादियों की आलोचना में अवश्य दिखाई देती है।
+3. स्वाधीनता-आन्दोलन और मुक्तिबोध
+कहते हैं कि नयी कविता के मूल्यांकन के लिए छायावादी संस्कारों से लड़ना जरूरी है। ये संस्कार छायावादी कविता ने पैदा किये। छायावादी कविता स्वयं विशेष सामाजिक परिस्थितियों की उपज है। इन परिस्थितियों के बारे में विजयदेव नारायण साही और नामवरसिंह की राय एक है। छायावादी कवि अपने परिवेश से टकराते तो थे पर तुरंत ही उससे समझौता कर लेते थे। छायावादी
+ 
+176
+कविताओं की परिणति देखते हुए ‘श्री विजयदेव नारायण साही का यह कथन युक्तिसंगत प्रतीत होता है कि उस युग-भूमि को संघर्ष या द्वन्द्ध न कहकर सन्तुलन का नाटक कहना अधिक उपयुक्त है क्योंकि वस्तुत: वह चरम द्वन्द्ध था भी नहीं। वह द्वन्द्र भीतरी हो या बाहरी-एक सीमा तक उसका सामना करने के बाद छायावादी कवि सन्तुलन अथवा सामंजस्य के लिए चिन्तित हो उठते थे।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 186)। यह तो साहित्य का हाल है, उस साहित्य का जो स्वाधीनता आन्दोलन के दौरान रचा गया था। अब स्वाधीनता आन्दोलन की हालत देखिए: ‘सामंजस्य की यह दुर्दम आकांक्षा वस्तुत: उस युग के पूरे बातावरण में भी थी। सारा स्वाधीनता-संग्राम इसी सामंजस्य के नारे पर खड़ा था। उस लड़ाई में सारे आपसी मतभेद मुलतबी कर दिए जाते थे। फूट के दुष्परिणामों से समूचा देश इतना आतंकित वा कि द्वन्द्ध की दिमागी ऐय्याशी गंवारा नहीं कर सकता था।’ (उप., पृष्ठ 186)। न स्वाधीनता संग्राम होता, न सन्तुलन का नाटक होता; तब न छायावाद होता और न प्रसाद, निराला, पंत का सामंजस्य प्रेमी काव्य होता। तब मार्क्सवाद-विरोधी 'समाजवादियों' का रास्ता साफ होता, नयी कविता के लिए विकास की सम्भावनाएँ अभूतपूर्व होतीं। किन्तु 2.वीं सदी में एक ओर साम्राज्यवाद, दूसरी ओर समय भारतीय जनता, इन दोनों का अन्तविरोध तीव्र होता गया। भारतीय समाज में सामन्ती अवशेष, साम्प्रदायिक शक्तियाँ, जातिवाद और प्रादेशिकता के अलगाववादी संगठन साम्राज्यवाद के मुख्य सहायक हुए। पूंजीपतिवर्ग में अनेक स्तर थे। कुछ स्तर साम्राज्यवाद से साँठ गाँठ करते थे, कुछ स्तर सक्रिय रूप से उसका विरोध कर रहे थे। स्वाधीनता-आन्दोलन में मध्यवर्ग, धनी और निर्धन किसान, मजदूर, अनेक वर्गों के लोग शामिल थे। विभिन्न वर्गों, पार्टियों आदि की भूमिका एक सी नहीं थी। सारे स्वाधीनता-संग्राम को सामंजस्य के नारे पर खड़ा करना इतिहास के प्रति अन्याय है।
+मुक्तिबोध की कविता 'अँधेरे में' स्वाधीनता-आन्दोलन की पृष्ठभूमि में नयी कविता लिखने वाले को प्रस्तुत करती है। परम्पराबोध के कारण कवि में अपराधभावना उत्पन्न होती है। इस परम्परा के एक प्रतिनिधि महात्मा गांधी हैं। उनके सामने कवि की स्थिति इस तरह की है:
+अँधेरे की स्याही में डूबे हुए देव को सम्मुख पाकर
+मैं अति दीन हो, जाता हूँ पास कि
+बिजली का झटका
+कहता है-'भाग जा, हट जा
+हम हैं गुजर गये जमाने के चेहरे
+आगे तू बढ़ जा।'
+ 
+177
+किन्तु मैं देखा किया उस मुख की। 
+गम्भीर दृढ़ता की सलवटें वैसी ही, 
+शब्दों में गुरूता। 
+यहाँ स्वाधीनता-आन्दोलन और महात्मा गौंधी के प्रति जो दृष्टिकोण अपनाया गया है, वह साही बौर नामवरसिंह के दृष्टिकोण से ठीक उल्टा है। यदि कहें कि इस कविता का नायक मुक्तिबोध का प्रतिनिधि नहीं है, तो मुक्तिबोध ने स्वयं अपनी ओर से गद्य में स्वाधीनता-आन्दोलन और महात्मा बाँधी के बारे में जो कुछ कहा है, उसे सुन लीजिए:
+‘हजारों वर्षों में एकाधबार जो आदमी नजर आते हैं, उनमें महात्मा गाँधी का नाम आता है। क्यों? इसलिए कि उन्होंने राजनैतिक उद्देश्यों की पूर्ति के लिए विशुद्ध नैतिक वस्त्रों का सफलतापूर्वक प्रयोग किया...’इस प्रचंड ब्रिटिश साम्राज्य को, वो सन् सैंतालीस के पहले दुनिया के सभी हिस्सों में था, महात्मा गांधी ने ऐसी करारी चोट दी कि वह हिल गया...पहली बार, भारत के इतिहास में करोड़ों भूखे जनों को महत्व देने वाला, इनका सगा बनने वाला एक व्यक्ति सम्मुख आया; जिसने उसी गरीब दबी कुचली जनता को नैतिक साहस प्रदान करके क्या का क्या बना दिया ! उस नैतिकतापूर्ण जनशक्ति के आधार से ब्रिटिश साम्राज्य चूर-चूर ही गया’ (भारत : इतिहास और संस्कृति,पृष्ठ 143-147)। मानना होगा कि अँधेरे में' कविता राजनीतिक परम्परा का जो रूप प्रस्तुत करती है, वह मुक्तिबोध की अपनी राजनीतिक समझ के अनुरूप है।
+'अँधेरे में' कविता का नायक तिलक की पिता कहकर सम्बोधित करता है। पिता की पाषाण मूर्ति पुत्र के निकम्मेपन से इतना दुखी होती है कि भव्य ललाट की नासिका में से खून बहने लगता है और लोकमान्य तिलक का अँगरखा खून के धब्बों से भर बाता है। कवि पाषाण-मूर्ति के ठंडे पैरों को छाती से चिपका लेता है, रूआंसा हो जाता है और उसे लगता है कि उसके हृदय में रक्त टपक रहा है, आत्मा में खून का तालाब भर रहा है। अपनी उक्त गद्य पुस्तक में मुक्तिबोध तिलक के बारे में कहते हैं : ‘लोकमान्य बाल गंगाधर तिलक ने भारतीय जनता की उदासीन जड़ता हटाकर उसको बीर और साहसी बना दिया। तिलक एक महापंडित थे। पांडित्य के तेज में कार्य की शक्ति थी। कार्य की शक्ति में जनता में प्राण फूंक देने की ताकत थी। अंग्रेज उनकी लेखनी से थर्राये थे’उन पर राज्यद्रोह का मुकद्दमा चलाया गया। वह मुकद्दमा देश-भर में गूंज उठा...उन्होंने भारतीय जनता को युद्ध (शस्त्रों से नहीं) का आह्वान किया था। उनकी मृत्यु सन् बीस में हुई। बम्बई के मजदूरों ने आम हड़ताल कर दी। सुदूर रूस में बैठे हुए लेनिन ने उसे देखा और कहा कि 'यह भविष्य का संकेत है।' ‘ (उप., पृष्ठ 157)। ऐसे व्यक्तित्व का स्मरण करके कवि का पिता-पिता कह उठना
+ 
+178
+स्वाभाविक था।
+इन नेताओं की श्रृंखला में एक महत्वपूर्ण कड़ी जवाहरलाल नेहरू हैं। 'अँधेरे में' कविता में वह नहीं हैं। किन्तु 'सन्तुलन के नाटक' से उनका भी सम्बन्ध है, इसलिए उनके बारे में भी मुक्तिबोध की राय जान लेनी चाहिए। कहते हैं: आज भारत विश्व के अन्यतम देशों में है। उसकी आवाज सब देशों को सुननी पड़ती है। उसकी सलाह में एक वजन होता है। इस सबका श्रेय विश्व के अन्यतम राजनीतिज्ञ पण्डित जवाहरलाल नेहरू को है। अगर कोई पूछे कि भारत के श्रेष्ठतम राजनैतिक पुरुष कौन हुए जिनका नाम और काम दुनिया को जानना चाहिए तो इसका उत्तर होगा अशोक, अकबर, महात्मा गाँधी और पंडित जवाहरलाल नेहरू !’ (उप., पृष्ठ 161)। इस सूची में लोकमान्य तिलक का नाम नहीं है किन्तु जवाहरलाल नेहरू का नाम है।
+यह कहा जा सकता है कि ‘भारत : इतिहास और संस्कृति' पुस्तक उन्होंने स्कूली लड़कों के लिए लिखी है, इसमें गम्भीर राजनीतिक विश्लेषण सम्भव नहीं था। निस्सन्देह ऐसी पुस्तक में ऐसा विश्लेषण सम्भव नहीं है। किन्तु मुक्तिबोध ने जो स्थापनाएँ प्रस्तुत की हैं, वे वैसे विश्लेषण का ही परिणाम हैं। ऐसा न हो तो मानना होगा कि वह स्कूली लड़कों को बरगला रहे थे। उनकी एक स्थापना है: ‘काश्मीर का एक भाग, जो पाकिस्तान ने हथिया लिया, और काश्मीर का उत्तरी सीमान्त का कुछ हिस्सा जो चीन ने ले लिया, ये समस्याएँ अभी बची हुई हैं। धैर्य और शान्ति, सद्भावना और शक्ति, मैत्री और बल दोनों के प्रयोग से ये समस्याएँ भी धीरे-धीरे सुलझ जायगी।’(उप., पृ. 161)। यदि यह स्थापना सुविचारित नहीं है तो मुक्तिबोध अन्ध राष्ट्रवादी भावनाएँ फैलाने के दोषी पाये जायेंगे। उनकी एक अन्य स्थापना उल्लेखनीय है: ‘जिस समय महात्मा गांधी राजनीति में अवतीर्ण हुए उन दिनों देश की दशा क्या थी? जनता कष्ट में डूबी हुई थी, लेकिन सिर ऊँचा नहीं कर सकती थी। शिक्षित मध्यवर्ग को मालूम नहीं था कि वह किधर जाये प्राचीन की ओर जाने में उसकी आँखो से सामाजिक जीवन लक्ष्य लुप्त हो जाता है। जो कुछ नवीन था, वह पश्चिम से मिला था, उसकी उस पर अटूट श्रद्धा न थी। सर्वोच्च रईस-जमींदार वर्ग अंग्रेजों के अचल में दुबक गया था। उद्योगपति वर्ग अंग्रेजों से नाराज था, लेकिन कर कुछ नहीं सकता था, क्योंकि उसके प्रतिदिन के स्वार्थ अंग्रेजों से लगे हुए थे।’ (उप., पृष्ठ 145)। यहाँ मुक्तिबोध ने विभिन्न वर्गों का उल्लेख किया है, उनकी भूमिका पर ध्यान दिया है। उनके विश्लेषण में यह दोष माना जा सकता है कि उन्होंने राजनीतिज्ञों को वर्गों से अलग देखा है किन्तु उनके विश्लेषण का मूल्यवान पक्ष यह है कि उन्होंने स्वाधीनता आन्दोलन के प्रति नकारात्मक दृष्टिकोण नहीं अपनाया। उनके लिए स्वाधीनता आन्दोलन का मखौल उड़ाते हुए यह कहना असम्भव था : ‘एक लक्ष्य, एक देश, एक नेता और
+ 
+179
+एक संगठन का ऐसा उदात्त आदर्श था कि उसके विराट् प्रभामंडल के सामने सभी प्रश्न गौण हो जाते थे और समस्त शंकाएँ चुप कर दी जाती थीं।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 186)।
+मुक्तिबोध और साही-नामवरसिंह ने भिन्न दृष्टियों से स्वाधीनता संग्राम को देखा है। ये दृष्टियाँ एक दूसरे की विरोधी हैं।
+4. छायावाद और मुक्तिबोध
+स्वभावत: स्वाधीनता-आन्दोलन की पृष्ठभूमि में जिस साहित्य का विकास हुआ, उसमें विजयदेव नारायण साही तथा नामवरसिंह को अनुभूति का सरलीकरण दिखायी देता है, छायावादी कवियों के द्वन्द्ध का शमन उनकी शिशु आस्था करती है, उनके काव्य में जटिल अनुभूतियों के स्थान पर अति सरलीकृत भावावेश व्यक्त होता है। (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 187)। देखना चाहिए कि छायावादी कवियों के बारे में मुक्तिबोध की राय क्या है। छायावाद के एक प्रतिनिधि कवि सुमित्रानन्दन पंत हैं। इनके बारे में मुक्तिबोध ने लिखा था : ‘यद्यपि पंतजी आज हिन्दी के ज्येष्ठतम कवियों में से हैं, मुझे प्रतीत होता है कि वे अभी भी तरुण हैं। तरुण व्यक्तित्व में कृतित्व का जो साहस होता है और अपने को सतत विकासमान बनाए रखने के लिए जो सम्वेदनशील जागरूकता रहती है, वह पंतजी में भरपूर है। इसका मुख्य कारण यह है कि पंतजी में ऐतिहासिक अनुभूति है-जो हिन्दी के वर्तमान काव्य क्षेत्र में कम दिखायी देती है...पंतजी में अद्भुत सहानुभूति क्षमता है। जनगण के प्रति उनकी सहानुभूति बौद्धिक नहीं है, छिछली नहीं है, सतही नहीं है, वह बहुत गहरी है। उसी की यह शक्ति थी कि उसने पंतजी को नये मार्ग पर लाकर खड़ा कर दिया...वे भविष्य के स्वप्न द्रष्टा हैं, इसलिए कि वस्तुत: पंतजी तरुण हैं, अपनी आयु के बावजूद।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 75-87)। सन् 47 के बाद मुक्तिबोध के अनुसार पंतजी ने जहाँ ‘पुरानी गूंजें दोहराना शुरू किया वहाँ अंगार बुझने लगे, शिल्प में झोल पड़ गया, भाषा सुन्दर और जालीदार तो हुई किन्तु बासी भी हो गई।’ (उप., पृष्ठ 84)। मूलत: दोष छायावाद में नहीं है, छायावाद की आवृति में है। मुक्तिबोध पंत का सहज विकास छायावाद से 'जनमार्ग' की ओर देखते हैं।
+उनके प्रिय कवि जयशंकर प्रसाद हैं जो, मुक्तिबोध के अनुसार, छायावाद से जनमार्ग की ओर बढ़े ही नहीं। मुक्तिबोध की पुस्तक ‘कामायनी : एक पुनर्विचार' में प्रसाद और कामायनी की भर्त्सना अधिक है, प्रशंसा बहुत कम। इसलिए इस पुस्तक को छायावाद के खिलाफ, और छायावाद का मूल्यांकन करने वाले मुझ जैसे आलोचकों के खिलाफ, आसानी से काम में लाया जा सकता है। देखना चाहिए कि कामायनी की भर्त्सना के मुख्य कारण क्या हैं।
+ 
+180
+मुक्तिबोध के अनुसार कामायनी में जो जीवन-दर्शन ‘सोदाहरण दृष्टान्त सहित उपस्थित किया गया है, वह एकदम जनविरोधी और प्रतिक्रियावादी है।’ (कामायनी : एक पुनर्विचार, पृ. 92)। कामायनी का मुख्य पात्र मनु है। मनु का सम्बन्ध किस वर्ग से है? मुक्तिबोध कहते हैं: ‘वह आधुनिक पूंजीवादी व्यक्तिवाद का पुत्र नहीं है। वह सामन्त व्यवस्था के शासक वर्गों का पुत्र है, जो नयी ऐतिहासिक सामाजिक स्थिति के कारण, पूंजीवादी व्यक्तिवाद को लिये हुए, अपनी सामन्ती परम्परा से विच्छिन्न होकर भी, सामन्ती शासक वर्गीय प्रवृत्तियो की तानाशाहियत को अपने खून में लिये हुए है।’ (उप., पृष्ठ 21)। मानव चरित्र का शायद ही कोई दुगुण हो जो मनु के चरित्र में न मिलता हो। ‘अहंकार, विलासिता, आत्ममोह, निर्बन्ध उच्छृंखलता, निविड़ आत्मविश्लेषण जो पराजय से प्रसूत होकर पराजयों की ओर ले जाता है, मनु की विशेषता है।’ (उप., पृष्ठ 21)। इन तमाम दुर्गुणों का कारण यह है कि वह उस सामन्त वर्ग का पुत्र है जिसके हाथ से शासन-सत्ता छिन गयी है। ऐसा लगता है कि प्रसाद जी के समय तक सामन्तवाद खत्म हो गया था और पूंजीवाद को विकसित होने का मौका मिल गया था। मनु सामन्तवाद और पूंजीवाद से आगे बढ़कर साम्राज्यवाद का प्रतिनिधित्व भी करता है। मुक्तिबोध के अनुसार प्रसाद जी को जापान, जर्मनी, ब्रिटेन, ‘अमरीका के उग्र राष्ट्रीयतावादी साम्राज्यवाद के जीवन तथ्यों’ का ज्ञान था। प्रसाद जी वैश्य थे; मनु उनके वैश्य वर्ण का भी प्रतिनिधि है। मुक्तिबोध कहते हैं: ‘मनु उनके वर्ग का, उस वर्ग के स्वयं प्रसाद जी की अपनी कमजोरियों का तथा व्यक्तिवाद-पूंजीवाद-साम्राज्यवाद का (भारतीय पैमाने पर, भारतीय भूमि में) वर्ग प्रतिनिधि बना।’ (उप. पृष्ठ 97)। मनु की विशेषता यह है कि वह उस वर्ग का प्रतिनिधि है जो सत्ता खो चुका है, साथ ही ‘वह एक वर्ग का-ऐसे वर्ग का जो शासक वर्ग है-(या भारत में शासक वर्ग बनने जा रहा है)’ का प्रतिनिधि भी है (उप., पृष्ठ 98)। सारांश यह है कि मनु सामन्तवाद, पूंजीवाद, साम्राज्यवाद-सभी का एक साथ प्रतिनिधि है। कामायनी के कवि से मनु का सम्बन्ध बड़ा गहरा है। प्रसादजी मनु के आत्ममोह पर मुग्ध हैं। आलोचक को सन्देह होने लगता है कि ‘मनु प्रसादजी के व्यक्तित्व को बहुत भीतरी प्रवृत्तियों का प्रतिनिधि चरित्र है।’ (उप., पृ. 35)। 'आँसू’ तथा उनकी अन्य कविताएँ पढ़कर ‘हमारे सन्देह की पुष्टि होती है, तथा हम इस वस्तुतथ्य पर पहुँचते हैं कि यदि मनु प्रसादजी की अन्तर्निहित प्रवृत्तियों का प्रतिनिधि चरित्र न होता तो प्रसादजी अवश्य ही मनु के अंकन-विश्लेषण में अधिक कठोर होते, जो कि वे नहीं हैं।’ (उप. पृष्ठ 35)। इतना होने पर भी आश्चर्य की बात है कि प्रसाद जी ने शासक वर्ग की आलोचना की; ‘इस शासक वर्ग की जो आलोचना उन्होंने की वह अत्यन्त स्पष्ट तथा तीव्र होते हुए भी, क्रान्तिवादी समीक्षा नहीं थी।’ (उप., पृष्ठ 99)। न हो क्रान्ति
+ 
+181
+वादी, आलोचना स्पष्ट और तीव्र तो है। किन्तु शासक वर्ग का प्रतिनिधि मनु है, मनु के प्रति प्रसाद जी के मन में मोह है। वह उसकी या उसके वर्ग की आलोचना कर कैसे सकते थे? मनु के बारे में मुक्तिबोध के विचार बेहद उलझे हुए हैं।
+कामायनी की एक पात्र श्रद्धा है। यद्यपि आरम्भ से अन्त तक श्रद्धा में आदर्शवाद ही आदर्शवाद है, फिर भी अपने प्रथम अवतरणकाल में वह ‘जीवन के वास्तविक निर्माणात्मक पक्ष का सन्देश लेकर आई है।’ (उप., पृष्ठ 94)। इस सन्देश का सम्बन्ध भारतीय पूंजीवाद से है। यह पूंजीवाद विषाद और पराजय से ग्रस्त नहीं है। वह मुक्ति-संघर्ष की मंजिलें नापने के लिए तैयार हैं। मुक्तिबोध कहते हैं: ‘वस्तुत: देखा जाय तो हमारा भारतीय राष्ट्रवाद इन्हीं आशाकांक्षाओं को लिये हुए अपनी अवस्था विशेष में, इस प्रकार प्रकट हुआ। उसी का सबल मधुर स्पन्दन श्रद्धा की वाणी में उद्घाटित हुआ है। उस राष्ट्रवाद की (उसी के संदर्भ के हमारे पूंजीवाद की) वह एकाकी विषण्ण स्थिति दूर हुई और भारतीय जनता ने बहुत आत्मविश्वास, गम्भीर मनोबल तथा मानव भविष्य में आस्था प्रकट करते हुए मुक्ति संघर्षों की मंजिलें नापने के लिए अपने विराट् भुजदंड बढ़ाये। उसके प्रथम आत्मविश्वास की सांस्कृतिक झलक न केवल कामायनी में, वरन् प्रसाद जी के अन्य साहित्य में भी मिलती है।’ (उप., पृष्ठ 97)।
+जिन प्रसाद जी ने मनु का चरित्र निर्मित किया, उन्हीं ने श्रद्धा के चरित्र का निर्माण भी किया। किन्तु मुक्तिबोध प्रसाद की आन्तरिक वृत्तियों का सम्बन्ध मनु से जोड़ते हैं, श्रद्धा से नहीं। कहा जा सकता है कि भारतीय पूंजीवाद का एक पक्ष प्रगतिशील था तो दूसरा पक्ष प्रतिक्रियावादी था। यदि ऐसी बात हो तो कामायनी अद्वितीय राजनीतिक काव्य होगा जिसमें वस्तुगत रूप से पूंजीवाद के दोनों पक्ष उद्घाटित हैं। मनु के चरित्र पर प्रसाद जी स्वयं चाहे जितना मुग्ध रहे हों, जहाँ तक उनके काव्य की समग्रता का सम्बन्ध है, उसमें भारतीय जनता का वह आत्मविश्वास झलकता है जिसके बल पर वह मुक्ति-संघर्ष में आगे बढ़ने को तैयार थी। प्रसाद और कामायनी के विरोध में मुक्तिबोध ने ‘कामायनी : एक पुनर्विचार' में जो कुछ लिखा है, उसे सत्य माना जाय, तो भी इस पुस्तक में स्वाधीनता-आन्दोलन के प्रगतिशील पक्ष का उल्लेख है, यह मानना होगा। इस प्रगतिशील पक्ष से छायावाद का सम्बन्ध है, यह भी मानना होगा। यह सापेक्ष प्रगतिशीलता कामायनी के अलावा, मुक्तिबोध के अनुसार, प्रसाद के शेष काव्य में भी है, यह भी मानना होगा। मुक्तिबोध ने मनु के चरित्र का जो सामाजिक विश्लेषण किया है, उसे एक ही साथ अनेक वर्गों से जोड़ दिया है, उसे वैज्ञानिक विश्लेषण मानने में कठिनाई अवश्य है। पर ‘कामायनी : एक पुनर्विचार' प्रसाद-काव्य के बारे में उनका अन्तिम दस्तावेज नहीं हैं।
+भगवतशरण उपाध्याय ने 'कल्पना' में दिनकर की ‘उर्वशी' की आलोचना की
+ 
+182
+थी। उनकी आलोचना और ‘उर्वशी' पर जनवरी 1964 की 'कल्पना' में मुक्तिबोध की टिप्पणी प्रकाशित हुई। इस टिप्पणी का काफी हिस्सा कामायनी से सम्बन्धित है। कारण यह कि ‘सबसे दुर्भाग्यपूर्ण बात जो भगवतशरण जी ने की वह कामायनी के सम्बन्ध में है। उन्होंने राह चलते कामायनी की निन्दा कर डाली।’ कामायनी काव्य की दृष्टि से घटिया कृति है, उसके काब्य की अपेक्षा दर्शन की ही चर्चा अधिक होती है, ‘उपर्युक्त सारी स्थापनाएँ असंगत, अनुचित, निराधार एवं दूर्भाग्यपूर्ण हैं।’ कामायनी का दोष यह नहीं है कि जीवन-समस्याएँ जिस स्तर और क्षेत्र की हैं उस स्तर और क्षेत्र का उसका दार्शनिक समाधान नहीं है। अन्य कमजोरियाँ भी हैं पर उसका दर्शन प्रतिक्रियावादी नहीं है। ‘उसका दर्शन जीवन-समस्याओं पर अनवरत चिन्तन के फलस्वरूप है। अतएव, वह जीवन-समस्याओं के निराकरण के रूप में प्रस्तुत हुआ है। उस दर्शन में, उस दर्शन के चित्रण में कोई दोष नहीं है। उसमें आडम्बर नहीं है। उसमें दार्शनिक दम्भ नहीं है। और बहुत से स्थानों पर आधुनिक सभ्यता की कुछ मूल विषमताओं पर, कठोर और प्रखर काव्यात्मक आक्रमण है। संक्षेप में प्रसाद जी की दार्शनिक अनुभूति उनकी भावना के नेत्र हैं।’
+कामायनी के दर्शन को उन्होंने प्रतिक्रियावादी कहा और उसे निर्दोष भी बताया, सम्भव है ये दोनों बातें भारतीय पूंजीवाद के प्रगतिशील और प्रतिक्रियाबादी पक्षों की तरह अपनी-अपनी जगह सही हों। उस हालत में छायावादी संस्कारों से युद्ध करते हुए प्रतिक्रियावादी पक्ष को निर्मूल करना और प्रगतिशील पक्ष को सुदृढ़ करना आवश्यक होगा। वास्तव में जयशंकर प्रसाद और कामायनी के प्रति मुक्तिबोध के मन में द्वैतभाव है और यह द्वैतभाव उनकी मनोरचना की जड़ में है।
+5. जयशंकर प्रसाद और मुक्तिबोध
+परिवार के भीतर नये और पुराने का जबर्दस्त संघर्ष चलता है, इसकी चर्चा करते हुए मुक्तिबोध कहते हैं: ‘क्या यह नहीं जानना चाहिए कि परिवार में जिस व्यक्ति से प्रेम का प्रगाढ़ सम्बन्ध होता है (कभी-कभी, बहुत बार भी) उसी से हृदयविदारक संघर्ष होते हैं !!’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृ. 126)। प्रगाढ़ प्रेमसम्बन्ध और हृदयविदारक संघर्ष, दोनों का सह अस्तित्व सम्भव है। मनु जैसे चरित्र में जो अन्त:प्रवृत्ति-मंडल हैं, ‘वे मंडल साधारण से साधारण शोषक शासक वर्ग के लोगों में भी खूब पाये जाते हैं-चाहे वह गाँव का छोटा सब इन्स्पेक्टर हो या एक छोटा जमींदार। इतना तो मैं स्वयं अपने अनुभव से ही कह सकता हूँ। इन अर्थों में मनु हमारे समाज में बहुत ही सुलभ है। उसका प्रतिबिम्ब हम शहर, कस्बे और देहात के उस शासक शोषक वर्ग में देख सकते हैं, जो वस्तुत: यह सोचता है कि वह
+ 
+183
+ही समाज का अधिनायक है और वह संचालनकर्ता है।’ (कामायनी : एक पुनर्विचार, पृ., 86)। यह मुक्तिबोध का कौन सा अपना अनुभव है जिससे वह मनु का सम्बन्ध गाँव के छोटे सब इन्स्पेक्टर या छोटे जमींदार से जोड़ते हैं?
+मुक्तिबोध के छोटे भाई शरत्चन्द्र ने लिखा है: ‘पिताजी रियासती पुलिस सब इन्स्पेक्टर थे, यानी गाँव के राजा थे। इसलिए भाई साहब की खुशामद सब जगह होती थी।।' (राष्ट्रवाणी, जनवरी-फरवरी 1965 पृ. 288)। मुक्तिबोध ने जिस व्यक्तिगत अनुभव का जिक्र किया है, उसका सम्बन्ध उनके पिता से है। उनके पिता सब इन्स्पेक्टर और जमींदार दोनों एक साथ थे। मनु में उनके पिता की दोनों विशेषताएँ मौजूद हैं। पिता के समान मनु प्रगाढ़ प्रेम सम्बन्ध और हृदयविदारक संघर्ष दोनों के आलम्बन हैं।
+उनकी एक कविता है 'एक अरूप शून्य के प्रति'। यह अरूप शून्य आसमानी शशि के पलंग पर सोता है। धरती के चीखों के शब्द उसके कानों के बालों पर बैठते हैं किन्तु उसकी नींद नहीं टूटती। उसके कान भी काफी बड़े हैं। दिन और रात दो लम्बे-चौड़े कान हैं, एक बिल्कुल सियाह, दूसरा कतई सफेद; एक न एक कान ढाँकता है आसमान। यह निराकार शून्य स्वर्ग के पुल पर चुंगी का नोकदार ‘भ्रष्टाचारी मजिस्ट्रेट, रिश्वतखोर थानेदार' है। जिसका अस्तित्व नहीं है, उसे इतना कोसने की जरूरत क्या है? कारण यह है कि उसके अस्तित्व पर विश्वास है पर मन चाहता है कि उसका अस्तित्व न होता। उसकी एक विशेषता और है। उसके बड़ी-बड़ी मूंछे हैं और जिन्हें वह प्यार करता है, उन्हें मूंछों का स्पर्श खुरदुरा लगता है। निराकार ब्रह्म, जिसे लोग पिता कहते हैं, उपहास का बहुत अच्छा आलम्बन है।
+काल्पनिक योग्य की पूंछ के बालों को काटकर 
+होठों पर मूंछ लटका रखी हैं !! 
+और नट नायक 
+सारे जगत् पर रौब तुम्हारा है !! 
+तुमसे जो इनकार करेगा 
+वह मार खायेगा 
+और, उस मूंछ के
+हवाई बाल जब 
+बल खाते, धरती पर लहरते, 
+मडंराते चेहरों पर हमारे 
+तो उनके चुभते हुए खुरदुरे परस से 
+खरोंच उभरती है लाल लाल 
+और, हम कहते हैं कि
+ 
+184
+नैतिक अनुभूति 
+हमें कष्ट देती है। 
+बिल्कुल झूठी है सठियाई 
+कीर्ति यह तुम्हारी।
+कहने को यह ब्रह्म निराकार है पर उसके घनी मूंछे हैं और इन मूंछों का स्पर्श कवि को अप्रीतिकर लगता है। ब्रह्म अनादि और अनन्त कहलाता है किन्तु यहाँ वह सठियाया हुआ है। इस ब्रह्म को कवि मजिस्ट्रेट और थानेदार कहता है। उल्लेखनीय है कि मुक्तिबोध के पिता, पुत्र को सिपाही के साथ खेलते देखकर, ‘अपनी घनी-घनी मूंछों में से हँसते रहते।’
+(राष्ट्रवाची, जनवरी-कारवरी, 1965 पृ.288)
+पिता के प्रति मुक्तिबोध के मन में यह जो द्वैतभाव बना था, वह अन्य व्यक्तियों के प्रति उनके सम्बन्धों को प्रभावित करता था। 'एक साहित्विक की डायरी' में उन्होंने केशव नाम से किसी मित्र का चित्रण किया है। केशव को वह अपने से महान् समझते हैं, उसके बौद्धिक चिन्तन से प्रभावित होते हैं, साथ ही उसके सामने हीन भावना के कारण वह खीझते भी हैं। ‘उसका ठंडापन, उसके फलस्वरूप हम दो के बीच की दूरी, दूरी का सतत भान और इस भान के बावजूद हम दोनों का नैकट्य-परस्पर घनिष्ठता और इसके विपरीत, दूरी के इस भान के कारण मेरे मन में केशव के विरूद्ध एक झख मारती हुई बीच और चिड़चिड़ापन-इन सब बातों से मेरे अन्त:करण में, केशव से मेरे सम्बन्धों की भावना विषम हो गयी थी। सूत्र उलझ गये थे। मैं केशव को न तो पूर्णतः स्वीकृत कर सकता था न उसे अपनी जिन्दगी से हटा सकता था।’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृ.. 11-12)।
+इस तरह की खीझ और चिड़चिड़ापन 'कामायनी : एक पुनविचार' में काफी है। दूरी के साथ निकटता का बोध, न पूरी तरह स्वीकार करना, न जिन्दगी से हटा पाना-यह उलझी हुई स्थिति एक मित्र के साथ, पिता के साथ और जयशंकर प्रसाद के साथ है। प्रसाद के प्रति उनके प्रबल आकर्षण का कारण यह था कि उनकी समझ में प्रसाद का दार्शनिक चिन्तन उनके जीवन के अनुभवों पर आधारित था और इस चिन्तन को काव्यरूप देने में भारत के दो ही महाकवि सफल हुए थे, मराठी में सन्त ज्ञानेश्वर और हिन्दी में जयशंकर प्रसाद। मुक्तिबोध कहते हैं: ‘काव्य रूप में थीसिस लिखना बहुत बड़ी कला है। सन्त ज्ञानेश्वर की ज्ञानेश्वरी ऐसा ही एक थीसिस है-विस्तृत निबन्ध है। उसमें बौद्धिक दार्शनिक भाव विश्लेषित होकर, बारीक से बारीक तत्वों में विघटित हो जाते हैं और उन सूक्ष्म तत्वों को कल्पना के माध्यम से विशाल से विशालतर बनाया जाता है।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 83)। पंत और प्रसाद में अन्तर यह है कि
+ 
+185
+'काव्य में थीसिस लिखना अथवा थीसिस रूप में काव्य लिखना पंतजी के बस की बात नहीं है।’ (उप., पृ. 82)। प्रसाद में यह क्षमता है। 'कल्पना' बाली ‘उर्वशी'-सम्बन्धी टिप्पणी में कामायनी के दार्शनिक चिन्तन की प्रशंसा करते हुए वह फिर ज्ञानेश्वरी का स्मरण करते हैं: ‘ज्ञानेश्वरी मराठी का एक प्रसिद्ध काव्य ग्रन्थ है। वह असल में गीता की टीका है। और, इसलिए उसमें (एक हद तक) शास्त्रीयता भी है। किन्तु, बहन केवल दार्शनिकता के लिए, वरन् रसमय काव्यात्मकता के लिए भी प्रसिद्ध है।’
+'अँधेरे में' कविता में केवल राजनीतिक परम्परा का बोध नहीं है, साहित्य की परम्परा का बोध भी है। ऐसा न होता तो आश्चर्य की बात होती क्योंकि कविता का नायक मूलत: राजनीतिक कार्यकता नहीं है, कवि है। मुक्तिबोध न तो राजनीति में दूसरे गाँधी बनना चाहते हैं और न कविता में दूसरे जयशंकर प्रसाद। उनकी आकांक्षा यह है कि जैसे गाँधी ने देश की सेवा की, वैसे ही बदली हुई परिस्थितियों में वह भी देश की सेवा करें। जयशंकर प्रसाद अपने जीवन-अनुभवों के आधार पर दार्शनिक चिन्तन को काव्य-रूप दे सके थे। बदली हुई परिस्थितियों में यही कार्य मुक्तिबोध को करना था। किन्तु महात्मा गाँधी की अपेक्षा जयशंकर प्रसाद से उनका प्रगाढ़ भावात्मक सम्बन्ध था। प्रसाद का कवि व्यक्तित्व रूप से चाहे जैसा रहा हो, मुक्तिबोध जब उसे आत्मसात् करते थे तो उस पर अपना रंग भी चढ़ाते थे। जैसे उनकी कविताओं में बाह्य प्रकृति उनके अन्तर्जगत् का अंग बन जाती है, वैसे ही प्रसाद का काव्य-संसार उनके अन्तर्जगत् का अंग बन गया था। प्रसाद के भाव-जगत्, उनकी चिन्तन-पद्धति, काव्य-रचना-प्रक्रिया को मुक्तिबोध ने इस प्रकार आत्मसात् किया था कि उसका विवरण मुक्तिबोध के अपने कवि-व्यक्तित्व का विवरण बन जाता है। सुमित्रानन्दन पंत बाले लेख में उनका जितना ध्यान पंत पर है, उससे ज्यादा ध्यान प्रसाद पर है। प्रसाद की जगह मुक्तिबोध का नाम रखें, फिर निम्नलिखित वाक्य पढ़ें और देखें कि मुक्तिबोध ने प्रसाद के साथ तादात्म्य स्थापित किया है या नहीं।
+‘मुक्तिबोध वस्तुत: अन्तर्मुख कवि हैं। वे भावों को इस प्रकार अनुभूत करते हैं, इस तरह पहचानते हैं जैसे हम अपने घर की भीत, टेबल, दवात, छड़ी आदि वस्तुएँ अच्छी तरह जानते हैं। भाव, मानव-प्रसंगों के बीच पैदा होते हैं। जिस प्रकार मानव-प्रसंग उलझे हुए होते हैं, उस तरह भाव भी। भाव चाहे जितने ग्रन्थिल क्यों न हों, मुक्तिबोध में ऐसी विश्लेषण-प्रधान मर्मदृष्टि थी कि जो भावों को, सारी जटिलता और समग्रता के साच, फिर भी जहाँ तक बने वहाँ तक, सरलीकृत रूप में, विश्लेषित और संश्लेषित रूप में चित्रित करती थी। मुक्तिबोध की अन्तर्मुखता इतनी बहन थी कि वे अपने अन्तर्जगत् में उपस्थित भावों को, उनके भेद और अभेद को, रूपों और गुणों को बहुत अच्छी तरह पहचानते थे, इसलिए वे
+ 
+186
+समष्टि चित्रों द्वारा उन्हें संश्लेषित रूप में, अथवा उपमा-विधान, प्रतीक-विधान द्वारा विश्लेषित रूप में अंकित कर सकते थे...’मुक्तिबोध, एक अन्वेषक के रूप में, अपने ही उलझे मनोभावों के बाह्य संदर्भों को खोजते हुए, जीवन-जगत् के उलझाव का अध्ययन करते, चिन्तन द्वारा बाह्य विश्लेषण और आत्म विश्लेषण करते। जीवन-जगत् का अध्ययन करने वाले अन्तर्मुख मुक्तिबोध के मन पर अपना खुद का बोझ था।...वह अपने खुद के बोझ के संदर्भ से ही, जीवन जगत् की तह में घुसने का प्रयत्न करते।...बाह्य से प्राप्त उनकी संवेदनाएँ भी इतनी अधिक तीव्र थीं कि संवेदना स्वयं उनके लिए वस्तुत: एक समस्या बन जाती थी। फलत:, अपनी संवेदना और संवेदनात्मकता पर उन्हें सोचना पड़ता था। अपनी मूलभूत चिन्तन प्रवृति के द्वारा वे उन तीव्र संवेदनाघातों को समस्यात्मक रूप देते थे। इसीलिए, मुक्तिबोध की काव्याभिव्यक्ति उलझी हुई सी लगती थी।...मुक्तिबोध का जीवनचिन्तन उनके अपने ठोस अनुभवों पर आधारित है...फलत: उनकी बुद्धि विश्लेषण प्रधान और कल्पना संश्लेषणप्रधान होती चली गयी। इन अनुभवों के ठोस आधार पर ही, उनके अन्तःकरण में, एक ज्ञान व्यवस्था निर्मित हुई, यद्यपि इस ज्ञान व्यवस्था के निर्माण में उनकी मूलभूत दार्शनिक जिज्ञासा का भी बहुत कुछ हाथ था। संक्षेप में, अत्यन्त अन्तर्मुख मनोरचना, जो मुक्तिबोध ने पायी थी, वह विशद होती गयी...व्यक्तिगत जीवन के भयानक उतार-चढ़ाव और पीड़ादायक संघर्षों द्वारा मन बुझ जाता है। बाहर के उलझाव, भीतर के उलझाव बन जाते हैं। यद्यपि जीवन एक ओर अधिक अनुभव सम्पन्न हो जाता है, साथ ही बौद्धिक शक्ति भी बढ़ जाती है; किन्तु, आत्मजगत् ज्यादा उलझ जाता है। इसका कारण यह है कि ये व्यक्तिगत जीवन-संघर्ष सोद्देश्य, सहेतुक, आत्मविकास के संघर्ष नहीं होते। प्रगतिमूलक, प्रगतिकारक संघर्ष और होते हैं, स्थितिरक्षा के संघर्ष में जीवनी शक्ति का अपव्यय होता है। निराला का संघर्ष स्थितिरक्षा का संघर्ष है, मुक्तिबोध को अपने जीवनक्षेत्र में जो संघर्ष करना पड़ा, वह भी इसी प्रकार का है। पूंजीवादी समाज में व्यक्ति को अपनी स्थितिरक्षा का संघर्ष करना ही पड़ता है। साम्यवादी समाज में ऐसा नहीं होता। स्थितिरक्षा सम्बन्धी संघर्ष की उग्रता से, अन्तर्जगत् में तीव्र भावनाओं, इच्चाओं, उद्वेगों, मनस्तापों और ज्ञानतत्वों का ऐसा अद्भुत सम्मिश्रण हो जाता है कि बाह्य वास्तव के प्रति मन की प्रतिक्रियाएँ तीव्र किन्तु सम्मिश्र, आवेगात्मक किन्तु ग्रन्थिल, अनुभवात्मक किन्तु बौद्धिक, ज्ञान-सम्पन्न और कल्पनायुक्त होने लगती हैं। वास्तव रूप को निरपेक्ष भाव से देखने के, और निरपेक्ष भाव से तद्द्वारा उत्सजित संवेदनाएँ ग्रहण करने के स्थान पर, मन उस वास्तव पर लद जाता है, थुप जाता है, अथवा उन संवेदनाओं को उनके यथार्थ रूप में ग्रहण करने के बजाय उन्हें सम्पादित और संशोधित करके स्वीकार करता है। चिन्तन तथा अनुभव के फलस्वरूप हृदय में जो ज्ञान-व्यवस्था निर्मित हो गयी होती है, वह शान
+ 
+187
+व्यवस्था भी, संवेदनाग्रहण में हस्तक्षेप करती है, अर्थात् यह ज्ञान-व्यवस्था भी बाधा स्वरूप बन जाती है’व्यापक जीवन-जगत् के अनुभवप्रसूत आकलन में, कवि पर छाये अपने निज के बोझ से, जो ग्रन्थिलता उत्पन्न हो जाती है, चाहे आप उसे चिन्तनप्रधान दार्शनिकता का नाम दीजिए, चाहे और कुछ-वह ग्रन्थिलता भी पंतजी में नहीं है (जैसी कि वह मुक्तिबोध अथवा जयशंकर प्रसाद में है), न तत्सम्बन्धी दार्शनिक ज्ञान-व्यवस्था का बोध।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 73-79)।
+यह तादात्म्य शत प्रतिशत नहीं है। प्रसाद की दार्शनिक ज्ञान-व्यवस्था ऐसी थी 'जो वर्तमान सभ्यता स्थिति की विषमताएँ कम करने का उपाय तो बताती थी किन्तु आमूल क्रान्तिकारी परिवर्तन का ध्येय नहीं रख सकती थी।’ (उप., पृ. 81)। इस ध्येय को जोड़ने से उस ज्ञान-व्यवस्था का विकास होगा। मुक्तिबोध यही करना चाहते थे पर वह प्रसाद को जिस दृष्टि से देखते थे, यह निरपेक्ष ज्ञान की दृष्टि नहीं थी। वह हर जगह अपने जीवन की परिस्थितियों, अपने अनुभव, अपनी मनोदशाएँ ध्यान में रखते हुए प्रसाद को अपने ढंग से देखते थे। निराला का संघर्ष स्थितिरक्षा का संघर्ष था किन्तु मुक्तिबोध ने प्रसाद के जीवन में भी उसी प्रकार का संघर्ष देखा। उन्होंने इस तरह के संघर्ष से जो शक्ति का अपव्यय होता है, मन में जो उलझनें पैदा होती हैं उस सबका उल्लेख प्रसाद के संदर्भ में किया और 'तार सप्तक' के अपने दूसरे वक्तव्य में उन्होंने यही बातें सीधे अपने बारे में कहीं।
+प्रसाद की रचना-प्रक्रिया से मुक्तिबोध गहरा तादात्म्य स्थापित करते हैं अथवा उस पर वह अपनी रचना-प्रक्रिया आरोपित करते हैं। इस तादात्म्य के कारण वह जिस कवि को आदर्श रूप में देखते हैं, जिसके साँचे में स्वयं को ढालना चाहते हैं, वह जयशंकर प्रसाद हैं। 'अँधेरे में' कविता में साहित्य की गौरवशाली परम्परा के प्रतिनिधि-रूप में तोल्स्तोय मौजूद हैं। जो उपन्यास मुक्तिबोध लिखना चाहते थे, उसके वह प्रेरक स्रोत थे। इसका यह अर्थ नहीं कि मुक्तिबोध 'युद्ध और शान्ति' या 'अन्नाकरेनिना' का नया संस्करण प्रस्तुत करना चाहते थे। इसी तरह काव्य-परम्परा के प्रतिनिधि-रूप में प्रसाद मौजूद हैं। मुक्तिबोध के लिए मनु प्रसाद का ही प्रतिरूप है, इसलिए प्रसाद का उल्लेख करने के लिए मनु का नाम देना काफी है। मुक्तिबोध के लिए मनु शब्द मनुष्य का पर्याय नहीं है। मनुष्य, मानव, मनुज-ये मनु के पुत्र हैं यथा 'तार सप्तक' की 'दूर तारा' कविता में : ‘इसलिए प्रत्येक मनु के पुत्र पर विश्वास करना चाहता हूँ।’
+मनु से प्रसाद का सम्बन्ध है, इसे अस्वीकार करने पर भी यह तो मानना ही होगा कि तिलक, गाँधी और तोल्स्तोय के रूप में राजनीति और साहित्य की एक गरिमामय परम्परा है जिसके सामने स्वयं को रखकर मुक्तिबोध आत्मालोचन
+ 
+188
+करते हैं। साहित्य और राजनीति की परम्परा के प्रति 'कविता के नये प्रतिमान' में नामवरसिंह ने जो दृष्टिकोण अपनाया है, 'अँधेरे में' कविता के लेखक का दृष्टिकोण उससे उल्टा है।
+6. व्यक्तित्व का रूपान्तरण
+साहित्य और राजनीति की परम्परा का बोध, मार्क्सवाद के प्रति आकर्षण, श्रमिक-आन्दोलन' का समर्थन और मध्यवर्गीय लेखक के व्यक्तित्व के रूपान्तरण की समस्या-ये सब चीजें परस्पर सम्बद्ध हैं। जिस देवता के सम्मुख जाकर कवि अत्यन्त दीन हो जाता है, वह महात्मा गांधी हैं। वही उसे फटकारते हुए कहते हैं कि यह दुनिया कचरे का ढेर नहीं है जिस पर चढ़कर कोई भी मुर्गा बाँग दे तो मसीहा बन जाय। युगों-युगों से जनता जो दुख सहती आयी है, जिसमें श्रमिक वर्ग का संताप भी शामिल है-
+वह जल पीकर 
+मेरे युवकों में होता जाता व्यक्तित्वान्तर। 
+'अँधेरे में' कविता की मूल समस्या यही है-मध्यवर्ग का बुद्धिजीवी सर्वहारा वर्ग से तादात्म्य कैसे स्थापित करे। मुक्तिबोध इस प्रक्रिया को एक रूपक द्वारा प्रस्तुत करते हैं। एक बलवान लुहार ने बहुत से कडे जलाकर उस पर लोहे का चक्का रखा। कुछ अन्य बलवान लोग लकड़ी के चक्के पर ‘जबरन' घन मारमार कर लाल-लाल लोहे की गोल पट्टी चढ़ाते हैं।
+उसी प्रकार अब 
+आत्मा के चक्के पर चढ़ाया जा रहा 
+संकल्प शक्ति के लोहे का मजबूत 
+जवलन्त टायर !! 
+लुहार श्रमिक वर्ग का प्रतीक है। वह घन-चोट से जबरन मध्यवर्गीय बुद्धिजीवी के व्यक्तित्व पर संकल्प का टायर चढ़ाता है। इसी के अनुरूप परम्परा का बोध, कवि का विवेक, उसे आत्मालोचन के लिए विवश करता है। तिलक की मूर्ति के पैरों से चिपके हुए कवि की आत्मा में जब खून का तालाब भर जाता है, तब उसके व्यक्तित्व को नये सिरे से गढ़ने की प्रक्रिया भी आरम्भ होती है:
+इतने में छाती में भीतर ठक-ठक 
+सिर में है धड़धड़ !! कट रही हड्डी !! 
+फिक्र जबर्दस्त ! ! 
+विवेक चलात तोखा सा रंदा
+चल रहा बसूला। 
+छीले जा रहा मेरा यह निजत्व ही कोई।
+ 
+189
+ऐसा नहीं है कि वह अपना निजत्व कहीं छोड़ आये हैं और अब उसे पाने के लिए बेचैन हैं। निजत्व उन्हीं के पास है, समस्या है उसको बदलने की। और यह प्रक्रिया अत्यन्त कष्टप्रद है। 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण के लिए उन्होंने जो कविता भेजी, उसका शीर्षक है 'एक आत्म वक्तव्य'। इसमें उन्होंने ‘अँधेरे में' कविता के प्रतीकों द्वारा स्वयं अपने व्यक्तित्व-परिवर्तन की बात कही है:
+नये नये रन्दों और बसूलों से
+लगातार लगातार
+मेरी काट छट
+उनकी छील छाल अनिवार। 
+दोनों कविताओं में व्यक्तित्व के परिवर्तन की, उसके नवनिर्माण की बात कही गयी है। कविता के शीर्षक के अलावा मुक्तिबोध ने अपने वक्तव्य में सीधे-सीधे अपने बारे में जो कुछ कहा है, उससे अपनी कविता का सम्बन्ध उन्होंने खुद जोड़ा है: ‘भाव प्रकृतियों के खयाल से यह कविता मेरा प्राय: सर्वागीण प्रतिनिधित्व करती है। जैसा कि शीर्षक से ही स्पष्ट है, वह मेरी इस टिप्पणी को और आगे बढ़ाती है और कदाचित् उसके बाद यह टिप्पणी भी अनावश्यक हो जाती है।’ इसलिए किसी को इस बारे में दुविधान होनी चाहिए कि मध्यवर्गीय बुद्धिजीवी का व्यक्तित्व-परिवर्तन मुक्तिबोध के लिए अत्यन्त महत्वपूर्ण समस्या है, यह उनकी अपनी समस्या भी है, यह समस्या 'एक आत्म वक्तव्य' में है, 'अँधेरे में' कविता में है। इस दूसरी कविता के नायक को मुक्तिबोध से अलग करके नहीं देखा जा सकता। किन्तु ‘एक आत्म वक्तव्य' कविता उनका प्रायः सर्वांगीण प्रतिनिधित्व करती है, पूर्णत: नहीं। इस दृष्टि से 'अंधेरे में' कविता उनका प्रतिनिधित्व अधिक करती है। कारण यह कि व्यक्तित्व-परिवर्तन की प्रक्रिया के विरोध में मुक्तिबोध की जिद का चित्रण 'एक आत्म वक्तव्य' में नहीं है किन्तु 'अँधेरे में' कविता में है।
+भयानक जिद कोई जाग उठी मेरे भी अन्दर
+हठ कोई बड़ा भारी उठ खड़ा हुआ है। 
+जिस समय विवेक रन्दा चलाता है और बसूले से उनका निजत्व छीला जाता है, उसी समय उनके मन में कोई भयानक जिद जाग उठती है। इस जिद की व्याख्या उन्होंने नही की पर स्पष्ट ही इसका सम्बन्ध निजत्व के छीले जाने से है। कवि मानो कहता है, तुम छाल छीलकर मेरा व्यक्तित्व ऐसा बदलोगे कि मेरा अपना कुछ रह ही न जाएगा, निजत्व ही नष्ट कर दोगे। इसीलिए क्रान्ति और दमन के चित्र खींचने के बाद, युवकों के व्यक्तित्वान्तर की बात कहने के बाद-
+एकाएक फिर स्वप्न भंग
+बिखर गये चित्र कि मैं फिर अकेला। 
+वह अकेले क्यों रह जाते हैं? इसलिए कि अपना बर्ग छोड़ना अपने पुराने व्यक्तित्व
+ 
+190
+का नाश करने के समान है।
+मुक्तिबोध की मुख्य समस्या है अपना वर्ग छोड़कर दूसरे वर्ग के साथ तादात्म्य स्थापित करना। पारिवारिक परिवेश से उनका अलगाव इस समस्या को और तीव्र बना देता है। 'विपात्र' कहानी का नायक कहता है: 'जो मेरे अपने हैं, जिनके लिए व्यक्तिश: मेरे हृदय में स्थान है, वे मेरे विचारों के विरोधी, मेरे आन्तरिक जीवन से नहुत दूर हैं। और, जो व्यक्तिश: मेरे नहीं हैं, नहीं हो सकते, उनकी ओर -उनके इर्द-गिर्द मेरे विचार, मेरी आत्मा मडराती है।’
+ठीक यही बात मुक्तिबोध ने ‘चम्बल की घाटी में' कविता में कही है। (और नामवरसिंह ने ये पंक्तियाँ उद्धत भी की हैं) :
+अपने समाज में अकेला हूँ बिल्कुल 
+मुझमें जो भयानक छटपटाहट है 
+नहीं वह किसी में 
+इसलिए, अपना ही श्रेणीगत 
+साम्य है जिनसे, 
+उनसे ही गहरा विद्वेष-
+विरोध, विरोध, विरोध !! 
+किन्तु, जो दूर हैं 
+अलग, पृथक हैं 
+जो अति भिन्न हैं
+मित्र हैं वे ही; 
+परन्तु, शतगुण धर्म जो उनके 
+ले नहीं पाता हूँ चाहने पर भी। 
+यही ट्रैजेडी है। यही तनाव का मुख्य कारण है, वर्ग-परिवर्तन भी इसी कठिनाई से उत्पन्न होता है।
+मुक्तिबोध का विचार है कि नयी कविता जहाँ प्रगतिशील है, वहाँ वह निम्न मध्यवर्ग के कवियों की रचना है, उसका जन्म संघर्षों और तनावों से उत्पन्न विभिन्न भाव-स्थितियों से हुआ है, फिर भी उन्हें शिकायत है कि नयी कविता तनावों के मनोविज्ञान को भी पूर्णत: प्रतिबिम्बित नहीं करती, वास्तविक जीवन में जो महान् भावनाएँ अनुभव की जाती हैं, वे नयी कविता में बिम्बित नहीं हो पातीं। जहाँ तहाँ ‘ऐसी मानसिक प्रतिक्रियाओं के खण्ड-चित्र दिखाई देते हैं किन्तु तनावों के विस्तार-चित्र जिनमें जीवन के सामान्यीकरणों के लिए गुंजाइश हो, मुझे तो कम से कम नहीं से दिखायी दिये। मतलब यह कि इस श्रेणी के लेखकों में से बहुतेरों में (जिनमें नम्रतावश नहीं, वास्तविकतावश, मैं भी अपने को शामिल करता हूँ) कहीं न कहीं अटकाव जरूर है, जिसका निदान आवश्यक है।’ (नयी कविता का
+ 
+191
+आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 51)। यह अटकाव व्यक्तित्व-परिवर्तन में बाधक होता है।
+मुक्तिबोध के लिए समस्या इस रूप में है कि गरीब मध्यवर्ग के साहित्यकार सहज नहीं हो पाते। सहज हो जाय तो पीड़ित मानवता की मुक्ति का लक्ष्य उनका लक्ष्य भी बन जाय। कहते हैं, ‘आवश्यकता है, वस्तुत: प्राकृत होने की, क्योंकि हमारे संघर्ष भी प्राकृत हैं, करुणा और क्षोभ भी और हमारे लक्ष्य भी-वे लक्ष्य और वे क्षोभ जो, हमें समस्त पीड़ित मानवता से एकाकार होने की तरफ प्रवृत करते हैं और उसके उद्धार का रास्ता ढूंढ़ते हैं’आज के जमाने में प्राकृत होना ही सबसे ज्यादा मुश्किल है। किन्तु, जो इस वास्तविक सत्य और यथार्थ के अधिकाधिक समीप पहुँचेगा, जो इसका जितना मार्मिक आकलन और उद्घाटन करेगा, बही साहित्यकार समाज की और जनता की अधिकाधिक सेवा करेगा, और, उसके लिए अनन्य सौन्दर्य की सृष्टि करेगा। (उप. पृ. 59-60)।
+जब प्रगतिशील लेखक संघ का जन्म हुआ तब इस बात पर जोर दिया गया कि साहित्य उच्च बर्गों के लिए नहीं जनसाधारण के लिए लिखा जाना चाहिए, उसमें किसानों और मजदूरों के जीवन का चित्रण होना चाहिए, उनका जीवन संघर्ष, उनकी आशाएँ, आकांक्षाएँ व्यक्त होनी चाहिए। जब प्रयोगवाद का जन्म हुआ तब उसके संस्थापकों ने कहा कि किसानों और मजदूरों के बारे में लिखा हुआ साहित्य ओढ़ा हुआ यथार्थ होता है, अनुभूत सत्य नहीं होता, इसलिए सतही होता है। जहाँ तक यह साहित्य सतही था, वहाँ तक उसका सतहीपन दूर करने का एक ही उपाय था कि प्रगतिवादी साहित्यकार जनजीवन से और गहरा सम्पर्क स्थापित करे। साथ ही प्रगतिशील साहित्य की धारा में प्रेमचन्द और निराला जैसे लेखक भी थे जिनके साहित्य की सतही नहीं कहा जा सकता। प्रेमचन्द और यशपाल द्वारा प्रेम के चित्रण की तुलना करते हुए मुक्तिबोध ने लिखा है: ‘गोदान की सिलिया का प्रेम, सियाराम की 'नारी' का प्रेम यशपाल के प्रेम से बिल्कुल भिन्न है। यशपाल आदि लोग (जिनमें गरीब श्रेणी से आये हुए बहुत से नये कवि भी शामिल हैं) उच्च मध्यवर्गीय श्रृंगारिक तथा इतर सम्मोह में जकड़े हुए हैं।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 54)। यशपाल आदि लोग उस वर्ग के नहीं हैं जिसके प्रेमचन्द हैं। किसानों के जीवन से प्रेमचन्द के समान इनका घनिष्ठ परिचय नहीं है। जब इनकी आलोचना की जाती थी, तब ये अनुभूत सत्य की दुहाई देते थे। यदि यशपाल के लिए अनुभूत सत्य काफी नहीं है तो वह निम्न मध्यवर्ग के कवि के लिए भी काफी नहीं है। सम्मोह से जकड़े हुए निम्न मध्यवर्ग के कवि भी हैं। इन्हें प्रेमचन्द से सीखना है, जनसाधारण से तादात्म्य स्थापित करना है। यदि निम्न मध्यवर्ग के लिए अपनी वर्ग भूमि छोड़ना कठिन है तो उच्च मध्यवर्ग के लिए यह कार्य और भी कठिन है। मुक्तिबोध पूछते हैं: ‘अपनी श्रेणी की कविता को इन फैशनों से बचाना क्या जरूरी नहीं है?’ यहाँ अपनी श्रेणी का अर्थ है निम्न मध्य
+ 
+192
+वर्ग। इस श्रेणी के कलाकारों ने जो जीवन-मूल्य प्रस्तुत किये हैं, वे किस श्रेणी के हैं? ‘उच्च मध्यवर्गीय या साधारण जन के?’ यहाँ साधारणजन का अर्थ है निम्न मध्यवर्ग। उच्च मध्यवर्ग के कलाकारों की सफलता से अपने लिए नतीजे निकालना उचित है, ‘‘किन्तु अपनी श्रेणी को छोड़कर उनके सम्मोहों के वशीभूत तो न हुआ जाय।’ (उप., पृष्ठ 54)। यहाँ पुन: अपनी श्रेणी का अर्थ है निम्न मध्यवर्ग। इस वर्ग से बाहर जब तक लेखक किसानों और मजदूरों से गहरा परिचय प्राप्त नहीं करता, तब तक नये जीवन-मूल्यों, यथार्यवादी कला आदि का विकास सम्भव न होगा।
+मुक्तिबोध ने जिस अटकाव की बात कही, उसका मुख्य कारण अपनी बर्गभूमि से हटकर, अपने अनुभूत सत्य की सीमाएँ समझकर, श्रमिक जनता से तादात्म्य स्थापित करने की कठिनाई है। यह कठिनाई केवल मुक्तिबोध के लिए नहीं है। वह उन सभी लेखकों के लिए है जो बौद्धिक रूप से मार्क्सवाद अपनाते हैं।पर जिनके संस्कार सम्पत्तिशाली वर्गों के हैं या जिनके जीवन की परिस्थितियाँ ऐसे वर्ग के. लोगों की परिस्थितियों से मिलती जुलती हैं। यह कठिनाई मजदूरों के लिए भी है क्योंकि मजदूर होने से ही किसी का दृष्टिकोण अपने आप क्रान्तिकारी नहीं हो जाता। शंकर शैलेन्द्र समाज के निम्नतम अन्त्यज वर्ण में पैदा हुए; वह मजदूरी करते थे; मार्क्सवाद की शिक्षा प्राप्त की; क्रान्तिकारी मजदूरों के प्रिय कवि बने। फिर भी जीवन की परिस्थितियाँ बदलने पर उनका दृष्टिकोण बदल गया, जीवन क्रम बदल गया, उनकी अकाल मृत्यु से हिन्दी साहित्य की भारी क्षति हुई। मुक्तिबोध की कठिनाई हम सभी की कठिनाई है किन्तु अनुभूत सत्य के नाम पर अपनी वर्गभूमि न छोड़ना गलत है। 'सड़क को लेकर एक बातचीत' नाम की गद्य-रचना में लेखक अपने मित्र से कहता है : ‘हाँ, वी शुड नॉट डेजर्ट अवर ओन क्लास। यदि हम गरीब मध्यवर्ग में पैदा हुए हैं तो हम उसकी भाव-स्थितियों को जरूर बतायेंगे। प्रश्न विषय का भी है और दृष्टिकोण का भी। हममें से बहुतेरे ऊपर की श्रेणी में मिल गये हैं। वे हमारी भावनाएँ प्रकट नहीं करते, कोई दूसरी दृष्टि प्रकट करना चाहते हैं।’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृष्ठ 64)।
+निम्न मध्यवर्ग का व्यक्ति ऊपर के लोगों से जाकर न मिले, यह ठीक है, किन्तु अपनी श्रेणी में ही बना रहे, उस वर्ग की भाव स्थितियों को ही बताना अपना परम कर्तव्य समझे, यह बात सही नहीं है। उच्च मध्यवर्य के अलावा समाज में अन्य वर्ग भी हैं जिनसे उसका तदाकार होना उसके लेखन के लिए उपयोगी होगा। मुक्तिबोध हमेशा इस दृष्टिकोण का समर्थन नहीं करते कि निम्न मध्यवर्ग की भावस्थितियों के दायरे से बाहर निकलना हीन चाहिए। किन्तु दायरे में रहना और दायरे से बाहर निकलना, इन दोनों चीजों को लेकर उसके मन में संघर्ष जरूर है। उनके व्यक्तित्व की बनक ऐसी है कि यह संघर्ष कभी समाप्त नहीं होता। निम्न
+ 
+193
+मध्यवर्ग की भावस्थितियों का दायरा वह पूरी तरह छोड़ नहीं सकते; इस दायरे से उनका बचपन, पारिवारिक परिवेश, व्यक्तित्व का विकास जुड़ा हुआ है और इन सब बातों से कविता का गहरा सम्बन्ध है। विवेक उन्हें अपनी भावनाओं की परिधि से सन्तुष्ट नहीं होने देता, और विवेक जिस परिवेश, जिस भाव-भूमि की ओर उन्हें ठेलता है, वह नयी और अपरिचित है, उससे भावना के मूल स्रोतों का तालमेल नहीं बैठता। मुक्तिबोध के लिए उनका अपना संघर्ष नयी कविता का आत्मसंघर्ष बन जाता है। वास्तविकता यह है कि इस आत्मसंघर्ष की हल्की सी झलक कुछ अन्य कवियों में है पर उस आत्मसंघर्ष की तीव्रता किसी अन्य कवि में नहीं है। मुक्तिबोध ने अपनी नयी कविता के लिए आन्दोलन किया, गद्य में बहुत कुछ लिखा, पर नयी कविता की धारा को मोड़ने में वे असमर्थ रहे।
+7. अभिव्यक्ति का अटकाव
+अटकाव का एक बहुत स्पष्ट रूप मुक्तिबोध की अभिव्यक्ति है। साधारण जनता और मुक्तिबोध की कविता के बीच यह अभिव्यक्ति बहुत बड़ी खाई है। शंकर शैलेन्द्र की कविताएँ मजदूर खूब समझते थे, सभाओं और जलूसों में उन्हें गाते थे। मुक्तिबोध की कविताएँ मजदूरों के लिए तो दुरूह हैं ही, वे उच्च शिक्षाप्राप्त जनों, कवियों और आलोचकों के लिए भी दुरूह हैं। इस दुरूहता का एक बहुत बड़ा कारण अपना निम्नमध्यवर्गीय स्तर छोड़ने की कठिनाई है। मुक्तिबोध जिन्हें उच्च मध्यवर्गीय कवि कहते हैं, उनकी अभिव्यक्ति से मुक्तिबोध की अभिव्यक्ति ज्यादा पास है; प्रेमचन्द, नागार्जुन या शंकर शैलेन्द्र की अभिव्यक्ति भूमि से वह बहुत दूर है। शमशेर बहादुरसिंह सुशिक्षित बुद्धिजीवी हैं, प्रसिद्ध कवि हैं। मुक्तिबोध के बारे में कहते हैं : ‘मुक्तिबोध के साथ मेरी समस्या होती है (अक्सर ही पाठकों की होती है; मैं भी एक साधारण पाठक हूँ) अव्वल तो पढ़ने की ! (ईमानदारी की बात) रचना की दीर्घकाय विराट्ना हताश करती है।’ इस तरह ईमानदारी की बात करने वाले इस दुनिया में कम हैं। लम्बी कविता पढ़ ली; उसके बाद ? ‘दूसरी समस्या होती है समझने की होती थी...कहना चाहिए। क्योंकि पढ़ लेने, और अर्थ और भाव व्यंजनाएँ हृदयंगम कर लेने के बाद, कविता हृदय पर, चेतना पर हावी हो जाती है। आप मुक्तिबोध के चित्रों के पैटर्न समझ लेने के बाद उन्हें उम्र-भर नहीं भूल सकते।’ (कृति, नवम्बर-दिसम्बर 196.)। शमशेर बहादुरसिह ने समर्थ कलाकार होने के नाते अपनी समस्या हल कर ली; वह चित्रकार भी हैं, इसलिए सम्भव है मुक्तिबोध के चित्रों के पैटर्न समझ लेना उनके लिए आसान हो। किन्तु ऐसा लगता है कि शमशेर यहादुर सिंह मुक्तिबोध की सुबोधता के बारे में जरूरत से ज्यादा आशावादी हैं। उनकी कविना 'ब्रह्मराक्षस' की ओर संकेत करते हुए कहते हैं: ‘यह भयानक अंश निम्न वर्गों का सार्वभौम शोषण है। यही
+ 
+194
+है'ब्रह्मराक्षस'। एक व्यापक विद्रूप जो व्यक्ति को आतंकित रखता है।’ (उप., पृष्ठ 44) ब्रह्मराक्षस शोषण का प्रतीक हो सकता है, कुछ कविताओं में है, किन्तु यहाँ उद्धरण चिह्न लगाकर शमशेर बहादुरसिंह ने एक विशेष कविता की ओर संकेत किया है। इस कविता के अन्त में मुक्तिबोध ‘ब्रह्मराक्षस का सजल उर शिष्य’ होना चाहते हैं जिससे कि उसका अधूरा कार्य पूरा कर सकें। यह कविता बहुत लम्बी नहीं है फिर भी ब्रह्मराक्षस का नाम धोखा देता है। स्पष्ट ही मुक्तिबोध ब्रह्मराक्षस के शिष्य होकर शोषण के अधूरे काम को पूरा करना नहीं चाहते। किसी समय नामवरसिंह को भी मुक्तिबोध जैसे कवियों की रचनाओं में अस्पष्टता दिखाई देती थी। उन्होंने लिखा था : ‘सामाजिक यथार्थ का तीसरा स्तर उन कवियों ने झनझनाया जिनके संवेदनशील मन में एक ओर मध्यवर्गीय संस्कारों की कटु अतृप्ति थी तो दूसरी ओर नवीन सामाजिक चेतना को बौद्धिक रूप से स्वीकार करके व्यावहारिक रूप से ग्रहण करने की ललक। इस अन्तर्वन्द्र ने इन संवेदनशील कवियों की अभिव्यक्ति को अस्पष्ट और उलझनपूर्ण बना दिया। इन्होंने कविता के रूपविधान की ओर अधिक ध्यान दिया। इनमें अशेय, गिरिजाकुमार माथुर, प्रभाकर माचवे, नेमिचन्द्र जैन, भारतभूषण अग्रवाल, गजानन मुक्ति बोध, शमशेरबहादुरसिंह, हरिव्यास, धर्मवीर भारती, रघुवीर सहाय, नरेश मेहता और चन्द्रकुंवर बत्वाल मुख्य हैं। इन कवियों में गिरिजाकुमार, मुक्तिबोध, हरिव्यास, नरेश और बर्त्वाल में सामाजिक चेतना अपेक्षाकृत अधिक गहरी और प्रौढ़ है।’ ये सुलझे हुए विचार नामवरसिंह ने 'आलोचना' संख्या 4 में प्रकाशित अपने लेख ‘हिन्दी कविता के पिछले दस वर्ष' में व्यक्त किये थे।
+8. अस्तित्ववाद की छाया
+मुक्तिबोध के व्यक्तित्व में भीतरी तनाव का एक कारण उन पर अनेक भाववादी विचारधाराओं का प्रभाव है। इनमें एक है अस्तित्ववाद। यह कोई सुनिश्चित दार्शनिक व्यवस्था नहीं है। उसमें अनेक विचारधाराएँ आकर घुलमिल गयी हैं। ‘एक स्वप्नकथा' के प्रसंग में नामवरसिंह ने लिखा है : ‘डॉ. शर्मा ने जिन क्रियाकलापों के आधार पर इस कविता में अस्तित्ववाद का निरूपण किया है उससे लगता है कि उनकी दृष्टि में अस्तित्ववाद कोई निश्चित जीवन दृष्टि नहीं बल्कि भावजगत् के कुछ क्रियाकलापों की रूढ़ियों का सामूहिक नाम है।’ (पृष्ठ 257)। 
+नामवरसिंह की दृष्टि में अस्तित्ववाद एक निश्चित जीवन दृष्टि है, भावजगत् के कुछ क्रियाकलापों की रूढ़ियों से उसका सम्बन्ध नहीं है। यह जानना आवश्यक है कि अस्तित्ववाद की जीवन दृष्टि उतनी निश्चित नहीं है जितनी कि लोग समझते हैं।
+ 
+195
+सार्त्र की पुस्तक 'अस्तित्ववाद और मानवतावाद' की भूमिका में फिलिप मैरे बताते हैं कि अस्तित्ववाद के अन्तर्गत फांस में एक ओर सात्र का कठोर नास्तिकवाद है, दूसरी ओर फ्रांस में ही गाब्रियेल मार्सल जैसे अस्तित्ववादी दार्शनिक और नाटककार हैं जो रोमन कैथलिक ईसाई मत स्वीकार करते हैं और अस्तित्वबाद की ओर उनकी यात्रा इस मत को स्वीकार करने से पूरी हुई है। आस्तिक और नास्तिक जीवन-दृष्टियाँ परस्पर विरोधी हैं। यदि अस्तित्ववाद की जीवनदृष्टि निश्चित होती तो मार्सेल और सात्र दोनों अस्तित्ववादी न कहलाते। मार्क्सवादी लेखक भी अनेक प्रकार के होते हैं किन्तु एक मार्क्सवादी लेखक आस्तिक हो और दूसरा नास्तिक, यह असम्भव है। मैरे ने मार्सेल पर किर्केगार्ड तथा फ्रांस की अपनी दार्शनिक परम्परा और जर्मन लेखक नीत्शे के प्रभाव का उल्लेख किया है। फिर बताया है कि फ्रांस की अस्तित्ववादी धारा में दूर-दूर के स्रोतों से आकर सहायक धाराएँ मिल गयी हैं और अन्य लेखकों के साथ कापका का नाम भी लिया जाता है जो आधुनिक संकट को उसी ढंग से देखते थे और मनुष्य के आन्तरिक जीवन के लिए उसे बहुत बड़ा ख़तरा समझते थे। इन अनेक धाराओं के मिलने से एक ओर तो यह सिद्ध होता है कि समकालीन यूरुप की विचारधारा में अस्तित्ववाद एक स्वत: स्फूर्त आन्दोलन है किन्तु दूसरी ओर, मैरे के अनुसार, ‘उसमें जो राजनीति और धर्म की बातें लेकर दुतरफीपन(political and religious ambiguities) है, उसकी सफाई इससे बिल्कुल नहीं हो सकती।’ (एग्जिस्टेन्शलिज्म एण्ड ह्य मैनिज्म, पृष्ठ 94)। धर्म और राजनीति को लेकर अस्तित्ववाद में ऐसी बातें हैं जिनके भिन्न अर्थ लगाये जाते हैं। जहाँ निश्चित जीवन-दृष्टि होती है, वहाँ ऐसे दुतरफीपन की गुंजाइश नहीं होती। मैरे अनिश्चितता का लाभ बतलाते हुए कहते हैं : ‘इस दिशा में अपनी अनिश्चितता के कारण ही अस्तित्ववाद एक ऐसा मंच बन सका है और ऐसी भाषा दे सका है जिससे धर्म, धर्मनिरपेक्ष आदर्शवाद, और धर्म-विरोध के समर्थक उन समस्याओं पर विचार कर सकें और करते हैं जो उनके लिए प्राथमिक महत्व की हैं और जिनसे उन सबको सामान्य दिलचस्पी है।’(पृ. 15)
+असामान्य मनोविज्ञान पर ‘ऐबनौर्मल साइकोलोजी ऐन्ड मौडर्न लाइफ' (बम्बई, 1969) पुस्तक में जेम्ससी. कोलमैन कहते हैं : ‘पश्चिमी समाज में परम्परागत मूल्यों और विश्वासों के लोप का एक जवाब है अस्तित्ववाद का विकास। मनुष्य और उसकी भूमिका के प्रति अस्तित्ववाद की दृष्टि अधिकतर यूरुप के दार्शनिकों के आधार पर बनी है। व्यक्तित्व के बारे में यहाँ कोई पूर्ण या स्पष्ट सिद्धान्त (थ्योरी) नहीं है। वह दृष्टि महत्वपूर्ण इसलिए है कि वह व्यक्ति के अनोखेपन, निजत्व की चेतना, निर्वाचन की स्वतन्त्रता, मूल्यों और सार्थकता की खोज पर जोर देती है और व्यक्ति के इस दायित्व पर जोर देती है कि उसका जीवन
+ 
+196
+सार्थक है या नहीं।’ (पृष्ठ 645)।
+कोलमैन आगे कहते हैं कि अस्तित्ववादी दृष्टिकोण से मनुष्य को आधारभूत प्रेरणा यह मिलती है कि वह जीवन का सर्वोत्तम सम्भव मार्ग खोज ले, अपनी सम्भावनाओं को यथार्थ रूप में परिणत करे। मनुष्य जितना ही अपनी आत्मगत सम्भावनाओं के प्रति सचेत होता है, अपनी दुनिया की वास्तविकता के प्रति प्रबुद्ध होता है, उतना ही अपने भाग्य का निर्माण करता है। मनुष्य के लिए सबसे बड़ी कठिनाई यह है कि वह अपने लिए रास्ता चुने और यह दायित्वबोध उसके लिए बड़ी वेदना का कारण बन जाता है। अस्तित्ववाद के केन्द्र में व्यक्ति है। व्यक्ति के निजत्व पर अत्यधिक बल, यह अस्तित्ववादी चिन्तन की विशेषता है। मुक्तिबोध के चिन्तन का केन्द्र भी बह स्वयं हैं। उनके मूल सूत्र का उल्लेख पहले हो चुका है। उसे यहाँ दोहराया जा सकता है: ‘निर्देन्द्ध और मुक्त भाव से यदि हम अपने आपको प्रकट करेंगे, तो हम गरीब मध्यवर्ग के साहित्यकार उन्हीं मनःस्थितियों, भावस्थितियों, आदर्शों और मूल्यों को प्रकट करेंगे, जिनसे हम जिस हद तक और जिस प्रकार तदाकार हैं।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 59)। यद्यपि यहाँ वर्ग की बात कही गयी है और हम शब्द का प्रयोग किया गया है किन्तु मुक्तिबोध का ध्यान साहित्यकार के व्यक्तिगत अनुभवों पर है। इस व्यक्तिबद्धता से अथवा निजत्वबद्धता से उन्हें सन्तोष नहीं होता, वह अलग बात है। 'तारसप्तक' के दूसरे संस्करण में जब वह कहते हैं कि जीवन और परिवेश की विषमता से आभ्यन्तर लोक में दु:स्थिति उत्पन्न होती है, ‘‘यह मेरा अपना भी सत्य है’, तब वह व्यक्ति को केन्द्र में रखकर दुनिया को देखने की प्रक्रिया सम्पन्न करते हैं। आगे जब वह कहते हैं कि ‘इस आत्मग्रस्तता के बावजूद और शायद उसको साथ लिये हुए मेरा आत्मसंवेदन समाज के व्यापकतर छोर छूने लगा,’ तब वे परस्पर विरोधी क्रियाओं का उल्लेख नहीं कर रहे। अस्तित्ववादी यह नहीं मानता कि वह समाज की उपेक्षा करता है या समाज के प्रति अपना दायित्व नहीं पहचानता।
+सार्त्र अपनी उक्त पुस्तक में कहते हैं कि अस्तित्ववाद का पहला सिद्धान्त यह है कि मनुष्य स्वयं को जो कुछ बनाता है, उसके सिवा वह कुछ नहीं है। मनुष्य जो कुछ है, उसके लिए वह स्वयं उत्तरदायी है किन्तु मनुष्य जब अपने लिए एक रास्ता चुनता है, तब वह ‘सभी मनुष्यों के लिए भी चुनाव करता है।’ (एग्जिस्टेन्शेलिज्म., पृष्ठ 29)। हम जो कुछ चुनते हैं, वह पूर्वस्थिति से ज्यादा अच्छा होगा, ‘और कोई भी चीज हमारे लिए ज्यादा अच्छी नहीं हो सकती जब तक कि वह सभी के लिए ज्यादा अच्छी न हो।’ (उप.)। हम अपनी जो मूर्ति गढ़ते हैं वह सभी के लिए और हमारे सम्पूर्ण युग के लिए उपयुक्त होनी चाहिए। ‘इस प्रकार जितना हमने सोचा था, उससे हमारा दायित्व बहुत ज्यादा हो जाता है क्योंकि उसका सम्बन्ध समूची मनुष्य जाति से है।’ (उप.)। जहाँ मानवतावाद
+ 
+197
+की बात आये, शोषण से मुक्ति पाने की बात आये, वहाँ अस्तित्ववाद समाप्त हो जाता है, ऐसी बात नहीं है। सात्र ने अपनी पुस्तक का नाम 'अस्तित्ववाद और मानवतावाद' रखा है। उन्होंने फ्रांस में अनेक बार मजदूरों का समर्थन भी किया है। किन्तु सारी चिन्तन-प्रक्रिया का केन्द्र रहता है व्यक्ति। सात्र कहते हैं कि जब एक मनुष्य किसी स्त्री से विवाह करता है तब वह चाहता है कि सभी पुरुष एक पत्नीव्रत का पालन करें। ‘इस प्रकार मैं अपने लिए उत्तरदायी हूँ और सभी पुरुषों के लिए हैं; और मैं मनुष्य की ऐसी मूर्ति गढ़ रहा हूँ जैसी कि मैं चाहता हूँ कि मनुष्य की हो। स्वयं को गढ़ने में मैं मनुष्य को गढ़ता हूँ।’ (उप., पृष्ठ 30.)।
+इसी दायित्वबोध से गहरी वेदना और निराशा का जन्म होता है। मनुष्य जो रास्ता चुनता है, वह सारी मानव जाति के लिए होता है। इससे जो दायित्व-बोध उत्पन्न होता है, उसी से गहरी बेचैनी पैदा होती है। जो कुछ मैं करूंगा, उसका प्रभाव सारी मानवजाति पर पड़ेगा; कैसे पता चले कि मैं जो कुछ कर रहा हूँ वह ठीक है-इसी से बेचैनी पैदा होती है। यह बेचैनी निराशा का रूप लेती है जिसका अर्थ सार्त्र के अनुसार यह है कि ‘जो हमारी इच्छाशक्ति के अन्तर्गत है अथवा उन सम्भावनाओं के अन्तर्गत है जिनसे हमारा कर्म सम्पन्न हो सकता है, उस तक हम अपने को सीमित कर लेते हैं।’ (पृष्ठ 39)। जोला आदि उपन्यासकारों से अपनी भिन्नता बताते हुए सार्त्र कहते हैं कि इनके उपन्यासों में यदि पात्र दुराचरण करते हैं तो इसके लिए सामाजिक परिवेश जिम्मेदार है अथवा उन्होंने कुसंस्कार विरासत में पाये हैं। किन्तु जब अस्तित्ववादी लेखक किसी कायर का चित्रण करता है तो वह दिखलाता है कि अपनी कायरता के लिए वह कायर ही जिम्मेदार है। कोई आश्चर्य नहीं कि 'अँधेरे में' कविता का नायक अपनी कायरता के लिए न केवल स्वयं को धिक्कारता है वरन् शहर में मार्शल लॉ लगने के लिए स्वयं को जिम्मेदार ठहराता है; सोचता है-
+मानों मेरे कारण ही लग गया
+मार्शल लाँ वह, 
+मानों मेरी निष्क्रिय संज्ञा ने संकट बुलाया,
+मानों मेरे कारण ही दुर्घट
+हुई यह घटना।
+अतिशय दायित्व-बोध का ही यह दूसरा पहलू है अतिशय अपराध-बोध। यदि यह अपराध-बोध असाधारण रूप से तीव्र हो उठे तो ब्रह्मराक्षस के समान मनुष्य आत्मप्रक्षालन करते हुए मर जायगा, कर कुछ न पायेगा। यदि वह अपनी सम्भावनाओं को, अपनी अन्तर्निहित क्षमता को बहुत बढ़ा-चढ़ाकर देखेगा, तो उसे अपने कर्म से कभी सन्तोष न होगा, उसकी बेचनी बढ़ती जायगी, उसका मानसिक तनाव बढ़ता जायगा और उसका मन अर्ध विक्षेप की स्थिति में पहुँच जायगा।
+ 
+198
+9. टूटे हुए मनुष्य का अपराधबोध
+बंगाल के अकाल पर मुक्तिबोध ने जो कविता लिखी है, उसकी मूल समस्या यह है कि उन्हें ऐसे हृदयद्रावक विषय पर कविता लिखने में देर क्यों हुई? बंगाल के अकाल से जिस अपराधबोध का जन्म होता है, कविता का मुख्य विषय वह है। कविता यों शुरू होती है:
+रुक गई क्यों आज इतनी देर
+तेरी लेखनी ?
+अब तक विकृत दुर्गन्ध शिवसमुदाय की,
+बंगाल के कंकाल विगलित काय की,
+वातावरण में--
+पाप स्मृति दुःस्वप्न के भय सी सहज
+(वह घृणित लैंगिक व्यंग्य सी नंगी निलज)
+है घूमती चहुँ ओर।
+मानव धाम में
+नि:संग, नित बेचैन अन्धे पंथ के
+चिमगादड़ों सी घूमती
+असगुन भरी दुश्चिन्ह सी।
+या वह किसी अपराध का,
+हो भूत,
+सपने में किसी के
+मुख अधर को चूम के विद्रूप होठों से,
+चरण आघात से
+रफ्फात कर दे भाल फिर।
+उस भीति के हिम-पात से 
+आये निकल ही नहीं घुटती चीख, 
+यों वह घूम ले। 
+अब तक विकृत दुर्गन्ध शव-समुदाय की 
+वातावरण में
+आधुनिक अपराध-गाथा सी 
+बराबर छा रही : 
+फिर रुक गई क्यों आज इतनी देर तेरी लेखनी ? 
+क्या हो चली है मन्द 
+तेरी ज्योति चिर आलेखिनी ?
+ 
+199
+इन पंक्तियों में अनेक बिम्ब ऐसे आते हैं जो चौंका देने वाले हैं। बंगाल के अकाल का समाचार उत्तेजक का काम करता है। उस उत्तेजक के प्रभाव से जो बिम्ब उभरकर आते हैं, वे पूर्वसंचित अनुभवों की ओर संकेत करते हैं। इन अनुभवों में एक त्रास की भावना व्याप्त है, ऐसे त्रास की जो दुःस्वप्न से उत्पन्न होता है, और यह दुःस्वप्न पाप की स्मृति से उत्पन्न होता है। बंगाल के अकाल पर कविता लिखने में देर हुई, इस अपराध-बोध से पूर्वसंचित पापस्मृति जुड़ जाती है। दरअसल अपराध-बोध की अतिशयता उरा व्यक्ति में उत्पन्न हुई है जो पापस्मृति के दुःस्वप्नों से त्रस्त होता रहा है। इस पापस्मृति का सम्बन्ध यौन क्रियाओं से है, इसका संकेत दो अन्य पंक्तियों में है-वह घृणित लैगिक व्यंग्य सी नंगी निलज; और, सपने में किसी के मुख-अधर को चूम ले विद्रूप होठों से। इस त्रास भावना के कारण बाहर की दुनिया भयावह दिखाई देती है। मानव-धाम में बंगाल के शवसमुदाय की दुर्गन्ध ऐसे घूमती है जैसे बेचैन अन्धे पंख के चिमगादड़ घूमते हों। जैसे किसी की घुटती हुई चीख भय के मारे निकल न पाये, वैसे वह दुर्गन्ध घूम रही है। पापस्मृति के दु:स्वप्न का भय व्यक्तिगत ही होगा, पूरे वर्ग के स्तर पर विद्रूप होठों से मुख-अधर को चूमने की क्रिया सम्पन्न न हुई होगी। किन्तु जो पहले किसी अपराध का बोध हो, वह विस्तार पाकर आधुनिक अपराध गाथा बन जाता है। 'अपने कवि से' रचना के प्रारम्भिक अंश में मुक्तिबोध के व्यक्तित्व का जो पेचीदा स्वरूप मिलता है, वह उनकी बाद की रचनाओं में कायम रहता है।
+कविता न लिख पाने का अपराध-बोध इसलिए भी बढ़ जाता है कि नीपर नदी के किनारे सोवियत संघ की सेनाएँ मानवता के उद्धार के लिए महान् संघर्ष कर रही हैं। मनुष्य की आत्मा एक विहंगिनी के समान-
+नीपर की तरंगित वेदनाओं से भरी
+विक्षुब्ध धारा में
+डुबोकर चंचु 
+जल पीती है। इसके साथ साहित्य की परम्परा है जिसकी करुण गाथा में बंगाल की कथा एक उपकथा के समान जुड़ गयी है।-
+क्या आज प्रतिक्षण मिल नहीं पाती
+वृहत् सुविशाल गाथा
+महत्, मानव की कथा
+व्यापक अजस्र समुद्र सी
+पल पल उमड़ती लहर जिसकी
+है कथा की एक व्याकुल उपकथा,
+निस्सीम, हिल्लोलित, दिशाव्यापी
+ 
+200
+निवेदित छन्द में
+रामायणों की वेदनाओं की विभा सस्पन्द ले। 
+साहित्य और राजनीति की परम्परा का इससे मिलता-जुलता बोध 'अँधेरे में' कविता में है। रामायण में करुणा ही नहीं है, वीर-रस भी है। अपनी स्वाधीनता के लिए जनता जहाँ-जहाँ संघर्ष कर रही है, वहाँ उसका संग्राम वाल्मीकि की परम्परा से जुड़ जाता है-
+मानव-प्राण में
+अभिराम शब्दित युद्ध-दुन्दुभि आज
+कवि बाल्मीकि
+ऐसे ही क्षणों में लिख रहे थे
+मुग्ध लंका काण्ड के सब सैन्य-संगर-साज। 
+‘एक अन्तकथा' में जैसे माँ डाटकर कहती है -चल इधर, बीन रूखी टहनी, वैसे ही मुक्तिबोध अपने कवि को डाटकर कहते हैं:
+लिख चल यह इधर लम्बी कथा
+भर चल उधर
+निज प्राण का तू नित्य नूतन कोश
+मानव विश्व के बेचैन रंगों भरे इस आकाश से। 
+और उनकी लेखनी की नोक विकराल हो जाती है; वह श्रमिक-कृषकों के सुसज्जित युद्ध पोत देखने लगते हैं जो दारुण क्रान्ति की अनिवार्यता के भाग्य-मुग्ध प्रतीक हैं।
+आज का मनुष्य जो इस युद्ध पोत पर चढ़ा हुआ है, किस स्थिति में है? अथवा युद्ध पोत पर चढ़न से पहले वह किस स्थिति में था? मनुष्य भीतर से टूटा हुआ है। 'प्रतीक' में और 'प्रतीक' के बाद नयी कविता में टूटे हुए मनुष्य के बारे में जो कुछ लिखा गया है, वह मानों मुक्तिबोध की पंक्तियों का ही भाष्य है। आधुनिक मनुष्य टूटा हुआ है; इस स्थापना के अलावा अनेक बिम्ब बाद की नयी कविता की पूर्वसूचना देते हैं। इन पंक्तियों को ध्यान से पढ़ना चाहिए :
+कवि, आज भी मानव
+यहाँ पर मरे चूहे सा उपेक्षित है।
+है बैल गाड़ी के अचानक राह में
+दो भग्न पहियो सा पराजित
+युद्ध में टूटे हुए, उद्ध्वस्त पुल सा
+है विदारिक।
+भग्न ईश्वर मूर्ति सा वह है, विखंडित प्राण।
+है फाड़ी हुई चिट्ठी सरीखा
+ 
+201
+घोर अपमानित सहज अनजान।
+जर्जर मलिन अंचल सा अनाहत दीन
+बूढे, करुण, धुंधले लोचनों सा
+मलिन तेज-विहीन।
+वह अँधेरी श्याम गलियों सा उलझता व्यर्थ,
+वंचित, वह प्रवंचित याचना असमर्थ।
+फेंके प्याज के छिलकों सरीखा धूल खाता राह
+यह पंजाब, यह बंगाल, यह है मालवे का दाह,
+हिन्दुस्तान की यह एक मात्र कराह। 
+मानव के टूटने और पराजित होने का यह अतिरंजित चित्र है। सन् 42 का संघर्ष दबा दिया गया पर लोग लड़े थे। कुछ लोग हिन्दुस्तान के बाहर सेना संगठित करके लड़ने की तैयारी कर रहे थे। सन् 46 में बहुत बड़े पैमाने पर जन-संघर्ष फूटे। जैसे पराजय में मुक्तिबोध मनुष्य को टूटे हुए पहिये सा बेकार बना देते हैं, वैसे ही जब उसे विजय प्राप्त होती है, तब वह उसे सहस्र शीर्ष विराट् पुरुष बना देते हैं। 'अपने कवि से' कविता में पूछते हैं:
+क्या नहीं मानव वक्ष की
+सब लौह सीमाएँ
+निरन्तर टूटती ही जा रहीं,
+ज्यों टूटते हों दुर्ग औ' मैदान बढ़ते हों
+कि बढ़ता जा रहा हो आसमान
+अनेक अनदेखे
+चमकते शान्त तारालोक में ?
+क्या नहीं प्रतिक्षण
+द्रोह, करुणा, क्षोभ औ'प्रतिशोध के
+उच्छ्वसित छन्दों में
+सभी गृह द्वार वातायन
+निरन्तर बोलते ?
+क्या आज मानव भाव
+करुणा के, दया के, धैर्य के
+लघुरूप की एकान्तता को त्याग
+आज सहस्रशीर्ष पुरुष विराट् नहीं हुए हैं?
+हार जायेगा हिमालय श्रृंग क्या ?
+फिर रुक गयी क्यों आज इतनी देर तेरी लेखनी ?
+जो व्यक्ति स्वयं को टूटे हुए पहिये-सा पराजित अनुभव करता हो, उससे कहा
+ 
+202
+जाय कि लघु रूप की एकान्तता त्यागकर सहस्रशीर्ष विराट् पुरुष हो जाय, तो उसकी हालत क्या होगी? हालत यह होगी कि उसके भीतर एक विकट आत्मसंघर्ष का जन्म होगा और वह मृत्यु पर्यन्त समाप्त न होगा।
+हीन और उदात्त का यह अन्तविरोध कभी एक ही व्यक्ति में दिखायी देता है और कभी दो के बीच। जब यह दो के बीच होता है तब एक मनुष्य देवता बन जाता है और दूसरा बौना रह जाता है। 'अँधेरे में' कविता में महात्मा गाँधी के सामने मुक्तिबोध अथवा कथानायक के बीच का फासला देवता और बौने मनुष्य के बीच का फासला हो जाता है। हीन और उदात्त का भेद केवल मानसिक नहीं शारीरिक भी होता है। एक ओर स्लेट पर खींची हुई तस्वीर जैसा साँवला चेहरा है (तुलनीय है 'एक अरूप शून्य के प्रति' में-मेरे साँवले चेहरे पर कीचड़ के धब्बे हैं), दूसरी ओर जो अनजानी आकृति दिखायी देती है, वह गौर वर्ण, दीप्त दृग, सौम्यमुख ही नहीं है, संस्कृत महाकाव्यों के नायक के समान भव्य आजानुभुज भी है।
+एक ओर अस्तित्ववाद का लघु मानव है, दूसरी ओर रहस्यवाद का विराट् पुरुष।
+10. रहस्यवाद का आलोक
+सार्त्र की पुस्तक 'अस्तित्ववाद और मानवतावाद' की भूमिका में फिलिप मैरे किर्केगार्ड के बारे में कहते हैं: ‘रहस्यवाद और अमूर्त दार्शनिक ऊहापोह का भरोसा न करके किर्केगार्ड उस व्यक्ति को अपना आधार बनाते हैं जो अभी और यहाँ जीवित है, जो व्यक्ति भावावेश और बेचैनी से भरा हुआ है। उनकी तर्कयोजना का बहुत-सा हिस्सा खुल्लमखुल्ला व्यक्तिगत अनुभव पर आधारित है। इसमें उनके जीवन का कामसम्बन्धी संकट भी शामिल है जो ऊपरी तौर पर मामूली, लगभग रोजमर्रा की-सी चीज था। वह ऐसे मनुष्य के बारे में लिखते हैं जो विद्यमान है, जिसमें सुख के लिए, चिरन्तन सुख के लिए लालसा है। यदि उन्होंने मनुष्य की ऐसी व्याख्या दरअसल न की होती, तो भी ऐसे मनुष्य के लिए ही वह लिखते थे अथवा आशा करते थे कि वैसा मनुष्य ही उनकी बात समझेगा।’ (एग्जिस्टेन्सलिज्म एण्ड ह्य, मैनिज्म, पृष्ठ 7)। किर्केगार्ड भले ही रहस्यवाद का भरोसा न करते थे पर चिरन्तन सुख की तलाश उन्हें रहस्यवादियों की पंक्ति में ला खड़ा करती है। मुक्तिबोध जिस मानव-मुक्ति का स्वप्न देखते हैं, वह सामान्य वर्गशोषण से मुक्ति नहीं है, वह मनुष्य की साधारण सम्भावनाओं और क्षमता का विकास भी नहीं है। उन्हें चाहिए मानव-आत्मा की पूर्ण सत्ता। उसी 'अपने कवि से' रचना में कहते हैं:
+ 
+203
+मटमैली झुकी दीवाल भी अब देखती है खोज 
+मानव-मूल्य की 
+उसकी प्रतिष्ठा की 
+कि मानव आत्मा की पूर्ण सत्ता की। 
+'नक्षत्र-खंड' में वह कल्पना करते हैं कि ऐसी संगठित सीढ़ी-व्यवस्थाएँ उस भव्य दीपस्तम्भ तक पहुँचें-
+कि जिस उद्दीप्त दीपस्तम्भ के नीचे 
+रहे गम्भीर तन्मय ध्यानमग्ना 
+पूर्ण मानवमूर्तिं 
+जीवन-लक्ष्य की दुर्दान्त। 
+गौतम बुद्ध की ध्यानमग्न मूर्ति के समान पूर्ण मानव की यह मूर्ति उन्हें बहुत आकर्षित करती है। वे बहुत अच्छी तरह जानते हैं कि ऐसा पूर्ण मानव बनना अत्यन्त कठिन है। 'ब्रह्मराक्षस' में कहते हैं:
+अतिरेकवादी पूर्णता की तुष्टि करना
+कब रहा आसान 
+मानवी अन्तर्कथाएँ बहुत प्यारी हैं!! 
+इस अतिरेकवादी पूर्णता के संदर्भ में ही मुक्तिबोध की असामान्य बेचैनी पहचानी जा सकती है। मन के इस आन्तरिक संघर्ष का इतिहास लिखना महत्वपूर्ण कार्य है क्योंकि मानवी अन्तकथाएँ बहुत प्यारी हैं। मानवी अन्तर्कथाओं के समान-
+अतिरेकवादी पूर्णता
+की ये व्यथाएँ बहुत प्यारी हैं। 
+ब्रह्म राक्षस-
+गहन अनुमानिता 
+तन की मलिनता 
+दूर करने के लिए 
+प्रतिपाल 
+पापछाया दूर करने के लिए, दिनरात 
+स्वच्छ करने-
+अपनी देह घिसता रहता है। यह घिसाई इसलिए नहीं है कि वह अपना निम्न मध्यवर्ग का मैल छुड़ाकर उज्ज्वल सर्वहारा वर्ग का सदस्य बनना चाहता है। वह देह की घिसाई कर रहा है पापछाया दूर करने के लिए और यह पापछाया पापस्मृति दुःस्वप्न के भय-सी उसका पीछा नहीं छोड़ती।
+'अँधेरे में' कविता में जिस रहस्यमय व्यक्ति को मुक्तिबोध खोज रहे हैं, वह उनकी संभावनाओं, निहित प्रभावों, प्रतिमाओं की ‘पूर्ण अवस्था’ है, ‘मेरे परिपूर्ण
+ 
+204
+का आविर्भाव’ है। रात का पक्षी उन्हें बताता है, ‘वह तेरी पूर्णतम परम अभिव्यक्ति’ है। इसीलिए कविता के अन्त में यह अभिव्यक्ति प्राप्त नहीं होती। यदि केवल सर्वहारा वर्ग से तदाकार होने का प्रश्न होता तो मजदूरों के जलूस और संघर्ष में साथ रहने पर वह प्रक्रिया पूरी हो जाती।
+‘एक स्वप्न कथा' में वह कहते हैं कि ज्ञान-मणि राह-मलियों में पड़ा नहीं मिलता। वह जानते हैं कि अकेले में मुक्ति नहीं मिलती। समाज की मुक्ति, सबसे पहले सर्वहारा वर्ग की मुक्ति, में ही व्यक्ति की मुक्ति है। फिर भी वह उस ज्ञानमणि को छोड़ नहीं सकते जो मरने से ही मिलता है। उन्हें वह ज्ञानी पूर्वज याद आता है जिसने अन्धकार जलतल का स्पर्श करके तेजस्वी शिला-खंड निकाला था। कवि भी ऐसा ही पत्थर निकालना चाहता है जो
+मेरा ही नहीं वरन्
+पूरे ब्रह्माण्ड की
+केन्द्र-क्रियाबों का तेजस्वी अंश हो। 
+ब्रह्माण्ड और इस पृथ्वी पर रहनेवाले मनुष्य की क्रियाओं का एक जगह सम्बद्ध होना रहस्यवाद ही है, भले ही मुक्तिबोध विकासमान ज्ञान का समर्थन करते रहे हों। 'सुमित्रानन्दन पंत : एक विश्लेषण' में वह ऐतिहासिक अनुभूति को ऐसी विश्वव्यापी अनुभूति बना देते हैं जो देश काल से परे है। लिखा है: ‘ऐतिहासिक अनुभूति वह कीमिया है जो मनुष्य का सम्बन्ध सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से स्थापित कर देती है। यह वह जादू है जो मनुष्य को यह महसूस कराता है कि विश्वपरिवर्तन की मूलभूत प्रक्रियाओं का वह सारभूत अंग है। ऐतिहासिक अनुभूति के द्वारा मनुष्य के अपने आयाम असीम हो जाते हैं-उसका दिक् और काल अनन्त हो जाता है। ऐतिहासिक अनुभूति के कारण ही, पन्त जी विश्व परिवर्तन के वर्तमान क्षणों को 'ब्रह्म अहम्' की संज्ञा दे सके। उनके लिए, ऐतिहासिक प्रक्रिया एक कॉस्मिक प्रोसेज हो गयी।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 72)। मुक्तिबोध यहाँ जिसे ऐतिहासिक अनुभूति कहते हैं, वह देशकाल की सीमाओं में रहने वाले मनुष्य की अनुभूति नहीं है। यह अनुभूति मनुष्य के आयामों को असीम कर देती है; उसके दिक और काल अनन्त हो जाते हैं। इसलिए यह ऐतिहासिक प्रक्रिया सामाजिक प्रक्रिया न होकर कॉस्मिक प्रक्रिया बन जाती है। इसके परिणामस्वरूप ही पन्तजी विश्व-परिवर्तन के वर्तमान क्षणों को ब्रह्म अहम् की संज्ञा देते हैं।
+'एक मित्र की पत्नी का प्रश्न-चिह्न' कथा में मुक्तिबोध कहते हैं कि अपने अनुभव को सत्य की कसौटी मानने में कठिनाई है क्योंकि वह उनके प्रकृत स्वभाव से उत्पन्न हुआ है। यदि वह अनुभव सार्वजनिक हो तो सत्यता की मात्रा बढ़ जायगी, ‘फिर भी अनुभव को अन्तिम कसौटी नहीं कहा जा सकता, क्योंकि वह देशकाल-निर्मित है।’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृष्ठ 69)। आवश्यकता ऐसे
+ 
+205
+सत्य की है जो देश-कालनिर्मित न हो। वैसा सत्य पन्तजी की कॉस्मिक प्रक्रिया द्वारा सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से मनुष्य का सम्बन्ध स्थापित करके ही प्राप्त हो सकता है। तभी मनुष्य के आयाम असीम हो सकते हैं।
+‘पता नहीं' कविता में सबके मन के अन्तस्तल में एक अग्निव्यूह बना है। उस पर प्रस्तर सतहें छायी हुई हैं। वे सहसा काँपती, तड़कती और टूटती हैं। भीतर से ज्वलत् कोश निकल पड़ता है, प्रज्वलित कमल उत्कलित होता है, और-
+उस कमल कोश के पराग स्तर
+पर खड़ा हुआ
+सहसा होता है प्रकट एक
+वह शक्ति-पुरुष
+जो दोनों हाथों आसमान थामता हुआ
+आता समीप अत्यन्त निकट
+आतुर उत्कट
+तुमको कन्धे पर बिठला ले जाने किस ओर 
+न जाने कहाँ व कितनी दूर !!
+इस शक्ति-पुरुष को किसी ने बाहर से ठेलकर वहाँ बन्द न कर दिया था। वह वहाँ पहले से विद्यमान था। अवसर आने पर शिलाएँ टूट जाती हैं और वह दिव्य पुरुष प्रकट हो जाता है।
+'मेरे सहचर मित्र' कविता में आत्मा के गुहाद्वार के अचानक खुलने का वर्णन है:
+औ अकस्मात्, जबरन, धक्के से
+शिला द्वार
+वह गुहाद्वार आत्मा का धड़ से
+खुलता है।
+औ अन्तर के उस गुहा-तिमिर में
+एक सुदृढ़
+पत्थर के टेबल पर रखे
+रक्ताभ दीप की लौ
+कुछ हिलती-डुलती है। 
+यहाँ इस दीपक को बाहर से उठाकर किसी ने शिलाद्वार के पीछे गुफा में छिपा नहीं दिया। वहाँ एक पूजा की पुस्तक रखी है और देश-देशान्तर के अनुभव-ग्रन्थ रखे हैं। वहाँ आजानुबाहु क्रान्तिदर्शी पुरुष कुर्सी पर बैठा हुआ है। वह मानवसमाज-रूपान्तर विधि के बारे में बहस छेड़ देता है, और कवि-
+ 
+206
+उस गुहा-भीत से कान लगा मैं सुनता हूँ 
+जो बहस कि उससे ज्ञान हुआ-
+यह ध्यान कि तुमने कन्धों पर 
+सहसा मुझको 
+क्यों खड़ा किया नभ को छूने। 
+मानव-ममाज का रूपान्तर आवश्यक है किन्तु इसकी विधि का ज्ञान तब होता है जब अकस्मात् आत्मा की गुफा का शिलाद्वार खुल जाता है।
+‘मुझे पुकारती हुई पुकार' खो जाती है पर वह नवीन प्रेरणा दे जाती है। घने अन्धकार को घेरकर प्राण-ज्योति के लाल बिम्ब उद्भासित हो उठते हैं। राख में दबी हुई ज्योति प्रकट हो जाती है और यह साधारण ज्योति नहीं है-
+सफेद राख के अचेत शीत 
+सर्व ओर रंगते प्रसार में 
+दबी हुई अनन्त ज्योति जग उठी। 
+‘एक अन्तर्कथा' में माँ कहती है कि सूखी टहनी में जो आग बन्द है वह खुलने को है। यह साधारण अग्नि नहीं है। इस अग्नि के ज्ञान से कवि विह्वल हो उठता है-साश्रुनयन, रोमांचित तन, प्रकाशमय मन। आनन्द की अतिशयता उन्माद का सा रूप ले लेती है-
+मेरा तो सिर फिर जाता है 
+औ मस्तक में 
+ब्राह्मांड दीप्ति-सी घिर उठती 
+रविकिरण-बिन्दु आँखो में स्थिर हो जाता है। 
+जैसे हर सूखी टहनी अग्नि है और वह अग्नि अनन्त ज्योति का अंश है, वैसे ही हर मले डबरे में सूरज का बिम्ब है; ‘हम सब लोग ऐसे ही डबरे हैं, जो अपने भीतर सूरज का प्रतिबिम्ब धारण किये हैं।’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृष्ठ 50.)। सूरज के इस प्रतिबिम्ब का सम्बन्ध सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से है। जिसके पास ऐतिहासिक अनुभूति होती है, वह केन्द्र से सम्बन्ध-स्थापित करके अपने आयाम असीम कर लेता है। जिसे मुक्तिबोध ऐतिहासिक क्रिया कहते हैं, उसे किसी समय नामवरसिंह नूतन रहस्यवाद कहते थे। 'आलोचना' संख्या 4 में प्रकाशित अपने लेख में उन्होंने इस नूतन रहस्यवाद को छायावादी युग की रोमांटिक रहस्यभावना से भिन्न बताया था ‘क्योंकि इसमें उत्थानशील मध्यवर्गीय व्यक्ति की आशा-आकांक्षाओं तथा कल्पना-शक्ति का वह स्वस्थ यौवन नहीं है।‘
+आत्म-पीड़ा के बोध और जगत्-पीड़ा के बोध में कोई बुनियादी विरोध नहीं है। जैसे अस्तित्ववादी में अकेलेपन के बावजूद समाज के प्रति दायित्व का बोध हो
+ 
+207
+सकता है, उसी प्रकार-और अस्तित्ववादी की अपेक्षा अधिक ही-रहस्यवादी को संसार की पीड़ा का बोध हो सकता है। नामवरसिंह कहते हैं कि ‘डा. शर्मा ने जिन तीन कविताओं-‘मुझे पुकारती हुई पुकार', 'कल जो हमने चर्चा की थी।' और ‘एक स्वप्न कथा' के आधार पर रहस्यवाद और अस्तित्ववाद की स्थापना की है, उनमें भी कवि की आत्म-पीड़ा का आधार जगत्-पीड़ा ही है।’ (पृष्ठ 252)। भारत में कबीर जैसे रहस्यवादी समाज की समस्याओं के प्रति उदासीन नहीं थे। अंग्रेजी के कवि वड्सवर्थ ने टिन्टर्न ऐबी वाली कविता में रहस्यात्मक अनुभूति का वर्णन किया है, जब उन्हें प्रकृति और मनुष्य में सर्वत्र एक ही शक्ति दिखाई देती है। इस अनुभूति से पहले वह मानवता की समस्याओं पर ही विचार कर रहे थे। इसी प्रकार शेली ने 'हिम टू इन्टलेक्चुअल ब्यूटी' कविता में अपनी रहस्यात्मक अनुभूति का वर्णन करते हुए सौन्दर्य की देवी से पूछा है कि वह असुओं से भरी हुई सुनसान अँधेरी विशाल घाटी को छोड़कर क्यों चली जाती है। This dim vast vale of tears, vacant and desolate-यह निर्जन घाटी संसार है, उसमें अँधेरा है और वह आँसूओ से भरी हुई है। इस जगत् पीड़ा के बोध से शेली का रहस्यवाद खारिज नहीं हो जाता।
+चाहे आत्म-पीड़ा हो, चाहे जगत्-पीड़ा, उसकी शुरूआत होती है कवि के आत्मकेन्द्रित व्यक्तित्व से। 'अन्तर्दर्शन' कविता के आरम्भ में उन्होंने अपनी स्थिति इस प्रकार बयान की है :
+मैं अपने से ही सम्बोधित, मन मेरा डूबा निज में ही।
+मेरा ज्ञान उठा निज में से, मार्ग निकाला अपने से ही।
+मैं अपने में ही जब खोया तो अपने से ही कुछ पाया।
+निज का उदासीन विश्लेषण आँखो में आँसू भर लाया। 
+मुक्तिबोध की कविता में वेदना का मुख्य स्रोत यह है। उनकी ज्ञान-प्रक्रिया में बाह्य सामाजिक जीवन की भूमिका गौण है। मुख्य भूमिका उनके अपने मन की है जो अपना मार्ग स्वयं निकालता है। मेरा ज्ञान उठा निज में से - इस सूत्र का भाष्य उनकी बाद की अनेक कविताओं में है :
+गणित के नियमों की सरहदें लाँघना
+स्वयं के प्रति नित जागना--
+भयानक अनुभव
+फिर भी मैं करता हूँ कोशिश।
+(मुझे नहीं मालूम) 
+अज्ञेय के समान मुक्तिबोध की कविता में अस्तित्ववाद और रहस्यवाद एक दूसरे के बहुत पास हैं। अन्तर यह है कि असुरक्षित जीवन के कवि मुक्तिबोध में जगत्पीड़ा का बोध कहीं अधिक गहरा है। पूर्णता की तलाश दोनों को है और यह
+ 
+208
+पूर्णता व्यक्ति के स्तर पर सुलभ होनी चाहिए। अज्ञेय के अनुसार प्रत्येक मनुष्य में एक बोध सत्व है जो पूर्णता प्राप्त करके बुद्ध हो सकता है। 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण में इस संग्रह के कवियों के बारे में कहते हैं: ‘तब की संभावनाएँ अब की उपलब्धियों में परिणत हो गयी हैं-सभी बोध सत्व अब बुद्ध हो गये हैं।’ व्यक्ति के स्तर पर कुछ ऐसी ही पूर्णता की तलाश मुक्तिबोध को थी।
+11. योग और गुरु-मित्र का योगदान
+मुक्तिबोध ने योग-सम्बन्धी बहुत सी बातें सुनी और पढ़ी थीं। उनके मन पर उनका प्रभाव था। कविता में जहाँ-तहाँ ऐसी बातों का प्रभाव दिखायी देता है, इसके अलावा गद्य में भी उन्होंने इसके बारे में लिखा है। ‘एक साहित्यिक की डायरी' में उनकी पहली रचना है 'तीसरा क्षण'। इसमें लेखक का मित्र केशव उसे योग की बातें बताता है। लेखक कहता है:
+‘केशव ने ही बहुत बहुत पहले मुझे बताया कि इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना किसे कहते हैं। कुण्डलिनी चक्र से मुझे बड़ा डर लगता। उसने हठ योगियों की बहुत सी बातें बड़े ही विस्तार के साथ वर्णन कीं।’ (पृष्ठ 1)। यह केशव स्वयं हठ योगी जैसा लगता है। उसकी आँखे तलघर जैसी हैं। उसे देखकर लगता था कि ‘उसकी आँखो के नीचे कोई दूसरी आँखे और जमी हुई हैं।’ (उप.)। स्कूली जीवन में केशव डायरी-लेखक को जंगल में ले जाता। ‘हम भतृहरि की गुहा, मछिन्दर नाथ की समाधि आदि निर्जन किन्तु पवित्र स्थानों में जाते।’(पृ.3)। लेखक का कहना है कि केशव ने योग-साधना न की थी, ‘फिर भी वह मुझसे योग की बातें करता। सुषुम्ना नाड़ी के केन्द्रीय महत्व की बात उसने मुझे समझाई। षट्चक्र की व्याख्या पर भी उसने पूर्ण प्रकाश डाला। मेरे मन के अँधेरे को उसके प्रकाश ने विच्छिन्न नहीं किया। किन्तु मुझे उसके योग की बातें रहस्य के मर्मभेदी डरावने अँधेरे की भाँति आकर्षित करती रहतीं मानो मैं किन्हीं गुहाओं के अँधेरे में चला जा रहा हूँ और कहीं से (किसी स्त्री की) कोई मर्मभेदी पुकार मुझे सुनायी दे रही है!’ (उप.)। योग की बातें आकर्षित करती हैं। न पूरी तरह स्वीकृत हैं, न अस्वीकृत। गुहाओं के अँधेरे में चलना मुक्तिबोध के मन में कहीं योग की बातों से और त्रासभावना से सम्बद्ध है। मनुष्य का व्यक्तित्व एक गहरा रहस्य है, डायरी-लेखक के अनुसार इसका भान उसे केशव के साथ रहने पर होता है।
+बात लड़कपन की है पर केशव में बाल-सुलभ चंचलता न थी। उसके साथ रहने पर मुक्तिबोध को जो अनुभूति होती थी, वह इस प्रकार है: ‘मुझे लगता कि भूमि के गर्भ में कोई प्राचीन सरोवर है। उसके किनारे पर डरावने घाट, आतंककारी देवमूर्तियाँ और रहस्यपूर्ण गर्भकक्षों वाले पुराने मन्दिर हैं। इतिहास ने इन सबको दबा लिया। मिट्टी की तह पर तह, परतों पर परतें, चट्टानों पर चट्टानें छा
+ 
+209
+गई। सारा दृश्य भूमि में बड़ गया, अदृश्य हो गया। और उसके स्थान पर यूकैलिप्ट्स के नयें विलायती पेड़ लगा दिये गये। बँगले बना दिये गये। चमकदारकपड़े पहने हुए खूबसूरत लड़कियाँ घूमने लगीं। उन्हीं किन्हीं बगलों में रहने लगा मेरा मित्र केशव बिसने शायद पिछले जन्म में या उसके भी पूर्व के जन्म में उसी भूमिवर्चस्व सरोवर का जल पिया होगा, वहाँ विचरण किया होगा।’ (पृष्ठ 2)। इस कथा का मुख्य उद्देश्य कवि की रचना-प्रक्रिया का विवेचन करना है। ऊपर से देखने में लगेगा कि ये पूर्वजन्म, सरोवर और योग की बातें अप्रासंगिक हैं। यह भी कहा जा सकता है कि कथा-नायक योग की बातें सुनकर सपने देखता होगा और उनसे मुक्तिबोध का कोई सम्बन्ध नहीं है। पर कथा में मुक्तिबोध अपनी रचना-प्रक्रिया का ही विवरण प्रस्तुत कर रहे हैं। यह जिस कवि की रचना-प्रक्रिया है, उसकी मनोरचना की छवि दिखाना उनका उद्देश्य है। इसके बिना पता न चलेगा कि केशव के अनुसार डायरी-लेखक की कविताएँ दूसरों को क्यों उलझी हुई मालूम होती हैं।
+मुक्तिबोध अपने मन के भीतर झाँकते हैं। कैसा लगता है? ‘मुझे लगता कि मन एक रहस्यमय लोक है। उसमें अँधेरा है। अँधेरे में सीढ़ियाँ हैं। सीढ़ियाँ गीली हैं। सबसे निचली सीढ़ी पानी में डूबी हुई है। वहाँ अथाह काला जल है। उस अथाह जल से स्वयं को ही डर लगता है। इस अथाह काले जल में कोई बैठा है। वह शायद मैं ही हूँ।‘(पृष्ठ 4)
+इसके आगे कहते हैं : ‘मैंने साइकोऐनेलिसिस की बात छेड़ दी थी।’ इसपर हमें आश्चर्य नहीं होता। यह बात इतनी देर तक चलती है कि सुननेवाला उकताने लगता है। लेखक को फ़िलौसफी मे दिलचस्पी है और इस विषय में ‘सबसे ऊँचे नम्बर मिले थे’। हो सकता है यह इच्छा-पूर्ति हो पर मुक्तिबोध की कहानियों और कविताओं में रहस्यवाद, योग और मनोविश्लेषण की धाराएँ एक-दूसरे से घुलतीमिलती दिखायी देती हैं।
+मुक्तिबोध की मनोरचना ऐसी है कि उसमें विवेक और तर्कबुद्धि उनके भावों और संवेदनों से टकराती है। इसीलिए विवेक का रंदा चलता है, व्यक्तित्व छीला जाता है। भावों और संवेदनों का संसार उन्हें अत्यन्त प्रिय है। ये भाव औरसंवेदन अधिकतर स्वत:स्फूर्त और तर्क से परे जान पड़ते हैं। केशव की योग की बातें रहस्य के मर्मभेदी डरावने अँधेरे की भाँति उन्हें आकर्षित करती हैं, उन्हें लगता है कि वह गुहाओं के अँधेरे में चले जा रहे हैं और वहाँ किसी स्त्री की मर्मभेदी पुकार सुनायी देती है। इस सबका कोई तर्कसंगत कारण नहीं है। मन एक अथाह काले जल से भरा हुआ रहस्यमय लीक है। इसकी चाह लेने के लिए तर्कबुद्धि काम नहीं आती। सहज बोध, मन की स्वत:स्फूर्त क्रियाओं और सूक्ष्म संवेदनों का सहारा लेना ही पड़ता है। कभी-कभी सहारा देने के लिए एक बाहर का व्यक्ति होता है। कवि 
+ 
+210
+उसके सामने अपने को हीन पाता है पर उसकी ओर तेजी से आकर्षित होता है। मुक्तिबोध के व्यक्तित्व में किसी का सहारा पाने की प्रबल आकांक्षा है पर यह साधारण कोटि की परनिर्भरता नहीं है। यह निर्भरता वैसी है जैसी पूर्ण ज्ञान की तलाश करनेवाले शिष्य की गुरु के प्रति होती है।
+मुक्तिबोध की अनेक कविताओं और गद्य-रचनाओं में एक उदात्त व्यक्तित्व का पुरुष दिखायी देता है। वह लेखक को प्रेरित करता है, मन के बन्द दरवाजों पर धक्का देता है, उसके दर्शन से, उसकी स्मृति मात्र से कवि आनन्द-विह्वल हो उठता है। यह मित्र गुरु की भूमिका पूरी करता है।
+'तार सप्तक' में मुक्तिबोध की एक कविता है 'आत्मा के मित्र मेरे'। इस कविता के आरम्भ में उन्होंने मित्र के मुख में अपनी आत्मा को देखने की जो बात लिखी है, उसे देखने से 'अँधेरे में' कविता के गुरु को समझने में सुविधा होगी। लिखा है:
+वह मित्र का मुख
+ज्यों अतल आत्मा हमारी बन गई साक्षात् निज सुख।
+वह मधुरतम हास
+जैसे आत्मपरिचय सामने ही आ रहा है मूर्त होकर।
+जो सदा ही मम हृदय अन्तर्गत छिपे थे
+वे सभी आलोक खुलते जिस सुमुख पर !
+वह हमारा मित्र है,
+आत्मीयता के केन्द्र पर एकत्र सौरभ। वह बना
+मेरे हृदय का चित्र है। 
+कवि को अपने हृदय का सौन्दर्य मित्र के मुख पर झलकता दिखायी देता है। इसका यह अर्थ नहीं कि वह मित्र उनके व्यक्तित्व का भग्न अंश है। मुक्तिबोध जिससे मित्रता करते हैं, उससे तादात्म्य स्थापित करते हैं। जिस मूर्ति के अनुरूप मुक्तिबोधस्वयं को निर्मित करना चाहते हैं, वह दिव्य होती है, मानसिक रूप से ही नहीं, शारीरिक रूप से भी। 'अँधेरे में' कविता का गुरु दिव्य पुरुष है, भव्य आजानुभुज है। इसका यह अर्थ नहीं है कि कविता के नायक ने अपने आजानुभुज रूप को गुहावास दे दिया है और अब उसके हाथ छोटे हो गये हैं। वह रहस्यमय व्यक्ति उसकी पूर्ण अवस्था है, वह ‘अब तक न पायी गयी मेरी अभिव्यक्ति है।’ जो मिला नहीं है उसे अपने से अलग नहीं किया जा सकता। मुक्तिबोध अस्मिता शब्द से परिचित थे। इसलिए वह उसके लोप की बात नहीं कहते, वह उसके विकास की बात कहते हैं। 'काव्य की रचना-प्रक्रिया' में उन्होंने लिखा है: ‘अपने लक्ष्यों के प्रति हादिक स्नेह के बिना, जिज्ञासा, आत्मसंस्कार, आत्म-निरीक्षण तथा आत्मसंघर्ष, सब व्यर्थ है। लक्ष्यों के प्रति दुर्दान्त स्नेह की आस्तिकता के बिना वास्तविक
+ 
+211
+अस्मिता का विकास नहीं हो सकता।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 29)। अस्मिता का लोप और अस्मिता का विकास ये दो भिन्न चीजें हैं। व्यक्तित्व का विभाजन अलग प्रपंच है।
+‘एक साहित्यिक की डायरी' में वीरकर लेखक से कहता है: ‘इन अनुभवसंवेदनों को सँजोकर रखना, उनसे सम्बन्धित जीवन-प्रसंग और मानव-हृदय समेटकर रखना, उन्हें नोटबुक में टाँक लेना क्या जरूरी नहीं है? स्वयं को आन्तरिक रूप से सम्पन्न करने का यह भी एक तरीका है-क्या ऐसी बात नहीं है?’ लेखक को लगता है कि ऐसी ज्ञान की बातें कहनेवाला वीरकर सहसा परिवर्तित होकर भव्य दिखायी देता है। 'अंधेरे में' कविता का गुरु जगत् की गलियों में फटेहाल घूमता है। फिर भी भव्य आजानुभुज है। उसी तरह ‘मेरी गली में चलता फिरता साधारण वीरकर उपेक्षणीय व्यक्ति है। यह कोई और है जिसमें मानव-विकासदृश्य देखने का अभूतपूर्व सामर्थ्य है। यह एक महापुरुष है जो विश्व स्वप्न देखता है!’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृष्ठ 101)।
+मुक्तिबोध अपने मित्रों को जिस तरह के पत्र लिखते थे, उनसे उस मन:स्थिति का ज्ञान होता है जिसमें वह मित्र से तादात्म्य स्थापित करते हैं और उसे आदर्शरूप में भी देखते हैं। ‘आजकल धूप बहुत अच्छी खिलती है और मन तैर-तैर उठता है, और आपकी याद भी इसी सुबह के रास्ते से उतर आया करती है... सहसा आपकी याद आ गयी है, मीठी बयार के औचक जगानेवाले झोंके-सी। जैसे जाग उठा हूँ अपनी समस्त चेतना लेकर। समस्त चेतना अपने अन्तर्विश्व की। मन के वे ज्ञान के और प्रेम के झिलमिलाते स्वप्न, हृदय की अनुभूतियों के विकास के स्रोत क्षणभर के लिए जाग उठे हैं...किन्तु आज सहसा मैं अपनी सही जगह आ गया था, क्षणभर के लिए ही सही, मैं अपने से चेतन हो उठा। मेरी ज्ञान-तृषा, सौन्दर्य-शक्ति, मुक्त हृदय-दान तथा स्वानुकूल कर्मण्य शक्ति का मानो मुझे, क्षणभर के लिए ही सही बोध हो गया जिसकी आग अभी-अभी राख हो जायगी।... जैसे कि हम एक-दूसरे से झेंपते हैं; खिंचे चले आते हैं, पर दूर भागने की तैयारी करके, अवचेतन रूप से निस्सन्देह। पता नहीं क्या बात है। पर अन्दर की उष्ण मदिरधारा एक दफा फिर खुल जरूर जाती है और मन के सारे पाप गलकर घुल जाते हैं। इससे अधिक और कोई क्या चाह सकता है...इन्हीं दिनों कई बार आपसे भेंट हुई !! यह कहना भी शायद मुझे शोभा नहीं देता !!’आपका पत्र अकस्मात् मेघवर्षा की भाँति ही आल्हाददायक है। आप मेरे बौद्धिक और हादिक सहचर रहे है।’
+जौ बौद्धिक और हार्दिक सहचर है, वह गुरु के समान है, वह ज्ञान नेत्र खोल देता है। वह स्वप्न में तो दिखायी देता है पर यथार्थ-जीवन में दूर रहता है। बात करता है तो पूरी तरह खुलती नहीं है, रहस्य बना रहता है। उसकी स्मृति मात्र से
+ 
+212
+लोकोत्तर आनन्द प्राप्त होता है। उससे मुक्तिबोध तादात्म्य स्थापित करते हैं, उस पर अपनी भव्य कल्पना का रंग चढ़ाते हैं, पर वह व्यक्ति यथार्थ जीवन में उनसे भिन्न है। ऊपर उद्धृत किये हुए वाक्य नेमिचन्द्र जैन को लिखे हुए पत्रों में हैं (आलोचना, जुलाई-सितम्बर, 68)। ऐसे ही किसी मित्र को लक्ष्य करके ‘आत्मा के मित्र मेरे' कविता मुक्तिबोध ने लिखी थी और यह मित्रता ऐसी है कि-
+माता पिता पत्नी सुहृद पीछे रहे हैं छूट।
+12. अवचेतन की भूमिकाएँ
+मुक्तिबोध जैसा कवि जो आत्म-विश्लेषण के प्रति इतना जागरूक हो, जो अपने मन की असामान्य स्थितियों को देखता रहा हो, अवचेतन के प्रति उदासीन हो, यह असम्भव है। मनुष्य के अवचेतन की भूमिका अनेक प्रकार की हो सकती है। इसकी सबसे महत्वपूर्ण भूमिका काव्य-रचना के संदर्भ में देखी जाती है। 'काव्य की रचना-प्रक्रिया' निबन्ध में वह कहते हैं : ‘यह आभ्यान्तरीकृत बाह्य या कहिये कवि की अपनी सम्पति अथवा दूसरे शब्दों में, कवि का मनोजगत् किन्हीं उद्वेगों या अनुरोधों से विचलित होकर कल्पना-नेत्रों के सामने चंचल हो उठता है। उससे प्रतीत होता है कि उसकी चेतना अँधेरे मैदान में बहनेवाली सरिता है, जिसकी लहरें कुछ क्षणों के लिए चमक-चमक उठती हैं।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 27)। जिस चेतना की वह बात कर रहे हैं, वह मनुष्य की समय चेतना है। वह अँधेरे मैदान में बहनेवाली नदी के समान है। उसकी जो लहरें थोड़ी देर के लिए चमक उठती हैं, वे, चेतना का वह भाग है जिसके प्रति मनुष्य सजग है। अधिकांश भाग दिखायी नहीं देता और वह अवचेतन है। इसे मुक्तिबोध स्वयं अवचेतन कहें चाहे न कहें, इससे कोई फर्क नहीं पड़ता।
+'एक मित्र की पत्नी का प्रश्न-चिह्न' कथा में वह व्यक्तित्व-निर्माण में चेतन मन की अपेक्षा अवचेतन मन की भूमिका को अधिक महत्वपूर्ण मानते हैं। कहते हैं कि ‘व्यक्तित्व के निर्माण की कार्य-कारण परम्परा का यदि अध्ययन करें तो आप देखेंगे कि व्यक्तित्व-निर्माण में चेतन-मन का रोल बहुत ही कम होता है और उससे कम रोल संकल्प-शक्ति का। दोनों के रोल निस्सन्देह कम होते हैं लेकिन होते हैं बहुत ही महत्वपूर्ण-इतने महत्वपूर्ण कि उन्हीं के कारण मनुष्य मनुष्य है। फिर भी आप जिसे व्यक्तित्व या चरित्र कहते हैं वह चेतन काम के बहुत बाहर की चीज है, मानो हीरे को धारण किये हुए एक शिला।’ (एक साहित्यिक की डायरी, पृष्ठ 69)। 'तार सप्तक' में 'व्यक्तित्व और खंडहर' कविता के आरम्भ में उन्होंने जो टिप्पणी लिखी है, उसका प्रारम्भिक वाक्य इस संदर्भ में फिर ध्यान देने योग्य है: ‘व्यक्तित्व किन्हीं भी कारणों से विकेन्द्रित हो, परन्तु उसके लिए पुकार अवचेतन से, जो कि जीवन-शक्ति का रूप है, निकट सम्बन्ध रखती है।’ अवचेतन
+ 
+213
+क्या है? जीवन-शक्ति का रूप है। इसी से शक्ति प्राप्त करके मनुष्य कविता लिखता है, व्यक्तित्व का निर्माण करता है (जाने में निर्माण करता है या अनजाने में, वह अलग प्रश्न है), साथ ही किसी के अवचेतन से वह पुकार भी निकलती है जो व्यक्तित्व को खण्डित कर देती है। यही वह गुफा है जहाँ अनेक भाव बेचैन भूतों से घूमते हैं, इसी गुफा से विभाजित व्यक्तित्व के गीत निकलते है.
+ये अकेले द्वीप, पत्थर गीत, हिम के गीत
+अंधी गुफा के गीत ! 
+बेचैन भूतों से, व्यथित के स्वप्न से वे गीत ! 
+इस कविता में भी चेतना के लिए नदी वाला बिम्ब विद्यमान है:
+स्वप्न की विक्षुब्ध सरिता के भयानक गीत! 
+यह स्वप्न की विक्षुब्ध सरिता अवचेतन-स्रोत से प्रवाहित होती है। यह अवचेतन त्रास का घर है, इसीलिए स्वप्न-सरिता के गीत भयानक होते हैं। ये सब क्रियाएँ अधिकतर रात में होती हैं। मुक्तिबोध के लिए अन्धकार कविता को नाटकीय बनाने का प्रभावशाली उपकरण मात्र नहीं है। वह उस स्वप्न-सरिता का अभिन्न परिवेश है जो अँधेरे में ही प्रवाहित होती है। 'अँधेरे में' कविता से बहुत पहले मुक्तिबोध 'व्यक्तित्व और खडहर' में कहते हैं:
+रात में जब छा चुका खडहर तिमिर में, 
+तिमिर खडहर में, 
+घूमते उस काँपती-सी वायु के स्वर में
+अकेले ही ! 
+तम-आवरण में लुप्त झरती धार के तट पर
+रागिनी मे म्लान-तन-मन-करुण-रोदन-गीत...
+गीतरजनी काँप उठती
+भर विजन के गीत...
+निशि के अकेले औ अचानक गीत ! 
+विपिन औ निर्झर, 
+तिमिर के धन आवरण में, भावना के इस मरण में 
+हैं हुए भय-स्तब्ध, तन निस्पंद, दिग्र रवहीन...
+तम शून्य में नभ के प्रवाहित हो चला भूचाल सा यह गान। 
+'व्यक्तित्व और खडहर' में तम, तिमिर, रजनी, रात, निशि आदि शब्दों की आवृति की गयी है। अवचेतन से निकलनेवाले गीतों का परिवेश अन्धकार में डूबा हुआ है। इसी अन्धकार का उपयोग अधिक कौशल से 'अँधेरे में' कविता में किया गया है।
+जुलाई सन् 47 के हंस में मुक्तिबोध की एक कविता छपी है 'मध्य वित्त'।
+ 
+214
+इसमें अवचेतन को अवान्छित भावों का आगार बतलाते हुए कहा गया है:
+पीला कचरा उठा गरम सूनी सड़कों का
+बहती हवा मलिन अवचेतन प्रक्षोभों से। 
+यह अवचेतन व्यक्ति के स्तर पर ही नहीं, समष्टि के स्तर पर भी होता है। 'अँधेरे में' कविता में मृत्यु-दल शहर की अवचेतना का मूर्त रूप-सा लगता है:
+नींद में खोये हुए शहर की गहन अवचेतना में
+हलचल, पाताली तल में,
+चमकदार साँपों की उड़ती हुई लगातार
+लकीरों की बारदात। 
+इसी अवचेतन के भीतर ओराँगउटाँग बन्द रहता है। कविता के शीर्षक में उसे ठीक ही दिमागी गुहा का ओराँगउटाँग कहा गया है। मनुष्य ने सभ्यता की ऊपरी। सतह के नीचे बड़ी गहराई में अपने आदि बर्बर रूप को दबा रखा है।
+जैसे अवाञ्छित मनोभाव दबाये जाने पर अवचेतन में छिपे रहते हैं, उसी तरह वाञ्छित मनोभाव भी दमित होकर उसमें पड़े रहते हैं। दोनों प्रकार के दमन का कारण सभ्यता-सम्बन्धी मनुष्य की धारणाएँ हैं। जो सभ्यता के अनुकूल न हो, उसे व्यक्त न करना चाहिए, इस निषेध-भावना के कारण निषिद्ध भाव अवचेतन में ठेल दिये जाते हैं। जो भाव वाच्छित हैं किन्तु निषिद्ध हैं और अवचेतन में ठेले जाकर नष्ट नहीं हुए, उनका बहुत सजीव वर्णन 'अँधेरे में' कविता में किया गया है। भूमि की सतहों के बहुत-बहुत नीचे एक अँधियारी एकान्त प्राकृत गुहा है। यह गुहा प्राकृत है क्योंकि उसका निर्माण मनुष्य ने सचेत रूप से नहीं किया। सभ्यता की सतहों से, चेतन मन के स्तर से, वह बहुत नीचे है। वह एकान्त और अँधियारी गुफा है क्योंकि चेतन मन उसे आसानी से नहीं देख सकता। उस खोह में एक प्रबल प्रपात है। इस प्रपात का जल प्राकृत है, आवेग-भरा है। अवचेतन में वह सहज भाव-राशि है जिसे सभ्यता द्वारा परिवर्तित नहीं किया गया। खोह के साँवले तल में मणि और रत्न बिखरे पड़े हैं। लहरों के तल से किरणें फूटती हैं, रत्नों के रंगीन रूपों की आभा में खोह की बडौल भीतें झिलमिला उठती हैं। जब चेतन मन यह दृश्य देखता है तो आनन्द-विभोर हो उठता है। मनुष्य के अनुभव, वेदना, विवेकनिष्कर्ष, विचार, मणियों के रूप में :
+प्राण जल प्रपात में घुलते हैं प्रति पल
+अकेले में किरणों की गीली है हलचल
+गीली है हलचल !! 
+कवि को लगता है कि लोक-हित के लिए इन दमित भाबों और विचारों का उपयोग हो सकता था।
+आगे जब मजदूरों का जलूस दिखाई देता है, तब मजदूरों की मुट्टियों में वही
+ 
+215
+मणियाँ, वही रत्न दिखाई देते हैं। कविता के नायक ने जिन भावों और विचारों का दमन किया था, वे मजदूरों के पास भी हैं। वे मजदूरों के अवचेतन में नहीं हैं। वे मजदूरों के चेतन-मन में हैं और उनके जीवन को प्रेरित कर रहे हैं। मजदूरों से भिन्न कविता के नायक की स्थिति यह है :
+किन्तु मैं अकेला
+बौद्धिक जुगाली में अपने से दुकेला। 
+कोई उसे पर्चा दे जाता है और उस पर्चे में उसे अपने ही गुप्त विचार, दबी हुई संवेदनाएँ अनुभव और पीड़ाएँ जगमगाती दिखाई देती हैं। कविता के अन्त में जिसे वह खोज रहा है, वह किसी जनयूथ में खोजता है और कविता का नायक अकेला रह जाता है।
+इसी प्रकार ‘चम्बल की घाटी में' कविता में टीला अकेला है। वह स्वप्न से जागकर हवा से जो कुछ कहता है, उसका आशय यह है कि वायु गुरु के समान मन पर आघात करे जिससे कि जो भाव-राशि, मूल्यवान् विचार, अवचेतन में संचित हैं, वे फूटकर बाहर आ जायें। रहस्यवादियों की सी भाषा में मुक्तिबोध लिखते हैं:
+टीले ने, स्वप्न से जाग,
+कहा हवा से
+ओ, नभयात्री,
+अगिनत प्रकाश-वर्षों की यात्राएँ दो मुझे,
+व्यक्तित्वाघात तुम्हारा
+ज्ञान का आघात
+तड़ित्-प्रहार-सा प्राप्त हो ऐसा कि
+पाषाणी अणु-रेणु
+भभके व उड़ जाय,
+जा बसे नक्षत्रों में सहसा।
+यह टीला प्रस्तर-रूप है। जो कुछ मूल्यवान् है, वह पत्थरी ढाँचे में कैद है।
+इस ढाँचे के टूटने से ही मुक्ति मिल सकती है। यह ढाँचा पूंजीवादी सभ्यता का है, वर्ग-संस्कारों का है, उन निषेध-भावनाओं का है जो वाञ्छनीय संस्कारों और विचारों का दमन करती हैं। ऐतिहासिक दृष्टि से इस ढाँचे के अस्तित्व का कोई औचित्य नहीं है। ‘पूर्ण विनाश अनस्तित्व का चरम विकास है’-इस पंक्ति में चरम विकास अनस्तित्व का न होगा। विकास होगा उस सबका जो पत्थर के नीचे अवचेतन की गुफा में बन्द है। यह विकास तब होगा जब 'अनस्तित्व' का विनाश होगा, ऐतिहासिक दृष्टि से जिस ढाँचे का औचित्य नहीं है, उसका नाश होगा। ‘कट जाओ, टूट जाओ’-इस पंक्ति का अर्थ यह नहीं है कि मनुष्य का व्यक्तित्व
+ 
+216
+टूट जायगा। व्यक्तित्व पर जो आत्मग्रस्तता का बोझ है, वह टूट जायगा। टीले के ऊपर जो डाकू की चट्टानी मूरत बैठी है, वह-
+तुम्हारी ही फैल-मुटाई हुई सूरत
+तुम्हारी ही आकृति-
+है। डाकू की सूरत टीले की सूरत से इसलिए मिलती है कि मध्यवर्ग और पूंजीपतिवर्ग दोनों सर्वहारा से भिन्न एक ही सभ्यता के अन्तर्गत हैं। आत्मग्रस्त मध्यवर्गीय व्यक्तित्व के साँचे के टूटने पर ही नया व्यक्तित्व प्राप्त होना। जैसे 'अँधेरे में' कविता में व्यक्तित्व-परिवर्तन मूल समस्या है, वैसे ही ‘चम्बल की घाटी में' नाम की कविता में। मुक्तिबोध ने आत्मग्रस्तता की आलोचना जैसे 'अँधेरे में' कविता में की है, वैसे ही यहाँ-
+अँधेरे में रहता था अब तक छिपा हुआ
+यो निज संदर्भ,
+जो निज सम्बन्ध,
+जो गुप्त प्रक्रिया गहन निबात्मक
+बह देह धरकर
+दस्यु-रूप
+बैठ गई उर पर।
+टीले के पत्थरी ढाँचे के टूटने से वह दस्यु भी नष्ट होगा। 
+टूटने से अर्थात् व्यक्तित्व-रूपान्तरण से जो विस्फोट-शब्द होगा, वह सारे संसार में गूंजेगा क्योंकि उसके साथ समाज में व्यापक परिवर्तन होंगे
+किन्तु, अकेले ही, तुम्हारी ही वह सिर्फ़,
+नहीं होगी कहानी !!
+इस प्रकार अकेलापन ख़त्म होगा, व्यक्तित्व का परिवर्तन होगा, उसके साथ समाज में परिवर्तन होगा।
+मुक्तिबोध की कविता में अवचेतन की भूमिकाएँ भिन्न प्रकार की हैं। उसमें यदि अवांछनीय भाव एकत्र होते हैं तो वांछनीय भाव भी बहाँ दबा रखे जाते हैं। दोनों ही स्थितियों में अवचेतन में गुप्त भाव-राशि वर्तमान सभ्यता और उससे सम्बद्ध निषेध-भावनाओं की क्रियाओं का परिणाम है। जो भावनाएँ सभ्यता के अनुकूल नहीं हैं, उनका दमन किया जाता है। बाहर से किसी के द्वारा आघात होता है, तब अवचेतन के द्वार की शिला टूट जाती है और व्यक्ति तथा समाज के लिए उपयोगी ज्ञानराशि फूट निकलती है।
+13. असामान्य मानसिक स्थिति
+मुक्तिबोध के पेचीदा व्यक्तित्व का अध्ययन करते हुए उनके निरन्तर बढ़ते
+ 
+217
+हुए मानसिक तनाव को ध्यान में रखना चाहिए। दुःस्वप्न उन्हें सताते थे, यह बात बंगाल के अकाल पर लिखी गई उनकी कविता से हम जानते हैं। जब 'तार सप्तक' का दूसरा संस्करण प्रकाशित होने को था, तब मुक्तिबोध देख रहे थे : ‘अचानक अन्तर्मुख दशाएँ और भी दीर्घ और गहन होती गयीं।’ उनके जीवन में और उनकी कविताओं में बहुत से काम अचानक हो जाते हैं। जहाँ तक अन्तर्मुख दशाओं का सम्बन्ध है, वे पहले भी दीर्घ और गहन थीं। एक मंजिल ऐसी आयी कि उनकी दीर्घता और गहनता अचानक बढ़ गयी।
+एक मानसिक रोग का नाम है सिज़ोफोनिया। जेम्स सी. कोलमैन के अनुसार इस शब्द के अन्तर्गत अनेक प्रकार की विक्षेप-प्रतिक्रियाएँ शामिल की जाती हैं जिनमें ययार्थ से व्यक्ति के सम्बन्ध में, उसकी भावात्मक और बौद्धिक प्रतिक्रियाओं में, बुनियादी अव्यवस्था उत्पन्न होती है। इसके लक्षण बहुत-से हैं और व्यक्ति-व्यक्ति में इन लक्षणों में भेद होता है। कुछ लक्षण इस प्रकार हैं। किसी व्यक्ति की दुनिया में जो लोग रहते हैं, उनके प्रति उसकी दिलचस्पी ख़त्म हो जाती है। (यहाँ तुलनीय है शरत्चन्द्र मुक्तिबोध का यह वाक्य-‘हम छोटे भाइयों का अस्तित्व उनके लिए नहीं के बराबर था।’)। ऐसा व्यक्ति अपने चिन्तन की निजी लीकों पर चलता है और अन्तर्जगत् के स्वप्नों में (फैन्टसी में) खोया रहता है। (मुक्तिबोध की स्वप्नशीलता क्रमश: दु:स्वप्नशीलता में बदलती जाती है। स्वप्न वही नहीं है जो सोते में देखा जाता है। जागता हुआ आदमी भी स्वप्न देखता है। दुःस्वप्न उसे सोते और जागते, दोनों अवस्थाओं में पीड़ित कर सकते हैं। मुक्तिबोध की स्वप्नशीलता उनके स्वभाव का ऐसा अंग बन जाती है कि वह यथार्थ को स्वप्न में बदले बिना उसका चित्रण कर ही नहीं सकते)। ऐसे व्यक्ति की भावात्मक प्रतिक्रिया विकृत होती है। जिन वस्तुओं और घटनाओं को देखकर प्रतिक्रिया होती है, उनसे प्रतिक्रिया का तालमेल नहीं होता। (कुछ लोगों में यह प्रतिक्रिया बहुत उथली होती है, मुक्तिबोध में बह अधिकतर गहरी होती है)। ऐसे व्यक्ति को लगता है कि वह बहुत ज्यादा सताया जा रहा है। (मुक्तिबोध नि:सन्देह सताये गये थे, फिर भी बहुत जगह उनका त्रास अकारण जान पड़ता है अथवा कारण से बहुत बढ़ाचढ़ा मालूम होता है)। और ऐसे व्यक्ति को आवाजें सुनने का आभास होता है (औडीटरी हैलूसिनेशन होते हैं)। (मुक्तिबोध की कविता ‘मुझे पुकारती हुई पुकार में इस तरह की भ्रान्ति का संकेत है। ‘एक साहित्यिक की डायरी' में जब अपने मित्र की योग-सम्बन्धी बातें सुनते हुए उन्हें लगता है कि ‘मैं किन्हीं गुहाओं के अँधेरे में चला जा रहा हूँ और कहीं से किसी स्त्री की कोई मर्मभेदी पुकार मुझे सुनाई दे रही है’ तब उक्त आभास की पुष्टि होती है)।
+सिज़ोफ्रेनिया से ग्रस्त मनुष्य को लग सकता है कि लोग उसका पीछा कर रहे हैं; यही नहीं, उसे कई बार मार डाला गया है। (इस प्रकार की मृत्यु-कल्पना एक
+ 
+218
+जगह वहाँ है जहाँ 'अँधेरे में' कविता के नायक को लगता है कि सिर में है धड़ धड़ !! कट रही हड्डी !! और दूसरी बार जहाँ उसे स्टूल पर बिठाया जाता है और ‘शीश की हड्डी जा रही तोड़ी’। अन्य कविताओं में भी मृत्यु की कल्पना है जैसे ‘एक भूतपूर्व विद्रोही का आत्मकथन' में-हम एक ढहे हुए मकान के नीचे दबे है। यहाँ कल्पना में मृत्यु नहीं हो जाती वरन् मृत्यु-प्रक्रिया का अनुभव होता हैः
+भयानक है बड़े बड़े घेरों की 
+पहाड़ियों नीचे दबे रहने और 
+महसूस करते जाना 
+पसली की टूटी हुई हड्डी। 
+सिजोफ्रेनिया से ग्रस्त व्यक्ति ईश्वर की या अपने शत्रुओं की आवाजें सुनता है ‘अथवा वह अनुभव करता है कि उसके शरीर के विभिन्न स्थानों में बिजली की किरणें प्रवेश कर रही हैं।’ (कोलमैन, ऐबनौर्मल साइकौलोजी, पृष्ठ 281)। (मुक्तिबोध की कविताओं में अचानक बिजली के झटके लगने का उल्लेख मिलता है; यथा 'अँधेरे में' कविता में-हृदय को देता है बिजली के झटके)। इसी रोग के अन्तर्गत विभाजित व्यक्तित्व का उल्लेख किया जाता है। मनुष्य के अन्दर दो या - इससे भी अधिक व्यक्तित्व हैं, ऐसा बोध होने लगता है। (मुक्तिबोध में ऐसे विभाजित व्यक्तित्व के लक्षण विद्यमान थे। 'तार सप्तक' के प्रथम संस्करण में ऐसी अनेक कविताएँ हैं जिनसे मुक्तिबोध की असामान्य मानसिक स्थिति का पता चलता है। एक उनकी कविता ‘अन्तर्दर्शन' है। इसके अन्त में कहते हैं:
+रक्तस्रोत अन्दर से फूटा, मेरा गात शिथिल हिमशीतल। 
+मैंने साक्षात् मृत्यु देख ली एक रात सपने में उज्ज्वल। 
+मैंने जब यह कहा किसी से तो कहलाया अपना खूनी। 
+जीवन-दाह-शान्ति-हित किसकी बोध-अपेक्षित ऊनी ऊनी । 
+मृत्यु अपने हाथों हो चाहे दूसरे के हाथों, स्वयं के मरने का दुःस्वप्न मन पर छाया रहता है।)
+ऐसा व्यक्ति उत्तेजना के क्षणों में असामान्य व्यवहार करे तो आश्चर्य न होना चाहिए। मुक्तिबोध ने जीवन में जिस तरह की उत्तेजना का अनुभव किया था, वह असाधारण कोटि की थी। 'अँधेरे में' कविता में जब वह कहते हैं:
+मेरा सिर गरम है, 
+इसीलिए भरम है। 
+सपनों में चलता है आलोचन, 
+विचारों के चित्रों की अवलि में चिन्तन। 
+निजत्व माफ है बेचैन,
+ 
+219
+क्या करूं, किससे कहूँ,
+कहाँ जाऊँ, दिल्ली या उज्जैन ? 
+यह किसी कल्पित कथा-नायक की स्थिति का चित्रण नहीं है। वर्णन में भावतीव्रता का कारण अपनी स्थिति का बोध है। जैसा कि नेमिचन्द्र जैन को लिखे हुए उनके पत्रों से ज्ञात होता है, वह सचमुच दिल्ली जाने की सोच रहे थे। आगे जब वह कहते हैं कि मैं किसी छायामूर्ति-सा स्वयं के समक्ष खड़ा हो गया, बहस होने लगी, और परस्पर तमाचे लगने लगे, तब इस आलोचन की व्यर्थता के बारे में कहते हैं:
+छि: पागलपन है,
+वृथा आलोचन है। 
+'अँधेरे में' कविता लिखने के समय उनकी जैसी स्थिति थी, उसका वर्णन हरिशंकर परसाई ने किया है। मुक्तिबोध की पुस्तक ‘भारत: इतिहास और संस्कृति' पर शासन ने प्रतिबन्ध लगा दिया था। ‘जबलपुर लौटे तो बहुत टूटे हुए और बहुत क्रोधित। वह आदमी चट्टान जैसा था। लेकिन इस घटना ने उनके भीतर भय और असुरक्षा की भावना पैदा कर दी थी। वे बेहद उत्तेजित थे’...कहते थे-यह नंगा फासिज्म है। लेखक को लोग घेरें, शारीरिक क्षति की धमकी दें। इधर सरकार सुनने तक को तैयार नहीं। अभिव्यक्ति की स्वतन्त्रता जा रही है। गला दबाकर आवाज घोंटी जा रही है।’ (आलोचना, जुलाई-सितम्बर 68)। भय और असुरक्षा की भावना मुक्तिबोध में पहले से ही थी। बाद की परिस्थिति में वह और सघन हो गई। परसाई आगे कहते हैं: ‘ 'अँधेरे में' कविता का यही रचनाकाल है। उन दिनों मुक्तिबोध बहुत आशंकाग्रस्त थे। छोटी से छोटी व बात उन्हें विचलित कर देती थी। चाबी जिस जेब में रखी होने की उन्हें याद थी, अगर वह उस जेब में नहीं हो तो वे ऐसे संशकित हो उठते थे, जैसे कोई बड़ा षड़यन्त्र उन्हें घेर रहा है। उन दिनों वे बहुत उत्तेजित होकर घण्टों बहुत जोर से बोलते रहते थे। गले की नसें तनी हुई साफ़ दिखती थीं। कनपटी लौकती थी, दम भर आता था और वे डबल स्ट्रौंग चाय की माँग करते थे।’ मुक्तिबोध को 'अँधेरे में' कविता के नायक से अलग करके देखना असम्भव है। इस कविता में एक ओर वह निम्नवर्ग से अलग होकर सर्वहारावर्ग की संगति में व्यक्तित्व-रूपान्तरण की अपनी सामान्य समस्या का विवेचन करते हैं, दूसरी ओर वह अपने उत्तेजित त्रस्त मन की असामान्य अवस्था का चित्रण करते हैं।
+रात के दो बजे जंगल में सियारों की आवाज सुनाई देती है, रेलगाड़ी के पहियों की आवाज गूंजती है, मन में किसी अनपेक्षित असम्भव घटना का सन्देह पैदा होता है, अचेतन प्रतीक्षा का जन्म होता है कि कहीं कोई रेल ऐक्सीडेन्ट न हो जाय। ऐसा त्रास विपरीत सन्दभों में प्रकट होता है। शोषक व्यवस्था के अधिकारी
+ 
+220
+कवि को अँधेरे कमरे में ले जाकर स्टूल पर बिठाते हैं। उसे लगता है कि सिर की हड्डी तोड़ी जा रही है। जब वह लोकमान्य तिलक की मूर्ति से चिपका हुआ आत्मालोचन करता है, तब भी उसे लगता है-सिर में है धड़ धड़ !! कट रही हड्डी !! यह हड्डी कटने की कल्पना किसी आन्तरिक सम्वेदन से उत्पन्न होती है। तिलक बाले प्रसंग में कहते हैं-
+आत्मा में बहता-सा लगता
+खून का तालाब।
+कविता में आगे चलकर जब वह बहुत खुश दिखाई देते हैं और शिशु की पीठ थपथपाते हैं, तब उन्हें फिर लगता है
+डूबता हूँ मैं किसी भीतरी सोच में-
+हृदय के वाले में रक्त का तालाब,
+रक्त में डूबी हैं द्युतिमान मणियाँ ! 
+इस दूसरे सन्दर्भ में रक्त का तालाब मणियों को छिपाये है। पहले सन्दर्भ में इन मणियों का उल्लेख नहीं है। किन्तु दोनों सन्दर्भों में खून के तालाब का बिम्ब अकारण नहीं है यद्यपि ऊपर से देखने में अबुद्धिसंगत लगता है। 'एक भूतपूर्व विद्रोही का आत्म कथन' में डहे हुए मकान के नीचे दब जाना, पहाड़ियों के नीचे दबना और महसूस करना कि पसली की हड्डी टूट गई है
+छाती पर टीलों का वजन रखे हुए
+ऊपर के जड़ीभूत दबाव से दबा हुआ
+अपना स्पन्द
+अनुभूत करते जाना,
+दौड़ती रूकती हुई धुकधुकी
+महसूस करते जाना भीषण है।
+भयंकर है।
+'अँधेरे में' कविता में इससे मिलती-जुलती स्थिति है-
+काले काले शहतीर छत के
+हृदय दबोचते। 
+ब्रह्मराक्षस बावड़ी के भीतर रहता है। 'ओ काव्यात्मन् फणिधर' में कवि नागात्मक कविता से कहता है कि अँधेरे कुएँ में उतरो, जिस कुएँ की मुंडेर करौदी की झाड़ी में छिपी हुई है और कुएँ का गोल तला सूखा है। इसी प्रकार जल में डूबने के बिम्ब हैं।
+त्रास और आनन्द की चरम स्थितियों के समान हीन भावना और निजत्व के उदात्तीकरण की भावना, इन दोनों का अन्तर्विरोध है। कवि को एक और कमलकोव के पराग-स्तर पर खड़ा हुआ शक्ति-पुरुष दिखाई देता है
+ 
+221
+जो दोनों हाथों आसमान थामता हुआ
+आता समीप अत्यन्त निकट, 
+दूसरी ओर 'अँधेरे में' कविता में-
+पीटे गये बालक-सा मार खाया चेहरा
+उदास इकहरा,
+स्लेट-पट्टी पर खींची गई तसवीर
+भूत जैसी आकृति-
+क्या वह मैं हूँ
+मैं हूँ? 
+ब्रह्मराक्षस की एक विशेषता यह है कि बावड़ी में जब सूर्य की किरण पहुँचती है-
+तब ब्रह्मराक्षस समझता है, सूर्य ने
+झुककर नमस्ते कर दिया। 
+इसी प्रकार जब बावड़ी में चाँदनी पहुँचती है, तब ब्रह्मराक्षस समझता है कि चाँदनी ने उसकी वन्दना की है, उसे ज्ञान-गुरु माना है। 'एक अन्तर्कथा' में अग्नि के काष्ठ खोजती हुई माँ पुत्र को डाटकर कहती है-तब देव बना अब जिप्सी भी। यह टिप्पणी उस प्रक्रिया की ओर संकेत करती है जिसमें कवि का मन हीन और उदात्त भावनाओं के बीच झकोले खाता है। इसी कविता में मुक्तिबोध मन के विकृत आइने का उल्लेख करते हैं-
+जिसमें या तो चेहरा दिखता था बहुत बड़ा
+फूला फूला
+या अकस्मात् विकलांग व छोटा छोटा सा।
+इस तरह के व्यक्तित्व में बचपन के अर्जित संस्कार महत्वपूर्ण भूमिका पूरी करते हैं। मुक्तिबोध के उलझे हुए व्यक्तित्व को समझने में उनके भाई शरत्चन्द्र का लेख काफी सहायक होता है। उस लेख की कुछ महत्वपूर्ण बातें इस प्रकार हैं: 
+‘बड़े भय्या बहुत लाड़ प्यार में पले थे। पहले दो लड़के गुजर जाने से माता-पिता उनको अख से ओझल नहीं होने देते थे’भाई साहब बड़े जिद्दी बन गये थे और रोया करते। बाहर अर्दली सँभालते और घर पर नानी...पिताजी रियासती पुलिस सब-इन्स्पेक्टर थे, यानी गाँव के राजा थे। इसलिए भाई साहब की खुशामद सब जगह होती थी। जब वे कुछ बड़े हुए तब उन्हें बाबू साहब कहकर पुकारने की माँ ने आज्ञा दे दी। हम लोग उन्हें इसी नाम से पुकारते थे...हमारे बाबा की (प्रपिता की) अपने पोते पर असीम कृपा थी। उनकी हर छोटी जिद वे पूरी करते थे। बाबा की नौकरी जिस गाँव में होती थी बहीं बड़े भय्या महीना दो महीना रहने जाया करते थे और मेवा मिठाई से उनकी पूजा किये बगैर कभी प्रसन्न नहीं होते थे। जब भाई साहब ग्वालियर स्टेट की मिडिल परीक्षा पास हुए तब तो उनकी
+ 
+222
+प्रशंसा करते माता-पिता और पास पड़ोस के नहीं अघाते थे। मैट्रिक और इण्टर तक पहुँचने पर तो पूरे परिवार के प्रशंसा के वे केन्द्रबिन्दु बन गये थे। हमारे घर के वे पहले पढ़े-लिखे आदमी थे। उनकी सब जरूरतें पूरी की जाती थीं। हम छोटे भाइयों का अस्तित्व उनके लिए नहीं के बराबर था। भाई साहब अत्यन्त भावुक, अन्तर्मुख प्रवृति के, सरल और उदार थे। उतने ही वे एकदम आत्मकेन्द्री और अपनी हर जिद पर कायम रहनेवाले बन गये थे...जीवन के प्रति उनकी प्रतिक्रिया बौद्धिक और तटस्थ नहीं थी,तीव्र भावनात्मक होती थी...'ऐसी आत्मलीन प्रवृत्ति, मन की ऐसी उड़ान, और निजी परिस्थिति के सम्बन्ध में ऐसा गहरा अज्ञान कि उसका पहला वार लगते ही भाई साहब का व्यक्तित्व दुखी नजर आने लगा। परिवार की परिस्थिति के सम्बन्ध में वे करीब-करीब कुछ नहीं जानते थे...चूंकि उनकी निर्माण की हुई परिस्थितियों में मैं बुरी तरह फंस जाता था, मैंने बार-बार चेताने का प्रयत्न किया। यह बात बिल्कुल सच है कि वे जताने पर भी जागरूक नहीं हो पाते थे। वे बहुत दयालु आदमी थे किन्तु उन्हें कुछ नहीं दिख पाता था। उनसे कहने पर वे इतने दुखी हो जाते कि कुछ कहने की हिम्मत भी नहीं होती थी...अपनी ओर से वे चाहे जितना त्याग कर सकते थे, लेकिन अपनी छोटी-छोटी इच्छाओं की वे कहीं किसी स्तर पर रोकथाम नहीं कर पाते थे। वे अपने Mood के शिकार थे। और उन पर रोक लगानेवाले हर व्यक्ति को उस क्षण के लिए दुश्मन मानते थे...वे नौकरी करते थे, मित्रों में रहते थे लेकिन अपनी जीवन-पद्धति के कारण शायद उनसे पूरी तरह आन्तरिक तादात्म्य नहीं स्थापित कर पाते थे।... निम्न मध्यवर्गीय जीवन के संकेतों से वे पूरे मुक्त नहीं थे। अनेक तरह के सन्देह और संशय उनके मन को ग्रस्त किये रहते थे। उनकी आत्यन्तिक भावुकता भी 'कभी-कभी उनकी दृष्टि बदल देती थी... उनका व्यक्तित्व सरल नहीं था, पेचीदा था।’ (राष्ट्रवाणी, जनवरी-फरवरी 1965)।
+ऐसा व्यक्तित्व जिन्दगी में झटके खाकर भीतर से टूटने की स्थिति में हो जाय, उसके मन की असामान्य दशा हो, तो आश्चर्य की बात न होगी। शरत्चन्द्र ने उनके बारे में जो बातें कही हैं, वे मुक्तिबोध के साहित्य के विश्लेषण से पुष्ट होती हैं। 1957 के आसपास मुक्तिबोध नागपुर से दिल्लीस्थित नेमिचन्द्र जैन को लिख रहे थे : ‘मैं दिल्ली आने के लिए बिल्कुल तैयार हूँ। लेकिन, सच तो यह है कि मैं बगैर ठीक ठिकाने के कैसे रह सकता हूँ। अब यह नामुमकिन-सा है। अगर ऐसा ही होता तो मैं यूं ही कई बार दिल्ली आ जाता। वैसे मेरा यहाँ भी कोई ठौर नहीं। मौजूदा नौकरी सवा दो सौ देती है। वह बिल्कुल नाकाफी है’आल इण्डिया रेडियो की नौकरी मैं न छोड़ता, लेकिन मन्थली कान्ट्रैक्ट पर मैं भोपाल जाने के लिए तैयार न था। अगर आपको गवर्नमेन्ट अथवा यूनिवर्सिटी में कोई नौकरी अच्छी दिखाई देतो मुझे जरूर सूचित कीजिएगा। वैसे, मुझे लेक्चररशिप की
+ 
+223
+भी तलाश है, लेकिन उसमें पैसे इतने कम मिलते हैं यानी 150.30. कि अब प्रतीत होता है इतनी कम तनख्वाह में मैं गतप्राण हो जाऊँगा। सब जगह एम. ए. फ़र्स्ट क्लास या डाक्ट्रेट माँगते हैं। मैं मात्र सेकण्ड क्लास हूँ। वैसे लेक्चररशिप के लिए मेरा जी अभी भी ललकता है...वैसे, मन शिथिल है। ग्लानि और अवसन्नता वैसे ही स्वभावजात है, अब मित्रहीन और साधनहीन होने के कारण, अधिक अवसन्नता है ॥' (आलोचना, जुलाई-सितम्बर 68)।
+परिवेश अत्यन्त प्रतिकूल, मन शिथिल। स्वभावजात अवसन्नता ऐसी सघन होती है कि वह ठेलकर कवि को अकाल मृत्यु के निकट ला खड़ी करती है।
+14. काव्यनायक और मुक्तिबोध
+मुक्तिबोध की कविताओं को उनके व्यक्तित्व से अलग रखकर देखना सम्भव नहीं है। उन जैसा आत्मकेन्द्रित व्यक्ति स्वयं को कविताओं से अलग रख ही न सकता था। नामवरसिंह ने ‘कविता के नये प्रतिमान' (दूसरा संस्करण) में मुक्तिबोध को उनकी कविताओं से अलग रखने पर बड़ा जोर दिया है। उनका कहना है, मुक्तिबोध अपनी कविताओं में जहाँ 'मैं' का प्रयोग करते हैं, वहाँ वह 'मैं' उनसे भिन्न, काव्य-नायक है। वह कविताओं का पाठक हो सकता है, लेखक नहीं। ‘निश्चय ही यह काव्य-नायक मुक्तिबोध का प्रतिरूप नहीं है और न इसे मुक्तिबोध समझने का भ्रम ही होना चाहिए। यह कवि की कल्प-सृष्टि है-बल्कि कल्पसृष्टियों में से एक, ठीक उसी तरह जैसे 'एक साहित्यिक की डायरी' का 'मैं' और 'क्लाड ईथरली', 'पक्षी और दीमक', 'विपात्र' आदि कहानियों का 'मैं'।’ (पृष्ठ 248)। मुक्तिबोध की कविताओं में जो आत्म-भर्त्सना का स्वर है, उसके बारे में कहा है, ‘इस आत्म-भर्त्सना को स्वयं मुक्तिबोध की आत्म-भर्त्सना कहना भारी भ्रम है। वस्तुत: मुक्तिबोध ने अपनी रचनाओं में 'मैं' के द्वारा अपने पूरे वर्ग मध्यवर्ग की आत्म-भर्त्सना को अभिव्यक्त किया है।’ (पृष्ठ 297)। नामवरसिंह के अनुसार 'अँधेरे में' का काव्य-नायक आत्म-निर्वासित व्यक्ति है और वह मुक्तिबोध से भिन्न है। ‘‘अब कोई यदि स्वयं मुक्तिबोध को ही काव्य-नायक समझता है तो उसकी समझ को किसका पर्याय कहा जाय ? किसी कविता के काव्य-नायक-मैं को आत्मनिर्वासित कहने से यह अर्थ किस तरह निकलता है कि उसका कवि भी आत्मनिर्वासित है?’ (पृष्ठ 259-60)।
+मुक्तिबोध पर एक लेख 'आलोचना' में अग्न्येश्का सोनी ने लिखा था। इस लेख का महत्व यह है कि नामवरसिंह के अनुसार इसकी लेखिका 'कौन मनु?’ प्रश्न उठाकर भी ‘बिना इधर-उधर भटके मुक्तिबोध के साहित्य के मूल तथ्य पर सीधे पहुँच गयी’ (पृष्ठ 263)। देखना चाहिए कि इस लेख में मुक्तिबोध को उनकी कविताओं और कहानियों के पात्रों से कहाँ तक जोड़ा गया है और कहाँ तक उन्हें
+ 
+224
+अलग रखा गया है। लेखिका ने पहले उन कहानियों की चर्चा की है ‘जिन पर मुक्तिबोध के लेखक व्यक्तित्व की ‘छाप' अपेक्षाकृत कम है जो मानों किसी और से भी लिखी जा सकती थीं; जो मुक्तिबोध की उलझी, गुम्फित भावनाओं का परिचय नहीं देतीं।’ दूसरी तरह की कहानियाँ वे हैं ‘जिनका वस्तु तत्व सीधे लेखक के जीवन-संघर्ष के क्षेत्र से लाया गया है। इन कहानियों के भावों और विचारों का मुक्तिबोध की डायरी से गहरा रिश्ता है; जगह-जगह पर-परोक्ष या प्रत्यक्ष रूप से-कविताओं से भी।’ 'एक साहित्यिक की डायरी' यानी मुक्तिबोध की डायरी। चाहे डायरी लिखें, चाहे कहानी, चाहे कविता, जहाँ मुक्तिबोधपन है, बहीं कला प्रभावशाली है, वहीं मुक्तिबोध की उलझी-गुम्फित भावनाएँ भी हैं। कहानियों में 'मैं' के प्रयोग के बारे में लेखिका आने कहती हैं:
+‘और यह आकस्मिक नहीं है, इतिफाक की बात नहीं, कि इनमें जो सबसे अनोखी, सबसे साहसिक कृतियाँ हैं-उनका नायक 'उत्तम पुरुष' में ही बयान करता है। इस कथानायक के भाव और प्रतिक्रियाएँ प्रत्यक्ष रूप से स्वयं मुक्तिबोध कीकवि मुक्तिबोध की-हैं। कचानक (जो कि बाहरी चीज है) चाहे काल्पनिक ही हो।’
+नामवरसिंह 'कविता के नये प्रतिमान' में जो कुछ कहते हैं, अग्येश्का सोनी ने 'आलोचना' में उससे ठीक उल्टी बात कही थी। उनके अनुसार कथानायक के भाव और प्रतिक्रियाएँ प्रत्यक्ष रूप से मुक्तिबोध की हैं, गद्यलेखक मुक्तिबोध की ही नहीं कवि मुक्तिबोध की भी। कहानियों में आत्मालोचना का स्वर स्वयं मुक्तिबोध का है या उनके कल्पित पात्रों का? अग्येश्का सोनी कहती हैं: ‘स्वयं की ही आलोचना इतनी पातालस्पर्शी हो सकती है-और इतनी निर्मोँह, क्रुर, जैसे उन 'मैं' (या 'हम') की कहानियों में 'क्लॉड ईयरली', 'पक्षी और दीमक', 'विपात्र', 'जंकशन'।’ इनमें तीन कहानियाँ वही हैं जिनका उल्लेख नायवरसिह ने किया है। इनके पात्रों ने जो निर्मोह और क्रूर आत्मालोचना की है, उसे मुक्तिबोध के भाबों और प्रतिक्रियाओं से प्रत्यक्ष रूप से सम्बद्ध करना ही होगा। कहानियों में जहाँ 'मैं' का प्रयोग नहीं होता, वहाँ भी लेखक की सहानुभूति कथानायक के साथ रहती है। लिखा है: ‘जहाँ-जहाँ कहानी का नायक इस 'मैं' से इतर होकर प्रथम पुरुष में उपस्थित है, वहाँ उसके प्रति लेखक की सहानुभूति भी रहती है-जैसे 'काठ का सपना', 'अँधेरे में' या 'नई जिन्दगी' कहानियों में।’
+'अँधेरे में' नाम की कहानी में कथानायक एक ओर को भाव चलता है। कर्फ़्यूँ नहीं है, पर ‘वह भागने लगा एक किनारे की ओर।’ बहुत से आदमी सोये हुए हैं। उसे लगता है कि उनके शरीरों की मरम कोमलता उसके पैरों से चिपक गयी है, पुण्यात्मा विवेकशक्ति काँप रही है, ‘मानों इस गहरे अँधेरे में भूखी आत्माओं की हजार-हजार आँखे उसकी बुज़दिली, पाप और कसंक को देख रही हों।’
+ 
+225
+कहानी के नायक में अपने दायित्व का जैसा बोध है, उसी के अनुरूप उसकी अपराधभावना है। कहानी के उक्त अनुभव को कविता के अनुभव से जोड़ते हुए लेखिका कहती हैं: ‘यही घोर भयानक अनुभव जो कविता ('चकमक की चिनगारियाँ') की उन पीड़ित उद्विग्न पंक्तियों में : अधूरी और सतही जिन्दगी के रास्तों पर गर्म’ इत्यादि में है। कविता की पंक्तियाँ उद्धृत करने के बाद अग्न्येश्का सोनी कहती है:
+‘कविता की इन पंक्तियों के साथ, कहानी की गूंजती हुई आवाज कहती है: 'पाप हमारा पाप, हम ढीले-डाले, सुस्त, मध्यवर्गीय आत्म-सन्तोषियीं का घोर पाप !'
+‘यह अनुभव-अपने ही वर्ग के पाप का-मुक्तिबोध के सिवा हिन्दी नवलेखन में नहीं मिलता; इसलिए ‘जंकशन' जैसी कथा वे ही लिख सकते थे।
+‘यहाँ जहरीला तर्जुबा लेखक की अपनी ही ओर से बताया जाता है।’ 
+यानी जहाँ कथा में 'मैं' का व्यवहार नहीं किया गया, वहाँ कथाकार अपनी ओर से वह कमी पूरी कर देता है; अन्य कहानियों में जो 'मैं' कहता है, उसे यहाँ कथाकार कहता है, और इस प्रकार 'मैं' और कथाकार का तादात्म्य स्थापित होता है।
+'ओ काव्यात्मन फणिधर', 'चम्बल की घाटी में' और 'अँधेरे में' कविताओं में मन की मणियों को अवचेतन में डालने का पछतावा है। यह कवि का अपना पछतावा है, इस बारे में लेखिका कहती हैं: ‘उन मन-मणियों को अवचेतन की 'खोह में डाल देने' की अपनी क्रिया पर गहरा पछतावा, 'अपनी समझौतावादी निष्क्रियता' का दुःख-निज अपराध-भावना का कारण है, जिससे उत्पन्न अन्तर्द्धन्द्व मुक्तिबोध की उन दो अन्तिम लम्बी कविताओं में सबसे सम्पूर्ण और सशक्त रूप से प्रकट हुआ है।’
+जहाँ तक मुक्तिबोध की कहानियों और कविताओं के नायक से उनके लेखक के तादात्म्य का सम्बन्ध है, अग्न्येश्का सोनी की बात पूरी तरह सही है। नामवरसिंह ने लम्बी कविताओं और छोटी कविताओं में एक यान्त्रिक भेद किया है। छोटी कविताएँ आत्मपरक होती हैं, छायावादी संस्कारों से ग्रस्त होती हैं; लम्बी कविताएँ वस्तुपरक होती हैं, नाटकीय होती हैं, अत: उनका नायक उनके रचनाकार से भिन्न होता है। अपनी पुस्तक की मुख्य स्थापना के बारे में कहते हैं : 'कविता के नये प्रतिमान' की मुख्य स्थापना मेरी दृष्टि में यह है कि कविता के प्रतिमान को व्यापकता प्रदान करने की दृष्टि से आत्मपरक नयी कविता की दुनिया से बाहर निकलकर उन कविताओं को भी विचार की सीमा में ले आना आवश्यक है जिन्हें किसी अन्य उपयुक्त शब्द के अभाव में सामान्यत: लम्बी कविता कहा जाता है।’ खुद को देखकर अच्छी कविता लिखी जा सकती है, बाहर की दुनिया को देखकर भी।
+ 
+226
+मुख्य प्रश्न यह है कि कवि किस निगाह से खुद को देखता है, दुनिया को किस निगाह से देखता है। नामवरसिंह स्वयं आगे कहते हैं कि ‘इधर नयी कविता के अन्दर जो आत्मपरक छोटी या बड़ी कविताएँ लिखी गयीं’, उनमें वस्तु-जगत् की समझदारी के स्थान पर केवल अनुभूत की ही ईमानदारी का आग्रह किया जाता है।’ इसलिए कविता लम्बी है कि छोटी, ऊपर से देखने में प्रगीतात्मक है या नाटकीय, यह मुख्य प्रश्न नहीं है। वस्तुपरक दृष्टि स्वयं को तटस्थ होकर देख सकती है, आत्मग्रस्त दृष्टि बाहर की दुनिया को अपने रंग में रंग डालती है।
+नामवरसिंह ने 'एक साहित्यिक की डायरी' से मुक्तिबोध का एक वाक्य उद्धृत किया है जो उनकी एक काव्य-कथा (सम्भवत: ‘इस चौड़े ऊँचे टीले पर') की व्याख्या करता है: ‘निस्सन्देह उसमें कथा का केवल आभास है, नाटकीयता की केवल मरीचिका है; वह विशुद्ध आत्मगत काव्य है।’ यह बात किसी एक कविता पर नहीं, मुक्तिबोध की अधिकांश कविताओं और कहानियों पर लागू होती है। इसीलिए इन सब कविताओं और कहानियों के नायक एक दूसरे से इतना मिलतेजुलते हैं और उनकी तरवीर मुक्तिबोध की तस्वीर से मिलती-जुलती है। जो मरीचिका है, उसे वास्तविक जलराशि न समझना चाहिए।
+15. व्यक्तित्वविभाजन और अस्मिता का लोप
+नामवरसिंह के अनुसार 'अँधेरे में कविता की अंतिम पंक्तियाँ ‘उस अस्मिता या आइडेन्टिटी की खोज की ओर संकेत करती हैं जो आधुनिक मानव की सबसे ज्वलंत समस्या है।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृ.235)। कुछ लोगों का कहना है कि वर्तमान युग की सबसे ज्वलन्त समस्या पूंजीवादी शोषण खत्म करने की है। मजदूर वर्ग के नेतृत्व में किसान और मध्यमवर्ग के लोग मिलकर जब तक शोषक वर्गों के हाथ से सत्ता छीनकर वर्ग-उत्पीड़न का अन्त नहीं करते तब तक और कोई समस्या हल नहीं हो सकती। अस्मिता की खोज का अर्थ वर्ग-संघर्ष है, ऐसा प्रतीत नहीं होता। मुक्तिबोध की कविता में, नामवरसिंह के अनुसार, जिस वर्ग द्वारा अस्मिता की खोज की जा रही है, वह मध्यम वर्ग है। वह मानते हैंकि मुक्तिबोध ने अपनी रचनाओं में जिस अलगाव पर दृष्टि केन्द्रित की है, उसका ‘प्रमुख आलम्बन निम्न मध्यवर्ग है।’ (पृष्ठ 250.)। इस तरह अस्मिता की खोज मजदूरों द्वारा नहीं की जाती; बहुत-से-बहुत उनके संघर्ष की पृष्ठभूमि में इतर वर्ग का व्यक्ति अस्मिता की खोज करता है। मुक्तिबोध की कविताओं के सन्दर्भ में अस्मिता की खोज को आधुनिक मानव की सबसे ज्वलन्त समस्या बनाने का मतलब है, निम्न मध्यवर्ग की समस्या को समाज की सबसे ज्वलन्त समस्या मानना। फिर यह निम्न मध्यवर्ग व्यापक होकर समस्त मानवता को अपने भीतर समेट लेता है: ‘आज के व्यापक संदर्भ में जीनेवाले व्यक्ति के माध्यम से मुक्तिबोध ने 'अँधेरे में'
+ 
+227
+कविता में अस्मिता की खोज को नाटकीय रूप दिया।’ (पृष्ठ 235-36)।
+अस्मिता की खोज आत्म-निर्वासन से जुड़ जाती है। आत्म-निर्वासन का अर्थ है व्यक्तित्व का विभाजन। 'अँधेरे में' कविता में ‘एक है काव्य नायक 'मैं' और दूसरा है उसका प्रतिरूप ‘वह'। यह विभाजन वस्तुतः एक नाटकीय कौशल मात्र नहीं बल्कि इसका आधार 'आत्म-निर्वासन' (सेल्फ़ एलिएनेशन) है। 'अंधेरे में' का काव्य-नायक एक आत्म-निर्वासित व्यक्ति है, जिसके आत्म-निर्वासन का प्रतीक है उसका गुहा-वास।’ (पृ. 236)। अस्मिता के लोप और आत्म-निर्वासन की व्याख्या करने के लिए नामवरसिंह ने युवा मार्क्स की ‘1948 की आर्थिक और दार्शनिक पाण्डुलिपि', प्रौढ़ मार्क्स की 'पूंजी' का हवाला दिया है, बताया है कि दो जर्मन शब्दों के अंग्रेजी प्रतिशब्द एलिएनेशन और री-इफिकेशन। इसमें दूसरे शब्द से ‘हिन्दी के लेखक अभी कम परिचित मालूम होते हैं।’ यह शब्द ‘जिस लैटिन शब्द 'रेइस' से बना है उसका एक अर्थ सम्पति भी होता है, इसलिए चाहें तो उसे संस्कृत ‘रै' के सहारे हिन्दी में ‘रैकरण' भी कह सकते हैं।’ यह रैकरण और आत्मनिर्वासन ‘पूंजीवादी व्यवस्था के सबसे बड़े अभिशाप हैं। इसमें मजदूर अपनी उपज से ही अलग नहीं होता, बल्कि अपने-आप से भी अलग हो जाता है और वह इस प्रक्रिया में मानव-स्वत्व के साथ ही मानव-सम्भावनाओं से वंचित रह जाता है।’ (पृष्ठ 260)। यदि इतने बड़े अभिशाप के विरुद्ध मुक्तिबोध की कविताओं के नायक संघर्ष करते हैं, तो वे एक क्रान्तिकारी काम करते हैं। उन्हें मुक्तिबोध से अलग रखने का इतना आग्रह क्यों है?
+किन्तु नामवरसिंह ने आत्म-निर्वासन को व्यक्तित्व-विभाजन से जोड़ा है। यह विभाजित व्यक्तित्व ऐसा है जैसा दोस्तोएव्सकी के 'अन्डरग्राउन्ड मैन' कथा में है, उसके नायक के समान 'अँधेरे में' कविता का नायक ‘बाह्य परिस्थितियों से भय खाकर एक तिलस्मी खोह में निवास करता है।’ (पृष्ठ 236)। दोस्तोएव्सकी का उल्लेख बड़ा सटीक है। मार्क्स जिस तरह के एलिएनेशन की बात कहते हैं, दोस्तोएव्सकी के पात्र उससे भिन्न प्रवृतिप्रदर्शित करते हैं। जो मजदूर अपने जीवन और संघर्ष से अनुभव प्राप्त करके अपनी दमित सम्भावनाओं का विकास करते हैं, वे दोस्तोएव्सकी के पात्रों से भिन्न कोटि के प्राणी होते हैं। नामवरसिंह ने मार्क्स के एलिएनेशन का हवाला देने के बाद उसकी जगह स्थापित कर दिया व्यक्तित्व-विभाजन जो अर्धविक्षेप का एक लक्षण है। 'अँधेरे में' कविता के नायक के आत्मनिर्वासन के प्रमाण-स्वरूप वह ये पंक्तियाँ उद्धृत करते हैं:
+व्यक्तित्व अपना ही, अपने से खोया हुआ
+वही उसे अकस्मात् मिलता था। रात में। 
+इसके आगे दो पंक्तियाँ और हैं
+ 
+228
+पागल था दिन में 
+सिर-फिरा विक्षिप्त मस्तिष्क 
+इसे सिर-फिरा बिक्षिप्त मस्तिष्क ठीक कहा गया है। कविता का नायक इससे भिन्न व्यक्ति है यद्यपि दानों में बहुत बड़ा अन्तर नहीं है। उस 'पागल' का गीत सुनकर काव्य-नायक का व्यक्तित्व लगभग उसी का सा हो जाता है:
+प्रत्यक्ष, 
+मैं खड़ा हो गया 
+किसी छाया मूर्ति सा समक्ष स्वयं के 
+होने लगी बहस और 
+लगने लगे परस्पर तमाचे। 
+छि: पागलपन है, 
+वृथा आलोचन है। 
+अर्ध विक्षेप की प्रारम्भिक अवस्था में ऐसे क्षण आते हैं जब पीड़ित व्यक्ति को यह दिखाई देता है कि उसका व्यवहार असामान्य है। कविता के नायक की यही स्थिति है। जो 'पागल' अपना खोया हुआ व्यक्तित्व रात में पा जाता है, वह भीतर से पूरी तरह विभाजित हो चुका है। विभाजित व्यक्तित्व का लक्ष्ण मानसिक असन्तुलन का सूचक है। विक्षेप की अनेक प्रक्रियाओं के समान यथार्थ से आत्मरक्षा का यह भी एक रूप है। इससे भिन्न स्तर पर कविता का नायकवह सब होना चाहता है जो आदर्श रूप में उसने अपने बारे में कल्पित किया है।
+मुक्तिबोध 'अँधेरे में' कविता लिखने के बहुत पहले से व्यक्तित्व-विभाजन की स्थिति से परिचित थे। 'तार सप्तक' में उनकी एक कविता है 'व्यक्तित्व और खंडहर'। कविता से पहले गद्य में उनकी यह टिप्पणी है:
+‘व्यक्तित्व किन्हीं भी कारणों से विकेन्द्रित हो, परन्तु इसके लिए पुकार अवचेतन से, जो कि जीवनशक्ति का रूप है, निकट सम्बन्ध रखती है। वह समग्रता की ओर, मनस्संगठन की ओर का प्रयत्न केवल बुद्धिगत ही नहीं, शुद्ध जीवनगत है। परन्तु यह विकेन्द्रीकरण अन्तर्वाह्य-विरोध, परिस्थिति-विरोध, आत्म-विरोधों के द्वारा शुरू होता है।
+‘यह विकेन्द्रित व्यक्तित्व यानी व्यक्तित्व का खंडहर किसी अबूझे समय में अपने गत वैभव पर रो उठता है। उसी का कल्पनात्मक चित्रण निम्न कविता है।‘
+व्यक्तित्व-विभाजन मुक्तिबोध की अनेक कविताओं का विषय है। यह ऐसी स्थिति है जिससे उनका निकटतम सम्बन्ध है। व्यक्तित्व-विभाजन के कारण बतलाते हुए उन्होंने 'अन्तरात्मा और पक्षधरता' निबन्ध में लिखा है: ‘कहा जाता है कि इस युग में व्यक्तित्व का विकेन्द्रीकरण होता है। सच्चाई यह है कि आत्म
+ 
+229
+विभाजन और व्यक्तित्व का विकेन्द्रीकरण, व्यक्तिमन पर परस्परविरोधी स्वरूप के बाहरी दबावों का भी परिणाम होता है।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 119)।
+16. अस्मिता और वर्गचेतना
+विभाजित व्यक्तित्व से आगे बढ़कर नामवरसिंह अस्मिता का सम्बन्ध वर्गभेद से जोड़ते हैं: ‘यह अलगाव पूरे समाज के स्तर पर वर्ग-भेद है तो व्यक्ति के स्तर पर अस्मिता का लोप है।’ (पृष्ठ 249)। वर्ग-भेद समाज में श्रम-विभाजन से उत्पन्न होता है। शायद यह श्रम-विभाजन अस्मिता के लोप का एक रूप है। जो भी हो, अस्मिता का लोप व्यक्ति के स्तर पर होता है, अत: व्यक्ति के स्तर पर ही उसकी प्राप्ति हो सकती है। व्यक्ति-केन्द्रित अस्तित्ववाद की मान्यता इससे मिलती-जुलती होगी।
+किन्तु नामवरसिंह मार्क्सवाद के अनुसार अस्मिता की व्याख्या कर रहे हैं: ‘मार्क्स के अनुसार पूंजीवादी व्यवस्था में इस अलगाव के शिकार सब वर्गों के लोग होते हैं किन्तु इसका सबसे घातक प्रभाव मजदूर वर्ग पर पड़ता है-इस हद तक कि वह सर्वहारा हो जाता है।’ (पृष्ठ 249-50)। पूंजीवादी व्यवस्था में मजदूरों के हाथ से उत्पादन के साधन छिन जाते हैं, वे श्रमशक्ति बेचने पर मजबूर होते हैं। पूंजीपतियों की स्थिति इससे ठीक उल्टी होती है। वे उत्पादन के साधनों के मालिक होते हैं, मजदूरों की श्रमशक्ति खरीदकर अतिरिक्त मुनाफ़ा कमाते हैं। किन्तु अलगाव के शिकार सभी वर्गों के लोग होते हैं! मजदूरों की अस्मिता का लोप इस हद तक होता है कि वे सर्वहारा बन जाते हैं और पूंजीपतियों की अस्मिता का लोप इस हद तक होता है कि वे मजदूरों की पैदा की हुई दौलत के मालिक बन जाते हैं ! जो अस्मिता व्यक्ति के स्तर पर लुप्त होती है, वह पुन: प्राप्त होती है वर्ग की अस्मिता के रूप में नामवरसिंह कहते हैं :
+‘इस 'अलगाव' की प्रक्रिया से मुक्त होने का उपाय, मार्क्स की दृष्टि में, 'वर्ग चेतना' है; क्योंकि वर्ग-चेतना के लोप से ही मजदूर वर्ग अलगाव का अनुभव करता है, जिसका दूसरा नाम ‘मिथ्या-चेतना' है।’ (पृष्ठ 261)। मजदूर वर्ग ने अभी वर्ग-चेतना प्राप्त नहीं की लेकिन उसका लोप पहले ही हो गया। पूंजीपतियों के हाथ जो लोग श्रमशक्ति बेचते हैं, उनमें वर्ग-चेतना आते-आते आती है, काफी अनुभव, संघर्ष और संगठन के बाद वर्ग-चेतना का उद्भव और विकास होता है। किन्तु यहाँ उद्भव से पहले ही उसका लोप हो गया ! मिथ्या-चेतना का अस्तित्व अस्मिता का लोप हुआ, ‘इसके विपरीत वर्ग-चेतना को 'अस्मिता की खोज' कहा जा सकता है।’ (पृष्ठ 261) यानी वर्ग-चेतना अस्मिता नहीं है, अस्मिता की खोज वर्ग-चेतना है। मजदूर या मध्य वर्ग का व्यक्ति वर्ग-चेतना प्राप्त कर लेने के बाद
+ 
+230
+अस्मिता की खोज शुरू करता है। अस्मिता कोई ऐसी चीज है जो वर्ग-चेतना से और आगे बढ़ने पर मिलती है। 'अँधेरे में' कविता की व्याख्या करते हुए नामवरसिह ने अस्मिता की चर्चा पहले विस्तार से इसलिए नहीं की कि वह ‘मार्क्सवाद की अति सामान्य धारणा’ है (पृष्ठ 261); अब दूसरे संस्करण में जब उन्होंने उसकी चर्चा की तो जो धारणा अति सामान्य थी, वह अति असामान्य होकर सामने आई।
+अस्मिता अभिव्यक्ति भी है। मुक्तिबोध ने अभिव्यक्ति शब्द का प्रयोग किया तथा अभिव्यक्ति खोई हुई है। 'अंधेरे में' कविता का पागल अपना खोया हुआ व्यक्तित्व रात में पा जाता है : ‘तो स्पष्ट ही इस प्रसंग में 'व्यक्तित्व' ही अभिव्यक्ति है।’ (पृष्ठ 262)। आखिर व्यक्ति और अभिव्यक्ति में केवल इतना ही अन्तर है कि एक में अभि उपसर्ग लगा है, दूसरे में नहीं लगा। इसलिए व्यक्ति माने अभिव्यक्ति। आगे चलकर यह अभिव्यक्ति, व्यक्ति से अलग हटकर, अपने साधारण अर्थ में, जो है उसे प्रकट करने का अर्थ ग्रहण करती है। पर मुक्तिबोध की कविता में ‘वह केवल शब्दों की अभिव्यक्ति नहीं बल्कि कर्म की भी अभिव्यक्ति है।' (उप.)। अभिव्यक्ति (अस्मिता) के अब दो रूप हुए। जब शब्दों की अभिव्यक्ति होगी, तब उसका अर्थ होगा कविता; जब कर्म की अभिव्यक्ति होगी, तब उसका अर्थ होगा क्रान्ति। प्रमाण यह है : ‘पूर्वापर संदर्भ से स्पष्ट है कि यहाँ अभिव्यक्ति से अभिप्राय कविता भी है और क्रान्ति भी’ (उप.)। इस कविता और क्रान्ति की विशेषता यह है कि वह जनता में जाकर घुलमिल जाती है: ‘अन्ततः यह अभिव्यक्ति काव्य-नायक के अपने व्यक्तिगत खयालों के दायरे से निकलकर क्रान्ति के लिए सन्नद्ध जनयूथ में घुलमिलकर उसके साथ एकाकार हो जाती है।’ (उप.)। यानी अभिव्यक्ति जो क्रान्ति है, वह क्रान्ति में विलीन हो जाती है। और अभिव्यक्ति जो कविता है, वह कविता पर मंडराती रहती है-‘‘इस प्रकार यह अभिव्यक्ति पूरी कविता पर आदि से अन्त तक मंडराती रहती है और इसके साथ ही उसे खोजनेवाले काव्य-नायक की छटपटाहट भी।’ (उप.)। क्रान्ति और कविता में फर्क यह है कि क्रान्ति तो क्रान्ति में लीन हो जाती है, किन्तु कविता कविता में लीन नहीं होती, उस पर मंडराती रहती है। सबसे बड़ा चमत्कार यह है कि काव्य-नायक छटपटाता ही रह जाता है; उसके पल्ले न क्रान्ति पड़ी, न कविता।
+अस्मिता भी खूब है। पूरी बहुरूपिया है। कब कौन सा रूप धरेगी, कोई नही कह सकता। कहीं क्रान्ति है, कहीं कविता है, कहीं व्यक्तित्व है, और काव्य-नायक को खूब ही छकाती है। इसलिए वह आधुनिक मानव की सबसे ज्वलन्त समस्या
+ 
+231
+17. जनक्रान्ति का स्वरूप
+जिस क्रान्ति में क्रान्ति विलीन होती है, वह क्रान्ति किस प्रकार की है? मुक्तिबोध को समझने में लोग कैसी-कैसी गलतियाँ करते हैं, उन पर प्रकाश डालते हुए नामवरसिंह कहते हैं : ‘कोई मुक्तिबोध को एकदम सशस्त्र क्रान्ति का समर्थक घोषित कर रहा है तो किसी की राय में वे रहस्यवाद और अस्तित्ववाद के साथ मार्क्सवाद के समन्वय का असफल प्रयत्न करते हैं।’ (पृष्ठ 245)। 'चकमक की चिनगारियाँ' से आग भभकने के बारे में पंक्तियाँ उद्धृत करके कहते हैं कि ‘यह आग क्रान्ति है और ये पंक्तियाँ क्रान्ति का आह्वान है।’ (पृष्ठ 247)। नामवरसिंह ने यह स्पष्ट नहीं किया कि यह किस तरह की क्रान्ति है, एकदम सशस्त्र या एकदम अशस्त्र, या दोनों के बीच की। आगे बतलाते हैं कि मुक्तिबोध की अधिकांश कविताओं का अन्त 'किसी हड़ताल या जन-आन्दोलन अथवा किसी जनक्रान्ति के आरम्भ से होता है।’ (पृष्ठ 251)। इस जनक्रान्ति शब्द का प्रयोग आगे भी होता है। मुक्तिबोध की कविता का 'मैं' कभी मन की गुहा में पैठता है, कभी अकेलेपन की निराशा में डूबता है और कभी 'जनक्रान्ति के स्वप्न में डूबकर मुक्ति का अनुभव करता है।’ (पृष्ठ 259)। इस जनक्रान्ति की कही कोई व्याख्या नहीं की गई किन्तु मुक्तिबोध की कविताओं में यह क्रान्ति सशस्त्र अवश्य है, भले ही ‘एकदम सशस्त्र’ न हो। 'अंधेरे में' कविता में जिस जनक्रान्ति का चित्रण वह करते हैं, उसमें बहुत बड़े अस्त्र-शस्त्र नहीं हैं, फिर भी-
+मकानों के छत से 
+गाडर कूद पड़े धम से। 
+घूम उठे खम्भे 
+भयानक वेग से चल पड़े हवा में। 
+दादा का सोंटा भी करता है दाँवपेंच 
+नाचता है हवा में 
+गगन में नाच रही कक्का की लाठी। 
+यह किसी अहिंसक जन-आन्दोलन का चित्र नहीं है। 
+‘भूल-गलती' कविता में एक व्यक्ति का चित्रण है जो शहरों से दूर घाटियों और दरों में फौज इकट्ठा करता है। समाज में एक ओर जहाँ तमाम लोग व्यवस्था से समझौता कर रहे हैं, वहाँ यह अकेला व्यक्ति सैन्य-संगठन कर रहा है:
+लेकिन, उधर उस ओर, 
+कोई, बुर्ज के उस तरफ जा पहुंचा, 
+अंधेरी घाटियों के गोल टीलों, घने पेड़ों में 
+कहीं पर खो गया, 
+महसूस होता है कि वह, बेनाम
+ 
+232
+बेमालूम दरों के इलाके में 
+(सच्चाई के सुनहले तेज अक्सों के धुंधलके में) 
+मुहइया कर रहा लश्कर। 
+स्पष्ट ही यहाँ छापेमार दस्तों के संगठन का चित्र खींचा गया है। 
+‘चाँद का मुंह टेढ़ा है संग्रह की कविताओं के अलावा 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण के लिए उन्होंने जो 'एक आत्म-वक्तव्य' नाम की कविता भेजी थी, उसमें कहते हैं:
+काली-काली गलियों में 
+फिरती हुई आदमी की शक्ल, 
+अच्छा है कि अँधेरे में इलाकाबदर 
+मैं हूँ जवाबी गदर, 
+जिससे कि और ज्यादा तैयारियाँ कर 
+आज नहीं कल फूट पडूंगा जरूर,
+जरूर!
+असंख्यक इत्यादिजनों का मैं भाग
+इसलिए, अनदिखें,
+सुलगाता धीरे से आग। 
+दूसरों को दिखाई दिये बिना, यानी शासक वर्ग की आँखों से ओझल होकर, किन्तु जनसाधारण का भाग बनकर, कवि जो आग सुलगाता है, वह अहिंसात्मक नहीं है। वह स्वयं को जवाबी गदर कहता है। उसकी राय में सशस्त्र दमन का जवाब देना आवश्यक है। और इससे पहले मुक्तिबोध ने बंगाल के अकाल पर एक कविता लिखी थी 'अपने कवि से'। इस कविता में बंगाल के अकाल के अलावा वह विश्व-व्यापी फासिस्ट-विरोधी सशस्त्र संग्राम का स्मरण करते हैं। मानव प्राण में उन्हें अभिराम शब्दित युद्ध-दुन्दुभि सुनाई देती है। मानव की विशाल विराट् सत्ता अब बेरोक हो गयी है, और-
+उसके प्राण के अन्दर बने गहरे अनेक दराज, 
+उनमें से निकलते हैं रिवाल्वर लक्ष्य उत्सुक क्षुब्ध, 
+देशी और विदेशी शत्रुओं के मस्तकों पर लुब्ध। 
+रिवाल्वर शब्द का प्रयोग प्रतीक-रूप में नहीं है। मुक्तिबोध जिस जनता का चित्रण कर रहे हैं, उसमें प्रतिशोध की भावना है, उसके प्राणों में युद्ध की दुन्दुभि बज रही है। शीत श्यामल सिन्धु पर घृणा का अति भव्य दीपस्तम्भ है। उसकी संतप्त नीली ज्वाला चारों ओर फैल रही है और-
+बढ़ते जा रहे हैं श्रमिक कृषकों के 
+सुसज्जित युद्ध पोत विशाल,
+ 
+233
+दारुण क्रान्ति की अनिवार्यता के 
+भाग्यमुग्ध प्रतीक। 
+क्रान्ति के इस स्वरूप से नामवरसिंह सहमत न हों, वह अलग बात है, पर मुक्तिबोध सन् 43 से क्रान्ति का सशस्त्र रूप ही देखते आये थे, इसमें सन्देह नहीं। इसमें भी सन्देह नहीं कि इस क्रान्ति का संगठन करनेवाली कोई क्रान्तिकारी पार्टी नहीं है। अनेक कविताओं में जनक्रान्ति का उल्लेख है, कहीं भी पार्टी के रूप में क्रान्तिकारियों के संगठन का उल्लेख नहीं है। हर जगह क्रान्ति करनेवाला, क्रान्ति की प्रेरणा देनेवाला, क्रान्ति का संगठन करनेवाला एक ही व्यक्ति है, वह है कविताओं का नायक। उसे आप मुक्तिबोध मानें चाहे उनसे भिन्न कोई और व्यक्ति। यह क्रान्ति किसी पार्टी-संगठन के बिना स्वत:स्फूर्त ढंग से होती है और कविता का नायक उसका स्रष्टा या द्रष्टा होता है। क्रान्ति चाहे सशस्त्र हो और चाहे नि:शस्त्र, और चाहे दोनों का मिला-जुला रूप हो, मार्क्सवादी धारणा के अनुसार वह एक क्रान्तिकारी पार्टी संगठित किये बिना सम्पन्न नहीं हो सकती। मुक्तिबोध के चिन्तन का केन्द्र है व्यक्ति। इस व्यक्ति को समझने के लिए, उसके आत्मसंघर्ष, उसकी सम्भावनाओं के विवरण के लिए, वर्ग और समाज पाश्र्व भूमि में चित्रित किये जाते हैं, केन्द्र भूमि में रहता है व्यक्ति।
+18. भाष्यकार की समस्याएँ
+नामवरसिंह के अनुसार सामाजिक यथार्थ का तीसरा स्तर उन कवियों ने झन-झनाया था जिनमें एक ओर मध्यमवर्गीय संस्कारों की कटु अतृप्ति थी तो दूसरी ओर नवीन सामाजिक चेतना को ग्रहण करने की ललक भी थी। इस अन्तर्द्धन्द्व ने इन संवेदनशील कवियों की अभिव्यक्ति को अस्पष्ट और उलझनपूर्ण बना दिया। नामवरसिंह ने जब ‘हिन्दी कविता के पिछले दस वर्ष' लेख लिखा था, तब तक मुक्तिबोध की अनेक महत्वपूर्ण कविताएँ प्रकाशित न हुई थीं। किन्तु यह नहीं कहा जा सकता कि उनकी प्रारम्भिक कविताएँ अस्पष्ट हैं और बाद की कविताओं में स्पष्टता आ गई है। न यह कहा जा सकता है कि पहले जहाँ अन्तर्द्वन्द्र था, वहाँ बाद को वह समाप्त हो गया है। मुक्तिबोध स्वयं इस अन्तर्द्वन्द्ध से परिचित थे और 'तार सप्तक' के दूसरे संस्करण में उन्होंने अपने अभ्यन्तर लोक की दु:स्थिति का उल्लेख किया है। पहले की अपेक्षा, उनके अनुसार, उनकी अन्तर्मुख दशाएं और भी दीर्घ और गहन होती गई। नामवरसिंह ने यह समझने का प्रयत्न नहीं किया कि ये दीर्घ और गहन होती हुई अन्तर्मुख दशाएँ क्या हैं, कविता में कैसे व्यक्त होती हैं, मुक्तिबोध के व्यक्तित्व से इनका क्या सम्बन्ध है। कविता में जहाँ आत्मग्रस्तता, आत्मभर्त्सना दिखाई देती है, वहाँ वह उसे कवि के व्यक्तित्व से अलग कर देते हैं। किन्तु मुक्तिबोध कहते हैं कि ‘इस आत्मप्रस्तता के बावजूद और
+ 
+234
+शायद उसको साथ लिये-लिये मेरा आत्मसंवेदन समाज के व्यापकतर छोर छूने लगा।’ अन्तर्द्वंन्द्ध समाप्त नहीं होता। समाज के व्यापकतर छोर छूने की क्रिया आत्मग्रस्तता के बावजूद, और उसको साथ लिये हुए, संपन्न होती है। यदि अस्पष्टता का सम्बन्ध अन्तर्द्वन्द् से है तो वह बाद की कविताओं में भी मिलनी चाहिए।
+किन्तु ‘कविता के नये प्रतिमान' में नामवरसिंह कहते हैं: ‘अँधेरे में वस्तुओं को मूर्तिमान करने की विशेष क्षमता इसलिए होती है कि आसपास की बहुत-सी वस्तुएँ ओझल हो जाती हैं, इसलिए अभीष्ट वस्तुएँ विशेष रूप से उद्भासित होती हैं।’ (पृष्ठ 238)। उद्भासित कौन करता है? प्रकाश ही वस्तुओं को उद्भासित कर सकता है। यह प्रकाश या तो बाहर की दुनिया में होगा, और उस हालत में अन्धकार का प्रसार आंशिक होगा, या फिर वह प्रकाश-विशेष देखने वाले की आँखो में होगा। मुक्तिबोध स्वयं फैन्टेसी की अस्पष्टता से परिचित थे। उनका मत था : ‘यथार्थ के प्रति बहुत बार न केवल अयथार्थ दृष्टिकोण दिखाई देता है, वरन् यथार्थ को उपस्थित करने का तरीका काल्पनिक तथा फैन्टेसी-प्रधान भी हो सकता है। इसका फल यह होता है कि यथार्थ अपनी विकृतावस्था में उपस्थित होता है-इतना कि बहुत बार उसे पहचानना भी मुश्किल हो जाता है। उस पर वृथा दार्शनिकता, अति मनोवैज्ञानिकता, अस्पष्ट प्रतीक-विधान तथा अर्थहीन भावुकता के आवरण पर आवरण चढ़ाये जाते हैं।’ (कामायनी; एक पुनर्विचार, पृष्ठ 18)। मान लीजिए, दार्शनिकता हो किन्तु वृथा न हो, मनोवैज्ञानिकता हो किन्तु उसकी अति न हो, प्रतीक-विधान हो किन्तु अस्पष्ट न हो, भावुकता हो पर अर्थहीन न हो, तब भी यथार्थ अपनी प्रकृत अवस्था में दिखाई न देगा। फैन्टेसी का लक्षण ही है कि यथार्थ विकृत और परिवर्तित होकर उपस्थित होता है।
+शायद मुक्तिबोध की कुछ रचनाएँ स्वप्नकथा हैं जिन्हें लोगों ने फैन्टेसी समझ लिया है। नामवरसिंह अपनी उक्त पुस्तक के दूसरे संस्करण में दोनों में सूक्ष्म भेद करते हुए कहते हैं: ‘एक बात और ध्यान देने योग्य है कि ‘एक स्वप्न कथा' स्वप्न नहीं बल्कि ‘फैन्टेसी' में रची हुई कविता है, जिसकी रचना-प्रक्रिया पर मुक्तिबोध ने 'एक साहित्यिक की डायरी' के अन्तर्गत 'तीसरा क्षण' में विस्तार से लिखा है।’ (पृष्ठ 256)। जहाँ तक मुक्तिबोध का सम्बन्ध है, वह फैन्टेसी और स्वप्न को पर्यायवाची शब्दों की तरह प्रयुक्त करते हैं। 'एक अन्तर्कथा मे' कहते हैं:
+मैं विचरण करता सा हूँ एक फैन्टेसी में 
+यह निश्चित है कि फैन्टेसी कल वास्तव होगी।
+जैसे कहते हैं स्वप्न सच होगा, वैसे ही फैन्टेसी वास्तव होगी। ऊपर उद्धत की हुई पंक्तियो के आगे-चार पंक्तियों बाद-मुक्तिबोध फैन्टेसी को सपना मानकर कहते हैः
+ 
+235
+सपने से जगकर पाता हूँ सामने वहीं 
+बरगद के तने सरीखी (इत्यादि)।
+हो सकता है कि जो सूक्ष्म भेद नामवरसिंह करते हैं, वह मुक्तिबोध के लिए अगोचर रहा हो; किन्तु नामवरसिंह स्वयं भी मानते हैं कि स्वप्नकथा फैन्टेसी का एक प्रकार मात्र है! (पृष्ठ 239)। मुख्य प्रश्न यह है कि 'अंधेरे में' कविता स्वप्नकथा है या फैन्टेसी। नामवरसिंह कहते हैं: ‘कथन-शैली की दृष्टि से 'अँधेरे में' एक स्वप्न-कथा है। हिन्दी में कविता के अन्तर्गत फैन्टेसी के उपयोग के लिए मुक्तिबोध विख्यात हैं, किन्तु इस उपयोग की कलात्मक सार्थकता पर बहुत कम विचार किया गया है।’ (पृष्ठ 239)। फैन्टेसी की कलात्मक विशेषता क्या है? ‘मुक्तिबोध की दृष्टि में कविता के अन्तर्गत फैन्टेसी के प्रयोग की सबसे बड़ी सुविधा यह है कि लेखक वास्तविकता के प्रदीर्घ चित्रण से बच जाता है।’ (उप.)। इस सुविधा का उपयोग कहाँ दिखाई देता है? ‘कहना न होगा कि स्वप्न शैली में कथा कहने के कारण 'अँधेरे में' कविता में काफी मितव्ययिता और सघनता आ गयी है तथा वर्णन के अनावश्यक विस्तार से अंपने आप ही नजात मिल गयी।’ (उप.)। ऐसा प्रतीत होता है कि व्यावहारिक आलोचना में ' नामवरसिंह के लिए भी फैन्टेसी और स्वप्न में कोई महत्वपूर्ण भेद नहीं है।
+फैन्टेसी हो चाहे स्वप्न-कथा, 'अंधेरे में' कविता में ‘हर चीज प्राय: कुछ विकृत, कुछ अन्यथा रूप में दृष्टिगत होती है’ (पृष्ठ 240)। यथार्थ के विकृत रूप धारण करने से मुझ जैसे साधारण पाठकों को कहीं अस्पष्टता जान पड़े तो आश्चर्य नहीं। किन्तु अपनी सधी निगाह से नामवरसिंह अवश्य प्रतीकों के आवरण हटाकर वास्तविकता तक पहुँच जायेंगे। 'अंधेरे में' कविता की व्याख्या करते हुए वह समझा देते हैं कि यहाँ एक ही व्यक्ति दो में विभक्त कर दिया गया है: ‘एक है काव्य-नायक 'मैं' और दूसरा है उसका प्रतिरूप 'वह'।’ (पृष्ठ 236)। अब प्रश्न यह है कि कविता के आरम्भ में जिन्दगी के कमरों में, कौन चक्कर लगाता है, काव्य-नायक 'मैं' या उसका प्रतिरूप ‘वह’ ? नामवरसिंह कहते हैं: ‘ 'अँधेरे में' का काव्य-नायक एक आत्म-निर्वासित व्यक्ति है, जिसके आत्मनिर्वासन का प्रतीक है उसका गुहावास। दोस्तोएव्सकी के 'अन्डरग्राउन्ड मैन' के समान ही यह व्यक्ति भी बाह्य परिस्थितियों से भय खाकर एक तिलस्मी खोह में निवास करता है। कविता का आरम्भ इस तिलस्मी खोह के रहस्यमय दृश्य से होता है, जो अपने प्रभाव में काफी नाटकीय है।’ (पृष्ठ 236)। इन वाक्यों से यही ज्ञात होता है कि जिन्दगी के कमरों में चक्कर लगाने वाला व्यक्ति काव्यनायक है। वह आत्मनिर्वासित है और एक तिलस्मी खोह में रहता है। किन्तु थोड़ी ही देर बाद तिलस्मी खोह वाला व्यक्ति काव्य-नायक सिद्ध नहीं होता; वह उसका प्रतिरूप है ! काव्य-नायक शुरू में आँखों से ओझल है; ‘कौन मनु?' -‘इस प्रश्न
+ 
+236
+के साथ ही जैसे काव्य-नायक प्रकट होता है।’ यदि काव्य-नायक विलम्ब से प्रकट होता है तो आरम्भ में वह तिलस्मी खोह में चक्कर कैसे लगा रहा था? काव्यनायक 'मैं' और प्रतिरूप ‘वह’ को अलग करने के बाद नामवरसिंह ने फिर दोनों को मिलाकर खोह में डाल दिया और 'कौन मनु?’ का प्रश्न उपस्थित होने पर काव्य-नायक को पहली बार प्रकट होते दिखाया। कविता में कोई ऐसी अस्पष्टता नहीं है कि दोनों का भेद दिखाई न दे। जिन्दगी के कमरों में ‘कोई एक’ चक्कर लगाता है। एक है यह ‘कोई’, और दूसरा है उसकी चर्चा करनेवाला। यह चर्चा करने वाला काव्य-नायक है और वह स्वयं खोह में नहीं है।
+नामवरसिंह कहते हैं कि कविता का ‘वह’ काव्य-नायक का उससे जुदा होने वाला प्रतिरूप है। वह कब जुदा होता है? कहते हैं कि 'अँधेरे में' कविता में तीन घटनाओं का वर्णन है: मृतदल की शोभायात्रा, सैनिक शासन और जनक्रान्ति का सूत्रपात; ‘स्पष्टत: पहली दोनों घटनाएँ कवि की दृष्टि में अस्मिता के खोने का वस्तुगत कारण उपस्थित करती हैं।’ (पृष्ठ 238)। ये दोनों घटनाएँ कविता में काफी विलम्ब से घटित होती हैं। उनके घटित होने से पहले ही आत्मनिर्वासित व्यक्ति-‘वह’-खोह में कैसे पहुँच गया? वस्तुगत कारण उपस्थित हुए बाद को, कार्य उपस्थित हो गया पहले ही !
+‘एक स्वप्नकथा' में एक ज्ञानी पूर्वज नदी में पैठकर एक तेजस्वी शिलाखंड निकाल लाया था। इस कविता में एक सागर है जिस पर पुर्तगीज, ओलन्देज फिरंगी लुटेरों के हाथों सधी हुई मीनार है, जिसकी रोशनी बुझी हुई है। ज्ञानी पूर्वज ने इस सागर में गोते लगाकर चमत्कारी पत्थर प्राप्त न किया था। नामवरसिंह ने साम्राज्यवाद के सागर और ज्ञानी पूर्वज की नदी को मिलाकर एक कर दिया। कहते हैं : ‘स्पष्टतः मुक्तिबोध की दृष्टि में जिस तरह 'सहस्त्रों वर्षों से' यह सागर उफनता आया है, उसी तरह सहस्रों वर्षों से उसे थाहकर पत्थर निकालने का भी प्रयास होता आया है। यह पत्थर उतना ही ऐतिहासिक है जितना सागर।’ (पृष्ठ 255)। इसका अर्थ यह हुआ कि साम्राज्यवाद पूंजीवाद के ह्रास की मंजिल नहीं है, वह हजारों साल से विद्यमान है। उनमें डूबकर मुक्तिबोध ज्ञान का पत्थर लाना चाहते हैं। उसी में डूबकर उनके ज्ञानी पूर्वज ऐसा ही पत्थर ला चुके थे। कविता में ज्ञानी पूर्वज की क्रिया का वर्णन इस प्रकार है:
+रह रहकर यह ख़याल आता है
+ज्ञानी एक पूर्वज ने
+किसी रात, नदी का पानी काट,
+मंत्र पढ़ते हुए, गहन जलधारा में
+गोता लगाया था कि
+अंधकार-जल-तल का स्पर्श कर
+ 
+237
+इधर ढूंढ़ उधर खोज
+एक स्निग्ध, गोल-गोल
+मनोहर तेजस्वी शिलाखंड
+तमोमय जल में से सहज निकाला था;
+देव बना, पूजा की।
+वैसे नदी का पानी भी अन्त में जाकर समुद्र में ही मिलता है, इसलिए कोई कहे कि पानी-पानी सब एक हैं, कहीं भी डुबकी लगाओ, मोती मिलना होगा तो मिल ही जायगा, तो बात ठीक है। यदि सागर साम्राज्यवाद है, तो नदी उसकी सहायक हुई। और ये ज्ञानी पूर्वज आर्य थे। इन्होंने द्रविड़ों को पराजित करके उनकी भूमि छीन ली थी। यह साम्राज्यवाद का पूर्व-रूप हुआ। आर्य-विजय-अभियान-सरिता में डुबकी लगाकर ऋषि लोग ज्ञान का मोती ढूंढ़ लाये थे ! उनका यह ज्ञान भी ऐतिहासिक अनुभूति का दूसरा नाम रहा होगा। मुक्तिबोध ने वैदिक आर्यों के बारे में लिखा था कि उन्होंने सृष्टि की शक्तियों में देवरूप देखा, ‘आगे चलकर उन्होंने कण-कण में समाये परमात्मा की भावना की।’ (भारत : इतिहास और संस्कृति, पृष्ठ 17)। कण-कण में परमात्मा समाया हुआ है, यह ज्ञान वैदिक आर्यों को साम्राज्यवाद के सागर (या नदी) में डुबकी लगाने से प्राप्त हुआ !
+नामवरसिंह की एक स्थापना यह भी है कि सागर का प्रतीक गतिशील है, ‘हर नये स्वप्न-चित्र में वह अपना रूप बदलता जाता है।’ (पृष्ठ 256)। इस तरह सागर रूप बदलकर नदी हो जाय तो क्या आश्चर्य ! केवल वह उपचेतन का प्रतीक नहीं हो सकता ! जो भी हो, महत्वपूर्ण प्रश्न यह है कि ज्ञानी पूर्वज को जो चमत्कारी पत्थर मिला था, वह ऐतिहासिक ज्ञान का प्रतीक है या नहीं, और मुक्तिबोध स्वयं जो पत्थर पाना चाहते हैं, वह ज्ञानी पूर्वज के पत्थर से मिलताजुलता है या उससे भिन्न है। नामवरसिंह के अनुसार मुक्तिबोध पूर्णज्ञान की खोज नहीं करते, उन्हें विकासमान ज्ञान चाहिए। ज्ञानी पूर्वज को जो पत्थर मिला, वह ‘उतना ही ऐतिहासिक है जितना सागर। कभी उस पत्थर का रूप धार्मिक था, लेकिन आज भी उसका धार्मिक होना आवश्यक नहीं है।’ (पृष्ठ 255)। रूप बदलते रहते हैं, भूल ज्ञान-तत्व अपनी जगह अटल, अपरिवर्तित बना रहता है ! आत्मा अविनश्वर है, केवल शरीर बदलता रहता है! पत्थर का रूप धार्मिक था, आन्तरिक तत्व नहीं ! पहले यह रूप धार्मिक था, अब धर्म का रूप उतारकर वह अधिक उद्भासित हो उठा है! ‘हाँ, उसकी प्राप्ति में जान का जोखम तब भी था और अब भी है। कहने की आवश्यकता नहीं कि यह ऐतिहासिकता रहस्यवाद नहीं, बल्कि रहस्यवाद का दुश्मन है।’ (पृष्ठ 255)। जो कुछ इतिहास में घटित होता है, वह सब ऐतिहासिक है। बड़े से बड़ा रहस्यवादी भी पैदा होता है, और मरता है, इसलिएं वह इतिहास के बाहर नहीं है। इस हिसाब से वह जो ब्रह्मज्ञान
+ 
+238
+प्राप्त करता है, वह भी ऐतिहासिक है। मुक्तिबोध ने जिस तरह के ज्ञान को पाने की लालसा ‘एक स्वप्न कथा' में व्यक्त की है, वह उक्त पद्धति से ऐतिहासिक कहा जा सकता है, किन्तु उसका ऐतिहासिक भौतिकवाद से कोई सम्बन्ध नहीं है।
+मुक्तिबोध कहते हैं:
+सम्भव है, वह पत्थर 
+मेरा ही नहीं वरन् 
+पूरे ब्रह्माण्ड की केन्द्र-क्रियाओं का तेजस्वी अंश हो। 
+सम्भव है, 
+सभी कुछ दिखता हो उसमें से, 
+दूर दूर देशों में क्या हुआ,
+क्यों हुआ, किस तरह, कहाँ हुआ !! 
+इतने में कोई आ कानों में कहता है-
+ऐसा यह ज्ञानमणि 
+मरने से मिलता है। 
+यानी साम्राज्यवाद के सागर में डुबकी लगाओ, ऐसी डुबकी लगाओ कि निकल न पाओ, डूबो और मर जाओ, तभी वह पत्थर मिलेगा जिसमें सब कुछ दिखता है। यह पत्थर यही नहीं दिखाता कि दूर-दूर देशों में क्या हुआ, वरन् वहपूरे ब्रह्माण्ड की केन्द्र-क्रियाओं का तेजस्वी अंश भी है, वैसे ही जैसे ‘कल जो हमने चर्चा की थी' कविता में आत्मा, धुले सूर्य का छोटा-सा कण, रवि-अन्तर के साक्षात्कारी क्षोभ केन्द्र से सम्बन्धित है, वैसे ही जैसे 'सुमित्रानंदन पंत : एक विश्लेषण' में ऐतिहासिक अनुभूति मनुष्य का सम्बन्ध सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से स्थापित कर देती है।
+नामवरसिंह बड़े भोलेपन से पूछते हैं: ‘यदि मुक्तिबोध को वही पूर्ण ज्ञान अभीष्ट होता जो रहस्यवाद दे सकता है तो फिर इतने तीव्र आत्मसंघर्ष की आवश्यकता क्या थी।’ (पृष्ठ 255-56)। यदि वह मेरा लेख ध्यान से पढ़ेंगे तो इसका उत्तर उन्हें मिल जायगा। उत्तर पाने के पहले ऐतिहासिक और विकासमान ज्ञान तथा रहस्यात्मक अनुभूति और ब्रह्मज्ञान का भेद समझ लेना चाहिए। यदि वह ज्ञानी पूर्वज के पत्थर को ऐतिहासिक मानते रहें और समझते रहें कि केवल उसका 'रूप' धार्मिक था और अब उसका धार्मिक होना आवश्यक नहीं है, ज्ञान के , रूप-परिवर्तन को यदि वह ज्ञान का विकास मानते हैं, तो मेरी बात उनकी समझ में न आयेगी।
+वैसे कोई भी लेख वह ध्यान से अब पढ़ सकते होंगे, इसमें सन्देह है। 'कल जो हमने चर्चा की थी' कविता में एक सूर्यकन्या है। वह कौन है, इसका उल्लेख मैंने 'मुक्तिबोध का आत्मसंघर्ष' लेख में कर दिया था और उसका प्रमाण भी दे दिया था। किन्तु प्रमाण पर उनका ध्यान नहीं गया। सूर्यकन्या के मूलरूप का पता
+ 
+239
+लगाने का श्रेय मुझे देते हुए लिखा : 'कल जो हमने चर्चा की थी' में रहस्यवादी रहस्य का शोध करते-करते डा. शर्मा ने जिस कौशल से मुक्तिबोध की 'सूर्यकन्या' को पोलिश महिला अग्नेश्का में बदल दिया है, उस ‘भौतिकवाद' की जितनी दाद दी जाय, कम है ! इस शोध से मुक्तिबोध के रहस्यवाद का उद्घाटन हो न हो, आलोचना के तिलस्मी, ऐयारी और जासूसी रूप की एक झलक अवश्य मिल जाती है।’ (पृष्ठ 253)। यह तिलस्मी, ऐयारी और जासूसी का काम प्रभाकर माचवे ने किया था। वही अग्नेश्का नाम की महिला को मुक्तिबोध की कविताओं में ढूंढ़ निकालने के लिए उत्तरदायी हैं। अपने पूर्व लेख में मैंने प्रभाकर माचवे के ये वाक्य उद्धृत किये थे : ‘अग्नेश्का से मैंने कहा था मुक्तिबोध की कविता 'लावा' है। वह उनसे मिलने गयी। इसके दो कविताओं में इंगित हैं : 'कल जो हमने बातें की थी' (पृष्ठ 110 से 115) और पृष्ठ 154 पर 'अकेली एक छायामूर्ति' (राष्ट्रवाणी, जनवरी-फरवरी 1965)। 'कल जो हमने चर्चा की थी'-संग्रह के पृष्ठ 110 से 115 तक यही कविता छपी है।
+सूर्यकन्या कौन है, इससे अधिक महत्वपूर्ण प्रश्न यह है कि वह कन्या है भी कि नहीं। नामवरसिंह का विचार है कि कविता में जिस कन्या से चर्चा की बात है, वह मुक्तिबोध स्वयं हैं। इसका प्रमाण यह है कि मुक्तिबोध, हर पहुँचे हुए आदमी की तरह, खुद से बातें करते थे। अन्य रचनाओं में उनका यह 'खुद' पुरुष-रूप में है, यहाँ भाव-विविधता के लिए, उसने कन्या-रूप धारण किया है। वह क्रिया काफी अस्वाभाविक है, ऐसी शंका नामवरसिंह के मन में भी है। काफ़ी सावधानी बरतते हुए लिखते हैं : ‘निस्सन्देह इस कविता में एक बातचीत के तीव्र अनुभव का भावावेग पूर्ण वर्णन है, किन्तु जरूरी नहीं कि यह बातचीत किसी और से, किसी समानधर्मा से ही हुई हो। मुक्तिबोध की अन्य कृतियों की तरह यह बातचीत अपने आप से भी हो सकती है।’ (पृष्ठ 253)। मुक्तिबोध ने सूर्यकन्या को देखकर जो आनन्द प्राप्त किया, उसका बड़ा सरस वर्णन उन्होंने किया है :
+सस्मित निविकार
+मानों आनन्द खड़ा हो,
+अपने भीतर बसा हुआ वह
+सहसा बाहर आकर, सम्मुख चन्द्र खड़ा हो !! 
+इसी मूर्तिमान आनन्द के साथ रहकर, भीतर का भैरवी राग सुनते हुए, काल का चरण रुक जाता है। इसके बाद एक क्रिया और सम्पन्न होती है; यह क्रिया गले लगाने की, आलिंगन की क्रिया है :
+तुमको अपने प्राण दिये औ गले लगाया,
+तुमसे आलिंगन कर
+हमने जो कहा (इत्यादि)।
+ 
+240
+कल्पना कीजिए, मुक्तिबोध स्वयं को युवती रूप में कल्पित करके उसका आलिंगन करते हैं, उसे गले लगाते हैं। इस कविता में जिस तीव्र अनुभत का भावावेवपूर्ण वर्णन है, उसका सम्बन्ध केवल बातचीत से नहीं है। बातचीत के अलावा प्राण देने और गले लगाने की क्रियाएँ हैं। नामवरसिंह कहेंगे-जरूरी नहीं कि मुक्तिबोध ने किसी और को गले लगाया हो। आसियन की क्रिया अपने आप से भी हो सकती है। वह बड़े तपाक से पूछते हैं: ‘क्या इस कविता में मुक्तिबोध वह कह रहे हैं कि कल जो हमने चर्चा की थी वहयोग साधना का कोई रहस्यात्मक अनुवाद था? क्या इस कविता में मुक्तिबोध अग्नेश्का को उत्तर साधिका या योगिनी बनाकर कोई गुह्य साधना करते दिखाई पड़ रहे हैं?’ (पृष्ठ 253)। यह प्रश्न उन्हें प्रभाकर माचवे से करना चाहिए। मैं इतना ही कह सकता हूँ कि मुक्तिबोध को एक प्रेमिका की सख्त जरूरत थी। जैसा कि उन्होंने 'अँधेरे में' कविता के अन्तिम अंश में लिखा है:
+मानों कि कल रात किसी अनपेक्षित क्षण में ही सहसा
+प्रेम कर लिया हो।
+जीवन भर के लिए !!
+मानो कि उस क्षण
+अतिशय मृदु किन्हीं बाहों ने आकर
+कस लिया था इस भाँति कि मुझको
+उस स्वप्न-स्पर्श की, चुम्बन की याद आ रही है,
+याद आ रही है!!
+अज्ञात प्रणयिनी कौन थी, कौन थी ?
+कमरे में सुबह की धूप आ गई है,
+गैलरी में फैला है सुनहला रविछोर
+क्या कोई प्रेमिका सचमुच मिलेगी ?
+हाय ! यह वेदना स्नेह की गहरी
+जाग गई क्योकर ? 
+नामवरसिंह का विचार है, 'अँधेरे में' कविता मुक्तिबोध की अन्तिम कविता है। ऐसी स्थिति में यह सम्भव है कि 'कल जो हमने चर्चा की थी' का सुख-स्वप्न उन्हें 'अँधेरे में' कविता के दुःस्वप्न के अन्त में याद आ रहा हो। सौन्दर्य की भूख काफी पुरानी थी। 'तार सप्तक' के अपने वक्तव्य में उन्होंने कहा था : ‘मेरे बालमन की पहली भूख सौन्दर्य और दूसरी विश्वमानव का सुख दु:ख-इन दोनों का संघर्ष मेरे साहित्यिक जीवन की पहली उलझन थी।’ यह उलझन उनकी अन्तिम रचनाओं में भी विद्यमान है। आत्मसंघर्ष के अनेक कारण हैं। उनमें एक कारण इस तरह की उलझन है। नामवरसिंह ने कुछ उलझनें अपनी ओर से इसलिए पैदा
+ 
+241
+कर दी हैं कि मुक्तिबोध की सभी रचनाओं के लिए उन्होंने एक ढाँचा बना लिया है जिसका सम्बन्ध आत्मनिर्वासन से है। हर कविता को वह इस ढाँचे में काट छाँटकर फिट कर देते हैं। उनके विचार से ‘मुक्तिबोध की अधिकांश कविताओं का अन्त किसी हड़ताल या जन-आन्दोलन अथवा किसी जनक्रान्ति के आरम्भ से होता है और काव्य-नायक कभी तो उस आन्दोलन या क्रान्ति का द्रष्टा मात्र होता है, और कभी उसका प्रेरक। जो भी हो किसी न किसी रूप में काव्य-नायक उस घटना से अपना लगाव जरूर महसूस करता है। इस तरह आत्म-संघर्ष की परिणति अन्तत: सामाजिक संघर्ष में होती है। कुल मिलाकर मुक्तिबोध के सम्पूर्ण साहित्य के तथ्य का बुनियादी ढाँचा यही है। यह सही है कि प्रत्येक रचना में यह पूरा ढाँचा नहीं आ सका है, किन्तु अपनी आंशिक सीमा में भी हर रचना किसी न किसी प्रकार समग्र कथ्य का आभास अवश्य देती है।’ (पृष्ठ 251-52)। ऐसी कविताएँ जो आत्म-संघर्ष की परिणति सर्वत्र सामाजिक संघर्ष में दिखाएँ, एक ही साँचे की ढली हुई, एकरस और एकांगी होंगी। मुक्तिबोध के काव्य में इससे अधिक विविधता है। उस काव्य पर अपना गढ़ा हुआ साँचा जमा देने के कारण नामवरसिंह को सूर्यकन्या मुक्तिबोध का ही प्रतिरूप जान पड़ती है। वह अनेक कविताओं में खुद से बातचीत करते हैं, इसलिए यहाँ भी करेंगे, भले ही कविता के अन्त में किसी को गले लगाने की बात स्पष्ट लिखी हो। इसीलिए नामवरसिंह ने 'अँधेरे में' कविता का जो गद्य-रूपान्तर प्रस्तुत किया है, उसमें प्रणयिनीवाली बात का उल्लेख करना उन्होंने अनावश्यक समझा।
+19. मार्क्सवाद की सीमाओं का अतिक्रमण
+नामवरसिंह के लिए मुक्तिबोध की रचनाओं में अस्तित्ववाद, रहस्यवाद, मनोविश्लेषणशास्त्र जैसी चीजों का कहीं कोई प्रभाव नहीं है। फिर भी उनमें आत्मसंघर्ष है तो इसका कारण यही हो सकता है कि वह मार्क्सवाद को विकसित करने के प्रयत्न में लगे रहते हैं। इस प्रयत्न में आत्मसंघर्ष से होकर गुजरना पड़ता है। इसमें उन्हें सफलता मिलती है और वे मार्क्सवाद की सीमाएँ लाँघ जाते हैं। नामवरसिंह ने यह नहीं बताया कि ये सीमाएँ कौन सी हैं जिन्हें लाँघना बहुत जरूरी है। जब से मार्क्सवाद का जन्म हुआ, तब से अनेक विद्वान् उसकी सीमाएँ लाँघने का काम करते रहे हैं। सीमाएँ लाँघकर वे जिस भूमि में पहुँचे, वह भाववाद की भूमि थी। नामवरसिंह मुक्तिबोध के लिए दावा करते हैं कि मध्यवर्ग के सबसे संवेदनशील और जाग्रत व्यक्ति को, अपने सामाजिक उत्तरदायित्व की विशालता के सामने, ‘आत्मसाक्षात्कार का पीड़ा भरा बोध भी तुच्छ लगता है।’ (पृष्ठ 258)। जो तुच्छ लगता है, उसी के कारण आत्मसंघर्ष उत्पन्न होता है ! ‘आत्मसंघर्ष इस पीड़ा की उपज है।’ यह आत्मसंघर्ष अस्तित्ववादी आत्मपीड़न से भिन्न
+ 
+242
+ही नहीं है, बल्कि ‘उससे बहुत आगे बढ़कर मार्क्सवादी सिद्धान्त और कर्म की सीमा में प्रवेश करता है।’ (पृष्ठ 258-59)। मार्क्सवादी सिद्धान्त और कर्म की सीमा में प्रवेश करने से पहले वह किसकी सीमा में था, यह स्पष्ट नहीं बताया। यदि मार्क्सवादी दायरे के भीतर ही यह आत्मसंघर्ष पैदा होता तो उसकी सीमा में प्रवेश करने का प्रश्न ही न होता। खैर, एक बार प्रवेश कर लेने पर आत्मसंघर्ष मार्क्सवाद की सीमाएँ पार कर जाता है। मुक्तिबोध के लिए नामवरसिंह कहते हैं : ‘वे मार्क्सवाद के साथ रहस्यवाद के समन्वय का प्रयत्न नहीं करते बल्कि मार्क्सवादी जीवन-दृष्टि के द्वारा इन दोनों की सीमाओं का अतिक्रमण करते हैं।’ (पृष्ठ 259)। मार्क्सवाद की सीमाओं का अतिक्रमण करके अनेक जन रहस्यवाद की भूमि पर पहुँचते हैं। मुक्तिबोध के आत्मसंघर्ष ने मार्क्सवाद की सीमा में प्रवेश किया और फिर सीमा का अतिक्रमण किया, यह बात समझ में आती है; किन्तु रहस्यवाद की सीमाओं में प्रवेश किये बिना ही मुक्तिबोध उसकी सीमाओं का अतिक्रमण कैसे कर गये, यह स्पष्ट नहीं है।
+मार्क्सवाद की सीमाएँ लाँघकर स्वयं नामवरसिंह कहाँ पहुँच रहे हैं, इसका विवरण उनके मुक्तिबोध-विश्लेषण में अंशत: प्राप्त हो जाता है। क्रान्ति जनता करेगी। ‘सवाल यह है कि यह नेतृत्व कौन प्रदान करे?’ (पृष्ठ 247)। नामवरसिंह ने महत्वपूर्ण प्रश्न प्रस्तुत किया है। इस प्रश्न का यह उत्तर देते हैं : ‘परम्परा से बुद्धिजीवी वर्ग के लोग ही यह नेतृत्व प्रदान करते आये हैं।’ (उप.)। बुद्धिजीवी वर्ग यानी मध्यवर्ग। यह बुद्धिजीवी वर्ग सत्ता के हाथों बिका हुआ है, फिर भी कुछ लोग अभी जिन्दा हैं जो बिके हुए लोगों से भिन्न हैं। इनकी विशेषता यह है कि ‘ये न तो सत्ता से समझौता करने के लिए तैयार हैं और न असंगता का मार्ग ही अपनाना चाहते हैं, मुक्तिबोध के शब्दों में ये 'आत्मचेतस् भी हैं और ‘विश्वचेतस् भी।’ (पृष्ठ 248)। जो सत्ता से समझौता न करे, वह आत्मचेतस् हुआ। जो असंगता का मार्ग न अपनाये, वह विश्वचेतस् हुआ। इसमें कोई बुराई दिखाई नहीं देती किन्तु ‘इसीलिए इनमें भयानक आत्मसंघर्ष चलता रहता है।’ (उप.)। ऐसा प्रतीत होता है कि जो समझौता न करे और सामाजिक संघर्ष में असंग न रहे, उसमें आत्मसंघर्ष का जन्म होगा ही। इस आत्मसंघर्ष की भयानकता का कारण शायद ऐसे लोगों की कुछ कमजोरियाँ हैं जिनका स्पष्ट उल्लेख नहीं है। अगले वाक्यों से यह विदित होता है कि बुद्धिजीवियों में पूंजीपतियों, किसानों और मजदूरों के बेटे नहीं हैं। सारे बुद्धिजीवी मध्यवर्ग के हैं। ‘अपने वर्ग की स्वाभाविक मध्यवर्गीय कमजोरियाँ इनमें भी हैं किन्तु इन्हें अपनी कमजोरियों का पूरा एहसास है।’ (उप.)। इनकी बौद्धिकता का यह हाल है कि अपने अलावा इन्हें समाज में और कहीं कोई क्रान्तिकारी शक्ति दिखाई नहीं देती। इसलिए इनमें गहरे अपराधबोध का जन्म होता है। नामवरसिंह के अनुसार इनमें आत्म-समीक्षा बड़ी तीव्र होती
+ 
+243
+है। इसका परिणाम यह होता है कि वर्तमान व्यवस्था के बने रहने के लिए अपने आपको जिम्मेदार ठहराते हैं, फिर इसका परिणाम यह होता है कि वे गहरे अपराधबोध से पीड़ित रहते हैं। पुन: इस अपराध-बोध का परिणाम होता है कि वे उस व्यवस्था को तोड़ने के लिए ‘स्वयं भी टूटने को तैयार दिखते हैं।’ (उप.)।
+पूंजीवाद के विकास के साथ मध्यवर्ग के कुछ लोग ऊपर की ओर खिचकर पूंजीपतियों के नजदीक पहुँचते हैं; और बहुत-से लोग नीचे की ओर खिसककर सर्वहारा वर्ग के नजदीक पहुँचते हैं। पूंजीवादी व्यवस्था के विकास का यह नियम है। उस व्यवस्था को तोड़नेवाले लोग स्वयं टूटें, इसका कोई कारण नहीं। जो अलगाव आधुनिक जीवन की सबसे ज्वलन्त समस्या है, उसका आलम्बन मुक्तिबोध के साहित्य में निम्न मध्य वर्ग है। इस वर्ग के बारे में नामवरसिंह की राय यह है: ‘वैसे, वर्ग के रूप में निम्न मध्यवर्ग के रूप में निम्न मध्यवर्ग को लेकर मुक्तिबोध को कोई मुगालता नहीं है। ‘विपात्र' के 'बॉस' के दरबार में शिक्षित मध्यवर्गीय व्यक्तियों के व्यवहार का यथार्थ चित्र इस वर्ग के सामूहिक नपुंसकत्व की स्पष्ट घोषणा करता है।’ (पृष्ठ 25.)। क्रान्ति का नेतृत्व कौन करेगा? बुद्धिजीवी लोग। ये बुद्धिजीवी किस वर्ग के हैं? निम्न मध्य वर्ग के। इस निम्न मध्यवर्ग की विशेषता क्या है? यह वर्ग नपुंसक है। नपुंसकता के बावजूद ‘इसी वर्ग में मुक्तिबोध को सम्भावना के बीज भी दिखाई पड़ते हैं’। (उप.)। इसका अर्थ यह हुआ कि मध्य वर्ग चाहे जितना निकम्मा हो, क्रान्ति का नेतृत्व इसी वर्ग के बुद्धिजीवी करेंगे। नामवरसिंह मार्क्सवाद की सीमाओं का अतिक्रमण करके जिस भूमि पर पहुँचते हैं, वह पूर्व परिचित मध्यवर्गीय चिन्तन की भूमि है। इस वर्ग का बुद्धिजीवी अपने को बहुत बड़ी क्रान्तिकारी शक्ति मानता है। उसके लिए सामाजिक विकास में क्रान्तिकारी शक्ति वह वर्ग नहीं है जो उत्पादन में प्रत्यक्ष भाग लेता है। क्रान्तिकारी शक्ति है मध्यवर्गीय बुद्धिजीवी जो इस उत्पादन-प्रक्रिया से तटस्थ रहता है। नामवरसिंह के इस चिन्तन को कोई मार्क्सवाद का विकास न माने तो वह नाराज होते हैं। उनका तर्क यह है: मार्क्सवाद का विकास सम्भव है, जब तुम यह मानते हो तो मैंने जो मार्क्सवाद का विकास किया है, उसे क्यों नहीं मानते? मुक्तिबोध की आड़ में अपनी स्थापना प्रस्तुत करते हुए कहते हैं: ‘मार्क्सवाद पूर्ण ज्ञान का दावा नहीं करता, इस बात का एहसास मुक्तिबोध को उन लोगों से कहीं ज्यादा था जो तोतरटन्त इस वाक्य को दोहराते रहने के बावजूद व्यवहार में मार्क्सवाद के लिए ही पूर्ण ज्ञान का दावा नहीं करते बल्कि मार्क्सवाद के बारे में अपने पूर्ण ज्ञान का भी दावा करते हैं।’ (पृष्ठ 256)।
+जो लोग मार्क्सवाद के बारे में अपने पूर्ण ज्ञान का दावा करते हैं, उन्हें भारत का स्वाधीनता-संग्राम कैसा दिखाई देता है? उन्हें सारा स्वाधीनता-संग्राम सन्तुलन का नाटक दिखाई देता है। और वामपक्षी दल कैसे दिखाई देते हैं? वामपक्षी दल
+ 
+244
+नेहरू-युग के अन्तर्विरोध से पीड़ित हैं। जिसे ये दल सत्य समझते थे, वह भ्रम था; ‘अनेक वामपक्षी राजनीतिक दल बहुत दिनों तक इस भ्रम के शिकार रहे।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 16)। पूर्ण ज्ञान की ऊँचाई से सारा स्वाधीनता-आन्दोलन और उसके साथ अनेक वामपक्षी दल एक निरर्थक स्वाँग करते दिखाई देते हैं। ऐसी है मार्क्सवाद के पूर्ण ज्ञान की ऊँचाई !
+पर क्या यह सच है कि मुक्तिबोध जिस तरह के व्यक्तियों का आत्मसंघर्ष चित्रित करते हैं, वे सत्ता से समझौता करने को तैयार नहीं होते ? ‘भूल-ग़लती' कविता में जो लिखा है
+कतारों में खड़े खुदगर्ज बाहथियार
+बख्तरबन्द समझौते-
+ये समझौते किस वर्ग के लोग करते हैं और इनसे आत्मसंघर्ष का सम्बन्ध है या नहीं? ‘चम्बल की घाटी में' कविता में आत्मसंघर्ष की काफी चर्चा है। समझौतों से आत्मसंघर्ष का सम्बन्ध इस प्रकार है :
+भीतरी दरों के अँधेरे में चलते हैं पैर,
+इतने कुछ ओझल
+कि जान नहीं पाते हैं हाथ;
+इतने कुछ गुप्त
+कि जान नहीं पाता है मुख,
+वहाँ, किसी पाताली थाह में
+समझौते... और
+साझे हैं चुप
+ठीक उन्हीं से कि
+जिनसे विरक्ति
+जिनके प्रति रहा आया
+भीतरी विरोधो का जोर !!
+आदतन
+हाँ, हाँ आदतन
+बुराई की उपेक्षा
+अपने ही कारण,
+जिसको कि अनदेखा
+करते ही रहने का धन्धा है तुम्हारा,
+उसको बढ़ाने में तुम्हारा भी योग है।
+पाताली समझौता उसी से है गहरा। 
+ये बातें हवा ने टीले से कही हैं। कविता का नायक यह टीला है। उसके आत्म
+ 
+245
+संघर्ष का कारण यह है कि वह समझौता तोड़कर अपने से भिन्न वर्ग में मिलना तो चाहता है पर मिल नहीं पाता। इसी तरह 'एक स्वप्न कथा' में-इसलिए, मुझे इस तमाकार पानी से समझौता करना है।
+नामवरसिंह ने यह मान लिया है कि मुक्तिबोध की कविताओं का नायक समझौता नहीं करना चाहता; इसीलिए समझौते के कारण जो आत्मसंघर्ष पैदा होता है, उसे वह देख नहीं पाते, इसलिए अपना वर्ग छोड़कर, सर्वहारा वर्ग के साथ रहकर, अपने व्यक्तित्व को बदलने की जो समस्या है, वह उनकी आँखो से ओझल रहती है।
+मुक्तिबोध निम्न मध्यवर्ग को भले न छोड़ पाएँ, पर वह बहुत अच्छी तरह जानते हैं कि समाज का प्रमुख क्रान्तिकारी वर्ग सर्वहारा है। इसीलिए 'अँधेरे में' कविता में बुद्धिजीवी युवक अपने आप व्यक्तित्व-परिवर्तन नहीं करते। यह काम करते हैं मजदूर प्रतीक है साँवले रंग का एक बलवान लुहार। उसने कंडों की आग जलाकर लोहे का चक्का गरम किया है। उसके सहयोगी, ‘कुछ बलवान जन साँवले मुख के’, घन मार मारकर, लाल लोहे की पट्टी लकड़ी के चक्के पर ‘जबरन’ चढ़ाते हैं। इस प्रतीक का भाष्य यह है:
+आत्मा के चक्के पर चढ़ाया जा रहा 
+संकल्प शक्ति के लोहे का मजबूत 
+जवलन्त टायर !! 
+वेदना की जिन नदियों में श्रमिक का सन्ताप डूबा है, उसका जल पीकर युवकों में व्यक्तित्वान्तर होता है। आत्मसंघर्ष इसलिए होता है कि मध्यवर्ग की भूमि छोड़ना कठिन है। इसका यह अर्थ नहीं है कि मुक्तिबोध के अनुसार क्रान्ति का नेतृत्व मध्यवर्ग के बुद्धिजीवी ही कर सकते हैं। इस तरह की स्थापनाएँ नामवरसिंह की अपनी हैं। मुक्तिबोध की कविताओं में बुद्धिजीवियों को क्रान्ति का पाठ पढ़ानेवाले दूसरी तरह के लोग विद्यमान हैं।
+इसी तरह 'मुझे याद आते हैं कविता में श्रमिक वर्ग के प्रतीक लुहार का चित्रण है :
+कभी मांसपेशियों के लौह कर्मरत 
+मजूर लोहार के अथाह बल 
+प्रकाण्ड हथौड़े की 
+दीख पड़ती है चोट। 
+निहाई से उठती है लाल लाल 
+अंगारी तारिकाएँ बरसती हैं जिसके उजाले में कि 
+एक अति भव्य देह 
+प्रचंडः पुरुष श्याम
+ 
+246
+मुझे दीख पड़ता है
+क्षेम में, शक्ति में मुस्कराता खड़ा सा l
+...लगता है मुझे वह-
+काल मूर्ति,
+क्रान्तिशक्ति, जनयुग !! 
+यहाँ मुक्तिबोध मार्क्सवाद की सीमाओं में प्रवेश करते हैं। वे अतिक्रमण करते हैं निम्न वर्ग की सीमाओं का। यह सोचना गलत होगा कि क्रान्ति के नेतृत्व के लिए उनके सामने मध्यवर्ग के बुद्धिजीवियों को छोड़कर कोई दूसरा वर्ग था ही नहीं। और यह सोचना भी मलत है कि निम्न मध्यवर्ग सामूहिक रूप से नपुंसक है। मुक्तिबोध के काव्यकाल में, उससे पहले और बाद को, भारत के हजारों क्रान्तिकारी युवक इसी वर्ग में उत्पन्न हुए हैं। उन्होंने किस तरह की क्रान्ति की, क्रान्ति की समस्याओं को उन्होंने सही समझा या गलत, वह प्रश्न अलग है। पर जिस निम्न मध्यवर्ग ने उन्हें जन्म दिया, वह सामूहिक रूप से नपुंसक नहीं था।
+20. कला का विकास
+मुक्तिबोध की काव्यकला क्रमश: विकसित हुई है। उनकी बाद की कविताओं में अपेक्षाकृत अधिक नाटकीयता है किन्तु वह मूलत: आत्मगत भावों, मनोदशाओं और निकटवर्ती परिवेश के चित्रकार हैं। नाटकीय कविताओं में सामान्यत: एक ही व्यक्ति बोलता है। दूसरे व्यक्तियों की बातचीत जहाँ-तहाँ उसी एक वक्ता के माध्यम से प्रस्तुत की जाती है। 'अँधेरे में' कविता में काव्यनायक आदि से अन्त तक बोलता है, उसका आदर्श प्रतिरूप एक बार भी नहीं बोलता। गाँधीजी, या विभाजित व्यक्तित्व वाला पागल, जो कुछ कहते हैं, उसे पाठक काव्य-नायक के माध्यम से ही सुनता है। आसमानी आवाजों की तरह कहीं किसी पक्षी ने क्या कहा, वह सब वक्ता के माध्यम से पाठक सुनता है। यह कला मुक्तिबोध की कहानी-कला से मिलती-जुलती है। अधिकांश कहानियों में लेखक है और उसका एक मित्र है। दोनों की बातचीत कथा का मुख्य भाग होती है। यह बात 'एक साहित्यिक की डायरी' की रचनाओं में भी देखी जाती है। कहीं-कहीं आदि से अन्त तक लेखक ही बोलता है जैसे कि 'एक लम्बी कविता का अन्त' नाम की गद्य रचना में। इसी तरह 'कल जो हमने चर्चा की थी', इस कविता में चर्चा का पूरा विवरण कवि ही प्रस्तुत करता है। जिससे चर्चा की थी, वह नेपथ्य में रहता है। (या रहती है)। इसी प्रकार 'ब्रह्मराक्षस' में आदि से अन्त तक कवि ही बोलता है। इस दृष्टि से मुक्तिबोध की ये कविताएँ अंग्रेज कवि ब्राउनिंग की उन रचनाओं से मिलती-जुलती हैं जिन्हें ड्रमेटिक मोनोलोग कहा जाता है।
+ऐसी कविताओं का नाटकीय तत्व बहुत सीमित रहता है। मूल वक्ता के
+ 
+247
+अलावा अन्य पात्र जहाँ-तहाँ केवल झलक दिखाते हैं. कवि विभिन्न पात्रों का संघर्ष चित्रित नहीं करता, वह मुख्यत: काव्य-नायक का अन्तर्द्वन्द्ध चित्रित करता है। विभिन्न रचनाओं के कथा-नायक एक दूसरे से मिलते-जुलते हैं। यह पहचानना मुश्किल नहीं है कि मुक्तिबोध अपनी कहानियों और कविताओं में स्वयं को केन्द्रभूमि में रखते हैं। रचनाओं के 'मैं' द्वारा वह अपनी बात कहते हैं यद्यपि यह अनिवार्य नहीं है कि वह अन्य पुरुष के माध्यम से न बोलें अथवा उनका 'मैं' जहाँ-तहाँ अन्य पुरुष के लिए प्रयुक्त न हो। जैसा उनका आत्मकेन्द्रित व्यक्तित्व है, वैसा ही आत्मकेन्द्रित उनका काव्य है। अपनी मनोदशाओं, अपने अन्तर्द्वन्द्ध का चित्रण कवि का प्रधान लक्ष्य है। इसलिए नाटकीय रूप के बावजूद मुक्तिबोध की काव्य भूमि मुख्यत: प्रगीत भूमि है। 'चाँद का मुंह टेढ़ा है संग्रह में अनेक कविताएँ प्रगीतात्मक हैं जैसे ‘मुझे पुकारती हुई पुकार', 'मुझे कदम-कदम पर', 'मैं तुम लोगों से दूर हूँ।' इत्यादि।
+उनकी कविताओं का अध्ययन करते समय उनकी बिम्ब-योजना पर ध्यान देना आवश्यक है। बिम्बों का प्रतीकार्थ बौद्धिक स्तर पर बदलता रहता है किन्तु बिम्ब स्वयं बहुत कम बदलते हैं। इसका कारण यह है कि बिम्ब चेतना के जिस स्तर पर उभरते हैं, वह बौद्धिक नहीं हैं। मुक्तिबोध की मनोरचना समझने में उनके काव्य की बिम्ब-योजना का अध्ययन सहायक होता है। इस दृष्टि से बंगाल के अकाल पर लिखी हुई उनकी कविता 'अपने कवि से' का महत्व अन्यतम है। इसमें चिमगादड़, भूत, घुटती हुई चीख, विहंगिनी, धूलिकण में पसरता हुआ आसमान, सहस्र-शीर्ष विराट् पुरुष, अँधेरी श्याम गलियाँ, बूढ़े धुंधले लोचन, शीत श्यामल सिन्धु, उस पर दीप-स्तम्भ, समुद्र पर युद्ध पोत, काली छतें, श्याम नाग, श्यामल जटाओं वाले बुजुर्ग दरख़्त यानी बरगद आदि के बिम्ब मुक्तिबोध की बाद की रचनाओं में भी मिलते हैं। इनका सम्बन्ध पाप-स्मृति, भय, दुःस्वप्न, अपराध-बोध आदि से है, जहाँतहाँ इस अन्धकारमय संसार से भिन्न रहस्यवाद के अलौकिक प्रकाश की ओर संकेत करनेवाले बिम्ब हैं। 'तार सप्तक' में ‘आत्म संवाद' कविता की दो पंक्तियाँ हैं:
+हृदय में घुन-सा लगा रहता 
+(पाप यह दारुण जगा रहता)।
+इस कविता के साथ जो गद्य-टिप्पणी दी हुई है, उसमें मुक्तिबोध ने बताया है कि जो पंक्तियाँ ‘कोष्टक में हैं वे यथार्थ आत्म-स्वीकृतियाँ हैं; और जो उसके बाहर हैं वे उसके यथार्थ रैशनलाइजेशन हैं।’ कवि का मन खुद को समझा लेता है कि हृदय में धुन-सा लगा रहता है, और कोई गम्भीर बात नहीं है। असलियत यह है कि कोई दारुण पाप जागता है। 'व्यक्तित्व और खण्डहर' कविता में खण्डहर, अंधकार, अन्धी गुफा, गुफा के गीत, भूत आदि बिम्ब त्रस्त मन से सम्बद्ध हैं। इस तरह के बिम्ब 'अँधेरे में' आदि कविताओं में बार-बार उभरकर आते हैं। 'अन्त
+ 
+248
+दर्शन' कविता में अन्तर से फूटनेवाला रक्त-स्रोत 'अँधेरे में 'कविता में पुनः नये रूप में प्रकट होता है।
+मुक्तिबोध में एक प्रवृत्ति यह है कि बाहर जो कुछ दिखाई देता है, उस पर अपनी भाव-दशा आरोपित करते हैं जैसे ‘मुझे याद आते हैं कविता में बाहर एक पहाड़ है और उसका प्रतिरूप कवि के भीतर है-
+आँखों के सामने, दूर... 
+ढंका हुआ कुहरे से 
+कुहरे में से झाँकता-सा दीखता पहाड़...
+स्याह ! 
+अपने मस्तिष्क के पीछे अकेले में 
+गहरे अकेले में 
+जिन्दगी के गन्दे न-कह-सके-जाने-वाले अनुभवों के ढेर का 
+भयंकर विशालाकार प्रतिरूप !! 
+स्याह ! 
+यह भी एक तरह का पाप-स्मृति-दुःस्वप्न है, निरन्तर जागते रहनेवाला दारुण पाप है। मन की इस स्थिति में बाहर की दुनिया अपने वस्तुगत रूप में दिखाई नहीं देती। मन की आन्तरिक दशा बाहर की दुनिया पर अपना रंग चढ़ा देती है। ऐसा प्रतीत होता है कि इस सम्बन्ध में,-बाह्य जगत् के आत्मगत रूपान्तरण के बारे में-मुक्तिबोध ने एक सिद्धान्त रच लिया था।
+'नयी कविता का आत्मसंघर्ष' निबन्ध में कहते हैं: 
+‘हमारे जन्मकाल से ही शुरू होनेवाला हमारा जो जीवन है, वह बाह्य जीवन जगत् के आभ्यन्तरीकरण द्वारा ही सम्पन्न और विकसित होता है। यदि यह आभ्यन्तरीकरण न हो तो हम कृमि-पानी का जीव हायड्रा-बन जायेंगे। हमारी भाव-सम्पदा, ज्ञान-सम्पदा, अनुभव-समृद्धि उस अन्तर्तत्व-व्यवस्था ही का अभिन्न अंग है कि जो अन्तर्तत्व-व्यवस्था हमने बाह्य जीवन जगत् के आभ्यन्तरीकरण से प्राप्त की है। हम मरते दम तक जीवनजगत् का आभ्यन्तरीकरण करते जाते हैं। किन्तु साथ ही, बातचीत, वहस, लेखन, भाषण, साहित्य और काव्य द्वारा हम निरन्तर स्वयं का बाह्यीकरण करते जाते हैं। बाह्य का आभ्यन्तरीकरण और आभ्यन्तर का बाह्यीकरण एक निरन्तर चक है। यह आभ्यन्तरीकरण तथा बाह्यकरण मात्र मानवजन्य नहीं, वरन् कर्मजन्य भी है। जो हो, कला आभ्यन्तर के बाह्मीकरण का एक रूप है।’ (नयी कविता का आत्मसंघर्ष, पृष्ठ 8)। वैसे तो आदमी जो कुछ देखता है, वह आँख नामक इन्द्रिय के ही माध्यम से देखता है। आँख के पर्दें पर बाहर की छवि उभरती है, तभी हमें बोध होता है कि बाहर अमुक प्रकार की दुनिया है। पर मुक्तिबोध का आशय इससे भिन्न प्रतीत होता है। यह स्थिति कुछ
+ 
+249
+वैसी है जैसी नामवरसिंह ने बयान की है: ‘छायावादी काव्य-रचना की प्रक्रिया जहाँ भीतर से बाहर की ओर है वहाँ नई कविता की रचना-प्रक्रिया बाहर से भीतर की ओर है। एक में रूप पर भाव का आरोपण है तो दूसरी में रूप का भाव में रूपान्तरण है।’ (कविता के नये प्रतिमान, पृष्ठ 25)। जब हम बाहर के रूप को भाव में बदलते हैं, तब जैसी मनोदशा पहले से विद्यमान होती है, उसी के अनुरूप यह परिवर्तन होता है। यदि मन के भीतर जिन्दगी के गन्दे, न कह सके जाने वाले, अनुभवों का ढेर है, तो उसी के अनुरूप बाहर कुहरे में से झाँकता हुआ पहाड़ दिखाई देगा। कवि जो कुछ बाहर से लेता है और कविता के रूप में जो कुछ बाहर निकालता है, उस सब में उसकी आत्मगत भावस्थिति प्रधान होती है। काव्य की रचना-प्रक्रिया में मुक्तिबोध कहते हैं : ‘कवि जीवन की प्रथम स्तरीय उपलब्धि, उस अन्त:प्रकृति से साक्षात्कार है, जो अपना कुछ विशेष कहना चाहती है, जिसके पास कुछ विशेष कहने के लिए है। इस आत्मचेतना के प्रत्यक्ष संवेदनात्मक ज्ञान के बिना कोई कवि मौलिक नहीं हो सकता।’ (उप., पृष्ठ 23)। मुक्तिबोध की आधारभूमि है अन्त:प्रकृति से साक्षात्कार, आत्मचेतना का प्रत्यक्ष ज्ञान। इसी के अनुरूप वह बाह्य संसार का आभ्यन्तरीकरण करते हैं।
+किन्तु मुक्तिबोध की कविताओं में बाहर की दुनिया हमेशा उनकी भावदशा के अनुकूल रूप बदलकर नहीं आती। अनेक कविताओं में वह तटस्थ होकर बाह्य संसार का चित्रण करते हैं। उनकी बहुत-सी कविताएँ प्रतीक योजना के कारण यथार्थ चित्रण में कमजोर पड़ती हैं। प्रतीकवाद की यह विशेषता है कि वह वस्तुविशेष को किसी अन्य वस्तु का प्रतीक बनाकर उसके यथार्थ महत्व को कम कर देता है। किन्तु इससे भिन्न अनेक रचनाओं में बाहर की दुनिया का वस्तुगत चित्रण मिलता है। ‘चाँद का मुंह टेढ़ा है कविता में कारखाने, उसकी चिमनियों, बड़े पुलों, पथरीले नालों, हरिजन बस्ती की गलियों का चित्रण ऐसा ही है। इससे और आगे बढ़कर मुक्तिबोध बिम्बों का सहारा छोड़कर सीधे पूंजीवाद की कठोर आलोचना करते हैं। 'तार सप्तक' में 'पूंजीवादी समाज के प्रति' उनकी ऐसी ही कविता है :
+तू है मरण, तू है रिक्त, तू है व्यर्थ
+तेरा ध्वंस केवल एक तेरा अर्थ।
+इसी तरह 'अँधेरे में' कविता में कहते हैं:
+कविता में कहने की आदत नहीं, पर कह दूं
+वर्तमान समाज में (ये) चल नहीं सकता।
+पूंजी से जुड़ा हुआ हृदय बदल नहीं सकता,
+स्वातन्त्रय व्यक्ति का वादी
+ 
+250
+छल नहीं सकता मुक्ति के मन को, जन को।
+अर्थात् व्यक्ति-स्वातंत्र्य के वादी सच्चिदानन्द हीरानन्द वात्स्यायन गजानन माधव मुक्तिबोध के मन को छल नहीं सकते।
+पर उन्हें कविता में कहने की ही आदत है और अधिकतर बिम्ब-योजना द्वारा, प्रतीकों की सहायता से, वह पूंजीवादी समाज की आलोचना करते हैं। 'डूबता चाँद कब डूबेगा' कविता में वह हमें एक परी-कथाओं के संसार में ले जाते हैं जहाँ कुंआ हँसता है, जहाँ ब्रह्मराक्षसों ने गाँधीजी की टूटी चप्पल पहनी है। वसुदेव और कंस की पौराणिक कथा, पन्ना धाय और उसके शिशु की कथा, शिवाजी के बन्दीगृह से निकलने की कथा प्रतीक-योजना में घुलमिल जाती हैं।
+मुक्तिबोध की रचनाओं का ढाँचा एक-सा नहीं है, न उनका काव्य-कौशल एक ही साँचे का है। जो कुछ अद्भुत है उसके चित्रण में उन्हें सर्वाधिक सफलता मिली है। उनके दु:स्वप्नों में त्रास है तो अद्भुत वस्तुओं के चित्रण में उतना ही कुतूहल-मिश्रित हास्य है। वह स्वप्न की ऐसी दुनिया रचते हैं जो साधारण विवेक के लिए बेसिर-पैर की होती है। उन्हें ऐसे चित्र खींचने में आनन्द आता है जैसे बच्चों को दानवों और राक्षसों की कहानियों में आता है। उनकी फैन्टेसी की विशेषता यह है कि अनेक वस्तुएँ फन्टेस्टिक रूप में, अतिरंजित, विकृत, हास्यास्पद होकर प्रस्तुत होती हैं। यथार्थ चित्रण का यह भी एक तरीका है और उसमें कोई दोष नहीं जब तक कि, मुक्तिबोध के शब्दों में, वास्तव रूप को निरपेक्ष भाव से देखने के बदले, मन उस पर लद न जाय, थुप न जाय।
+उनके बिम्बों और प्रतीकों की आवृत्ति काफी होती है। शब्दों की आवृत्ति होती है, भिन्न शब्दों में एक ही अर्थ की आवृत्ति होती है। उनकी कविताएँ किसी एक व्यक्ति के भाषण-रूप में होती हैं, इसलिए वक्तृत्व-कला के विकास के लिए काफी गुंजाइश है। मुक्तिबोध की छन्द-योजना, उनके भाषण-कौशल पर बहुत जगह निराला की छाप दिखाई देती है। अन्य रचनाओं में वक्तृत्व-प्रवाह बहुधा एक ही गति से चलता है, 'अंधेरे में' कविता की यह विशेषता है कि उसका प्रवाह एक-सा नहीं है, उसमे बड़ी विविधता है। उसमें विभिन्न शैलियों, विभिन्न कोटियों की वक्तृत्व कलाओं का मिश्रण हैं। निस्सन्देह मुक्तिबोध की कला उनकी मृत्यु तक निरन्तर विकसित होती आई थी। उनके आत्म-संघर्ष के अनेक स्तर हैं। एक स्तर है निम्न वर्ग की भूमि को छोड़कर सर्वहारा वर्ग से तादात्म्य स्थापित करने का। दूसरा स्तर है मन के दुःस्वप्नों, पापबोध, मृत्युचिन्तन, असामान्थ मानसिक स्थिति से निकलकर स्वयं को और संसार को वस्तुगत रूप से देखने का। तीसरा स्तर है अपनी काव्यकला को निरन्तर विकसित करने का। मुक्तिबोध का साहित्य उस व्यक्ति का साहित्य है जो जीवन की अनिवार्य विवशताओं के बीच निरन्तर अपने
+ 
+251
+विवेक के अनुसार अपने व्यक्तित्व के निर्माण में प्रयत्नशील रहता है।
+21. उपसंहार
+भारत के स्वाधीन होने के समय दो काम एक साथ हुए। एक ओर भारत जैसे अनेक देश साम्राज्यवादी दासता से मुक्त हुए, दूसरी ओर इन स्वाधीन देशों पर नये-नये रूपों में साम्राज्यवादी दबाव भी बढ़ा। दूसरे महायुद्ध में फासिस्ट शक्तियों की पराजय के बाद विश्व राजनीति में वामपक्षी विचारधारा का प्रभाव जोरों से फैला। अनेक नये देशों में समाजवादी व्यवस्था कायम हुई। इस समाजवादी उभार के सहयोगी के रूप में राष्ट्रीय स्वाधीनता-आन्दोलनों का प्रसार हुआ। अनेक देशों के पूंजीवादी नेता इस बारे में सतर्क थे कि स्वाधीनता-आन्दोलन क्रान्तिकारी रूप न अपनाये। इसके लिए उन्होंने साम्राज्यवाद से समझौते किये जिसका खास मुद्दा यह था कि देश हमें सौंप जाओ और हम उस पूंजी की रक्षा करते रहेंगे जो तुमने यहाँ लगाई है, यही नहीं तुम्हें नये सिरे से और भी पूंजी लगाने की सुविधा देंगे। साम्राज्यवाद के इस आर्थिक प्रभुत्व के साथ उसके सांस्कृतिक प्रभाव का विस्तार करने का सुनियोजित प्रयत्न किया गया। इस प्रभाव का एक पक्ष था शिक्षा और राजनीति के क्षेत्र से प्रगतिशील विचारधारा को यथासम्भव बाहर रखना, अंग्रेजी भाषा की स्थिति को और भी मजबूत बनाना। दूसरा पक्ष था ऐसी विचारधाराओं का प्रसार करना जो स्वाधीन राष्ट्रों के आत्मविश्वास को समाप्त कर दें, मनुष्य के बारे में ऐसी धारणाओं का प्रसार करना जिनसे मानव-प्रगति में विश्वास टूट जाय। भारत में इन नयी परिस्थितियों में नयी कविता के आन्दोलन का जन्म हुआ।
+दूसरे महायुद्ध के बाद जब कांग्रेस नेता जेल से बाहर आये तब इनमें से अनेक ने कम्युनिस्ट-विरोधी अभियान शुरू किया। इस अभियान ने कई जगह हिंसक रूप धारण किया। इस समय अनेक लेखक जो प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलन के साथ थे, पीछे हटने लगे। पीछे हटकर वह या तो रहस्यवाद की ओर गये या भारत के लिए एक नयी विचारधारा, अस्तित्ववाद की ओर। दूसरे महायुद्ध के बाद मार्क्सवाद के विरोध में विश्व पूंजीवाद ने जिस विचारधारा का प्रयोग सर्वाधिक किया, वह थी अस्तित्ववाद। रहस्यवाद की ओर पीछे लौटने का काम बहुत साफ तौर से सुमित्रानन्दन पंत की नयी रचनाओं में देखा गया। अस्तित्ववाद का प्रभाव सबसे ज्यादा नई कविता के आन्दोलन में दिखाई दिया।
+मुक्तिबोध को इस बात का श्रेय है कि हिन्दी के बुद्धिजीवियों में जिस नये अवसरवाद का विकास हुआ, उसे उन्होंने पहचाना। उन्होंने साम्राज्यवाद से उसके सम्बन्ध का उल्लेख एक से अधिक बार किया और उसकी प्रगतिवाद-विरोधी स्थापनाओं का खंडन किया। यह नया प्रचार आधुनिक भारतीय साहित्य के सबसे
+ 
+252
+गौरवशाली अंग, छायावादी काव्य, की नकारात्मक आलोचना करता था। उसके लिए इस साहित्य में कहीं वास्तविक सामाजिक संघर्ष का चित्रण नहीं था, यह काव्य अनुभूति का सरलीकरण प्रस्तुत करता था, वह एक सन्तुलन का नाटक था। हिन्दी का छायावादी साहित्य स्वाधीनता-आन्दोलन के साथ आगे बढ़ा था। छायावादी साहित्य की नकारात्मक आलोचना के साथ-साथ इन नये आधुनिकता-बोध वाले सज्जनों ने स्वाधीनता-आन्दोलन की भी वैसी ही आलोचना की और उसे सन्तुलन का नाटक करार दिया। इनके विपरीत मुक्तिबोध ने स्वाधीनता-आन्दोलन के प्रति सकारात्मक रुख अपनाया और कविता तथा गद्य, दोनों में उन्होंने लोकमान्य तिलक, महात्मा गांधी आदि की भूमिका का महत्व स्वीकार किया। यह स्वीकृति पूरी तरह वैज्ञानिक विश्लेषण पर आधारित है, यह नहीं कहा जा सकता, किन्तु वह अन्ध श्रद्धा नहीं है। स्वाधीनता-आन्दोलन के प्रति यह रुख अपनाने के साथ मुक्तिबोध ने छायावादी कविता के प्रति सकारात्मक रुख अपनाया। जयशंकर प्रसाद का साहित्य नई राष्ट्रीय चेतना से अनुप्राणित है, यह उन्होंने स्वीकार किया। वह प्रसाद से विशेष आत्मीयता का अनुभव इसलिए करते थे कि उनकी समझ में अपने जीवन के अनुभवों के आधार पर प्रसाद ने दार्शनिक काव्य रचने में सफलता प्राप्त की थी। यह तादात्म्य-बोध अतिरंजित है, और प्रसाद को शोषित जनता से सहानुभूति नही है, यह स्थापना भी गलत है, फिर भी यह स्पष्ट है कि अस्तित्ववादियों के विपरीत छायावादी साहित्य के प्रति मुक्तिबोध का दृष्टिकोण सकारात्मक था, वह उस साहित्य की गरिमा स्वीकार करते थे।
+मुक्तिबोध ने सन् 36 के आसपास लिखना शुरू किया। इस समय उन पर बर्गसों जैसे भाववादी विचारकों का प्रभाव था। 1942 में उन्होंने मार्क्सवादी विचारधारा अपनाई किन्तु इस समय भी उन्होंने जो कविताएँ लिखीं, वे भाववादी विचारधाराओं के प्रभाव स मुक्त नही हैं। इस संदर्भ में उनकी कविता 'अपने कवि से' का महत्व असंदिग्ध है। इसमें एक ओर आधुनिक मानव भीतर से टूटा हुआ और पराजित दिखाया गया है, दूसरी ओर वह सहस्रशीर्ष विराट् पुरुष के रूप में आगे बढ़ता हुआ दिखाई देता है। मुक्तिबोध के काव्य में यह लघुमानव और महामानव का अन्तविरोध कभी समाप्त नहीं होता। 'अंधेरे में' कविता में उसका नायक आजानुभुज दिव्य पुरुष की अपने आदर्श रूप म कल्पित करता है। यह दिव्य पुरुष मुक्तिबोध की खाई हुई अस्मिता नहीं हैं, यह व्यक्तित्व की ऐसी उदात्त कल्पना है जिसे पाना असम्भव है। और सब भले हो जाय, गौर वर्ण और आजानुभूज वाला रूप प्राप्त न होगा।
+सौभाग्य से मुक्तिबोध अपनी कविताओं में सर्वत्र इस आदर्श रूप के पीछे नहीं दौड़ते। अनेक कविताओं में उन्होंने व्यक्तित्व के रूपान्तरण को मुख्य समस्या के रूप में चित्रित किया है। जिस व्यक्तित्व को बदलना है, वह निम्न मध्यवर्ग की
+ 
+253
+उपज है। उसे बदलने की क्रिया सर्वहारा वर्ग के सम्पर्क से सम्पन्न होती है। व्यक्तित्व के रूपान्तरण की समस्या निश्चित रूप से अस्मिता की खोज की समस्या नहीं है।
+मुक्तिबोध स्वानुभूत सत्य को चित्रित करने पर बहुत जोर देते थे। ये स्वानुभूत सत्य निम्न मध्यर्गीय जीवन की उपज हैं। काव्य की रचना-प्रक्रिया के बारे में मुक्तिबोध के चिन्तन पर भाववादी विचारकों का प्रभाव है। ये प्रभाव व्यक्तित्व के रूपान्तरण में बाधक होते हैं। मुक्तिबोध का आत्मसंघर्ष सामाजिक दृष्टि से अपनी वर्गस्थिति छोड़कर अन्य वर्ग से तादात्म्य स्थापित करने की कठिनाई से उत्पन्न होता है।
+व्यक्ति को केन्द्र बनाने के कारण मुक्तिबोध अस्तित्ववाद का प्रभाव आसानी से ग्रहण करते हैं। अस्तित्ववाद कोई सुनिश्चित दार्शनिक विचारधारा नहीं है। अनेक भाववादी विचारधाराएँ उसमें आकर घुलमिल गयी हैं। अस्तित्ववाद और रहस्यवाद सामाजिक दायित्व-बोध को अस्वीकार नहीं करते, न केवल आत्मपीड़ा पर बल देकर वे जगत्-पीड़ा को अस्वीकार करते हैं। पर अस्तित्ववादी के यहाँ इस दायित्व-बोध को, व्यक्ति और उसकी वर्गीय स्थिति को इतना बढ़ा-चढ़ाकर, देखा जाता है कि वह अपराध-बोध में बदल जाता है। मुक्तिबोध के काव्य में जगह-जगह जो अपराध-बोध का अतिरंजित रूप मिलता है, वह मार्क्सवादी दायित्व-बोध से भिन्न है। मुक्तिबोध की समस्या और भी जटिल इसलिए हो जाती है कि उनके व्यक्तित्व का जिस ढंग से विकास हुआ है, उससे दुःस्वप्न, पापबोध, त्रास की भावना-मन की असामान्य स्थिति के कारण, अस्तित्ववादी प्रभाव के बिना भी- उनमें विद्यमान हैं। विभाजित व्यक्तित्व की असाधारण स्थिति से मुक्तिबोध परिचित थे और उन्होंने अपने काव्य में उसका चित्रण किया है। यह विभाजित व्यक्तित्व पुनः अस्मिता की खोज, आत्मनिर्वासन आदि से बिल्कुल भिन्न वस्तु है। मुक्तिबोध अपने मन की गतिविधि का अध्ययन निरन्तर करते रहे थे। बह अवचेतन में झाँककर उसकी शक्ति को पहचानने का प्रयत्न भी करते हैं। इस अवचेतन में भले और बुरे दोनों प्रकार के भाव और विचार दमित होने पर एकत्र होते हैं। साथ ही यह अवचेतन जीवन-शक्ति का आगार है और काव्य-रचना से उसका गहरा सम्बन्ध है। मुक्तिबोध को केवल अधिक विकसित ज्ञान नहीं पूर्ण ज्ञान की तलाश है। जिसे वह ऐतिहासिक अनुभूति कहते हैं, वह देश-काल की सीमाएँ लाँघकर सूर्य के विस्फोटकारी केन्द्र से मनुष्य की आत्मा का सम्बन्ध स्थापित करती है। ये सारी भाववादी प्रवृत्तियाँ मुक्तिवोध की चेतना में मार्क्सवाद से टकराती हैं। वे उनमें सन्तुलन स्थापित करने का असफल प्रयत्न करते हैं, इसलिए उनका आत्मसंघर्ष कभी खत्म नहीं होता।
+मुक्तिबोध को उनकी कविताओं से अलग करके देखना सम्भव नहीं है। वे
+ 
+254
+मूलतः अपने ही संघर्ष को, अपने अनुभवों को, समस्याओं को, अपनी कविता में चित्रित करते हैं। ये समस्याएँ निम्न मध्यवर्ग को छोड़कर अन्य वर्ग का साथ देने की ही नहीं हैं, इनमें मुक्तिबोध की अपनी मानसिक उलझनें, मन की असामान्य दशाएँ भी शामिल हैं। भारी उलझनों के बीच मुक्तिबोध हथियार डालकर बैठ नहीं जाते। विभिन्न स्तरों पर वह निरन्तर संघर्ष करते हैं और आत्मकेन्द्रित होते हुए भी वह समाज को आँखो से ओझल नहीं होने देते। उनकी स्वप्नशीलता और प्रतीक-योजना यथार्थ-चित्रण को एक हद तक कमजोर करती है किन्तु उनकी कला विकसित हो रही थी और वह उसके विकास के लिए निरन्तर प्रयत्नशील थे। अभिव्यक्ति उनके लिए सबसे पहले काव्य-सम्बन्धी अभिव्यक्ति है। उसे वह खोज रहे हैं क्योंकि कला का विकास अभी करते जाना है। मुक्तिबोध ने मार्क्सवाद से यह सीखा कि पूंजीवादी समाज-व्यवस्था को बदले बिना, क्या निम्न मध्यवर्ग और क्या श्रमिक वर्ग, इनकी मूल समस्याओं का समाधान सम्भव नहीं है। समाज को बदलने के लिए संघर्ष आवश्यक है, यह उनकी कविताओं से स्पष्ट है, किन्तु इस संघर्ष को चलाने के लिए एक क्रान्तिकारी पार्टी का संगठन आवश्यक है, यह स्पष्ट नहीं है। उनके काव्य-नायक निम्न मध्यवर्ग के होते हैं किन्तु उनके व्यक्तित्व को बदलने का काम मजदूर करते हैं। मुक्तिबोध यहाँ मार्क्सवाद की सीमाओं का अतिक्रमण नहीं करते, उन सीमाओं के भीतर रहते हुए सर्वहारा वर्ग की क्रान्तिकारी भूमिका वह स्वीकार करते हैं। यह एक रोचक बात है कि मुक्तिबोध की कविता में जहाँ भी मजदूर दिखाई देते हैं, वहाँ उनके लिए न तो आत्म-निर्वासन जैसी कोई समस्या है, न व्यक्तित्व-विभाजन की समस्या है, न व्यक्तित्व के रूपान्तरण की समस्या है। मुक्तिबोध के लिए मजदूर वर्ग एक स्वस्थ वर्ग है जिसमें मानसिक और शारीरिक दोनों प्रकार की शक्ति है।
+यह कहना सही नहीं है कि मुक्तिबोध जिस जनक्रान्ति का स्वप्न देखते हैं वह सशस्त्र क्रान्ति नहीं है। कई कविताओं में छापेमार लड़ाई की ओर संकेत है। इस तरह की लड़ाई जहाँ भी सफल हुई है, किसानों को आधार बनाकर चलाई गयी है। मुक्तिबोध की कविता में मजदूर तो हैं, किसान नहीं हैं। यह भी कह देना आवश्यक है कि अभी तक छापेमार लड़ाई वहाँ सफल हुई है जहाँ साम्राज्यवाद ने खुली दखलन्दाजी की है और जहाँ शासक वर्ग ने जनता को बालिग मताधिकार से वंचित रखा है।
+मुक्तिबोध ने पूंजीवादी व्यवस्था के अन्तर्गत तरह-तरह के समझौता करने वालों की कठोर आलोचना की है। ऐसे समझौते करने से मनुष्य की क्षमता का जो विनाश होता है, उसका चित्रण भी उन्होंने किया है। पूंजीवादी व्यवस्था की, जिस स्तर पर भी, उन्होंने आलोचना की है, वह मूल्यवान है। दुर्भाग्य से उनकी अभिव्यक्ति की पद्धति ऐसी है कि वह साधारण पढ़े-लिखे लोगों की समझ में नहीं
+ 
+255
+जाती। अनेक विद्वान् उनकी कविताओं का भाष्य करते हैं तो अनेक बार उलझनों में फंसते दिखायी देते हैं। ये उलझनें हमेशा कविता से पैदा नहीं होतीं, उन्हें भाष्यकार भी अपनी ओर से पैदा करते हैं।
+जिन प्रवृत्तियों से नयी कविता के आन्दोलन का जन्म हुआ और उसका प्रसार हुआ, वे अब कमजोर पड़ रही हैं। भारतीय जनता में नये जागरण के चिह्न दिखाई दे रहे हैं और प्रगतिशील साहित्य के विकास के लिए नयी संभावनाएँ उत्पन्न हो रही हैं। इस स्थिति में मुक्तिबोध के पेचीदा व्यक्तित्व को पहचानने, उनके अन्तर्विरोधों का विश्लेषण करने और उनके सकारात्मक पक्ष को आत्मसात् करने से कविता के नये विकास में सहायता मिलेगी।
+ 
+256
+कविता में यथार्थवाद और नयी कविता
+नयी कविता का उत्थान और प्रसार कई तरह से प्रगतिशील काव्यधारा के इतिहास से जुड़ा हुआ है। प्रगतिशील और प्रगतिविरोधी रुझानों के भेद को मिटाने का प्रयत्न तो किया ही गया है, प्रगतिविरोधी कविता को भी प्रगतिशील बताकर अनेक बार प्रस्तुत किया गया है। प्रगतिशील कविता की चर्चा में यथार्थवाद पर यथेष्ट जोर न देने के कारण इस कविता के इतिहास को समझने में भूलें होती हैं और अनेक कवियों के योगदान का सही मूल्यांकन नहीं होता। यहां मैं यथार्थवादी धारा के विकास में निराला और केदारनाथ अग्रवाल के योगदान के बारे में कुछ बातें कहूंगा, फिर राजनीतिक कवि के रूप में नागार्जुन के अभ्युदय की चर्चा करूंगा, अंत में कुछ विवेचकों के चिन्तन में प्रगतिशील कविता से नयी कविता का जो भेदाभेद संबंध है, उसका उल्लेख करूंगा।
+(1)
+जब कड़ी मारें पड़ीं, दिल हिल गया,
+पर न कर चं भी कभी पाया यहां-
+इनसे मिलती-जुलती पंक्तियां नाथूराम शर्मा शंकर लिख सकते थे, सनेही लिख सकते थे। पर उनसे ऐसी ऊर्जा का बोध होता है ज़ो निराला काव्य की विशेषता है। इससे पहले सन् 20 में निराला
+बंदू मैं अमल कमल
+चिरसेवित चरण युगल 
+आदि लिख चुके थे। निराला में छायावादी और यथार्थवादी रुझान एक ही समय में दिखाई देते हैं। सन् 23 में लिखी हुई निराला की विधवा और भिक्षुक जैसी रचनाओं में पीड़ित जनों के प्रति उनकी सहानुभूति व्यक्त हुई है पर यह स्तर भावुकता का है, संघर्ष का भाव यहां नहीं है। जब कड़ी मारें पड़ीं में संघर्ष का स्पष्ट उल्लेख नहीं है पर जो व्यक्ति चूं किये बिना कड़ी मारें सहता रहा है,वह
+ 
+257
+भिक्षुक और विधवा जैसा निरीह प्राणी नहीं है, उसमें पौरुष है और वह उसे विद्रोही बना सकता है। इस कविता में मुक्ति की युक्ति से मिलकर भाव खिल जाता है, भाव की जड़ खेत में गड़ी है और दुखनीर से सींची गयी है। सफलता की आशामयी लता में फूल भी खिले हैं पर वे सब ‘भावी संपदा !’ हैं। निराला के मन में कहीं यह भाव भी है कि जिसे वह मुक्ति कहते हैं, वह धोखा है। सन् २३ की अधिवास रचना में यह भाव बहुत साफ सुथरे ढंग से व्यक्त हुआ है। दुखी भाई को देखकर कवि ने जिस अधिवास को छोड़ा है, वह वेदान्त का अधिष्ठान है। निराला को जो चीज वेदान्त की भूमि से हटने को बाध्य करती है, वह इस संसार में मनुष्यों का दुख दर्द है।
+काल्पनिक इच्छापूर्ति का त्याग, पीड़ित जनता के प्रति सहानुभूति, व्यक्तित्व में पौरुष, और संघर्ष की क्षमता-यथार्थवाद के ये सारे उपकरण निराला के अभ्युदय काल की रचनाओं में विद्यमान हैं। किन्तु संघर्ष का चित्रण निराला बादल राग में करते हैं, उदात्त की अभिव्यक्ति छायावादी स्तर पर ही होती है।
+गीतिका का समर्पण जुलाई सन् ३६ में लिखा गया था। पुस्तक में अधिकांश
+गीत छायावादी ढंग के हैं पर
+चाल ऐसी मत चलो !
+सृष्टि से ही गिर रहा जो
+दृष्टि से फिर मत छलो !- इस तरह की पंक्तियों में निराला जब कड़ी मारें वाला स्वर फिर साधते हैं। सन् ३५ की अनेक कविताएं यथार्थवाद के विकास की दृष्टि से बहुत दिलचस्प हैं। दान में वह भिक्षुक बाली भावुकता की जमीन की ओर लौटते दिखाई देते हैं पर यहां आचार संबंधी रुढ़िवाद पर व्यंग्य भी है। सरोजस्मृति का तानाबाना कुल मिलाकर छायावादी है पर 'यमुना के से कछार’ बिवाई फटे पैर, और तेल पिये 'चमरौधे जूते’ पाठक को कल्पना के आकाश से एकदम यथार्थवाद की धरती पर उतार लाते हैं।
+सोचा मन में हत वार वार
+ये कान्यकुब्ज कुल कुलांगारशब्द योजना में राम की शक्ति पूजा का पूर्वाभास है :
+हत मंत्रपूत शरसंवृत करती बार बार
+निष्फल होते लक्ष्य पर क्षिप्र वार पर वार ! पर सरोजस्मृति में कुलांगार के आगे की पंक्ति है:
+खाकर पत्तल में करें छेदइसे पढ़ते ही सानुप्रास पदावली की उदात्त ध्वनि का व्यंग्य स्पष्ट हो जाता है। यथार्थ चित्रण और उसके साथ व्यंग्य की पैठ निराला के छायावादी काव्य संसार
+ 
+258
+में हो रही है।
+इस छायावादी काव्य संसार के बाहर निराला बोलचाल की भाषा का व्यवहार तो करते ही हैं, बह स्वयं भी पाठक से, या कविता में किसी पात्र से, बातें करते हैं। पुरानी मुक्त छंद की रचनाओं में वे भाषण करते थे, वक्तृत्व कला का ध्यान रखते थे। सन् 35 की रचनाओं में इस कला को अलग हटाकर वह बहस करते हैं :
+यह सच है-
+तुमने जो दिया दान दान वह 
+हिन्दी के हित का अभिमान वह 
+जनता का जन-ताका ज्ञान वह, 
+सच्चा कल्याण वह अथच है-
+यह सच है ! 
+कहते हो, ‘नीरस यह
+बन्द करो गान-
+कहां छंद, कहां भाव,
+कहां यहां प्राण?...’
+सत्य, बन्धु, सत्य; वहां
+नहीं अर्र बर्र
+नहीं वहां भेक, वहां
+नहीं टर्र टर्र। 
+यह वर्तमान धर्म के गद्यकार निराला हैं जो मित्र के प्रति कविता लिख रहे हैं। देवी और चतुरी चमार में निराला ने व्यंग्य को और भी पैनाया था। व्यंग्य प्रगतिशील गद्य और पद्य का अभिन्न अंग बनेगा; यथार्थवाद से उसका संबंध निराला सन् 36 से पहले जोड़ चुके थे।
+साहित्य और समाज में निराला का संघर्ष सरोजस्मृति का मुख्य विषय है। गीतिका के अनेक गीतों की पृष्ठभूमि में यही संघर्ष है।
+दे मैं करूं वरण ...
+लांछना इंधन हृदयतल जले अनल...। 
+और भी स्पष्ट रूप में
+प्राप्त तब द्वार पर... 
+लगे जो उपल पद, हुए उत्पल ज्ञात, 
+कटक चुभे जागरण बने अवदात... 
+समझ क्या वे सकेंगे भीरु मलिन मन, 
+निशाचर तेजहत रहे जो वन्य जन...।
+ 
+259
+निराला का आत्मसंघर्ष साहित्य और समाज के आन्तरिक संघर्ष से घुल मिलकर एक हो गया है। जहां भी निराला के छायावाद में उदात्त है, वहां किसी न किसी रूप में यह संघर्ष विद्यमान है। छायावाद के आलोचक उसका यह संघर्ष बाला तत्व अक्सर भूल जाते हैं।
+सन् 36 में निराला ने राम की शक्तिपूजा लिखी। यहां छायावाद अपने चरम उत्कर्ष पर है। संघर्ष, पराजय, फिर संघर्ष-यह कथा और किसी छायावादी कवि ने न कही थी। हिन्दी कविता में उदात्त की परम अभिव्यक्ति है राम की शक्तिपूजा।
+सन् 37 में निराला ने पत्थर तोड़ने वाली स्त्री पर कविता लिखी। जीवनसंघर्ष है, मुक्ति-संघर्ष नहीं है, लेकिन-
+देखकर कोई नहीं, 
+देखा मुझे उस दृष्टि से 
+जो मार खा रोई नहीं। 
+पर न कर चूं भी कभी पाया यहां-वैसा ही व्यक्तित्व यहां भी है।
+सन् 38 में निराला ने नर्गिस लिखी।
+जान्हवी को घेरकर आप उठे ज्यों करार 
+त्यों ही नभ और पृथ्वी लिये ज्योत्स्ना ज्योतिर्धार...। 
+प्रकृति-चित्रण में उदात्त। पर इसी उदात्त पर व्यंग्य है। लोगों ने मान लिया है कि तत्व, सूक्ष्मतम होता हुआ, ऊपर को चला गया है, इसलिए पृथ्वी की तुलना में उन्होंने आकाश को श्रेष्ठ मान लिया है और माना है कि ‘बड़ी देह से कल्पना’। स्वर्ग की सृष्टि है ज्योत्स्ना, धरती की सृष्टि है नर्गिस-
+बही हवा नर्गिस की, मन्द छा गयी सुगन्ध, 
+धन्य, स्वर्ग यही, कह मैंने किये दृग बंद। 
+निराला ने अपनी छायावादी कविता में भी रूप-रस-गंध वाले भौतिक संसार को चित्रित किया।
+सन् 38 में उन्होंने प्रकृति को ही नहीं, प्रकृति के संसर्ग में मनुष्य को देखकर, लिखा-
+बहुत दिनों बाद खुला आसमान। 
+निकली है धूप, हुआ खुश जहान। 
+लोग गांव गांव को चले, 
+कोई बाजार, कोई बरगद के पेड़ के तले 
+जांघिया लंगोटा ले, संभले, 
+तगड़े तगड़े सीधे नौजवान। 
+उनकी सन् 35 के बाद की रचनाओं में ऐसा उल्लास कम ही व्यक्त हुआ है।
+ 
+260
+सन् 40 का गीत-'मैं अकेला’; निराला थके हुए हैं पर यह थकान उस आदमी की है जिसने जीवन भर संघर्ष किया है। सन् 42 का गीत
+स्नेह-निर्झर बह गया है।
+रेत ज्यों तन रह गया है। 
+अपने को इस तरह देख सकने की शक्ति इस गीत को अन्य कवियों के निराशाजन्य विलाप से अलग करती है। सन् 50. में निराला ने अर्चना के गीतों में जो काव्य संसार रचा, वह इसी मानसिक स्थिति का विस्तार है। लेकिन सन् 42 में निराला ने बाजार पर कविता लिखी :
+यह है बाजार।
+सौदा करते हैं सब यार।
+धूप बहुत तेज थी, फिर भी जाना था,
+दुखिये को सुखिया के लिए तेल लाना था,
+बनिये से गुड़ का रुपया पिछला पाना था,
+चलने को हुआ जैसे बड़ा समझदार। 
+स्वर में गिरावट नहीं है, बाजार में लोगों को आते-जाते देखकर ही मानो उनका अवसाद दूर हो गया है। सन् 43 में निराला ने एक दृश्य चित्रित किया; सड़क के किनारे पान की दूकान है, दूर पर घोड़े की पीठ ठोंकता हुआ एक्कावान है, पीरबख्श एक बच्चे को दुआ दे रहा है, पीपल की डाल पर कोयल कूक रही है, माल पर ‘बैलगाड़ी चली ही जा रही है।’ नीम फूली है, खुशबू आ रही है, डालों से छनछनकर किरणें ‘राह पर’ पड़ रही हैं (पहले वे एकान्त में भक्त और भगवान के भक्त पर पड़ी थीं), दाहनी तरफ किसान खेत में बाह पर बाह किये जा रहा है, रेत में-
+बाईं तरफ़ चिड़ियां कुछ बैठी हैं,
+खुली जड़ें सिरसे की ऐंठी हैं। 
+बड़ा शान्त दृश्य है पर सक्रियता से भरा हुआ। हर चीज गतिशील है, सिर्फ चिड़ियां उड़ना-फुदकना छोड़कर एक तरफ बैठी हैं। सिरसे की जड़ें ऐंठकर रह गयी हैं, गति ने मानो गतिहीनता का रूप ले लिया है। कोई उपदेश नहीं, कोई प्रतीक योजना नहीं, फिर भी सारा दृश्य अत्यन्त सजीव है और इस कारण प्रभावशाली है। यथार्थवाद की भूमि पर निराला नित नये प्रयोग कर रहे थे; शायद इतनी विविधता उनके छायावादी दृश्य चित्रण में नहीं है।
+बेला का आवेदन जनवरी 1943 में लिखा गया था। जनता आगे बढ़ रही है या निराला उसका आह्वान कर रहे हैं, वह आगे बढ़े
+जल्द-जल्द पैर बढ़ाओ, आओ, आओ !
+ 
+261
+आज अमीरों की हवेली
+किसानों की होगी पाठशाला...। 
+नये पते का आवेदन मार्च 1946 में लिखा गया था। झींगुर डटकर बोला, डिप्टी साहब आये, महगू महगा रहा जैसी कविताओं में उन्होंने जन-संघर्ष के अनेक रूप चित्रित किये। राजे ने अपनी रखवाली की, चख चला आदि में उन्होंने सामंती रूढ़िवाद की तीखी आलोचना की। ये सब क्रान्तिकारी कविताएँ हैं। कुकुरमुता, गर्म पकौड़ी, प्रेम संगीत, खजोहरा आदि को इनसे अलग रखना उचित है। विद्रोह भाव वहां भी है पर यथार्थ की वह समझ नहीं है जो पूर्वोक्त रचनाओं में है।
+सन् 32 में केदार ने एक कवित लिखा था :
+सारा पापाचार नष्ट होगा शीघ्र भारत का
+सत्यता - विमल - वर गंगा तू बहावेगा, 
+कपड़ा विदेशी आना बन्द होगा भारत में
+चरखा त्रिशूल लिये पहरा लगावेगा।
+दूर कर दासता पछाड़ पराधीनता को,
+सत्याग्रह लोचन से आग बरसावेगा; 
+होके नौजवान वीर भारतीय सरदार,
+शंकर का रौद्र रूप अब तू कहावेगा।
+(जो शिलाएं तोड़ते हैं, पृ. 40)। 
+इन दिनों केदार ने अनेक कवित सवैया लिखे थे, कुछ ब्रजभाषा में हैं, बाकी खड़ी बोली में। ऊपर दिया हुआ कवित सनेही अथवा त्रिशूल से प्रभावित जान पड़ता है, गंगा महिमा के ब्रजभाषा में लिखे दो कवित संभवत: रत्नाकर के अनुकरण पर लिखे गये हैं। ब्रजभाषा काव्य के प्रेमी, संत साहित्य से अलग रीतिवादी कवित सवैया साहित्य के प्रेमी कवि जब खड़ी बोली लिखते थे, तब प्रसाद-निराला की तुलना में अपने भाव और विचार ज्यादा साफ-सुथरे ढंग से व्यक्त करते थे। इसके साथ ही उनकी भाषा में सांकेतिक व्यंजना की गहराई न होती थी; अनुप्रास और अलंकार हटा दें तो साधारण गद्य से उसका स्तर बहुत भिन्न न था। पर यह तथ्य महत्वपूर्ण है कि आरंभ से ही केदार का झुकाव राजनीतिक कविता की ओर भी था।
+मैथिलीशरण गुप्त कांग्रेसी राजनीति से जुड़े थे, सनेही कांग्रेस के साथ वामपंथी राजनीति के समर्थक भी थे। केदार ने भारतीय सरदार को शिव के रुद्र रूप में देखा है, सत्याग्रह शिव का तीसरा नेत्र है, आग बरसानेवाला नेत्र, और चरखा उनका त्रिशूल है। यहां केदार की रचनाशैली ही नहीं, राजनीतिक दृष्टि भी सनेही अथवा त्रिशूल की याद दिलाती है। केदार के कुछ कवित गोपालशरण सिंह के रचना कौशल के अनुरूप हैं, यथा-
+ 
+262
+कोमल कुसुम से भी लाल हैं ललित अंग,
+मोहन है रूप प्यारा, घर का उजाला है। 
+काले घुँघराले बाल लगते मनोहर हैं,
+नैन हैं कमल जैसे, प्रेम का पियाला है। 
+गोल हैं गुलाबी गाल दंत की छटा है न्यारी,
+मंजुल गले में हार मोतियों का डाला है। 
+सुकवि 'बालेन्दु सुख शान्ति का निवास मंजु
+गोद का अमोल लाल मृदु बोल वाला है।
+(जश्रुन जल तुम, पृ.23)। 
+छायावादी कवि सुमित्रानंदन पंत यदि कवित लिखते तो शायद वे कुछ इसी ढंग के होते। पंत जी ने रीतिवादी काव्य साहित्य का अध्ययन बड़े मनोयोग से किया था; ‘धूम धुंआरे काजर कारे, हम ही बिकरारे बादर’ तथा ‘रतिश्रान्ता ब्रजवनिता सी’ को याद कर लेना काफी होगा। उनकी कोमलकान्त पदावली ब्रजभाषा प्रेमियों को पसंद आयी, इसका कारण यह था कि उन्होंने तद्भव रूपों का प्रयोग बड़े कौशल से किया था, उनके साथ अधिकतर हल्के-फुल्के तत्सम ही रखे थे और वाक्यरचना में बनी गति की अपेक्षा सीधी चाल का ध्यान रखा था। केदार जब सनेही-रत्नाकर से कुछ आगे बढ़े, तब पंत के पास पहुँचे-यह बहुत स्वाभाविक था
+सन् 33 में केदार इस तरह की पंक्तियां लिख रहे थे :
+न अंतिम नव नव कुसुम विकास 
+न अंतिम खग कुल-कलरव हास, 
+प्रथम नूतन नित छवि-संगीत। 
+प्रथम नूतन नित कवि के गीत।
+(जो शिलाएं तोड़ते हैं, पृ. 53)। 
+पर इसी साल केदार ने एक ऐसी कविता लिखी जो रत्नाकर और पंत के काव्यसंसार से कोसों दूर है। स्त्री-पुरुष के शारीरिक संबंधों पर उन दिनों कई नौजवान कवि कुछ रूमानी, कुछ यथार्थवादी ढंग से कविताएं लिख रहे थे। पर यह कविता उनसे भिन्न स्तर की है :
+सुन ले मेरी ब्याही औरत ! 
+ऊपर से नीचे तक पूरा 
+अंगुल अंगुल इस देही का 
+मेरा ही बस मेरा ही है !
+घर के भीतर बेंड़ी बेंड़ी 
+केवल दर्पण में मुख देखे;
+ 
+263
+लंबे से घूंघट को खींचे 
+केवल चूड़ी की धुन सुन ले। 
+खाना ले ले, कपड़ा ले ले; 
+आने-जाने दे यह सांसें; 
+पूरी कर दे पापी इच्छा 
+दर्जन बच्चे पैदा कर तू! (उप, पृ. 42)। 
+यदि कुकुरमुता-खजोहरा काल की रचनाएं पढ़कर केदार ने यह सब लिखा होता तो हम कहते, निराला के विद्रोह की देखा-देखी उन्होंने यह कविता लिखी है। पर निराला की वे रचनाएं कई साल बाद आनेवाली थीं, केदार ने छायावादी कविता लिखना और उससे बगावत करना एक ही साथ शुरू किया !
+सन् 35 में उन्होंने गीत लिखा-‘बैठा हूं इस केन किनारे'। जहां-तहां छायावादी कल्पना और शब्दावली का असर बाकी है, पर-
+दोनों हाथों में रेती है, 
+नीचे अगल-बगल रेती है... 
+रेती पर ही पांव पसारे 
+बैठा हूं इस केन किनारे (गुलिर्मेहदी, पृ. 108)। 
+-ये पंक्तियां हिन्दी कविता में नये यथार्थवाद के विकास की संभावनाओं की सूचना दे रही थीं। निराला ने सरोजस्मृति सन् 35 में लिखी और उसमें उन्होंने भी रेत पर घूमने, बैठने का वर्णन किया है:
+फिर गंगा तट सैकत विहार 
+करने को लेकर साथ चला... 
+लौटी रचना लेकर उदास 
+ताकता हुआ मैं दिशाकाश 
+बैठा प्रान्तर में दीर्घ प्रहर... 
+पास की नोंचता हुआ घास...। 
+इन पंक्तियों से केदार के गीत की तुलना करें तो लगेगा, दोनों कवि छायावादी काव्य-संसार से एक ही साथ निकल रहे हैं, फर्क यह है कि सरोजस्मृति में छायावादी स्वर, केदार के गीत में यथार्थवादी स्वर प्रधान है।
+सन् 37 की रचना दोपहरी में नौका विहार पंत जी के नौका विहार से तुलनीय है:
+गंगा के मटमैले जल में छपछप डांड़ चलाते 
+सरसैया से परमठ होते, उल्टी गति में जाते...
+एक बजे से लेकर हमने साढे पांच बजाये, 
+एक नहीं-छ-छे छालों से दोनों हाथ दुखाये ! (उप, पृ. 67-68)।
+ 
+264
+कोई बड़ी बात नहीं है, फिर भी नयी बात है। धूप, पसीना, छाले, गंगा का मटमैला पानी-यह सब इस संसार में है और उस पर कविता लिखी जा सकती है। सरसैया और परमठ का हवाला देकर केदार ने चित्र में स्थानीयता का रंग भर दिया है। तुलनीय हैं निराला-
+गांधीवादी आये 
+कांग्रेसमैन टेढ़े के;
+देर तक गांधीवाद क्या है, समझाते रहे।
+(निराला रचनावली-2,पृ. 182)। 
+टेढ़ा (टेंढ़वा) गांव का नाम है। यह नये पत्ते के दौर की रचना है।
+सन् 38 में केदार ने निराला पर एक छोटी-सी कविता लिखी। कवि सूर्यकान्त आकाश में बहुत ऊपर उठ गये हैं और केदार नीचे से देख रहे हैं:
+इतने ऊपर उठ गए आज कवि 
+हम नीचे से देख रहे, तुम 
+वहां नील-मुक्ताभ-वर्ण-व्यंजित प्रदेश में 
+पहन पाग केसरिया गाते...। (उप, पृ. 68)। 
+केदार ने निराला पर व्यंग्य नहीं किया पर इस दृश्य को चित्र में दिखाया जाये तो वह अपने आप व्यंग्य चित्र बन जायेगा। तीसरी पंक्ति में जितने तत्सम एक साथ जुड़े हुए हैं, उतने केदार की और किसी कविता की एक ही पंक्ति में मुश्किल से मिलेंगे। केदार अभी निराला का यही छायावादी रूप देख रहे थे। उनका अपना यथार्थवाद स्वतंत्र रूप से विकसित हो रहा था। सन् 38 में उन्होंने मुल्लो अहोरिन कविता लिखी। इस तरह के कामकाजी व्यक्तियों पर उन्होंने बहुत-सी कविताएं लिखीं। यह स्त्री 27 साल की है, मां-बाप नहीं हैं, घर में अकेली है, बकरियां चराती है, उससे कम उम्र के छोकरे उसे पंचायती माल समझकर छेड़ते रहते हैं। यहां सामाजिक उत्पीड़न का भाव नहीं है पर चित्र में आंखों देखे यथार्थ की ताजगी है। बीच में बड़े सहज भाव से लिखी ये पंक्तियां भी हैं:
+आसमान सब
+धूप-भरा है, 
+धरती नीचे धूप-भरी है[;] 
+तपन बड़ी है। 
+एक क्षण के लिए मुल्लो अहीरिन गायब हो जाती है, केदार केवल धूप-भरा आसमान धूप-भरी धरती देखते रह जाते हैं। आगे उन्होंने कई कविताएं धूप पर लिखीं; उनमें कवि है, प्रकृति है, अन्य जीव नहीं हैं या गौण हैं। ये कविताएं प्रकृति पर हैं, मनुष्य पर भी हैं, इसलिए कि सूर्य के बिना मानव-जीवन संभव नहीं है। केदार ने
+ 
+265
+सूर्य से मानव-जीवन के संबंध की व्याख्या नहीं की पर वह अपने सहज बोध से इस संबंध को खूब पहचानते हैं। उनकी प्रतिभा का चमत्कार, इतना स्वत: स्फूर्त और मौलिक, अन्यत्र कम देखने को मिलता है।
+सूर्य संबंधी कविताएं, उनके बारे में इस तरह की बातें कुछ लोगों को भावबादी, रहस्यवादी, प्रतिक्रियावादी लग सकती हैं। वास्तव में जो लोग ऐसा सोचते हैं, वे स्वयं प्रतिक्रियावादी हैं। धरती, प्रकाश, जल, वायु-इनके बिना न वनस्पतियों का अस्तित्व संभव है न अन्य किसी प्राणी का। भौतिकवाद का तकाजा है कि मनुष्य अपने प्राकृतिक परिवेश के प्रति सचेत रहे। रूसी लेखक सफ़ोनोव की पुस्तक Land in Bloom (फूलों भरी धरती) मास्को से 1951 में प्रकाशित हुई थी। उससे दो साल पहले मूल रूसी पुस्तक पर लेखक को स्तालिन पुरस्कार से सम्मानित किया गया था। सफ़ोनोव ने लिखा था, ‘प्रत्येक हरी पत्ती इस धरती की सबसे रहस्यमयी प्रयोगशाला है। प्रतिक्षण जब सूर्य की किरण उस पर पड़ती है, रसायन शास्त्री का सबसे साहसिक स्वप्न-अजीव पदार्थों से जीव का सृजन -चरितार्थ होता है। निर्जीव भूत से सजीव भूत का निर्माण हरा पौधा ही कर सकता है। 'जीवन का सृजन' आश्चर्यजनक और सुन्दर ढंग से आरंभ होता है। उसकी शुरुआत उस किरण की कार्यवाही से होती है जिसे पौधे ने फंसा लिया है। इस प्रक्रिया को वास्तव में 'फोटोसिन्थेसिस' अर्थात् प्रकाश की सहायता से सृजन कहते हैं।...
+‘हम यह अनुमान कर सकते हैं कि हवा का सारा आक्सीजन, लाखों वर्षों के दौरान, हरे पौधों द्वारा उत्पन्न किया गया है। लाखों साल तक पादप-कोश वह उड़ती हुई चादर बुनते रहे जो इस धरती का परिधान है, वह वातावरण जिसके बिना हमारा अस्तित्व न होता। यह कल्पना करना कठिन है कि पौधे न होते, अत: उन पर निर्भर जीव-जन्तु न होते, तो धरती कैसी दिखाई देती।...
+‘बहुत संभव है, धरती के महाद्वीप चांद की सतह जैसे होते : नुकीली खुरदरी चट्टानें, ऐसे मैदान जिन पर ककड़-पत्थर बिछे हुए हों, और इस सब पर दमघोट कारबोनिक डाइआक्साइड और तिक्त अमोनिया का आवरण हो। पौधे न होते तो यही सब होता; धरती पर जीवन न होता। जीवन में भी क्या शक्ति है जो उसने यह सब बदल दिया ! यह शक्ति कहां से आती है? यह सूर्य की शक्ति है। करोड़ों अद्भुत सौर यंत्रों की तरह हरी पत्तियां रवि-किरणों की ऊर्जा को पकड़ लेती हैं। और तब वह धरती पर अपना विराट कार्य आरंभ करता है। अतः हम कह सकते हैं, सूर्य की शक्ति को पौधों ने पकड़ा है और वे उसे धरती पर उतार लाये हैं। उसी की किरणों से वे जीवन का वह अनन्त ताना-बाना बुनते हैं जो इस धरती का परिधान है, जिसने उसे सुन्दर बनाया है और यहां सबकुछ बदल दिया है।‘ (V. Safonov, Land in Bloom, पृ.23-25) ।
+ 
+266
+सफ़ोनोव ने अपनी पुस्तक उस समय लिखी थी जब दूसरे महायुद्ध के भयंकर विनाश के बाद सारा सोवियत देश आर्थिक बहाली के काम में लगा था। युद्ध शुरू होने से पहले केदार ने लिखा था :
+आसमान सब धूप-भरा है,
+धरती नीचे धूप-भरी है-
+यह सब रहस्यवाद इसलिए लगता है कि मनुष्य अपनी पैसा कमाऊ वृति के कारण प्रकृति से मानव-जीवन के आदिम, अनिवार्य संपर्क का महत्व भूल गया है। 1938 में केदार ने मुल्लो अहोरिन लिखी, उसी साल एकान्त सेवी दार्शनिक पर व्यंग्य करते हुए मकड़ी का जाला कविता भी लिखी। युग की गंगा की रचनाओं में, और कुछ उसके बाद की कविताओं में, केदारने आत्मकेन्द्रित, एकान्त सेवी बुद्धिजीवियों पर तीखा व्यंग्य किया है। उसकी शुरुआत यहां हो चुकी है। सन् 38 में उन्होंने अपने गाँव पर, लड़कपन के पारिवारिक परिवेश पर, अपनी नवपरिणीता पर एक लंबी कविता लिखी। निराला इन्हीं दिनों ऐसी ही बातें याद करके यथार्थवादी गद्य लिख रहे थे पर कविता में उन्होंने इसी रूप में उन्हें नहीं आने दिया। केदार की यह कविता अनूठी है। शायद ही किसी कवि ने अपने देहाती परिवेश और नयी ब्याहता पर इस ढंग से लिखा हो। देहाती परिवेश से प्रेम और नयी ब्याहता से प्रेम दोनों घुल-मिलकर एक हो गये हैं। यहां युवजनोचित सुख कामना है, किशोर मन की क्षेप नहीं है। सन् 38 में पंतजी ने ‘रूपाभ' निकाला, तब तक यथार्थवादी कवि रूप में केदार अपने विकास की पहली मंजिल पूरी कर चुके थे। अगले साल नरोत्तम नागर ने ‘उच्छृंखल' निकाला, उसमें केदार की एक और लंबी कविता चंदगहना से लौटती बार छपी। यहां केदार ने दूर और पास की चीजों के फ़ासले का ध्यान रखते हुए जो लैंडस्केप बनाया है, उसका सौन्दर्य अद्वितीय है। और यह केवल दृश्य नहीं है, संवेदनशीलता के अनेक स्तर सक्रिय हैं।
+सन् 39 में दूसरा महायुद्ध शुरू हुआ। जनता को भयानक अर्थकष्टों का सामना करना पड़ा। यह स्थिति अधिकाधिक केदार की रचनाओं में प्रतिबिंबित होने लगी।
+गांवों की औरतें
+सूखा पिसान फांक-फांक कर,
+पीठ पेट एक कर-हाड़ तोड़
+मरती हैं पत्थर रगड़ कर !! (जो शिलाएं, पृ. 77)। 
+ये पंक्तियाँ सन् 40. में लिखी ‘गाँव की औरतें' कविता में हैं। गरीबी पर व्याख्यान देना सरल है, कविता लिखना कठिन। केदार की रचना में व्याख्यान नहीं है, नपातुला चित्रण है और जिन शब्दों के माध्यम से चित्रण किया गया है, उनमें कवि ने जबर्दस्त आक्रोश भर दिया है-सूखा पिसान फांक कर हाड़ तोड़ मरती हैं, पत्थर
+ 
+267
+रगड़कर। सबकुछ सूखा, नीरस, लेकिन इस सबके भीतर आग भरी है।
+जनता का प्रतिरोध पशुबल से दबा दिया जाता है। सन् 41 में लिखी 'देहात का जीवन' में
+सुन तो जल्दी अरी घसिटिया...
+पकड़ा गया है दादा तेरा ! 
+जाने कैसा जुलुम किया है! 
+थाने में रोता है बैठा !! 
+दौड़-दौड़ तू, जल्दी जा तू !। मैं जाता हूं भैस चराने !! (जो शिलाएं, पृ. 91)। 
+'घूरे की घास', 'देखो स्वांग अमीरों वाला', सन् 41 की इन रचनाओं में गरीबों के प्रति सहानुभूति, अमीरों के प्रति रोष के नये स्वर सुनाई पड़ते हैं। इस समय तक कम्युनिस्ट पार्टी गैर कानूनी थी। केदार ने गरीब-अमीर में भेद करना, गरीबों का पक्ष लेना अपने सहजबोध से सीखा था। सन् 42 के संघर्ष और दमन का एक चित्र:
+देश के बच्चे 
+झंडा ले हाथों में 
+गर्वीली माता की गोदी में 
+दुश्मन की गोली से प्राण दे देते हैं, 
+स्वर्ग को जाते हैं, 
+सच्चे आदर्श हो जाते हैं! 
+देश के बच्चे !! (उप, पृ. 98)। 
+अपनी और जनता की बेबसी देखकर केदार ने सन 42 की अन्य कविता में लिखा था।:
+सुख-संपति की सांसें मुरदा 
+आशा की वल्लरियां मुरदा 
+आजादी के सपने मुरदा 
+जय और पराजय हैं मुरदा
+यह तो मुरदों की धरती है। (उप. पृ.100)
+सन् 43 में स्थिति और बिगड़ गयी-‘बाप बेटा बेचता है। आर्थिक संकट से केदार ने सीधे आजादी का सवाल जोड़ा है, आर्थिक प्रश्न राष्ट्रीय आत्मसम्मान का प्रश्न बन गया है-
+शर्म से आँखे न उठतीं, 
+रोष से छाती धधकती, 
+और अपनी दासता का शूल उर को
+ 
+268
+छेदता है। 
+बाप बेटा बेचता है। (उप.,पृ. 117)। 
+इस असहाय स्थिति में केदार के मन में एक नया विश्वास जन्म लेता है-आदमी लड़ सकता है, जीत सकता है-
+ऐसा तन है 
+छोटा है दुबला पतला है 
+मिट्टी का कच्चा पुतला है 
+लेकिन पौरुष का अजेय वह सिंह सदन है। 
+उसका पौरुष चरितार्थ होगा देश की आजादी के लिए लड़ने में-
+रोम रोम में आजादी की प्रिय कंपन है। 
+ऐसा तन है। (उप., पृ. 116)। केदार मेहनत मजूरी करनेवालों को नयी निगाह से देखते हैं:
+भरा ठेला खींचता हूँ खड़े सूखे चने चाबे रोट मोटा एक खाके कड़ी ककड़ की सड़क पर बाहुबल से खींचता हूँ। (उप. पृ. 112)। ‘वह तोड़ती पत्थर' की संवेदना का यह नया विकास है। श्रमिक का उदात्त चित्र केदार की रचनाओं में बराबर उभरता चला गया है। क्रांति और संघर्ष की बात न करने पर भी पाठक समझ लेता है, यह आदमी लड़ सकता है-
+आजाद खून की ताकत से 
+हड़ी लोहा हो जाती है, 
+चोटें पर चोटें खाती है-
+आफत से कूटी जाती है, 
+पर नहीं टूटने आती है !
+आजाद खून की गरमी से 
+टेढ़ा रोआ गरमाता है, 
+गरमी पाकर तन जाता है,
+
+फिर नहीं झुकाया जाता है 
+ऐसा बलीन हो जाता है! (उप, पृ. 126)। 
+'बाल न बांका कर सके'-का नया संस्करण, लेकिन सांई के भरोसे नहीं, अपने भरोसे। जनता बेबस है और जनता लड़ती है, ये दोनों स्थितियां 1943 के भारत की थी
+देखो नंगी भूखी रोती 
+व्याकुल मरती खपती जनता। (उप., पृ. 129)। और
+ 
+269
+दल के दल दुष्टों दैत्यों से
+आर्थिक शोषण के गुंडों से
+फौलादी पंजे लड़ते हैं। (उप.,पृ. 128)। 
+केदार इन दिनों कम्युनिस्ट पार्टी का साहित्य पढ़ रहे थे, उससे प्रभावित हो रहे थे, पर उनकी कविताओं से लगता है, उन्होंने लोकयुद्ध का नारा पूरी तरह कभी स्वीकार न किया था। वह देश में एक व्यापक सामाजिक क्रान्ति की आवश्यकता पर जोर दे रहे थे-
+हम रक्षक हैं हम प्रहरी हैं
+ढहते घर के, उस नारी के
+जिसकी छाती औ जाँघों से
+हम बिलकुल सटकर चिपके हैं;
+हम रक्षक हैं उस समाज के
+जो अंधा लंगड़ा लूला है। (उप, पृ. 123)। 
+देश को बदला नहीं तो उसकी रक्षा कर लेने से क्या बनेगा? कविता के अंत में वह रक्षकों के लिए कहते हैं कि प्राणों की कुरबानी करके वे भारत की प्यासी धरती को ‘हत्यारों से’ वापिस लेने में अशक्त हैं। यहां जापानी हमलावर हत्यारे हैं लेकिन अंग्रेज सैनिक उनसे लड़ते हैं, तो इसी कारण वे लोक युद्ध के सैनिक नहीं हो गये। गोरे सैनिकों के प्रति केदार का दृष्टिकोण यह है:
+टामी फौजी वर्दी पहने
+युद्धस्थल में तो सैनिक है
+लेकिन रोमांटिक छाया में
+टामी कुत्तों सा कामी है। (उप. पृ. 125) ! 
+जिस युद्ध में गोरे सैनिक (उनकी संख्या बड़ी हो चाहे छोटी) कुत्तों जैसे हों, वह लोकयुद्ध नहीं हो सकता। लेकिन देश में ऐसे लोग भी हैं जो लेवारा लेती भैस की तरह निश्चिन्त हैं। लोकयुद्ध समाप्त होगा तो देश अपने आप आजाद न हो आयेगा। इसलिए-
+देश की आजाद कर दें वीर नर हैं इस फिकर में।
+चैन से है भैस सर में। (उप., पृ. 124)। 
+गाँव के जीवन से केदार का संपर्क तो पहले भी था, अब उन्होंने किसान से तादात्म्य स्थापित किया। उनकी हिन्दी वैसे ही लोकभाषा से दूर न थी, अब उन्होंने अपनी जनपदीय भाषा मे भी कुछ गीत लिखे। इनमें एक है ओसौनी का गीत। इसकी जनपदीय भाषा दरकिनार, कमाल की बात यह है कि केदार यह, 1943 में, किसान-क्रान्ति का स्वप्न देख रहे हैं। किसानों से कहते हैं:
+ 
+270
+दौरी साधो अन्न ओसावौ अउर उड़ावौ पैरा, 
+ताल ठोंकि कै मारि भगावौ जेते ऐरा गैरा। 
+अन्न बटोरी, रासि लगावौ छुइले परबत चोटी, 
+देस भरे के खेतिहर खावौ पेट पेट भर रोटी। 
+फसल काटी गयी है, माड़ी गयी है, अब ओसायी जा रही है। लेकिन अब हर साल की तरह ओसौनी न होगी कि गाँव या शहर के ऐरे गैरे खलिहान से किसान की मेहनत का फल लूट ले जायँ। किसानों को उन्हें मार भगाना है जिससे अन्न सुरक्षित रहे और उन्हें पेट भर खाने को मिले। अंतिम पंक्तियां हैं:
+साइत आई साइत आई बहय गजब की बैरा। 
+काटी मांड़ी फ़सल परी है गावौ यारौ सैरा।
+(उप, पृ. 108)। 
+ओसौनी की साइत आ गयी है, हर साल आती है, पर इस साल की बात कुछ और है। हवा न चले तो ओसौनी नहीं हो सकती, हर साल चलती है पर इस साल तो गजब की बयार चल रही है। यानी जन-क्रान्ति की घड़ी आ पहुँची है। सन् 45-46 में तो ऐसी कविताएं औरों ने भी लिखीं पर 1943 में ऐसा सोचने और कहने वाले बिरले ही थे। साइत का सांकेतिक अर्थ बाद के एक गीत में बहुत स्पष्ट है: 
+साइत और कुसाइत क्या है ? 
+जीवन से बढ़ साइत क्या है?
+काटो, काटो, काटो करबी, 
+मारो, मारो, मारो हँसिया, 
+हिंसा और अहिंसा क्या है ? 
+जीवन से बढ़ हिंसा क्या है? 
+करबी वाली कविता युग की गंगा में है। केदार ने उसे जब भी लिखा हो, उसकी विचार भूमि वही है जो ओसौनी के गीत की है। सन् 43 केदार के कवि जीवन का महत्वपूर्ण वर्ष है। वह मात्र साधारण यथार्थवादी कवि नहीं हैं, वह क्रान्तिकारी कवि भी हैं। सन् 32 की राष्ट्रीय चेतना-सारा पापाचार नष्ट होगा शीघ्र भारत का-सन् 43 में जन-क्रान्ति की चेतना बन गयी है। इस चेतना का दार्शनिक आधार वेदान्त नहीं है, भौतिकवाद है।
+सन् 42 में केदार ने मानो निराला के अधिवास का भाष्य करते हुए लिखा:
+आदि शक्ति मैं; 
+अजर अमर मै;
+करण और कारण मैं भव का;
+किन्तु...'किन्तु...
+मैं नहीं आज सब !
+ 
+271
+अधिवासी मैं मिट्टी के क्षत विक्षत घर का !!
+लोना खाई
+दीमक खाई
+दुर्बल निर्बल दीवारों का, मैं अधिवासी ! (उप.,पृ. 96)। 
+सचेत रूप से ब्रह्मवाद को एक ओर ठेलते हुए केदार ने इस भौतिक संसार के वासी मनुष्य पर, उसके जर्जर परिवेश पर, ध्यान केन्द्रित किया है।
+[ 2 ] 
+सन् 43 के बाद मार्च 1947 तक केदार ने बहुत सी कविताएं लिखीं। इनमें से कुछ उन्होंने छांटी और युग की गंगा में दीं। यह संग्रह अप्राप्य है। इसकी कुछ कविताएं फूल नहीं रंग बोलते हैं में हैं, कुछ गुलमेंहदी में हैं। उनकी और भी कविताएं उस दौर की हैं; वे युग की गंगा में शामिल न की गयी थीं। वे कहें केदार खरी खरी और जो शिलाएं तोड़ते हैं में हैं। इन सबको एक साथ पढ़ने से ज्ञात होगा कि दूसरे महायुद्ध में जर्मनी, इटली और जापान की हार का, यूरोप में सोवियत संघ की विजय का, गहरा असर एशियाई जनता के स्वाधीनता आन्दोलन पर पड़ा; भारत के स्वाधीनता आन्दोलन ने एक नयी मंजिल में प्रवेश किया, इस आन्दोलन का नेतृत्व पूंजीवादी दलों के हाथ में न था, वह वामपंथी दलों, , मुख्यतः कम्युनिस्ट पार्टी के हाथ में था। प्रगतिशील कविता संघर्ष करती हुई जनता का अस्त्र बन गयी। जनता मर नहीं सकती, वह अवश्य जीतेगी, प्रगतिशील कवि यह नया विश्वास लेकर आगे बढ़ा था।
+युद्ध अभी समाप्त न हुआ था पर फासिस्ट विरोधी मोर्चे की विजय निश्चित दिखायी दे रही थी। मार्च 1945 में केदार ने कविता लिखी--'जनता'-
+अत्याचारों के होने से, 
+लोहू के बहने चुसने से, 
+बोटी बोटी नुच जाने से, 
+किसी देश या किसी राष्ट्र की 
+कभी नहीं जनता मरती है !
+मुरदा होकर भी जीती है 
+बंदी रहकर भी उठती है 
+सांसों सांसों पर उड़ती है 
+किसी देश या किसी राष्ट्र की 
+कभी नहीं जनता मरती है ! (जो शिलाएं, पृ. 131)। 
+घन गरजे जन गरजे-बादल राम की परंपरा के इस गीत में सन् 46 की भारतीय जनता का, और उसके साथ हिन्दी कवि का, क्रान्तिकारी आशावाद से भरा स्वर
+ 
+272
+सुनाई देता है। खेती किसानी से उपमान जुटाकर केदार ने स्वाधीनता संग्राम में संगठित होती हुई जनता के चित्र खींचे : 
+लाखों की अगणित संख्या में 
+ऊंचा गेहूं डटा खड़ा है। 
+ताकत से मुट्ठी बांधे है। (गुलमेंहदी, पू. 21)। 
+लिरिक कविता से थोड़ा हटकर इस समय केदार ने छोटी-छोटी वर्णनात्मक कविताएं लिखीं। जिन आदमियों के सम्मिलित रूप को जनता कहा जाता है, वे यहां अपने दुख-दर्द, पिछड़ेपन, गंदगी, आशाओं-आकांक्षाओं के साथ दिखाई देते हैं। सेतुआ, गुड़, गठरी में बांधे चित्रकूट के यात्री (उप, पृ. 34), भोंपू के बजते ही भिसारे फाटक में घुसनेवाले, भाड़े के दरबे में बसनेवाले मजदूर (उप, पृ. 44), जूठी, जली बीड़ियां बीन कर पीनेवाले शहर के छोकरे (उप.पृ. 45), ऊबड़ खाबड़ कड़े हाड़ की देहवाला चंदू (उप. पृ. 46), जिंदा रहने से उकताकर ठर्रां पीनेवाला चैतू (उप.,पृ.47), कवि की देस बहिन घास काटनेवाली रनिया (उप, पृ. 48), चौपाल में कौड़ा तापता हुआ दीन दुखी कुनबा (उप.पृ. 54), मगर को कुल्हाड़ियों से काटनेवाले गंगातट के मछुआरे (उप, पृ. 62) -एक साथ इतने यथार्थवादी रेखाचित्र इससे पहले किसी कविता संग्रह में न दिखायी दिये थे। यह केदार की अपनी कला थी और केदार ने उसे खूब निखारा था। केदार ने विशेष तादात्म्य स्थापित किया किसान से। वह उसकी भावनाएं व्यक्त करते हैं और उसका पक्ष लेकर शत्रुदल को ललकारते भी हैं:
+यह धरती है उस किसान की 
+जो बैलों के कंधों पर
+बरसात धाम में 
+जुआ भाग्य का रख देता है, 
+खून चाटती हुई वायु में 
+पैनी कुसी खेत के भीतर 
+दूर कलेजे तक ले जाकर 
+जोत डालता है मिट्टी को। (उप, पृ. 55)। 
+किसानों के अधिकारों के प्रति इसी तरह निराला सचेत हैं। कांग्रेसी नेतृत्व में जनवादी क्रान्ति पूरी हो सकती है या नहीं-यह प्रश्न उस समय जन आन्दोलन के सामने था। सन् 20. और 30 में कांग्रेस ने जिस तरह आन्दोलन चलाये थे, उससे किसी भी वामपंथी लेखक या कार्यकर्ता को यह भ्रम नहीं था कि वह जनवादी क्रान्ति के कार्य पूरे कर सकती है। सन् 45-47 में कम्युनिस्ट पार्टी जन-आन्दोलनों का नेतृत्व कर रही थी; यह उसके इतिहास का सबसे गौरवशाली दौर था। इन आन्दोलनों में अन्य वामपंथी दलों के लोम शामिल थे, कई जगह कांग्रेसी जनों ने
+ 
+273
+उनका समर्थन किया, पर अखिल भारतीय काँग्रेसी नेतृत्व-क्या जवाहरलाल नेहरू और क्या वल्लभ भाई पटेल-वह इन आन्दोलनों का विरोधी था। स्वाधीन भारत में आगे चलकर जो कुछ हुआ, उसे समझने के लिए सन् 45-47 की राजनीतिक परिस्थिति याद रखनी चाहिए, भारतीय जनता के सामंत विरोधी संघर्ष के प्रति कांग्रेस और कम्युनिस्ट पार्टी की नीति में जो भेद था, उसे याद रखना चाहिए। सामंत विरोधी संघर्ष में राजाओं और नवाबों के विरुद्ध आन्दोलन थे, ताल्लुकदारों और जमींदारों के विरुद्ध आन्दोलन थे। जनवादी क्रान्ति की सफलता पर निर्भर था कि राष्ट्रीय एकता सुरक्षित रहती है या नहीं।
+निराला की कविता झींगुर डट कर बोला जनवादी क्रान्ति के प्रति कांग्रेसी नीति की खरी आलोचना है। इसमें टेढ़े के कांग्रेसी सज्जन तीन बातें कहते हैं: स्वराज्य क्रान्ति के बिना मिलेगा; जमींदार, साहूकार अपना साथ देंगे; और हिन्दुओं-मुसलमानों की एकता कायम होगी :
+(1) देश की भक्ति से,
+निविरोध शक्ति से,
+ राज अपना होगा; 
+(2) जमींदार, साहूकार अपने कहलायेंगे 
+शासन की सत्ता हिल जायगी; 
+(3) हिंदू और मुसलमान
+वैरभाव भूल कर जल्द गले लगेंगे।
+(निराला रचनावली-2,पृ. 172)। 
+अपना राज हुआ और भारत में ब्रिटिश पूंजी सुरक्षित रही; जमींदार, साहूकार अपने हुए, इस तरह कि वेत मजदूरों को जीवित आग में जलाने और गोलियों से भून डालने की घटनाएं आये दिन होती रहती हैं; हिन्दू और मुसलमान इस तरह गले मिले कि देश का बँटवारा हुआ और उसके बाद कभी अहमदाबाद तो कभी इलाहाबाद, साम्प्रदायिक नरसंहार होता ही रहता है।
+निराला की कविता में एक किसान सभा है। झींगुर इस सभा के साथ है। गांव के किसान उसके साथ हैं। जमींदार का अपना बंदूकधारी उनपर गोली चलाता है, मदद के लिए पुलिस का सिपाही तैयार है। जब टेढ़े के कांग्रेसमैन गांधीवाद समझा रहे थे, तब :
+जमींदार का गोड़ इत 
+दोनाली लिये हुए 
+एक खेत फासले से 
+गोली चलाने लगा ॥
+ 
+274
+भीड़ भगने लगी। 
+कान्स्टेबिल खड़ा हुआ ललकारता रहा। (उप.)।
+23 अगस्त, 1976 के टाइम्स आफ इंडिया में एक संपादकीय लेख का शीर्षक है ‘बिहार में पुलिस आतंक'। इस लेख का अंतिम अंश इस प्रकार है: ‘बिहार में हर आदमी के सामने यह बात स्पष्ट होगी कि पुलिस और नौकरशाही का जैसा स्वरूप है, उसे देखते जमींदार संगठनों पर लगायी हुई पाबंदियां कैसे भी अमल में नहीं लायी जा सकतीं। उदाहरण के लिए एक भूतपूर्व मुख्यमंत्री ने राज्य की विधानसभा को दो साल पहले बताया था कि भूमिसेना पर पाबंदी लगायी जा चुकी थी। इस तरह के अर्ध सैनिक संगठनों में यह सेना ज्यादा बदनाम थी। पर वह सक्रिय बनी हुई है, दरअसल अब वह पहले से बड़ी है। यह हालत ख़ास बिरादरियों से जुड़े हुए, ठगों के एक दर्जन गिरोहों की है। जैसा कि राज्य के पुलिस महानिदेशक ने स्वयं नोट किया है, इसका एक कारण पुलिस द्वारा दिया हुआ प्रोत्साहन है। जब तक पुलिस-जमींदार-नेता का गठबंधन तोड़ा नहीं जाता, तब तक बिहार में निरंकुश दंड व्यवस्था और बर्बरता से मुक्ति न मिलेगी। (Until the policelandlord-politician nexus is broken, there will be no escape from barbarism and lynch law in Bihar.)’
+निराला की कविता में जमींदार का गोड़इत गोली चलाता है,पुलिस का सिपाही खड़ा हुआ ललकारता रहता है। अब जमींदारों के संगठित सशस्त्र दल हैं, पुलिस से उन्हें प्रोत्साहन मिलता है। होनहार बिरवान के होत चीकने पात। चिकने पते चालीस साल पहले ही दिखाई दे गये थे; बिरवा कितना होनहार निकला, यह चालीस साल बाद देख लीजिए !
+निराला की कविता डिप्टी साहब आये में प्रेमाश्रम का दृश्य है। गांव में डिप्टी साहब आये हैं। ‘उनके साथ और अफ़सरान हैं, जैसे दारोगाजी।’ जमींदार के गोड़इत ने बदलू अहीर से बीस सेर दूध मांगा। पैसे देने का सवाल न था। कहा सुनी हुईー
+जमकर बदलू ने बदमाश को देखा, फिर
+उठा क्रोध में भरकर
+और एक घूंसा तानकर नाक पर दिया।
+गोड़इत प्रेमीजन था,
+जमीं चूमने लगा।
+तब तक बदलू के कुल तरफदार आ गये।...’
+बदल गया राव रंग,
+सब लोग सत्य कहने पर तुल गये।
+ 
+275
+तब तक सिपाहीवानेदार के भेजे हुए 
+आये और दाम हे-देकर माल ले गये। (उप. पृ. 195)। 
+यह जन आन्दोलन का दूसरा पक्ष है। किसान भागते नहीं हैं, अन्याय का मुकाबला करते हैं। तुलनीय है केदार की कविता एका का बल। गांव के खेत मजदूर बेगार करने को तैयार नहीं हैं। जमींदार का मुकाबला करने को एकजुट होते हैं-
+डंका बजा गाँव के भीतर 
+सब चमार हो गए इकट्ठा।
+एक उठा बोला दहाड़ कर। 
+‘हम पचास हैं, 
+मगर हाथ सौ फौलादी हैं।...
+गांव छोड़कर नहीं जायगे, 
+यहीं रहे हैं, यहीं रहेंगे, 
+और मजूरी पूरी लेंगे।...(कहें केदार खरी खरी, पृ. 21)। 
+कांग्रेसी नेता जितना जमींदारों के मित्र थे उससे ज्यादा वे पूंजीपतियों के मित्र थे। निराला ने 1945 में लिखा था :
+खुला भेद, विजयी कहाये हुए जो 
+लहू दूसरे का पिये जा रहे हैं। (निराला रचनावली-2, पृ. 134)। 
+एक अन्य कविता में और भी स्पष्ट रूप में
+भेद कुल खुल जाय वह
+सूरत हमारे दिल में है। 
+देश को मिल जाय जो
+पूंजी तुम्हारी मिल में है। (उप. पृ. 161) ! 
+सामंतवाद को ख़त्म किया जाय-जनवादी क्रान्ति की एक मांग यह थी। बड़े उद्योगधंधों का राष्ट्रीयकरण हो-यह उसकी दूसरी मांग थी। एक तीसरी मांग और बी-विदेशी पूंजी से देशी पूंजी का गठबंधन खत्म किया जाय। सन् 46 में निराला ने एक कविता लिखी महंगू महंगा रहा। इसमें उन्होंने सीधे जवाहरलाल नेहरू को लक्ष्य करके इन तीनों मुद्दों का एक साथ जिक्र किया-
+आजकल पंडितजी देश में विराजते हैं।...
+लेंड़ी जमींदारों को आँखों तले रक्खे हुए; 
+मिलों के मुनाफे खाने वालों के अभिन्न मित्र;
+देश के किसानों, मजदूरों के भी अपने सगे 
+विलायती राष्ट्र से समझौते के लिए। (उप., पृ.197) 
+नेहरूवाद की ऐसी नपी-तुली आलोचना हिन्दी साहित्य में दूसरी जगह नहीं है। तीनों मुद्दों पर यह राजनीति समझौतावादी थी, फिर भी वह जनता को भरमाने में
+ 
+276
+सफल इसलिए हुई कि पूंजीवादी प्रचार ने जनता में यह विश्वास जमाने में कुछ उठा न रखा था कि जवाहरलाल नेहरू ‘देश के किसानों, मजदूरों के भी अपने सगे’ हैं। मार्क्सवाद की जगह नेहरूवाद को प्रतिष्ठित करने वाले नेता कम्युनिस्ट पार्टी में उस समय भी थे पर दबे हुए थे। खुल खेलने का अवसर उन्हें कुछ साल बाद मिला।
+गांव में सभा हुई। निराला कहते हैं:
+पंडित जी कांग्रेस के चुनाव पर बोले,
+आजादी लेते हैं, एक साल और है;
+आतताइयों से देश पिट पिस कर मिट गया;
+हमको बढ़ जाना है;
+चैन नहीं लेना है जब तक विजयी न हों।
+जनता मंत्रमुग्ध हुई। (उप.,पृ.198) 
+सभा में गोदान के राय साहब भी हैं !
+जमींदार भी बोले जेल ही आने वाले,
+कांग्रेस उम्मेदवार। (उप.)। 
+और गोदान के मिल मालिक खन्ना भी नेपथ्य में मौजूद हैं। पंडित जी का भाषण महंगू ने सुना, लुकुआ ने सुना। महंगू गाड़ी लादता है, गांव से कानपुर तक का धावा मारता है, उसे लुकुआ से अधिक जानकारी है। लुकुआ महंगू की राय जानना चाहता है क्योंकि-
+आजकल कहते हैं, ये भी अपने नहीं ? (उप.)। 
+ये-अर्थात् कांग्रेस के बड़े बड़े नेता। महगू समझाता है-
+कम्पू में किरिया के
+गोली जो लगी थी,
+उसका कारण पंडित जी का शागिर्द है;
+राम दास को कांग्रेसमैन बनाने वाला,
+जो मिल का मालिक है। (उप.)। 
+कानपुर में मजदूर हैं, मजदूर सभा है। इन पर गोलियां चलवाने वाले मिल मालिक कांग्रेस के समर्थक बन गये हैं। जो लोग लुकुआ और महगू जैसों के अधिकारों के लिए लड़ सकते हैं, वे दमन के शिकार हैं-
+हमारे अपने हैं यहाँ बहुत छिपे हुए लोग,
+मगर चूंकि अभी ढीला पोली है देश में,
+अखबार व्यापारियों ही की संपत्ति है,
+राजनीति कड़ी से भी कड़ी चल रही है,
+वे सब जन मौन हैं इन्हें देखते हुए। (उप.,पृ. 199)
+ 
+277
+क्रान्तिकारी आन्दोलन शहर के मजदूरों और देहात के जुझारू किसानों को समेट कर पूरी शक्ति से आगे नहीं बढ़ा। अभी ढीला पोली है देश में, पर यह स्थिति निरंतर बदल रही थी। वह पूरी तरह बदल सकती थी, क्रान्ति सफल हो सकती थी, यदि कम्युनिस्ट पार्टी के नेतृत्व ने अपने गले में कांग्रेस-लीग एकता के नारे का फंदा न डाल लिया होता। यह नारा उसने युद्ध काल में दिया था। युद्ध समाप्त होने पर जब एशिया के अन्य देशों के साथ भारत में क्रान्तिकारी जन-उभार आया, तब भी पार्टी-नेतृत्व ने यह नारा पूरी तरह छोड़ा नहीं। ऊपर से देखने में यह एकता का नारा था, वास्तव में वह संप्रदायवाद से राष्ट्रीयता के समझौते का नारा था। कांग्रेस ने देश के विभाजन के आधार पर मुस्लिम लीग से समझौता कर लिया; इसके बाद क्रान्तिकारी आन्दोलन इस विभाजन का विरोध करके ही आगे बढ़ सकता था। लेकिन ऐसा हुआ नहीं।
+देश के औपचारिक विभाजन से पहले, अगस्त 1946 में ही, केदार ने लिखा था :
+आह ! धरती बँट गयी है ! 
+एक हिन्दुस्तान अब दो हो गया है। 
+आग, पानी, औ गगन तक बट गया है। 
+आदमी का दिल कलेजा कट गया है... 
+भूल यह ऐसी हुई है, 
+जो अनेकों पीढ़ियों तक दुख हमें देती रहेगी, 
+हम कराहा ही करेंगे। (कहें केदार खरी खरी, पृ. 26)। 
+भविष्यद्रष्टा की तरह केदार ने सन् 46 में जो कुछ लिखा था, वह सब-सूद ब्याज समेत !-पिछले दिनों सामने आ गया।
+साम्राज्यवाद ने मुस्लिम संप्रदायवाद को संगठित करके स्वाधीनता आन्दोलन पर हिंसक प्रहार किया। इस प्रहार को किसानों और मजदूरों के क्रान्तिकारी आन्दोलन द्वारा ही व्यर्थ किया जा सकता था लेकिन कांग्रेसी नेता इसी आन्दोलन का विरोध कर रहे थे। इस तरह वह अंग्रेजों के बनाये हुए संवैधानिकता के मार्ग पर चलने को बाध्य हुए। प्रतिदिन राष्ट्रीय एकता की सौगंध खाते हुए वे बढ़ रहे थे निरंतर विघटन की ओर ! राष्ट्रीय एकता की तो वे रक्षा न कर पाये लेकिन देशी-विदेशी पूंजी के गठबंधन की रक्षा उन्होंने जरूर की। भारत के स्वाधीन होने से लगभग चार साल पहले ही निराला ने लिखा था :
+पटली है बैठने को गोरे की सांवले से।
+(निराला रचनावली-2,पृ. 171)। 
+यह रचना बेला में है। महमू महगा रहा नये पत्ते में है, जिसमें उन्होंने नेहरू के लिए लिखा था-
+ 
+278
+देश के किसानों, मजदूरों के भी अपने सगे 
+विलायती राष्ट्र से समझौते के लिए। 
+इसी समझौते के बारे में केदार ने कांग्रेसी नेताशाही को लक्ष्य करके सन् 46 में कहा था-
+T T
+हमका पियारा है भारत हमारा, 
+तुमका पियारा फिरँगिया ! (कहें केदार, पृ. 40)। 
+और उसी साल आजादी के बारे में सवाल किया था-
+लंदन गये-लौट आये। 
+बोलो ! आजादी लाये ? 
+नकली मिली या कि असली मिली है? 
+कितनी दलाली में कितनी मिली है? (उप., पृ. 41)। 
+कांग्रेसी नेताओं ने ब्रिटिश साम्राज्यवाद से समझौता किया या नहीं-स्वा- धीनता आन्दोलन के इतिहास का यह महत्वपूर्ण प्रश्न है। इस समझौते के बारे में कम्युनिस्ट पार्टी सन् 46 में चेतावनी दे रही थी जब उसके नेता पूरनचंद जोशी थे। सन् 46 में उसने इस समझौते की तीखी आलोचना की जब बी. टी. रणदिवे उसके नेता थे और उसने इस समझौते की आलोचना सन् 55 में की जब उसके नेता अजय घोष थे। पार्टी की केन्द्रीय समिति ने जून 1955 के प्रस्ताव में कहा था, ‘जमींदारों का सहयोगी और साम्राज्यवाद से समझौता करनेवाला भारत का पूंजीपति वर्ग उन बुर्जुआ-जनवादी कार्यों को पूरा नहीं कर सकता जिन्हें देश को अपनी मौजूदा मंजिल में पूरा करना है‘(Documents of the History of the Communist Party of India, खंड 8, पृ. 435) I
+भारत को जो आजादी मिली, वह असली है या नकली, इस प्रश्न का उत्तर तीसरी पार्टी कांग्रेस के प्रस्ताव में इस प्रकार दिया गया है: ‘शान्ति के लिए भारत का संघर्ष घनिष्ठ रूप में भारत की पूर्ण और निर्बंध राष्ट्रीय स्वाधीनता के प्रश्न के साथ जुड़ा हुआ है। इस स्वाधीनता का अर्थ है सबसे पहले अंग्रेजों के नियंत्रण से स्वाधीनता-वे भारत में प्रमुख साम्राज्यवादी शक्ति हैं-तथा सामंतबाद को खत्म करना।’ (उप, पृ. 291)। पार्टी की तीसरी कांग्रेस दिसंबर 53-जनवरी 54 में हुई। पार्टी की चौथी कांग्रेस अप्रैल 1956 में हुई। इसके राजनीतिक प्रस्ताव में पूर्ण स्वाधीनता की प्राप्ति को लक्ष्य बताने के बदले कहा गया कि सोवियत संघ और चीन से भारत के संबंध ‘भारत की स्वाधीनता और अर्थतंत्र को सुदृढ़ करने’ का महत्वपूर्ण साधन हैं। (उप., पृ. 527)। पार्टी की नीति में परिवर्तन हो रहा था पर इस प्रस्ताव में भी कहा गया था, ‘पूंजीपतिबर्ग साम्राज्यवाद का विरोध करता है, राष्ट्रीय अर्थतंत्र पर उसकी पकड़ को ढीला करने की कोशिश करता है लेकिन इसके साथ ही विदेशी पूंजी के और अधिक
+ 
+279
+आयात के लिए सुविधाएं देता है।’ (उप, पृ. 547)। यह स्थिति का सही वर्णन है। साम्राज्यवाद से देशी पूंजीवाद के अन्तर्विरोध बने हुए हैं, साथ ही विदेशी पूंजी के और अधिक आयात के लिए सुविधाएं भी वह देता है।
+मोटे तौर से सन् 45 से सन् 56 तक कम्युनिस्ट पार्टी भारत में कांग्रेस का राजनीतिक विकल्प बनी हुई थी। राष्ट्रीय स्वाधीनता-आन्दोलन में पूंजीपति वर्ग की भूमिका, सन् 47 में सत्ता-परिवर्तन, सन् 47 के बाद जनवादी क्रान्ति के कार्य इन सब मुद्दों पर उसकी नीति कांग्रेस से भिन्न थी। राष्ट्रीय स्वाधीनता की कांग्रेसी व्याख्या उसने सन् 56 तक स्वीकार न की थी। इस समय का प्रगतिशील साहित्य राजनीति में कांग्रेस के साथ नहीं था, वरन् कम्युनिस्ट पार्टी के साथ था। जैसे राजनीति में कांग्रेस के विकल्प की जरूरत थी, वैसे ही साहित्य में पूंजीवादी की जगह प्रगतिशील विकल्प की जरूरत थी। सन् 48 से 56 तक जो प्रगतिशील साहित्य लिखा गया, उसमें यदि हम केवल राजनीतिक कविताएं इकट्ठा करें, जो हिंदी में लिखी गई और उर्दू में लिखी गई, और जो हिंदी प्रदेश की जनपदीय उपभाषाओं में लिखी गई, उन्हें इकट्ठा करें तो उनसे न केवल प्रगतिशील साहित्य का इतिहास लिखने में, वरन् वामपंथी राजनीति का उतार-चढ़ाव समझने में भी सहायता मिलेगी।
+सन् 32 से 47 तक निराला और केदारनाथ अग्रवाल ने क्रमश: हिंदी कविता में यथार्थवाद का विकास किया। विशेष रूप से सन् 43 से 47 के बीच इन्होंने नये ढंग की राजनीतिक कविताएं लिखीं और जनवादी क्रान्ति में वगों की भूमिका के बारे में नयी सूझबूझ का परिचय दिया। यथार्थवाद की ओर अन्य कवि भी बढ़े थे पर उनमें किसी ने किसानों के जीवन और संघर्ष पर, जनवादी क्रान्ति में उनकी भूमिका पर निराला और केदार की तरह सही राजनीतिक दृष्टि अपनाते हुए नहीं लिखा। ये दोनों कवि हिन्दी में क्रान्तिकारी यथार्थवाद के संस्थापक हैं।
+निराला को कम्युनिस्ट पार्टी से और भारतीय क्रांति से जो आशाएं थीं, वे पूरी न हुई। उनकी मानसिक स्थिति पहले से और खराब हुई। उन्होंने अपनी प्रगाढ़ मानसिक वेदना पर उच्चकोटि की कविताएं लिखीं, अपने अंतर्जगत् को ऐसी सधी निगाह से देखा जैसे पहले किसी हिन्दी कवि ने न देखा था। उनका अन्तर्जगत् बाह्य जगत् से असंबद्ध नहीं था, अर्चना के गीत यथार्थवाद की परिधि में हैं पर यह क्रान्तिकारी यथार्थवाद नहीं है। इस समय पूंजीवादी पत्र प्रगतिशील साहित्य के विरुद्ध तीव्र अभियान चला रहे थे। दरअसल सन् 45 में जेल से बाहर आने के बाद कांग्रेसी नेताओं ने जो कम्युनिस्ट-विरोधी मुहीम छेड़ दी थी, यह अभियान उसी का अंग था। सुमित्रानंदन पंत, नरेन्द्र शर्मा, दिनकर आदि प्रगतिशील साहित्य की धारा से अलग हट कर नयी दार्शनिक, राजनीतिक जमीन तलाश कर रहे थे। इस समय केदार, लगभग अकेले, क्रान्तिकारी यथार्थवाद के मार्ग पर साहसपूर्वक आगे
+ 
+280
+बढ़े थे। पर उन्हें शीघ्र ही एक नया साथी मिल गया। इस साथी का नाम है नागार्जुन।
+प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलन के 48-53 वाले दौर को खूब कोसा गया है पर इस दौर की महत्वपूर्ण देन है नागार्जुन। कविताएं वे पहले से भी लिख रहे थे पर जिस तरह की रचनाओं के लिए वह जनकवि के रूप में विख्यात हुए, वे सन् 48 से शुरू होती हैं। फरवरी सन् 48 में कम्युनिस्ट पार्टी की दूसरी कांग्रेस हुई। प्रखर सामाजिक चेतना वाले कवि के रूप में नागार्जुन का आविर्भाव इस कांग्रेस के बाद हुआ। कुछ मुद्दों पर केदार और नागर्जुन ने जो कुछ लिखा है, उसकी तुलना शिक्षाप्रद होगी।
+साम्राज्यवाद से कांग्रेसी नेताओं की सांठगांठ के बारे में केदार ने 48 में लिखा :
+लंदन में बिक आया नेता, हाथ कटा कर आया। 
+एटली-बेविन-अंग्रेजों में खोया और बिलाया। 
+भारत मां का पूत सिपाही, पर घर में भरमाया। 
+अंग्रेजी साम्राज्यवाद का उसने डिनर उड़ाया।
+(कहें केदार, पृ. 52)। 15 अगस्त 48 को नागार्जुन ने कांग्रेसी नेताओं को लक्ष्य करके लिखा-
+आज ही तुम मिल गये थे दुश्मनों से, गुनहगारों से, 
+छोड़कर संघर्ष का पथ 
+भूल कर अंतिम विजय की घोषणाएं 
+भोंककर कर लंबा छुरा  तुम सर्वहारा जनगणों की पीठ में। 
+(हजार-हजार बाहों पृ.44)
+फिर 1950 में नागार्जुन ने लिखा-
+ताक लगाये
+कछुओं सा कर चरण समेटे
+देशी धन्नासेठ
+विदेशी युधिष्ठरों की शरण मांगते
+पूंजी को चाहिए छह साम्राज्यवाद की। (युगधारा, पृ. 99)।
+सन् 48-49 में जनता अभी संघर्षों की राह पर बढ़ रही थी, सरकार उसे पुलिस दमन के जरिये दबा रही थी। इसी को लक्ष्य करके केदार ने 49 में लिखा थाः
+लाठी मार पुलिस के मंत्री, सत्याग्रही पुराने। 
+कौंसिल घर में जीभ निकाले, चीनी लगे चुआने।
+शांति सुरक्षा की पट्टी पर, मल्हम लगे लगाने। 
+अपनी काली करतूतों की चोटें लगे छिपाने।
+ 
+281
+कहता है। केदार सुनो जी ! धोखा है बेकार। 
+एक मिनट में मिट जाती है धोखे की सरकार।
+(कहें केदार, पृ. 59)। 
+इस धोखे की सरकार से तुलनीय है 48 में नागार्जुन का रचा भुस का पुतला :
+फैला कर टाँग
+उठा कर बाहें 
+अकड़ कर खड़ा है भूसभरा पुतला...
+अकेले हँसा मैं ठहाका मार कर...
+मेरे कहकहे पर हो गया नाराज...
+सरग था ऊपर, नीचे था पाताल 
+अपच के मारे बुरा था हाल 
+दिल दिमाग भुस का, खद्दर की थी खाल।
+(युगांधारा, पृ. 95-96)। 
+अनेक कविताओं में केदार और नागार्जुन ने कांग्रेसी राज में भ्रष्टाचार, नैतिक पतन, जनता की भूख और गरीबी के चित्र खींचे। 50. में केदार ने लिखा :
+देश की छाती दरकते देखता हूं ! 
+थान खद्दर के लपेटे स्वार्थियों को, 
+पेट पूजा की कमाई में जुता मैं देखता हूं।
+(कहें केदार, पृ. 65)। 
+फिर अगले साल क्रोध में-
+आग लगे इस रामराज में
+डोलक मढ़ती है अमीर की 
+चमड़ी बजती है गरीब की 
+खून बहा है रामराज में 
+आग लगे इस रामराज में। (उपा., पृ. 81)। 
+इसी साल नागार्जुन ने कांग्रेसी नेताओं के बारे में लिखा :
+हमें सीख दो शांति और संयत जीवन की 
+अपने खातिर करी जुगाड़ अपरिमित धन की 
+बेच बेच कर गांधी जी का नाम 
+बटोरो वोट 
+हिलाओ शीश 
+बैक बैलेंस बढ़ाओ 
+राजघाट पर बापू की बेदी के आगे अश्रु बहाओ।
+(युगधारा, पृ. 92-93)।
+ 
+282
+केदार और नागार्जुन ने मजदूरों और किसानों के अलावा निम्न मध्यवर्ग की बदहाली पर भी लिखा है। 49 में केदार ने एक कविता लिखी 'मंत्री मास्टर संवाद'-
+मंत्री से अध्यापक बोले : हम हैं बहुत दुखारी। 
+इससे अपना कष्ट सुनाने आये शरन तुम्हारी।
+(कहें केदार, पृ. 55)। 
+मंत्री ने कष्ट कथा सुनकर शिक्षकों को नि:स्वार्थ विद्या दान का उपदेश दिया; इस पर शिक्षक ने चेतावनी दी की महँगाई बढ़ी है, वेतन नहीं बढ़ेगा तो हम हड़ताल करेंगे। मंत्री ने वेतन बढ़ाने से इन्कार किया
+युक्त प्रांत के शिक्षक दल ने कर दी तब हड़ताल। (उप, पृ. 57)। सन् 53 में नागार्जुन ने कविता लिखी 'मास्टर'। इनके प्राइमरी स्कूल का हाल यह है :
+घुन खाए शहतीरों पर की, बाराखड़ी बिधाता बांचे। 
+फटी भीत है, छत चूती है, आले पर बिसतुइया नाचे।
+(हजार हजार, पृ. 168)। 
+उस इलाके में शिक्षा मंत्री आये-
+ताने थे बंदूक सिपाही, खड़ी रहीं जीपें कतार में 
+चटा गये धीरज का इमरित सुना गये बातें उधार में। 
+चार कोस से दौड़े आये, जब मंत्री की सुनी अगाई 
+लड़कों ने बेले बरसाये, मास्टर ने माला पहनाई। 
+संगीनों की घनी छांव में हिली माल, मूरत मुसकाई 
+तंबू में घुस गये मिनिस्टर, मास्टर पर कुछ दया न आई। (उप.)। 
+हिंदी की व्यंग्य कविता का यह नया विकास था। तुलसीदास की पंक्ति को एकदम उल्टे संदर्भ में फिट करके नागार्जुन ने परिस्थिति की विडंबना को और भी गहरा रूप दे दिया। खिचड़ी बाल, साँवली सूरत वाले दुखरन मास्टर ने तंबू में घुसने का प्रयत्न किया लेकिन पहरेदारों ने रोक दिया। मास्टर को विरोध पत्र भेजने से ही संतोष करना पड़ा।
+केदार ने पुराने छंदों का बहुत सफल उपयोग किया है। इनमें सबसे साधारण है दोहा। सन् 51 में केदार ने लिखा:
+काँगरेस के राज में, आयो नहीं बसंत। 
+अपत कटीली डार के, गावत हैं गुन पंत। (कहें केदार, पृ. 91)। 
+और नागार्जुन ने लिखा:
+खड़ी हो गई चाप कर, कंकालों की हूक। 
+नभ में विपुल विराट सी, शासन की बंदूक।
+ 
+283
+नागार्जुन ने केदार की रेखाचित्रों वाली कला को सँवारा है, यह कला उनकी व्यंग्य कविता को निखारने का अचूक साधन बन गयी है। सन् 48 में पुराने जमींदार का चित्र :
+गुलाबी धोती 
+सीप की बटनों वाला रेशमी कुर्ता, 
+मलमल की दुपलिया, फूलदार टोपी. 
+बाटा के पंप शू, 
+नेवले के मुंह सी मूठ की नफीस छड़ी...
+(युगधारा,पृ. 58| 
+जिस हासकालीन छायावादी कविता के विरोध में प्रगतिशील कविता का विकास हुआ, नागार्जुन ने सन् 50. में उसके प्रतिनिधि कवि का चित्र खींचा :
+कोटरगत नेत्र, धंसे हुए गाल 
+उदय शंकर कट के कुंतलीन बाल 
+गमन मराल का, चितवन चकोर की 
+कुहासा सी भाषा सांझ की न भोर की। (उप. पृ. 81)। 
+इस उत्तरकालीन छायावाद से ऐंग्लो अमरीकी आधुनिकताबोध आ मिला था :
+गला है मीठा, मन है तीत 
+रेडियो के लिए लिखते हैं गीत 
+पढ़ते हैं एजरा पाउंड ईलियट 
+बाकी सब को समझते हैं ईडियट 
+नाम है भारी, आमदनी हल्की 
+चिता है कल की। (उप, पृ. 82)। 
+इतने उदाहरण यह बताने के लिए काफी हैं कि 48-53 का दौर नागार्जुन के राजनीतिक कवि रूप में उद्भव और विकास का काल है, वह 45-47 के जनसंघर्षों वाले दौर का अगला चरण भी है। 48-53 में जो कुछ लिखा गया, उसकी पृष्ठभूमि में है 45-47 का लेखन। दूसरे महायुद्ध के बाद ब्रिटिश और अमरीकी साम्राज्यवादी विश्व पैमाने पर कम्युनिस्ट विरोधी अभियान चला रहे थे। उनका उद्देश्य सोवियत संघ की फौजी नाकेबंदी करके उसे एशियाई जनता के क्रान्तिकारी उभार से अलग रखना और इस जन उभार को कुचल देना था। कांग्रेसी नेताओं का लक्ष्य क्रान्ति द्वारा नहीं, साम्राज्यवाद से समझौता करके, स्वाधीनता प्राप्त करना था। सन 45 में उन्होंने भी कम्युनिस्ट विरोधी अभियान छेड़ दिया। इस तरह उन्होंने एक ओर जनवादी क्रान्ति के प्रसार में बाधा डाली, दूसरी ओर साम्राज्यवाद से समझौता करने की नीति पर पर्दा डाला। प्रगतिशील साहित्य से कम्युनिस्ट पार्टी का गहरा संबंध है, सभी जानते थे। राजीव सक्सेना ने स्वीकार किया है कि उस समय
+ 
+284
+'अनेक साहित्यकारों ने पक्ष बदल लेना ही ठीक समझा।।' (हिंदी की प्रगतिशील कविताएं, भूमिका, पृ. 20)। इन्हीं में कवि सुमित्रानंदन पंत थे जो ‘1946 में योगी अरविन्द के दर्शन की शरण में पहुँचे।’ (उप, पृ. 18) ।
+1947 में अज्ञेय ने 'प्रतीक' निकाला। इसे मैंने प्रयोमवाद की शुरुआत कहा है। मैनेजर पाण्डेय इससे सहमत नहीं हैं। उनका कहना है, ‘डा. रामविलास शर्मा ने 'नयी कविता और अस्तित्ववाद' में, सन् '47 से, 'प्रतीक' के प्रकाशन से प्रयोगवाद का प्रारंभ कहकर इस संघर्ष के पुराने इतिहास को छोटा कर दिया हैं। प्रगतिवाद के विरुद्ध प्रयोगवाद के मूल में निहित कलावाद का संघर्ष पुराना है। 1936 में ही अज्ञेय का प्रगतिवाद यथार्थवाद विरोधी और प्रगतिवाद विरोधी रवैया प्रकट हो रहा था।’ ('आलोचना', जनवरी-मार्च 1979, पृ. 39)। ब्रिटेन और अमरीका जब सोवियत संघ के साथ मिलकर फासिस्ट ताकतों से लड़ रहे थे, तब उन्होंने कम्युनिस्ट विरोधी अभियान न चलाया था। यह अभियान उन्होंने युद्ध के बाद चलाया। कांग्रेसी नेताओं ने इसके समानान्तर अपना कम्युनिस्ट विरोधी अभियान चलाया। राष्ट्रीय और अन्तरर्राष्ट्रीय परिस्थितियों से इन अभियानों को अलग करना असंभव है, भारत के कम्युनिस्ट-विरोधी अभियान से प्रयोगवाद के उद्भव और प्रसार को अलग करना असंभव है। तारसप्तक में, फिर 'प्रतीक' में, नेमिचंद्र जैन के वक्तव्यों का भेद कम्युनिस्ट-समर्थन और कम्युनिस्टविरोध का भेद है। युद्ध काल में अज्ञेय फासिस्ट विरोधी लेखकों के साथ थे, तार सप्तक में उन्होंने लाल फौज की पद्यबद्ध प्रशस्ति छापी थी। यह सब युद्ध के बाद बदल गया। प्रयोगवाद को युद्धोत्तर काल की विशेष परिस्थितियों की उपज न मान कर मैनेजर पाण्डेय ने उसे सामान्य परिस्थितियों में पैदा होने वाले कलाबाद का पर्याय बना दिया है। पर यदि कोई कलावादी आलोचक सामाजिक परिस्थितियों को अलग हटाकर साहित्य का विवेचन करे तो वह क्या करेगा ? वह साम्राज्यवादियों के कम्युनिस्ट विरोधी अभियान के बारे में चुप रहेगा, वह कांग्रेसी नेताओं के कम्युनिस्ट विरोधी अभियान के बारे में चुप रहेगा; वह प्रगतिवाद-प्रयोगवाद के संघर्ष को, इन अभियानों से परे, एक दीर्घकालीन प्रक्रिया बना देगा। मैनेजर पाण्डेय ने ठीक यही काम किया है।
+मैनेजर पाण्डेय ने उसी लेख में, उसी पृष्ठ पर, यह भी लिखा है, ‘1947 से लेकर 1951 तक का काल देश की राजनीति और हिन्दी साहित्य में भारी उथलपुथल और गहरे संघर्ष का काल है। राजनीति में आजादी के नाम पर सत्ता हस्तांतरण के बाद सामंती-पूंजीवादी शोषक-शासक वर्ग से किसानों-मजदूरों का वर्ग संघर्ष तेज हुआ जिसकी अभिव्यक्ति तेलंगाना की कृषि क्रान्ति में हुई। हिंदी साहित्य में प्रगतिवाद और प्रयोगवाद, यथार्थवाद और कलावाद के बीच का संघर्ष तेज हुआ जिसकी अंतिम परिणति प्रगतिशील आन्दोलन के विघटन और व्यक्तिवादी-कला
+ 
+285
+वादी रचना-दृष्टि के रूप में प्रयोगवाद और नयी कविता की स्थापना में दिखायी देती है।’ (उप... शब्दों पर जोर मेरा है।) 
+सन् 47 से 51 तक का काल इससे पहले के काल खंडों से भिन्न है, यह राजनीति और साहित्य में भारी उथल-पुथल और गहरे संघर्ष का काल है। इसी उथल-पुथल का मुकाबला करने के लिए प्रयोगवाद का प्रचार प्रसार किया गया था। इस कालखंड पर ध्यान केन्द्रित किये बिना प्रयोग वाद की प्रतिक्रियावादी भूमिका नहीं समझी जा सकती। प्रयोगवाद सन् 47 से 51 के बीच स्थापित हुआ पर नयी कविता का आन्दोलन-अज्ञेय से भिन्न विजयदेव नारायण साही, धर्मवीर भारती और जगदीश गुप्त का साहित्यिक आन्दोलन-सन् 51 के बाद आरंभ हुआ था। प्रयोगवाद कुंठा और घुटन पर जोर देता था, नयी कविता का जोर मनुष्य के टूटने पर, उसके त्रास और व्यक्तित्व के विघटन पर था। वास्तव में शुद्ध कलावादी आन्दोलन न तो प्रयोगवादी कविता का था, न नयी कविता
+चाहे प्रयोगवाद हो, चाहे नयी कविता, उसकी सामाजिक पृष्ठभूमि का विश्लेषण करते हुए भारत पर साम्राज्यवाद के आर्थिक, राजनीतिक और सांस्कृतिक दबाव को नजरंदाज करना गलत है।
+[ 3 ]
+अज्ञेय ने पूरी कोशिश की थी कि प्रयोगवाद को युद्धोत्तर परिस्थितियों से अलग रखते हुए तार सप्तक से उसका संबंध जोड़ें। इसमें वह पूरी तरह सफल नहीं हुए। 1964 में शमशेर ने तार सप्तक के लिए लिखा था, ‘युगीन चेतना और प्रयोगवादी शिल्प, और प्रत्येक कवि का विशिष्ट मौलिक स्वर : यह इस संकलन की विशेषता थी।’ (चांद का मुंह टेढ़ा है, पृ. 17)। शमशेर ने प्रयोगवाद शब्द का व्यवहार शिल्प के लिए किया है, कविता की विषयवस्तु के लिए नहीं। 1985 में गिरिजाकुमार माथुर ने यही बात और स्पष्ट रूप में यों कही कि तार सप्तक में ‘प्रगतिशील चेतना और प्रयोगशील शैली की मिलीजुली काव्य सामग्री राम्मिलित है।’ (अश्विनी, परिप्रश्न, दिल्ली, 1985, पृ. 43)। तार सप्तक युगीन चेतना, प्रगतिशील चेतना से जुड़ा हुआ संकलन है। यह बात प्रयोगवादी कविता-संग्रहों के बारे में नहीं कही जा सकती। प्रगतिशील चेतना का विरोध करनेवाले प्रयोगवाद का जन्म तार सप्तक के बाद हुआ। लेकिन प्रगतिशील चेतना वाली कविता में प्रयोगशील शैली तार सप्तक से आरंभ नहीं होती। वह प्रगतिशील कविता की विशेषता है; इसके साथ ही छायावादी कविता में शैलीगत प्रयोगशीलता भरी पड़ी है। वास्तव में अनेक लेखक प्रयोगवाद से शिल्प का संबंध जोड़ने के बाद उसका संबंध कविता की विषयवस्तु से जोड़ देते हैं।
+ 
+286
+प्रयत्न यह होता है कि प्रगतिवाद और प्रयोगवाद का भेद मिट जाये ! यथा गिरिजाकुमार : ‘वस्तुतः नयी चेतना के आरंभिक दिनों में प्रगतिवाद और प्रयोगवाद जैसे अलग नाम कविता को नहीं दिये गये थे, बल्कि वो एक संयुक्त और अमिश्र प्रवृत्ति के रूप में सामने उभरी थी।’ (उप, पृ. 45)। यदि ऐसी बात थी तो गिरिजाकुमार माथुर ने अपने कविता संग्रह का नाम 'नाश' और ‘निर्माण' क्यों रखा था? यहां कोई अमिश्र प्रवृत्ति नहीं है, दो परस्पर विरोधी प्रवृत्तियां हैं, कवि के विकास की दो अलग मंजिलें हैं। पुस्तक की भूमिका में उन्होंने लिखा था, ‘इस संग्रह में आप इस युग के एक मध्यवर्गीय व्यक्ति के सामाजिक, शारीरिक और मानसिक संघर्षों की उन दशाओं को पायेंगे जिनसे गुजरकर वह एक मंजिल से दूसरी मंजिल तक पहुँचा है।’
+नाश और निर्माण की दो अलग मंजिलें हैं, काफी मानसिक (और शारीरिक) संघर्ष के बाद वह एक मंजिल को छोड़कर दूसरी तक पहुँच सके हैं। जिसे यहां वह 'नाश' कहते हैं, वह बाद को नव रोमानी प्रयोगशीलता बना; ‘निर्माण' से उसका समन्वय हुआ। नाश और निर्माण में ‘मेरी वो सारी कविताएं हैं जो 1938 से 42 के बीच लिखी गयी थीं और जिनमें सामाजिकता तथा नव रोमानी प्रयोगशीलता की पहली बार पुष्ट अभिव्यक्ति हुई थी।’ (परिप्रश्न, पृ.44)। नव रोमानी प्रयोगशीलता कोई शैली संबंधी विशेषता नहीं है; वह 'सामाजिकता' से भिन्न कविता की विषयवस्तु है। प्रगतिशील कविता ने छायावाद की व्यक्तिवादी, पलायनवादी, कुंठावादी प्रवृत्तियों का विरोध किया। प्रयोगवाद ने इन्हीं प्रवृत्तियों को अपना आधार बनाया। इनमें 'नव रोमानी' कुछ नहीं था, ये काफ़ी पुरानी रोमानी प्रवृत्तियां थीं। केवल गिरिजाकुमार माथुर नहीं, उस समय के जितने भी कवि प्रगतिशीलता के आस-पास थे, वे सब इन प्रवृत्तियों से मुक्त होने का प्रयास कर रहे थे। तार सप्तक के प्रकाशन तक गिरिजाकुमार का मुक्ति संघर्ष समाप्त न हुआ था पर 1946 में वह तार सप्तक के अन्य कवियों की अपेक्षा एशियाई जनता के साम्राज्यविरोधी आन्दोलन से अधिक प्रभावित हुए थे। इसका प्रमाण है उनकी एशिया का जागरण कविता।
+सन् '47 में अज्ञेय ने 'प्रतीक' निकाला। उसके दूसरे अंक में नेमिचंद्र जैन ने 'अन्तर्मुखी साहित्य' का समर्थन किया और 'तथाकथित सामाजिक चेतना का साहित्य' ‘प्राय: सारा का सारा अस्वीकार का साहित्य है, बचकाना और जैसे किसी सांचे में ढला हुआ’-यह घोषणा की। उन्हीं दिनों गिरिजाकुमार ने भारत के प्रथम स्वाधीनता दिवस पर एक सुन्दर गीत रचा। इसमें सामाजिक चेतना की पुष्ट अभिव्यक्ति इस प्रकार हुई थी :
+ऊंची हुई मशाल हमारी 
+आगे कठिन डगर है
+ 
+287
+शत्रु हट गया, लेकिन उसकी 
+छायाओं का डर है 
+शोषण से मृत है समाज 
+कमजोर हमारा घर है 
+किन्तु आ रही नयी जिंदगी 
+यह विश्वास अमर है 
+जन गंगा में ज्वार, 
+लहर तुम प्रवहमान रहना 
+पहरुए, सावधान रहना ! 
+(राजीव सक्सेना, हिंदी की प्रगतिशील कविताएँ, दिल्ली, 1986, पृ. 233-34)। 
+अज्ञेय के साथ नेमिचंद्र जैन सचेत रूप से जिस प्रगतिशील काव्यधारा का विरोध कर रहे थे, गिरिजाकुमार माथुर सचेत रूप से उस काव्यधारा के साथ आगे बढ़ रहे थे। बहुत दिन बाद जब प्रयोगवाद की मंजिल पीछे छोड़ते हुए नयी कविता का काफी विस्तार हो गया, तब उसके जन्मदाता के रूप में तीन उम्मीदवार सामने आये; अज्ञेय, नेमिचंद्र जैन और गिरिजाकुमार माधुर। तार सप्तक 1943 में प्रकाशित हुआ। नाश और निर्माण में गिरिजाकुमार माथुर की 1938 से 42 तक लिखी हुई वे रचनाएं हैं जिनमें सामाजिकता तथा नव रोमानी प्रयोगशीलता की पहली बार पुष्ट अभिव्यक्ति हुई थी। इसलिए नयी कविता के आदि संस्थापक हुए गिरिजाकुमार माधुर। स्वभावत: पुराने इतिहास को नये ढंग से पढ़ना जरूरी हो गया। नयी चेतना के आरंभिक दिनों में 'नाश' और 'निर्माण' का भेद नहीं था, वह एक संयुक्त और अमिश्र प्रवृति के रूप में सामने उभरी थी !
+'सामाजिक चेतना' वाली कविता का विरोध जिन लोगों ने किया, उनकी आलोचना हुई। यह आलोचना आगे चलकर कुछ मार्क्सवादियों को अनावश्यक प्रतीत हुई। राजीव सक्सेना ने लिखा, ‘रामविलासजी इस सिलसिले में कहते हैं, 'प्रगतिवादियों के लिए यह स्वाभाविक था कि वे प्रयोगवाद की आलोचना करें।' किन्तु यह अनुभव ने सिद्ध कर दिया है कि यह 'स्वाभाविक' नहीं होना चाहिए था।’ (छठे और सातवें दशक की हिन्दी कविता, 'आलोचना', अक्तूबर-दिसंबर, 1978, पृ. 93-94)। राजीव सक्सेना ने जिस पृष्ठ से मेरा वाक्य उद्धत किया है, उसके बायीं ओर वाले पृष्ठ पर नेमिचंद्र जैन का 'तथाकथित सामाजिक चेतना' के साहित्य पर आक्षेप उद्धत है। ऐसा लगता है कि दायें पृष्ठ तक पहुँचते-पहुँचते राजीव सक्सेना बायें पृष्ठ की बात भूल गये। नेमिचंद्र जैन जो कुछ कह रहे थे, उसका संबंध मानो केवल प्रयोगशीलता से था; कविता की विषयवस्तु से उन्हें कुछ लेना देना न था ! लेकिन राजीव सक्सेना ने मेरा जो वाक्य उद्धत किया है,
+ 
+288
+उससे पहले एक वाक्य और है। इसे वह न भूल सकते थे। दोनों वाक्यों को साथ मिलाकर पढ़िये। ‘प्रयोगवाद की शुरुआत प्रगतिवाद पर आक्रमण से हुई थी। प्रगतिवादियों के लिए यह स्वाभाविक था कि वे प्रयोगवाद की आलोचना करें।’ (नयी कविता और अस्तित्ववाद, प्रथम संस्करण, पृ. 29)।
+नेमिचंद्र जैन ने 'सामाजिक चेतना' के साहित्य की जो आलोचना की थी, उसे राजीव सक्सेना भूले नहीं थे। प्रयोगवाद की शुरुआत प्रगतिवाद पर आक्रमण से हुई, यह वाक्य उनके दिमाग में ताजा था। फिर भी उन्होंने लिखा कि प्रयोगवाद की आलोचना न करनी चाहिए थी। क्यों न करनी चाहिए थी? इसलिए कि प्रयोगवाद कोई प्रगतिविरोधी धारा न थी ! उसका संबंध केवल शैलीगत प्रयोगों से था ! यह आलोचना न की गयी होती तो प्रयोगवाद और प्रगतिवाद में भेद न होता, कविता की एक संयुक्त और अमिश्र धारा बहती रहती ! प्रमाण चाहिए? लीजिए प्रमाण : ‘रामविलासजी ने स्वयं लिखा है, 'जहां तक मुझे मालूम है सन् '46 से पहले 'प्रयोगवाद' शब्द का व्यवहार नहीं हुआ। सन् '46 में शमशेर ने 'तार सप्तक' की जो आलोचना 'नया साहित्य' में की थी, उसमें प्रयोगों का जिक्र है, प्रयोगवाद का नहीं। 'प्रयोगवाद' शब्द की जरूरत तब हुई जब प्रगतिवाद के विरोध में एक नये वाद को स्थापित करना जरूरी हुआ। प्रयोग का कोई वाद नहीं होता, इसलिए शब्द की व्याख्या तरह-तरह से हुई।' (पृ. 28)। इस स्थापना से स्वयं यह स्पष्ट है कि जब प्रयोग की गुंजायश प्रगतिवाद के अन्दर नहीं रह गयी तब प्रयोगवाद की अलग स्थापना का प्रयत्न हुआ।’ ('आलोचना', उप, पृ. 94)।
+प्रगतिशील साहित्य के बारे में नेमिचंद्र जैन ने क्या गलत कहा था कि वह प्राय: सारा-का-सारा ‘बचकाना और जैसे किसी सांचे में ढला हुआ’ है? सांचे में ढला हुआ तभी होगा जब उसमें प्रयोग की गुंजाइश न होगी ! राजीव सक्सेना जो बात अब कह रहे हैं, उसे नेमिचंद्र जैन तीस साल पहले कह चुके थे। फर्क वह है कि वह कविता की विषयवस्तु का खुलासा उल्लेख करके प्रगतिशील साहित्य का विरोध कर रहे थे, राजीव सक्सेना वही काम शैलीगत प्रयोगों की आड़ लेकर करते हैं। प्रगतिवाद में राजीव सक्सेना के मतानुसार प्रयोगों की गुंजाइश चाहे जब ख़त्म हुई हो, नेमिचंद्र जैन सन् 1945 में ही तै कर चुके थे कि प्रगतिशीलों के चक्कर में नहीं पड़ना है। मुक्तिबोध के प्रस्तावित कविता-संग्रह की भूमिका के सिलसिले में उन्होंने पहली नवंबर 1945 के पत्र में उन्हें लिखा था, ‘विशेषकर प्रगतिशीलों के चक्कर में मत पड़िये। वे लोग साहित्य वाहित्य कुछ नहीं समझते !’ (नेमिचंद्र जैन, पाया पत्र तुम्हारा, दिल्ली, 1984, पृ. 75)।
+राजीव सक्सेना ने अपने विवेचन का निष्कर्ष प्रश्न रूप में यों प्रस्तुत किया है, ‘क्या इस सबसे यह निष्कर्ष नहीं निकाला जाना चाहिए कि साहित्यकार केवल
+ 
+289
+विषयवस्तु की प्रगतिशीलता के विषय में नहीं, अपने कलारूप की विशिष्टता के विषय में भी चिन्तित होता है? और, इस चिन्ता का सम्मान किया जाना चाहिए। अगर किया जाता तो संभव है कि प्रयोगवादियों को अपने को प्रगतिवाद से अलग करने की आवश्यकता न पड़ती।’ ('आलोचना', पृ. 94)। एक ओर है विषयवस्तु की प्रगतिशीलता, दूसरी ओर है कलारूप की विशिष्टता। इस विशिष्टता के बारे में साहित्यकार की चिन्ता का सम्मान किया जाता तो संभव है प्रयोगवादी-इनमें सर्वप्रथम नेमिचंद्र जैन और अज्ञेय-प्रगतिवाद से अलग न होते। लेकिन मतभेद साहित्य की विषयवस्तु को लेकर था, यह तथ्य राजीव सक्सेना के लेख में प्रकट हो हो गया है ! मुक्तिबोध के पुनर्मूल्यांकन पर मेरे लेख की चर्चा करते हुए लिखा है, ‘उदाहरण के लिए, नेमिचंद्र जैन ने अन्तर्मुखी साहित्य और 'तथाकथित सामाजिक चेतना' के साहित्य में भेद किया तो रामविलासजी ने कला के प्रति प्रगतिशील लेखकों की असावधानी की चर्चा करते हुए’।’ (उप, पृ. 92)। नेमिचंद्र जैन ने अन्तर्मुखी साहित्य और सामाजिक चेतना के साहित्य में भेद किया था। यह विषयवस्तु की प्रगतिशीलता और कलारूप की विशिष्टता का भेद कैसे बन गया? नेमिचंद्र जैन के लिए कला रूप की विशिष्टता वहीं है जहां विषयवस्तु अन्तर्मुखी है, जहां तथाकथित सामाजिक चेतना का अभाव है !
+एक समय था जब किसी प्रगतिशील आलोचक को प्रयोगवाद के बारे में भ्रम न था। सब जानते थे कि इस वाद का शैलीगत प्रयोगों की स्वतन्त्रता से कोई संबंध नहीं है। इन आलोचकों में नामवरसिंह भी थे। उस समय उन्होंने प्रयोगवाद की जो आलोचना की थी, उसके बारे में राजीव सक्सेना की राय है कि ‘नामवरजी की प्रयोगवाद संबंधी उस आलोचना में भी स्वयं रामविलासजी की स्थापनाएं बोल रही थीं, उसमें भी कोई मौलिक स्थापना नहीं थी।’ (उप, पृ. 93)। अब इसे हिन्दी का दुर्भाग्य ही समझना चाहिए कि जहाँ भी कोई प्रगतिशील आलोचक समझदारी की बातें करता है, वहां मेरी स्थापनाएँ बोलने लगती हैं। उदाहरण के लिए प्रगतिशील लेखक संघ के विघटन (और उसके साथ प्रयोगवाद के झमेले) का संबंध कांग्रेसी नेताओं के कम्युनिस्ट विरोधी अभियान से था। इस संबंध में :
+मूल स्थापना-‘दूसरे महायुद्ध के बाद जब कांग्रेस नेता जेल से बाहर आये तब इनमें से अनेक ने कम्युनिस्ट विरोधी अभियान शुरू किया। इस अभियान ने कई जगह हिंसक रूप धारण किया। इस समय अनेक लेखक जो प्रगतिशील साहित्यिक आन्दोलन के साथ थे, पीछे हटने लगे।’ (नयी कविता और अस्तित्ववाद, प्रथम संस्करण, पृ. 232)।
+प्रतिध्वनि-‘ऐसा लगता है कि स्वतंत्रता के बाद जब गृहमंत्री सरदार पटेल की दृष्टि में प्रगतिशील होना कम्युनिस्टों का पथबंधु होना माना जाने लगा.और
+ 
+290
+अनेक प्रकार से उनका दमन किया जाने लगा (जिसमें नौकरियाँ छीन लेना तक शामिल था), तब अनेक साहित्यकारों ने पक्ष बदल लेना ही ठीक समझा।’ (हिन्दी की प्रगतिशील कविताएं, भूमिका, पृ. 20.)।
+सरदार पटेल ने कम्युनिस्ट विरोधी अभियान गृहमंत्री बनने से पहले चलाया था, इस तरह उन्होंने गृहमंत्री बनने की अपनी योग्यता प्रमाणित की थी। भारत के स्वाधीन होने से पहले दिल्ली में अंतरिम सरकार बनी थी और पटेल उसमें गृहमंत्री थे। लेखकों में पक्ष बदलने का सिलसिला स्वाधीनता प्राप्ति से पहले शुरू हो गया था। सबसे पहले खिसके थे पंतजी। उनके बारे में-
+मूल स्थापना-‘‘सन् '38 में कवि श्री सुमित्रानंदन पंत ने जब ‘रूपाभ' में कल्पना के आकाश से यथार्थ की धरती पर उतरने की घोषणा की, तब औपचारिक रूप से छायावाद की मृत्यु हो गयी, दस वर्ष बाद 'स्वर्णकिरण' और 'स्वर्णधूलि' में जब उनकी काव्यधारा 'ग्राम्या' से विपरीत दिशा में प्रवाहित हुई, तब छायावाद को नया जीवन मिला यद्यपि इस पुनर्जीवन की कोई औपचारिक घोषणा नहीं हुई।’ (नयी कविता और अस्तित्ववाद, पृ. 60)।
+प्रतिध्वनि-’सुमित्रानंदन पंत जिन्होंने एक समय प्रगतिशील साहित्य के प्रवक्ता के रूप में ‘रूपाभ' का प्रकाशन किया था और कवियों को स्वर्गलोक से धरती पर उतर आने का आवाहन किया था, 1946 में योगी अरविन्द के दर्शन की शरण में पहुँचे।’ (हिन्दी की प्रगतिशील कविताएं, भूमिका, पृ. 18)।
+पंतजी सन् '46 में योगीं अरविन्द की शरण में पहुँचे तो पक्ष बदलने की प्रक्रिया स्वाधीनता प्राप्ति से पहले शुरू हो गयी थी। इसी प्रक्रिया के संदर्भ में प्रयोगवादी आन्दोलन को परखना चाहिए। अज्ञेय ने जब ‘प्रतीक' निकाला तब नेमिचंद्र जैन तो उनके सहयोगी थे ही, उन्हें मुक्तिबोध का सहयोग भी मिला। तब तक न तो मैंने प्रयोगवाद के विरुद्ध, न मुक्तिबोध के बारे में, कहीं कुछ लिखा था किन्तु राजीव सक्सेना का मत है कि मुक्तिबोध यदि स्वयं को प्रगतिवादी नहीं, प्रयोगवादी कहते थे तो इसमें दोष रामविलास का है। लिखा है, ‘मुक्तिबोध अपने को प्रगतिवादी नहीं कहते, प्रयोगवादी कहते हैं, यह उस स्थिति की विडंबना थी और रामविलासजी स्वयं यह स्थिति पैदा करने के लिए कहाँ तक जिम्मेदार रहे, उसकी आत्मपरीक्षा वे नहीं कर सके।’ (आलोचना, पृ. 93)।
+राजीव सक्सेना ने इस बात पर बहुत जोर दिया है कि मुक्तिबोध पर मेरा दूसरा लेख पहले वाले से भिन्न है। ‘मुक्तिबोध का पुनर्मूल्यांकन एक प्रकार से रामविलासजी की आत्मालोचना है।’ (उप., पृ. 92)। दूसरे लेख में मैंने विस्तार से मुक्तिबोध के प्रसंग में नामवरसिंह की आलोचना की है; यह आलोचना पहले वाले निबंध में नहीं है। नामवरसिंह की उस आलोचना को उन्होंने रामविलास की आत्मालोचना बना दिया ! पर लेख के अन्त में वह पुनर्मूल्यांकन के उद्देश्य से
+ 
+291
+परिचित होने का सबूत दे देते हैं : ‘मुक्तिबोध के अध्ययन में वह कुहासा दूर किये जाने में सहायता मिलती है जो नामवरजी की व्याख्या से पैदा हुआ है।’ (उप.
+. 96) ।
+साहित्यकार अपने ‘कलारूप की विशिष्टता' के प्रति चितित होता है। इस चिन्ता का सम्मान किया जाता तो संभव है। प्रयोगवादी अलग न होते। प्रयोगवादियों ने प्रगतिवाद का विरोध किया तो इसका कारण यह था कि ‘अनेक रचनाकार प्रगतिशील विषयवस्तु के प्रति विशिष्ट व्यक्तिगत दृष्टि और शिल्पगत नवोन्मेष की पूर्ण स्वतंत्रता की माँग से प्रेरित थे।’ (उप., पृ. 93)। इनमें अग्रणी थे अज्ञेय और नेमिचंद्र जैन। इनकी पूर्ण स्वतंत्रता की माँग का संबंध 'कांग्रेस फॉर कल्चरल फ्रीडम' की स्वतंत्रता से तो नहीं था ? ‘यह बात दूसरी है कि नेमिजी जैसे कवि और साहित्यकार उसको सही रूप में प्रस्तुत नहीं कर सके।’ (उप.)। गलती अभिव्यक्ति में, प्रस्तुतीकरण में हुई, पर यह गलती गद्यलेखन में हुई। कविता में तो शिल्पगत नवोन्मेष था ही !
+नेमिचंद्र जैन केवल समीक्षक नहीं हैं, कवि भी हैं, आदि तार सप्तक के कवि हैं। यह समझ में नहीं आता कि राजीव सक्सेना ने 1986 में जब हिन्दी की प्रगतिशील कविताएं संकलन तैयार किया, तब उसमें नेमिचंद्र जैन की एक भी कविता क्यों न दी ! और यह संकलन ‘स्वतंत्रता प्राप्ति की उपलब्धियों तक ही सीमित है।’ (भूमिका, पृ. 23)। 1947 तक तो नेमिचंद्र जैन समीक्षक कम, कवि ही अधिक थे। राजीव सक्सेना ने भूमिका में अज्ञेय का तो नाम भी लिया है, नेमिचंद्र जैन का तो नाम भी नहीं लिया !
+समकालीन भारतीय साहित्य पर अज्ञेय के लेख को ‘एक दंभी और आत्मकेन्द्रित व्यक्तित्व का वक्तव्य' बताते हुए उन्होंने लिखा, 'प्रगतिशील साहित्यधारा 'अस्वस्थ मनोवैज्ञानिक भावना' से पैदा हुई, यह सचमुच वही कह सकता है जो भारत के उदात्त स्वतंत्रता आन्दोलन की भागीदार साहसी और सामाजिक न्याय प्रेमी जनता और उसके प्रतिनिधि साहित्यकारों के खिलाफ उसके शत्रुओं से मिल गया हो।’ (उप.)। बात सही है लेकिन प्रगतिशील साहित्य धारा के बारे में अज्ञेय ने जो कुछ कहा, वह सब नेमिचंद्र जैन ने भी तो कहा था ! शब्दों का थोड़ा हेर फेर है। अज्ञेय ने अस्वस्थ मनोवैज्ञानिक भावना कहा, नेमिचंद्र जैन ने अस्वीकार का साहित्य, बचकाना कहा। क्या दोनों में कोई गुणात्मक अंतर है? जो अस्वीकार का साहित्य है, वह स्वस्थ मनोवैज्ञानिक भावना का साहित्य कैसे बन जायगा ? यदि प्रौढ़ व्यक्ति बचकानी बातें करे तो उसका मानसिक विकास अवरुद्ध माना जायगा या नहीं?
+लेकिन अज्ञेय के लिए अभी उम्मीद है। प्रगतिशील साहित्य को अस्वस्थ मनोवैज्ञानिक धारा से जोड़ने वाला व्यक्ति भले स्वतंत्रता आन्दोलन के शत्रुओं से मिल
+ 
+292
+गया हो, ‘इसका अर्थ नहीं कि 'अज्ञेय' के कृतित्व में प्रगतिशील तत्वों का सर्वथा अभाव है।’...अवचेतन में स्थित, अब तक के मानव-समाज द्वारा उपलब्ध प्रगतिशील संस्कार भी कभी-कभी उभर उठते हैं।’ (उप.)। अज्ञेय के लिए उम्मीद है। केवल नेमिचंद्र जैन के लिए कोई उम्मीद नहीं है ! और प्रभाकर माचवे के लिए भी नहीं है। न संकलन में उनकी कोई कविता है, न भूमिका में कहीं उनका नाम है।
+प्रयोगवादी कवि प्रगतिवाद के खेमे से बाहर निकल आये क्योंकि कलारूप की विशिष्टता के विषय में उनकी चिन्ता का सम्मान न किया गया था। लेकिन जिस साहित्य में कला की उपेक्षा की जाय, उसकी आवश्यकता पर सबसे ज्यादा जोर राजीव सक्सेना ने दिया है। मई 1949 के 'हंस' से मेरी जो टिप्पणी उन्होंने उद्धृत की है, वह इस प्रकार है: ‘यह बात आजमाकर देखी जा सकती है कि जो कवि किसानों-मजदूरों से जितना ही दूर होता है, उतना ही वह उन्हें जगाने के लिए हुंकार और धुआंधार की ध्वनि ज्यादा करता है। दरअसल, किसान-मजदूर कबीर के 'खुदाय' की तरह बहरे नहीं हैं कि उन्हें जगाने के लिए इतनी जोर से बांग देने की जरूरत पड़े। 'उधर चीन हुंकार उठा' और 'यह भारत फुंकार उठा'-इस तरह की पंक्तियों को हम प्रगतिशील कविता की अच्छी खासी पैरोडी कह सकते हैं।’ मैंने जिस तरह की कविता की आलोचना की है, उसे राजीव सक्सेना ने आदर्श लोक कविता का नमूना मान लिया और लिखा, ‘प्रथमत: मैं यहाँ यह कहना चाहूँगा कि रामविलासजी की 1949 की टिप्पणी में भी साहित्य सर्जन की वर्तमान प्रक्रिया का अत्यन्त सरलीकृत रूप प्रकट हुआ है।’ (आलोचना, पृ. 93)। साहित्य सर्जन को वर्तमान प्रक्रिया-मैंने एक खास रुझान की चर्चा की थी, राजीव सक्सेना ने उसे विस्तार देकर साहित्य सर्जन की वर्तमान प्रक्रिया बना दिया। आगे लिखा, ‘वस्तुत: जिस तरह की कविता की उन्होंने भर्त्सना की थी, उसकी भी आवश्यकता उस समय थी और आज भी है। यह उद्बोधन शैली में, रोज-बरोज की समस्याओं पर लिखी गयी कविताएँ और गीत थे, जिनके प्रस्तोताओं में शंकर, शैलेन्द्र (अर्थात् शंकर शैलेन्द्र), शील, अगिया बैताल (डा. रामविलास शर्मा), मलखान सिंह सिसौदिया, मानसिंह राही, गोरा बादल, सुदर्शन चक्र, और किसान कवियों में अलीगढ़ के मुंशीजी और साहबसिंह मेहरा तथा बनारस के रामकेर आदि अनेक कवि थे।’ (उप.)। इस सूची में उस व्यक्ति का नाम छूट गया है जिस पर मई 49 के 'हंस' में मैंने लेख लिखा था, जिसकी कविता से हुंकार-फुंकार वाली पंक्तियाँ मैंने उद्धृत की थीं। उसका नाम है रांगेय राघव। सूची में उनका नाम नहीं है, कोई बात नहीं। प्रगतिशील कविताओं के संकलन में उनकी एक भी रचना क्यों नहीं है?
+केवल रांगेय राघव नहीं, जिन दस लोक कवियों के नाम उन्होंने गिनाये हैं, उनमें शील और अगिया बैताल को छोड़कर, बाकी आठ में किसी एक की भी रचना हिन्दी की प्रगतिशील कविताएँ में नहीं है ! इनकी कविता की आवश्यकता उस
+ 
+293
+समय थी, ‘और आज भी है।’ फिर क्या हो गया? जाहिर है, लोक साहित्य की उपेक्षा राजीव सक्सेना कर रहे हैं। इस तरह का सारा साहित्य चीत्कार-फूत्कारवादी है, यह धारणा उनकी है, मेरी नहीं।
+यद्यपि राजीव सक्सेना ने शैलीगत प्रयोगों के नाम पर प्रयोगवाद का समर्थन किया है, पर उस लेख में उन्होंने स्वीकार किया है कि ‘वर्ग विभक्त समाज में असल संघर्ष साहित्य की विषयवस्तु के लिए है; वह प्रतिक्रियावादी है या जनवादी, यह महत्वपूर्ण है।’ ('आलोचना', उप., पृ. 94)। इस तरह के भेद के आधार पर उन्होंने प्रयोगवाद का विवेचन न तो अपने लेख में किया है, न प्रगतिशील कविताओं के संकलन की भूमिका में। भूमिका में उन्होंने बताया है कि ‘प्रगतिशील कविता का यह खंड स्वतंत्रता प्राप्ति की उपलब्धियों तक ही सीमित है।’ आशा की जा सकती थी कि साम्राज्यवाद के प्रति प्रगतिशील कवियों का रुख बया था, जनवादी क्रान्ति के बारे में उनकी समझ क्या थी, इसके बारे में वह कुछ कहेंगे। ऐसा उन्होंने कुछ नहीं कहा। इसके बदले उन्होंने बताया कि प्रगतिशील साहित्य रचने के लिए ‘साहित्य के दो रूपों का उपयोग करना आवश्यक था जो पहले ही उपस्थित थे : एक तो साहित्यशास्त्रीय लेखन और दूसरे, लोक साहित्य के विभिन्न रूप।’ (भूमिका, पृ. 21)। रूपवाद के बाहर मानो वह कुछ सोच ही नहीं सकते ! उक्त विभाजन के अनुसार मुक्तिबोध की रचनाएं ‘शास्त्रीय और सुसंस्कृत अर्थों में कविता हैं।’ (उप., पृ. 22)। जो लोग मुक्तिबोध को अशास्त्रीय कविताएं लिखने का श्रेय देते रहे हैं, वे अपनी मान्यता पर पुनविचार करें !
+सन् '64 में मुक्तिबोध की अकाल मृत्यु से नयी कविता को नया जीवन मिला। सन् 61 में राजीव सक्सेना कह चुके थे कि नयी कविता का युग समाप्त हो गया है। (नयी कविता और अस्तित्ववाद, प्रथम संस्करण, पृ. 34)। छह साल बाद उन्होंने कहा कि ‘अब सन् 1967 में तो किसी को यह कहने का साहस नहीं है कि नयी कविता जीवित है।’ (उप.)। प्रगतिशील साहित्य का विरोध करने की शक्ति अब नयी कविता में न थी। मुक्तिबोध को नयी कविता से जोड़कर, उन्हें उसका प्रतिनिधि कवि घोषित करके प्रगतिविरोधी मोच को फिर क्रियाशील बनाया गया। श्रीकान्त वर्मा ने मुक्तिबोध की कविताएं संकलित करने और उन्हें प्रकाशित करने में यथेष्ट श्रम किया। चांद का मुंह टेढ़ा है में उन्होंने बताया कि ‘संकलन के लिए कविताओं के चुनाव में मुख्य रूप से अशोक वाजपेयी की सहायता प्राप्त हुई है।’ मुक्तिबोध की कविता और उनके जीवन का परिचय देते हुए शमशेर बहादुरसिंह ने एक लेख लिखा। इस सारे प्रयास के बावजूद सन् 67 में राजीव सक्सेना ने कहा कि नयी कविता जीवित नहीं है। अगले साल नामवरसिंह ने कविता के नये प्रतिमान में मुक्तिबोध की रचना 'अँधेरे में' को नयी कविता की चरम अभिव्यक्ति बताया। इसके बाद बहुत से मार्क्सवादी लेखक मुक्तिबोध को
+ 
+294
+नयी कविता ही नहीं, प्रगतिशील कविता का भी प्रतिनिधि कहने लगे।
+शमशेर ने सवाल किया था, ‘एकाएक क्यों सन् '64 के मध्य में गजानन माधव मुक्तिबोध विशेष रूप से महत्वपूर्ण हो उठे?’ (चाँद का मुंह टेढ़ा है, पृ. 9)। सन् 64 में कम्युनिस्ट पार्टी विभाजित हुई। संयोग की बात, उसी साल एकाएक मुक्तिबोध विशेष रूप से महत्वपूर्ण हो उठे ! पूरक प्रश्न : ‘क्यों ‘धर्मयुग', 'ज्ञानोदय', 'लहर', 'नवभारत टाइम्स'-प्राय: सभी साप्ताहिक, मासिक और दैनिक उनका परिचय पाठकों को देने लगे और दिल्ली की साहित्यिक, हिन्दी दुनिया में एक नयी हलचल सी आ गयी?’ (उप.)। दिल्ली की साहित्यिक दुनिया के मालिक, भारत के बड़े पूंजीपति दिल्ली ही नहीं, बंबई तक के साप्ताहिकों, दैनिकों पर अपना नियंत्रण कायम किये थे। इन पत्रों की नीति वे ही निर्धारित करते थे; इस समय उनके काव्य-प्रेम में बाढ़ आ गयी ! मुक्तिबोध की चर्चा क्यों इतनी ज्यादा होने लगी, इसका कारण यही हो सकता है कि ‘मुक्तिबोध ने छायावाद की सीमाएं लांघकर, प्रगतिवाद से मार्क्सी दर्शन ले, प्रयोगवाद के अधिकाँश हथियार संभाल, और उसकी स्वतंत्रता महसूस कर, स्वतंत्र कवि-रूप से, सब वादों और पार्टियों से ऊपर उठकर, निराला की सुथरी और खुली मानवतावादी परंपरा को बहुत आगे बढ़ाया।’ (उप. पृ. 26)। (शब्दों पर जोर मेरा है-रा. वि.)। भारत के पूंजीपतियों को, विशेष रूप से बड़े पूंजीपतियों को, इस समय ऐसे साहित्य की सख्त जरूरत थी जो सब वादों और पार्टियों से ऊपर हो, वह भले ही प्रगतिवाद से मार्क्सीं दर्शन ले पर इसके साथ जरूरी यह था कि वह प्रयोगवाद के अधिकांश हथियार संभाले और उसकी स्वतंत्रता महसूस करे। ऐसे साहित्य की जरूरत उन्हें मुक्तिबोध से पूरी होती दिखाई दी। इस समय अन्तरर्राष्ट्रीय मंच से ख्र्श्चेव विदा हो रहे थे, ब्रेझनेव युग आरंभ हो रहा था! अमरीकी पूजीवाद केवल भारत में नही, समाजवादी देशों में घुस-पैठ के लिए भारी प्रयत्न कर रहा था। शमशेर ने मुक्तिबोध की कविता 'अँधेरे में' के बारे में कहा था, ‘हिन्दी के स्वस्थतम आधुनिक काव्यसृष्टि का यह सर्वोपरि विजयचिन्ह्न है।’ (उप., 28)। चार साल बाद कविता के नये प्रतिमान में यही बात इस कविता के बारे में नामवरसिह ने यों कही, ‘कुल मिलाकर इसे यदि नयी कविता की भी चरम अभिव्यक्ति कहा जाये तो अतिशयोक्ति न होगी।’ (प्रथम संस्करण, पृ. 244)। कविता के नये प्रतिमान वास्तव में नयी कविता के प्रतिमान थे और वे पेशेवर कम्युनिस्ट-विरोधी लेखकों से प्राप्त किये गये थे। इस सिलसिले में राजीव सक्सेना को कोई भ्रम न था। नयी कविता और अस्तित्ववाद दी समीक्षा करते हुए उन्होंने लिखा था : ‘इस संदर्भ में यह देखने योग्य है कि रामविलासजी ने नामवरसिंह जी की अस्तित्ववादी दृष्टि की खरी और सही आलोचना की है। डा. नामवरसिंह की 'नयी' समीक्षा-पद्धति (जिसको अस्तित्ववाद, स्टाइलिस्टिक्स, न्यू क्रिटिसिज्म
+ 
+295
+आदि पश्चिम की अनेक प्रवृत्तियों, और 'नयी कविता' के कर्णधार श्री विजयदेव नारायण साही की टिप्पणियों के मेल से उन्होंने तैयार किया है) की आलोचना पढ़ने के लिए डा. रामविलास शर्मा की यह पुस्तक अनन्य है।’ ('आलोचना', अक्तूबर-दिसंबर 1978, पृ. 84)।
+प्रगतिशील कविता के मंच से केदारनाथ अग्रवाल और नागार्जुन को पीछे ठेलने का काम और 'आधुनिक' कवि के रूप में वहां मुक्तिबोध को प्रतिष्ठित करने का काम, एक साथ संपन्न हुए। जून 1976 की 'गंगा' में किसी ने नागार्जुन की 75वीं वर्षगांठ पर टिप्पणी लिखी है। इसके एक पैराग्राफ में नयी कविता के प्रचारप्रसार के बारे में कुछ बातें बहुत साफ ढंग से कही गयी हैं। इस प्रकार : ‘यह किसी से छिपा नहीं कि आजादी के बाद भारत में जब वाम चेतना जोर पकड़ गयी थी तो 'कांग्रेस फॉर कल्चरल फ्रीडम' के माध्यम से अमरीका ने भारत के सांस्कृतिक जीवन को प्रभावित करने की कोशिश की और इस कोशिश में सफलता भी पायी। 'नयी कविता' का आन्दोलन इसी कोशिश का एक अंग था जिसके प्रवाह में आने से मुक्तिबोध जैसे कवि भी न बच सके। इस नयी कविता ने नेमिचंद्र जैन जैसे घोषित कम्युनिस्टों को कम्युनिस्ट विरोधी बना दिया तो अन्य बहुत से कवियों को 'कथ्य' के बजाय, 'शिल्प' और ‘विषय' के बजाय 'रूप' के भंवरजाल में फंसा दिया। यहां तक कि नया आलोचक भी इसके प्रवाह से न बच सका और प्रगतिशील कवियों को भुलाकर लोहियावादियों को प्रगतिशील घोषित करने की रौ में कविता के नये प्रतिमान स्थापित करने लगा। कहना न होगा कि यदि तब हिंदी में 'नयी कविता' का पश्चिमोन्मुख आन्दोलन न आया होता तो आज हिंदी कविता का स्वरूप ही कुछ भिन्न होता, एकदम भारतीय और कहीं अधिक जुझारू।’
+हिंदी की राष्ट्रीय और जनवादी धारा के प्रतिनिधि कवि हैं नागार्जुन और केदारनाथ अग्रवाल । राष्ट्रीय कविता मैथिलीशरण गुप्त ने लिखी, माखनलाल चतुर्वेदी, नवीन, दिनकर आदि ने लिखी। इनकी और केदार की राष्ट्रीय कविता में फर्क है। भारतीय पूंजीवाद कहां साम्राज्यवाद से गठबंधन कर रहा है, कांग्रेसी नेता कहां देशी पूंजीपतियों और सामंतों से दोस्ती कायम किये हैं, यह सब निराला और केदार देख रहे थे, राष्ट्रीय धारा के अन्य कवि नहीं। कांग्रेसी प्रभाव में और कम्युनिस्ट प्रभाव में लिखी राष्ट्रीय कविता में यह अन्तर है। भारत का स्वाधीनता संग्राम अभिन्न रूप से जनवादी क्रान्ति से जुड़ा हुआ है; यहां के सामंत साम्राज्यवाद के मुख्य सहायक थे, सन् 47 के बाद साम्राज्यवाद को अपनी कुटनीतिक चालों में सबसे ज्यादा सहायता सामंती अवशेषों से मिलती है। देशी पूंजीवाद के जो स्तर साम्राज्यवाद से समझौता करते हैं, वे सामंतों से भी समझौता करते हैं। स्वाधीनता संग्राम और जनवादी क्रान्ति का यह संबन्ध सन् 47 से पहले निराला और केदार के सामने स्पष्ट था, राष्ट्रीय धारा के अन्य कवियों के सामने
+ 
+296
+नहीं।
+दूसरे महायुद्ध के दौरान और उसके बाद जितनी गहराई से और जितनी ताकत से केदारनाथ अग्रवाल ने भारत के स्वाधीनता संग्राम और जनवादी क्रान्ति को अपनी रचनाओं में प्रतिबिंबित किया है, उतनी गहराई और ताकत से और किसी कवि ने नहीं किया। इन रचनाओं में जनवादी क्रान्ति का उतार-चढ़ावसन् 47 से पहले का, और मोटे तौर से सन् 47 तक, उसके बाद का-समेट लिया गया है। सन् 47 से पहले और बाद के ये दौर अन्य कवियों-यथा शील-की रचनाओं में भी प्रतिबिंबित हुए हैं पर भारतेन्दु युग की लोक कविता का स्वर और उसके साथ निराला की ऊर्जा, यह संयोग सिर्फ़ केदार की रचनाओं की विशेषता है।
+केदार ने अनेक विषयों पर कविताएं लिखी हैं, वह जीवन की समग्रता के हामी हैं, केवल राजनीति के नहीं। पर उनके काव्य की समग्रता में जो निर्णायक भूमिका राजनीति की है, वह नागार्जुन के सिवा अन्य किसी के काव्य की समग्रता में नहीं है। उन्होंने हिंदी कविता में जिस यथार्थवाद का विकास किया है, उसकी व्याख्या राजनीति को केन्द्रीय महत्व दिये बिना नहीं हो सकती। भारतीय जनता के लिए इस समय सबसे ज्यादा आवश्यक है अधूरी जनवादी क्रांति का पूरा होना। उसके जीवन में इस कार्य का केन्द्रीय महत्व है, वैसे उसके जीवन में और बहुत कुछ भी है। नागार्जुन और केदार जनकवि इसलिए हैं कि वे इस और बहुत कुछ के साथ भारतीय जनता के उस पक्ष को चित्रित करते हैं जो उसके लिए सर्वाधिक महत्वपूर्ण है। केदार और नागार्जुन एक-दूसरे के पूरक हैं। नागार्जुन की रचनाओं में व्यंग्य स्वर प्रधान है; जनता को आन्दोलित करने वाला आह्वान, संघर्ष की चुनौती का स्वर, आशा, उल्लास और उमंग का ओजस्वी घोष केदार की रचनाओं में प्रधान है, व्यंग्य स्वर उनके यहां गौण है। यदि सन् 56 के बाद कम्युनिस्ट आन्दोलन एकताबद्ध रहकर जनवादी क्रान्ति के मार्ग पर दृढ़ता से बढ़ता जाता तो आज हिंदी कविता कहां से कहां पहुंची होती ! भारतीय पूंजीवाद में साहित्य को प्रेरित करने की शक्ति अब नहीं है, साहित्य की प्रगति मजदूर वर्ग और उसके नेतृत्व में चलने वाले जन आन्दोलन के भविष्य के साथ जुड़ी है।
+सन् 56 के बाद वामपक्ष में जो पुराने रुझान उभरे, वे खुलकर सन् 64 के बाद सारे देश के सामने आ गये। इनका असर उन सभी लेखकों पर पड़ा जो वामपक्ष से संबद्ध थे, अपने-अपने ढंग से केदार और नागार्जुन भी वामपक्ष के उस विघटन से प्रभावित हुए। उनकी आलोचना करने से पहले यह याद रखना चाहिए कि विघटन के लिए मुख्य रूप में जिम्मेदार है विसर्जनवाद, वामपंथी अतिवाद अक्सर उसकी प्रतिक्रिया में विकसित होता है। महाजनी पूंजीवाद से कर्ज लेकर समाजवादी व्यवस्था का निर्माण नहीं हो सकता, जनवादी क्रान्ति के कार्य पूरे किये
+ 
+297
+बिना आधुनिक भारत का निर्माण नहीं हो सकता, मार्क्सवाद का स्थान टिटोवाद नहीं ले सकता, नेहरूवाद नहीं ले सकता, केदार और नागार्जुन को पीछे ठेलकर हिन्दी कविता का विकास नहीं हो सकता। वामपंथी राजनीति में और प्रगतिशील साहित्य में जो सुधारवादी और अतिवादी रुझान उभरते रहे हैं, वे जितना ही कमजोर होंगे, उतना ही केदार और नागार्जुन की रचनाओं का महत्व उजागर होगा। जो लोग मुक्तिबोध और शमशेर के काव्य से प्रभावित हैं, वे भी अब केदार और नागार्जुन का सर्वोपरि महत्व-कम-से-कम राजनीतिक कविता में स्वीकार करते हैं। श्याम कश्यप का कहना है: ‘केदारनाथ अग्रवाल और नागार्जुन। हमारे सबसे जागरूक राजनीतिक कवि हैं जिनकी कविताएं और गीत सहज ही हिन्दीभाषी जनता के गले का कंठहार बन जाते हैं। लोकप्रियता और कलात्मक श्रेष्ठता का दुर्लभ संगम हम इन्हीं दो बुजुर्ग कवियों में देखते हैं।’ ('आलोचना', अक्तूबर-दिसंबर, 84, पृ. 91)। 
+राजीव सक्सेना के लिए एक है साहित्यशास्त्रीय लेखन, दूसरा अशास्त्रीय लोक साहित्य सर्जन; यह दूसरी तरह का साहित्य आमतौर से कलात्मक सौन्दर्य में हीन होता है। उनका मत है: ‘निस्सन्देह, एक दिन साहित्य और लोक साहित्य के बीच खाई पटेगी, किन्तु वह वर्ग विभक्त समाज के उन्मूलन के बहुत लंबे अर्सें बाद संभव होगा, जब पढ़ाई-लिखाई और सांस्कृतिक बोधों के बीच आज के भारी अन्तर समाप्त हो जायेंगे। तब तक हमें धैर्य रखना होगा।’ (हिन्दी की प्रगतिशील कविताएं, भूमिका, पृ. 22)। लेकिन इसी पृष्ठ पर धैर्य रखने की चिन्ता न करके राजीव सक्सेना ने लिखा है, ‘वास्तव में नागार्जुन में कवि और लोक कवि दोनों एकात्म हो गये हैं।’ मैंने नागार्जुन के सिलसिले में जो कुछ कहा था, उसी को ध्यान में रख कर राजीव सक्सेना ने मुझे धैर्य रखने की सलाह दी थी। पर इन्हीं नागार्जुन में सांस्कृतिक बोधों के बीच के भारी अन्तर अचानक समाप्त हो गये। उनमें कवि और लोक कवि एकात्म हो गये ! मुक्तिबोध वाली ढाल कमजोर पड़ रही है; नागार्जुन को अपवाद मान कर उनके साथ खास रिआयत की गयी है। पर केदार? नागार्जुन और केदार ‘निस्संदेह हमारी कविता में किसान चेतना के प्रतिनिधि हैं।’ (उप.)। केवल किसान चेतना के? मजदूर वर्ग की चेतना और मार्क्स’ वाद से उनका कोई संबंध नहीं है? जो भी हो, कवि और लोक कवि केदार में एकात्म नहीं हुए; रिआयत नागार्जुन के साथ की गयी है, केदार के साथ नहीं।
+राजीव सक्सेना को मुझ से शिकायत है कि ‘वह नागार्जुन-केदार को सराह सके, किन्तु मुक्तिबोध को नहीं।’ (उप.)। अर्थात् सन् 64 में दिल्ली के बड़े पूंजीपतियों के तत्वावधान में जब मुक्तिबोध-अभियान चलाया गया, तब मैं उसमें शामिल नहीं हुआ। पर राजीव सक्सेना के लिए केदार-नागार्जुन और मुक्तिबोध में भेद कथ्य को लेकर नहीं है, अभिव्यक्ति को लेकर है। उनके लेखे मुझे केदार
+ 
+298
+नागार्जुन की अभिव्यक्ति पसंद है, मुक्तिबोध की अभिव्यक्ति पसंद नहीं है। तीनों प्रगतिशील कवि हैं, कविता की विषय-वस्तु में कोई महत्वपूर्ण भेद हो कैसे सकता है? इसलिए राजीव सक्सेना को ‘ऐसा लगता है कि वह [रा.वि.] समस्त कविता जगत को 'अमिया बैताल', 'निरंजन' स्तर पर नहीं, तो कम-से-कम 'सुमन' और बच्चन के अभिव्यक्ति-स्तर पर ले आना चाहते थे।’ (उप.)। इस समय संकलन में कविताएं देने के लिए राजीव सक्सेना निरंजन और अमिया बैताल के साथ सुमन और बच्चन की रचनाएं पढ़ रहे थे। इसलिए ये नाम उन्हें याद रहे। जब वह नयी कविता और अस्तित्ववाद पर लिख रहे थे, तब संभव है, निराला की साहित्य साधना पढ़ते रहे हों या उसकी चर्चा सुनी हो। उस समीक्षा में उनकी शिकायत यह है कि नयी कविता का लेखक भोजन व्यायाम के बारे में मेरे नुस्खे पर अमल नहीं करता, इसलिए ‘वह लैम्पपोस्टों को बात करते ही देखेगा; निरालाजी की तरह 'जुही की कली' को बात करते या ‘राम की शक्तिपूजा' होते नहीं देख सकता, और तब तक वह 'महान् कविता नहीं लिख सकता।’ (‘आलोचना', अक्तूबर-दिसंबर 78, पृ. 96)। यहाँ कविता के मानदंड सुमन और बच्चन नहीं, निराला हैं। राजीव सक्सेना के अनुसार मुझे नयी कविता इसलिए पसंद नहीं है कि मैं समस्त कविता जगत् को 'जुही की कली' और ‘राम की शक्तिपूजा' के स्तर पर उतार लाना चाहता हूं।
+आलोचना के प्रतिमान कितनी जल्दी बदलते हैं ! 
+और शमशेर? उनकी विशेषता क्या है? विशेषता है सौन्दर्य प्रियता। वैसे तो केदार और नागार्जुन भी सौन्दर्य प्रेमी जीव हैं पर शमशेर की ‘सौन्दर्य प्रियता में, जिसमें रोमानी कविता की मधुरता, कोमलता और मोहकता है, शुद्ध कवितावादियों को अपनी ओर आकर्षित करने की सशक्त क्षमता है।’ प्रगतिशील कविता ऐसी होनी चाहिए कि वह शुद्ध कवितावादियों को अपनी ओर बरबस खींच ले, भागना भी चाहें तो भाग न पायें !
+राजीव सक्सेना से भिन्न भीष्म साहनी राष्ट्रीय और अन्तरर्राष्ट्रीय परिस्थितियों के प्रति अत्यंत सजग हैं। मानव समाज को उत्पीड़ित करने वाले अन्तर्विरोध कहीं आणविक खतरे के रूप में हैं, कहीं तानाशाही के रूप में, कहीं साम्राज्यवादी देशों द्वारा पिछड़े हुए देशों के शोषण के रूप में, या रंगभेद, जातिवाद आदि के रूप में। ‘ये सामान्य जीवन में कटुता, घृणा, भय, आतंक व्याप्त कर देते हैं और प्रगतिशील लेखन की आवाज इसी उत्पीड़न, घुटन और असहाय वेदना में से निकली हुई आवाज है’। (उप. प्राक्कथन, पृ. 9)। ऐसा लगता है कि नयी कविता की दुनिया से हम बाहर नहीं निकले। जनता असहाय है, उसका प्रतिनिधि साहित्यकार असहाय है। प्रगतिशील लेखन की आवाज असहाय वेदना में से निकली हुई आवाज है ! यदि नयी कविता का उद्देश्य आणविक युद्ध के खतरे के सामने
+ 
+299
+भारतीय जनता के मनोबल को तोड़ देना था, तो इस प्राक्कथ’ के अनुसार उसे अवश्य सफलता मिली है।
+आणविक युद्ध की तैयारी के लिए आवश्यक धन साम्राज्यवाद की पिछड़े हुए देशों से ही प्राप्त होता है। वे चाहें तो युद्ध की तैयारी पर रोक लगा सकते हैं। जब ऐटम बम सोवियत संघ के पास नहीं था, केवल अमरीका के पास था, और अमरीकी साम्राज्यवाद घमंड में चूर महायुद्ध का डंका बजा रहा था, तब संसार की जनता असहाय नहीं थी। अब सोवियत संघ के पास ऐटम बम हैं, चीन के पास भी हैं, भारत निर्गुट देशों का नेता है, और जनता असहाय है ! जनता असहाय नहीं है, उसे निरंतर गुमराह करके असहाय बनाया गया है। इस कार्य में बहुत बड़ा योगदान नयी कविता के सूत्रधारों का है।
+जो लेखक मार्क्सवाद से प्रभावित हैं, वे अनेक खेमों में बँटे हुए हैं। इनकी एकता आवश्यक है। अल्पतम कार्यक्रम के आधार पर वे अस्थायी एकता कायम कर सकते हैं और विचारधारात्मक संघर्ष चलाते हुए उसे क्रमश: पुष्ट कर सकते हैं। प्रगतिशील लेखक संघ की स्वर्ण जयंती के अवसर पर मैंने जो संक्षिप्त वक्तव्य भेजा था, उसे यहां उद्धत करना प्रासंगिक होगा।
+‘विदेशी पूंजी का दबाव भारत पर पहले भी था, इधर और बढ़ गया है। इस दबाव का एक परिणाम था भारत का विभाजन, दूसरा परिणाम है पंजाब और कश्मीर में संप्रदायवाद का प्रसार। इस दबाव के रहते भारत न तो पूर्णरूप से स्वाधीन है, न उसकी एकता आन्तरिक रूप से सुदृढ़ है। इस दबाव का जवाब है स्वदेशी आन्दोलन-विदेशी पूंजी के निवेश पर रोक, बहुराष्ट्रीय कंपनियों की घुसपैठ पर पाबंदी, अंग्रेजी को हटा कर भारतीय भाषाओं का व्यवहार, हिंदी के द्वारा भारत के मजदूरों और किसानों का संगठन, सुब्रह्मण्य भारती, रवीन्द्रनाथ और प्रेमचन्द की साहित्य परंपरा का विकास।
+पचास साल पहले प्रेमचंद ने जिस महाजनी सभ्यता की तीखी आलोचना की थी, आज वह संसार को आणविक युद्ध के महाविनाश की ओर तेजी से ठेल रही है। भारत पर विदेशी पूंजी के दबाव को खत्म करने का अर्थ है विश्व शान्ति की रक्षा में कारगर योगदान। भारत, पाकिस्तान और बांगला देश का जनवादी आन्दोलन बिखरा हुआ है। उसकी एकताबद्ध शक्ति साम्राज्यवादी-सामंती अवशेषों को ध्वस्त करके जनता का भाग्य बदल सकती है। प्रगतिशील लेखक संघ की स्वर्ण जयंती के अवसर पर मेरी हादिक कामना है कि आज की परिस्थिति के अनुरूप अपने कर्तव्य निबाहने में देश के लेखक सफल हों।’
+ 
+डॉ. रामविलास शर्मा
+जन्म : 10 अक्तूबर, 1912
+जन्म स्थान : ग्राम : ऊँचगाँव सानी, जिला उन्नाव (उत्तर प्रदेश)।
+शिक्षा : 1932 में बी.ए., 1934 में एम.ए. (अंग्रेजी), 1938 में पी-एच.डी. (लखनऊ विश्वविद्यालय)।
+लखनऊ विश्वविद्यालय के अंग्रेजी विभाग में पाँच वर्ष तक अध्यापन-कार्य किया। सन् 1943 से 1971 तक आगरा के बलवन्त राजपूत कॉलेज में अंग्रेजी विभाग के अध्यक्ष रहे। बाद में आगरा विश्वविद्यालय के कुलपति के अनुरोध पर के.एम. हिन्दी संस्थान के निदेशक का कार्यभार स्वीकार किया और 1974 में अवकाश लिया।
+सनू 1949 से 1953 तक रामविलासजी अखिल भारतीय प्रगतिशील लेखक संघ के महामन्त्री रहे।
+देशभक्ति तथा मार्क्सवादी चेतना रामविलासजी की आलोचना की केन्द्र-बिन्दु हैं। उनकी लेखनी से वाल्मीकि तथा कालिदास से लेकर मुक्तिबोध तक की रचनाओं का मूल्यांकन प्रगतिवादी चेतना के आधार पर हुआ। उन्हें न केवल प्रगति-विरोधी हिन्दी-आलोचना की कला एवं साहित्य-विषयक भ्रान्तियों के निवारण का श्रेय है, वरन् स्वयं प्रगतिवादी आलोचना द्वारा उत्पन्न अन्तर्विरोधों के उन्मूलन का गौरव भी प्राप्त है।
+सम्मान : केन्द्रीय साहित्य अकादेमी का पुरस्कार तथा हिन्दी अकादेमी, दिल्ली का शताब्दी सम्मान।
+देहावसान : 30 मई, 2000
+ 
+राजकमल से प्रकाशित रामविलास शर्मा की अन्य कृतियाँ
+भारतीय साहित्य की भूमिका निराला की साहित्य साधना (भाग 1-3) 
+प्रेमचन्द और उनका युग आचार्य रामचन्द्र शुक्ल और हिन्दी आलोचना 
+भारतेन्दु हरिश्चन्द्र और हिन्दी नवजागरण की समस्याएँ 
+भारतेन्दु-युग और हिन्दी भाषा की विकास-परम्परा 
+महावीरप्रसाद द्विवेदी और हिन्दी नवजागरण नई कविता और अस्तित्ववाद 
+भारत की भाषा समस्या
+भारत के प्राचीन भाषा-परिवार और हिन्दी (भाग 1-3) परम्परा का मूल्यांकन
+भाषा ओर समाज
+मार्क्स और पिछड़े हुए समाज
+घर की बात ऐतिहासिक भाषाविज्ञान और हिन्दी 
+ndi
+
+Kannada
+ಕా ఇನ್  ಗెూౕವా (ಕಿರ್ಸ್ మಸ್ెౕష కತె) (c) శృంಗార
+ಸెంబರ್ నಲ್నమಮ್ ಕా ( ಕామచందರ್న ಸాహసగళು!) ಕాಲెౕగూ రಜా, మನెయలూಲ್ ఎలಲ್రూ హ ಜాತెರ್ಗె ಹెూౕಗಿದాದ್ರె అంತా ಗెూತాತ್ದాగ తన హಳెౕ ಪెರ್ౕ ందూ ౕడ పచయ ಮాಕెూಟ್దದ್ ಗెూౕವాద పణయ పంచತాರా ಹెూౕె మಯా ರెಸాಟ್ರ್ ಗె ಹెూరటు ందದ್...
+ౕడ ಕెూద ಕెಟ್నಲ್ ಪెಲ್ౕనಲ್ ಹెూౕగుತ್ದాದ್గಲెౕ అకಕ್ పకಕ್దಲ್ కుత తుండు లంగ, చಡ್ ధద ౕ-ಕెంచ హుడుಗಿయరు తంతమಮ್ ಪెರ್ౕగಳెೂంಗె ರ್ಡెಯాಗಿ చకಕ್ంద ఆಕెూండు, ಲెూಚ್-పಚ್ ఎందు ముతుತ್ ಕెూటుಟ್ಕెూండు ಹెూౕగుತ್దుದ್దూ, ಬాಯ್ ಫెರ್ంಡ್ గళು ಧైయರ್ವాಗಿ తమಮ್ హుడుಗಿయర ఎದె, కగళనుನ್ సಪ್ರ್సుతತ್, సుగుತాತ್ నಗాడుತాತ್ మಜా ಮాಕెూండు ಹెూౕగుತ್దుದ್దూ కండు ఇవగూ ಕಿರ್ಸ್-మಸ್ ౕవರ್ శురుವాಗಿಟ್తుತ್.
+ఆదರె అవన ౖ మనదಲ್ ఆಸెయ రుಗా ಹెಚ್దుದ್దు-తనగూ ಗెూౕವాదಲ್ ఒందలಲ್, ఎరడలಲ್, రు ಫాನ್ ಬెడಗಿయర జತె ఒందు ವార సమయ కಳెయువ నನ್దంತా అవಕాశ, అవర ఎಸాಕ್ಟ್ರ್ ఆಗಿ...!! వర ಹెసరు పచయ ౕనಲ್, ಫెౕಸ್ బుಕ್ నಲ್ ఆగಲె ಮాಕెూందದ್ను చతుర ಕా
+ఒబಬ್ళು రశಯ್ನ್ యువ ಭారౕయ సಟ್-ఇಹాస ಧాಯ್ರ್యంತె, ಹెసరు సತ್ನెూౕವా. ౕెూదಲెಲ್ౕఆర ఎతತ್ర ఒಳె ಗాతರ್ ఇదದ್ ಹాಗె ಕాసుತాತ್ಳె, కనನ್డక ಹాಕಿಕెూండు ౕయಸ್ ಧాಯ್ರ್యంತె ಕాణుತాತ್ಳె. ఇನెూನ್బಬ್ అకನ್ తరు ರ್ಲా ( పౕ ఎందు అవళ ಬాಯ್ ಫెರ್ంಡ್ కರెయుತ್దದ್నంತె, ಪాಪా, ఆಫాಸాತ್న యుధదಲ್ ಸైకನాಗಿదದ್వను సతుತ್ಹెూౕదనంತె! ఆಗಿంద ఈಕెఒబಬ್ంగಳాಗಿಗెూౕವా ಸెౕదದ್ళು) అಲెಲ್ౕ ఒందు ಬెౕక శురు ಮాಕెూండు ಕಿರ್ಸ್ మಸ್ ಕెౕಕ್ , ವైನ್ ఎలಲ್ తಯాಕెూండు ఇరలు బందದ್ళంತె. దపಪ್-దపಪ್ವాಗಿ గుండಗె తನెನ್తತ್ర ఇదుದ್, ಕెನెನ್యಲ್ గు ౕళುవ ముదుದ್ యువ ఎసుతుತ್, ౕెూదಲెಲ್ౕ. రನెయవళು ఇತ್ౕనఈಟ್నదంಗెయಲ್ మನె మఠ కಳెదుಕెూండు అನాథಳాద అರె-అరಬ್, అರె ౕಗెూರ್ౕ ಜాయ ಬౌರ್ನ್ ెలుವె-అంರ್ಯా( ತాನె అం ఎంబ ಕ್ ನెౕ ఇటుಟ್ಕెూందದ್ళು!!)..అవళು ಗెూౕವాదಲెಲ್ౕ ఒందు ಕಿರ್ಚ್యನ್ కರెూౕ ಹాడువ గూರ್ ಗె ಸెౕ ಹాడు ಹెౕళುవ తಯాయಲ್దದ್ళంತె.
+ఇవರెలಲ್ ಫెౕಸ್ బుಕ್ మತ್ర ಸైಟ್ గళಲ್ ಗెళయರాಗಿ ಕಿಕ್, ఒಟ್ಗె ಗెూౕವాదಲ್ తమಮ್ದెౕ ఆద ರ್ౕಗాರ್ ಹాಕಿಕెూండు ఒಟ್నಲ್ ఎంಜాಯ್ ಮాడలు బందದ್ರాదరూ, ಯారూ ఇంయನ್ జತెಗార, ಸెನ್ౕత ಗెూరలಲ್. ఆద ಕారణ ఇవర ಕామನ್ ಫెರ್ంಡ್ ందు డ , నమಮ್ ಕాననుನ್ అవರెూంಗಿదుದ್ బరలు కదದ್ళು పణయ ఏರ್ ౕಟ್ರ್ నಲ್ తనನ್నుನ್ ఎదురు ನెూౕడలు బందದ್వరు అపరూపద అంతరರాౕయ ెలుವెయరనుನ್ కండు ಬెಬ್రಗాద నమಮ್ ಕా. తಮ್లಲ್ర ఆగమనవ " ಹౌರ್ ఆರ್ యు?". ಹెಲెూಲ್ౕ,,,ಹాಯ್ " గళು ఎలಲ್వ అపಪ್ಗె, ಕెನెನ್ ౕಲె చుంబనందಲెౕ ఆరంభವాదదుದ್ ಕాము ౖయಲ್ ಹెూస ಕాముక సంచలన ఉంటు ಮాతుತ್.
+వరూ ౕెూదಲ್ కండంತె ఇದాದ್ರె, సలಪ್వ  రూప ಲావణಯ್దಲ್కలಲ್..ఇనూನ್ ಹెచుಚ್ ముదుದ್ముದాದ್ಗಿ ಕాణుತాತ್ರె తమಮ್ అರెబರె ಮాడನ್ರ್ ಡెರ್ಸ್  ತెూటుಟ್. ತావ తందದ್ాలವాద ెూూౕా ఇನెూನ್ౕವా ಕాన ంన ౕనಲెಲ್ ఎలಲ್రూ కూతుಕెూళಬెౕಕెంబ హుమಮ್సు ಬెౕರె. అవను ముదు కూతు ಕెూండరూ ఎడ ಭాగదಲ್ సలಪ್ దడూ యువ అకನ್ ಬెడಗಿ పౕ, సಕ್ಟ್ರ್ ತెూటుಟ್ తనನ್ అచಚ್  ತెూಡెగళనుನ್ అవన ಕాలుగಗె అం ఇవన ಹెగల ౕಲె ಕై బళ బహళ ಕాలద ಗెళయంತె ಮాತాడుತ್దದ್ರె, బల ಭాగదಲ್ కందు ౖ ెలుವె అం ತాను అవన ఒందు ಕై దుಕెూండు ెౕಕ್ ಮాడుతತ್ಲెౕ తనಗాద సంతసవనుನ್ వಯ್కತ್పసుತ್ದాದ್ಳె.. అవళ పకಕ್దಲ್ కుత  రషಯ್ನ್ ెలుವె సತ್ನెూౕವా తనನ್ ಗಿ -శರ್న కವెయಲ್ ಕెూಬ್ద కుచగళು ಕాణువంತె ఇవనతತ್  బಗಿ హరుకు మురుకు ఇంಗಿಲ್ౕ నಲ್ ూౕగ ెౕమ ాసుತ್ದాದ್ಳె.. ಕా ఒబಬ್బಬ್గూ ಸౌమಯ್ವాಗಿ, మಯాರ್ದెಯాಗಿ ఉతತ್ తనನ್ ಗౌరవ ಕాಪాಕెూళುవಲ್ ಸాకు ಸాಕాಗಿ ಹెూౕగుತ್ದె. అవన కనನ್గ యువಸాಮాను, ಪాಪా, ౕನ್ ಪాಯ್ంనಲ್ ಸెెదు ౖదుం ಗಿಯాగుತ್ದె. అదు ఉಬ್దుದ್ ఈ హుడుಗಿయಗె ಕాసదದ್ರె ಸాకಪాಪ್ ఎందు అవను అదర ౕಲె ಕైూౕ కౕರ್ౕ ఇటుಟ್ మರెసుತ್ದాದ್ನె.
+ఆదరూ ಕాముಕಿಯాద కందు ెలుವె అం అదనుನ್ కందు ಕాಯ್శుయ ఆಗಿ అవన డుబಬ್వనుನ್ తనನ್ ಬెరళುగంద అముಕಿ ఎలಲ್గూ యువంತె, " ఓ..ವా...,లుಕ್ అಟ್ దಟ್( ఎಲా, ఇదనుನ್ ನెూౕ!)..ఎ ನైಸ್ ಕాಯ್ం,  ಹాಯ್ಸ್( ఇవన బ ఒಳె ಕాಯ್ం ఇದె)..." ఎనుನ್వದె? రషಯ್ನ್ ಬెడಗಿ కూಡా ఇవళ ಕై ఎತ್సువంತె ಮాడಹెూౕಗಿ ತానూ ఒಮ್ అవన గుద తుెయనుನ್ ಪాಯ್ంಟ್ ౕಲెౕ ముటుಟ್ತాತ್, " అ ಲైಕ್ ఎ ಕಿರ್సಮ್ಸ್ ರ್ౕ..( ಕಿರ್సಮ್ಸ್ మరద ౕ ంದె)"ఎందు 
+నಗాడుತాತ್ ఇవననుನ್ ಪెౕాటಕెಕ್ ಕಿಕ್సువದె? ఇవన తಬ್ಬాಬ್ద ಕెంప ముఖ ನెూౕ ఈ పకಕ್ంద పౕ కకరంద తనನ್ దపಪ್ సತ್నగళనుನ್ అవన భుజగಗె ౕಲె-ಕెళಗె ఉజుಜ್ತాತ್ .." ಡెూౕನ್ಟ್ వ, ಬెౕ..ఐ  ರ್ెಕ್ಟ್ యు ఫರ್ ౕಸ್ చಸ್ ( ూౕసಬెౕడಪాಪ್..ನాను ఈ ಮాటಗాయంద నನ್నుನ್ రసుತెತ್ౕನె!) ఎందు ಧైయರ್ తుందళು. ఇవర ಕాముక ెಲాಲ್టంద ఈగಕా ಪాడు ಹెౕಗాಗಿరಬెౕಡా?
+ಹెూౕె అంతూ ಸాಪ್, ం ప ూదలుಗెూండు అ ವైభవయుతವాಗಿ సಜాಜ್ಗಿದె..ఎಲెಲ್లూಲ್ ದెౕ యువక-రమయర గుంప గుంಪెౕ ఇದె... అಲెಲ್ౕ తಬాಬ್డుತాತ್, ಕಿಸ್ ಕెూటుಟ್ಕెూళುತా ರెయుತ್ದాದ್ರె.. ಕా ಕైదు అం మతుತ್ ప ఇబಬ್రూ అవన ంగ ಬెಡ್ రూಗె కರె ದెూయದ್రు. అవనదు ెౕష ಕెూౕె..ఎడಕెಕ್ అం మతుತ್ బలಕెಕ್ పయర రూంగಗె ಹెూౕಗಿబరలు ಡెూౕರ್ ఇದె, "అదనుನ್ ಲాಕ್ ಮాలಲ್..."ఎందు ఇబಬ್రూ ఇవಗె కణు ಹెూಡెదు ಹెౕళలు మರెయలಲ್.. మತెತ್ ఎదున ಬాಗಿಲెౕ సತ್ನెూౕವాళ రూ అంತె.. "ఎಲాಲ್ ఒెూಟ್ಟ್ಗెౕ ఇరబహుదు ఆదರె ಪెವెనూ ఇದె"ఎందు ಯాಗಿ నకಕ್ళು సತ್ನెూౕವా. "ಲెಟ್ అಸ್ ಲ್ౕ అంಡ್  ಲాಕ್ ఆಲె మತెತ್ ౕಟ್ ಮాಡెూౕವా.."ఎందు ౕಳెೂಕ್డుತాತ್ తంతమಮ್ రూಗె ಹెూరటరు వరు ెలుವెయరు. ఒబಬ್ನెౕ ఆద ಕాము ఉసపಪ್! ఎందు బರెౕ చಡ್ బయನ್ ధ ెూ ఎందు ಬెಡ್ ౕಲె దుದ್ ರ್ద.
+ఎరడు గంె ಕాల ఆಗಿದె, సంಜెమబుಬ್గతತ್ಲె కయుತ್ದె ಕಿటಕಿయ ಹెూరಗಿంద, ఆగ ಕా కెತ್ರెయువంತె ఆಗಿదుದ್ పకಕ್దಲ್ ంతు అರె కపಪ್ అరಬ್ౕసుంద అంౕ అవనభుజ అಲాసుತాತ್ ఎಬ್ದాగಲెౕ.. "...ఎదుದ್ ಹెూరಗె ಹెూౕಗెూౕా..ಸాನ್న ಮా..ನైಟ್ కಲ್ నಲ್ ಡాಯ್ನ್ ಮాಡెూౕా.".ఎందు వవళು ఆగ ಹాಕಿద బెಟ್ౕను? తనನ್ ಬౌರ್ನ್ అంకు ಡెూంకుగళనుನ್ ಮాదకವాಗಿ ముಚ್దದ್ ಪారదషರ್క ಗౌನ್..అవళ ఎతತ್రಕెಕ್ తకಕ್ంತా అగల ವాద ಮాంసల భుజ, దుండಗె ఉಬ್దంತా ಗెూౕపర సತ್నగళು, కరರ್ನెయ ದాರ್యంತా పಪ್ గళು అదర ఖరగళంತె..సలಪ್ವెౕ ఉಬ್ద ಕಿಬెూಬ್ెಟ್,  ಕాసగల ಹెూకಕ್ళು.....ఇనూನ್ ನెూౕడుತ್దದ್ನెౕನెూౕ?
+"కಮాನ್ ಗెಟ್ అ..." ఎందు అవన బయನ್ ತెಗెసుತాತ್ బರె చಡ್యಲ್దದ್వననుನ್ అవసర పదళು, తనನ್ పకಕ್ద రూనతತ್ నూకుತాತ್ అంౕ!
+ అషಟ್రಲ್ ఈ ఎదురురూంద సತ್ನెూౕವా బರెౕ ತెూಡె ಲె సద ాಟ್ರ್ మతుತ್ కಕ್ ಬాರ್దಲ್ తనನ್ అదుత ౖ ಹెూಮ್సుతತ್ ఇవనతತ್ బరಬెౕಕెౕ?
+" నನ್ రూనಲ್ శవರ್ ಮాతರ್ ఇದె..ಬా ట ಬెౕಕెందರె నಮ್బಬ್ర రూనಲ್ ಯార రూಗె ಬెౕಕాదరూ బరబహుదు!" ఎందు అంౕెౕసువంತె అవన ಕెನెನ್ ండుతತ್ నకಕ್ರె, ఇతತ್ಕెూర సತ್ನెూౕವా తనನ್ రూ ತెూౕసుತాತ್  " ಹాಗె ನెూౕదರె ఆ ಬా-ట గళು ఇబಬ್రలಲ್, రూ జనరూ కూಡా సువషుಟ್ ದెూడಡ್ವె..సలಪ್ ఇకಕ್ాಟ್గబహుదు అెಟ್...ఒಟ್ಗె ಸాನ್న ಮాಕెూండರె ఫನ್!..ౕరూ కూಡా ಸెౕ ಮాడ బహుదు, అಲా?" ఎందళು బహళ పసరద బಗె ಕాళదದ್వళంತె తుం! 
+అవబಬ್ర అవತారకూಕ್ ఆಹానకూಕ್ అవన ಬా కಟ್, ఎದె ధడగుటుಟ್ತ್ದె.. అవన ಸాಮాను ಲ್నంತె చಡ್యಲ್ ದెూడದ್ದాగుತ್దుದ್దు ఇబಬ್రూ ಹెంగಗె సಪ್షಟ್ವాಗಿ ಕాసుತ್ದె. "ಸ್, ಸ್.. సలಪ್వ  ವెౕಸ್ಟ್ ఆಗಿ ెಲ್ ಹెూౕగಬారదు..ఎಲాಲ್ ನాವెౕ ఉపూౕಗಿడಬెౕకు.."ఎందళು అవనతತ್ ಬా చపಪ್ డబಬ್ ౕం బరువంತె నుదు ನెಡెద అంౕ. అంయ ాల ౕలಕ್ ಬా రూంనಲ್ అదుత ౕ ై గಳెౕను... సుతತ್లూ ಬెಜ್యನ್ ( ದెౕ) కనನ್గಳెೂౕ, ನెలంద సూనవರెగూ తమಮ್ పರ್ంబగళನెನ್ సుತ್ವె.. "నಗెౕను ನాಕెలಲ್ ತాನె, నజತె ಸాನ್న ಮాడలు?..."అంౕ తనನ್ ಪారదశರ್క బెಟ್యనూನ್ ತెಗెయుತాತ್ఎనನ್లు ఇవನెౕ " ె-ె ఎಲాಲ್దరూ ఉంె?..ౕరు ಯాಗಿదದ್ರె ಮాಡెూౕా.. "ఎనుನ್ತాತ್ನె ళುಧైయರ್ంద. ‘తనನ್ చಡ್ ಹెౕగపಪ್ చಚ್ ’ ఎందు భయపడుತాತ್ తనನ್ పటಟ್ చಡ್ మతుತ್ ಬాರ್ కళ ఎಸెద సತ್ನెూౕವానుయుತాತ್ಳె, ఇవన హತ್ర బందు తనನ್ ಕెంచ ూಲెహణుగళು భుజಕెಕ್ తగులువంತె ంతు, " ౕను ఒందు ವార నమಮ್ జತె ಗెಳెయನాಗಿరಬెౕಕాదರె ఎಲాಲ್ ెౕರ್ ಮాಕెూళುవదు కయಬెౕకపಪ್.."ఎనుನ್ತాತ್ಳె. "అంద ಹాಗె ప ఎಲ್?"ఎందు సుమಮ್ನె ಕెౕళುತాತ್ನె... ఒಬాಬ್ಕెయ సತ್నదయ ఇನెూನ್ಬాಬ್ಕెయ కగಳెరడూ తనನ್ ౖಗె ఉజుಜ್ತ್రువదనుನ್ గమ ಹైರాణವాగుತాತ್... "అవళು తనನ್ రూనಲెಲ್ ಕెౕಕ್ ౕಕಿం ಮాడుತ್ದాದ್ಳె. ఆౕಲె నನ್ కౕತాಳెౕ." ఎందు తనನ್ ూಲెగంద అవన ಬెನెూನ್తుತ್ತాತ್ ಬా టಬ್ಗె తళುತాತ್ అం... అవళ క ದాರ್ పಪ್ గళು ಬెనನ್నుನ್ తగుದాగ కಬ್ణద ూಳెಕెರెయువంತె ఉದెರ್ౕకంద
+గಟ್ಯాಗಿವె.. అవళ తులಲ್నుನ್ ౕాಗಿ ెౕ ಮాదದ್ంద, తులుತ್గళು కందు బణద ಕెూౕడుబಳెగళంತె ఆರెూౕగಯ್కరವాಗಿ ఉಬ್దుದ್ ಕాణుತ್ದె. " ె..ూదలునನ್ ಕాా చಚ್ಪాಪ್.."ఎందు అవన ముంంద ಕెంచ రశಯ್ನ್ సತ್ನెూౕವా తనನ್ ದాంబರె ౕజదంತా గಟ್ పಪ್  ఇవనఎದెಗె ఉజుಜ್ತాತ್  ఇవనూ ఇನెನ್ౕ ಹాಕెౕ ఇదದ್చಡ್య ఎಲాಟ್ಕಿಕ್ಗె ಕై ಹాಕಿ ಕಿతుತ್ತాತ್ಳె. "ౕరు ెನాನ್ಗಿಕాದె ಬా..." ఎందు ఒందు ಕాಲెತ್ అం టಬ್ಗె ఇాಟ್గ అవళ ಬౌರ್ನ್ ತెూಡెగళು ಚ್ , అవళ నగನ್ తుಲ್న ಕెంపನెయ ఆರెూౕగಯ್కర ౕళು ఇవన కಗె కండు, పణರ್ವాಗಿ తుె కಲ್నంತె గుಟ್తుತ್. ఇవబಬ್ర ಧైయರ್ కండు ತాను ఒందు ಮాన ಬాణ డుತాತ್, "ಮ್బಬ್ర అదుత ಸౌందయರ್ కండు ననನ್ ౕరు కూಡా ಯాಗಿ ಬా ఆಗಿತ್ದె, అదు ಹెౕಗె తణಗె ಮాಡెూಕ್ಳెೂౕదు.."ఎందు నగుತాತ್ అవబಬ್ర నగನ್ ಸెూంట బళ , ౕಗಿదರె, శవರ್ ంద ಧాರె ಧాರెಯాಗಿ ಬెచಚ್ನెయ ాఖద ౕరు ంపసಲారంతు. ಕಿల ಕಿల నగుతತ್ లలನాంಗಿయరు ಕా ౖ ౕಲె ంದె ముంದె అనನ್ದె తమಮ್ ఎದెగళು, కగళనుನ್ తತ್ಗె ఉಜాಜ್ಕెూళುತ್ದాದ್ರె, అం అంతూ తనನ್ అండుగళನెನ್ౕ ಕామున గురు తుెಗె పಸెందు అదుదళು.. "హుఉఉఉం◌ం◌ంಮ್!" ఎందు గుటురు ಹాಕಿ ಕాము అవళ ౕరు సుదు ఒದెದ್ಯాಗಿదದ್ దపಪ್ సತ್నందಕెಕ್ ಕై ಹాಕಿ ಪెರ್ಸ್ ಮానకಕ್ను. సుమಮ್రద ಕಿಲా రశಯ್ನ್ ెలుವె అవన ಬెనుನ್ తుంಬా తనನ್ ಕెంచ ూಲెగళనుನ್ అముಕಿ ಕಿಕ್దళು. "ಹా హు...ఆఅಹాహ" ఎందు ಕాము ౕ ಕై ಬెరళುగళು అవళ ತెూಡెం అవళ ಕెంపನెయ నగನ್ తు-లవనుನ್ అర తడకుತ್ವె... తತ್ಗె అవಳెౕఅవన అండుగళ నడుವె ఒందు ಕై టుಟ್ అవన తరడు ౕజద ెౕలవనుನ್ ಸెూౕంద ಕಿಕ್దళು.. మరు గಗెఅం "ఓ ಗాಡ್!!" ఎనుನ್ತాತ್ అవన గుద ಕామಕాండవనుನ್ తనನ್ దుండు అండుగళ తತ್ನెయ ంబుగళಲ್ అడಗಿ గసగస ఉಜ್దళು... "ఓಮ್బಬ್రనుನ್ ఫಕ್ ಮాడಬెౕకు, కయರా!"ఎందు తనನ್ రు ಬెరళುగళనుನ್ రశಯ್నನ್ళ ಕెంచ  టರెయಲ್ ఇటుಟ್ ತెಗెయుತ್ದాದ್ನె కనನ್గ యువక..ౕరు దుದ್దంದెూಲ್ౕ అథవ ಹాಗెౕౕ ఆ బರ್ದెూౕ ఎంబంತె ಕాದె అవళ తుಲ್న ఒದెದ್ ಗెూౕಡెగళು, రస టుಟ್ಕెూళುತాತ್.. " ఈగಲెౕఫಕ್ ಮాడಬెౕಡా, ನాಳె-ಕಿರ್సಮ್ಸ್ ఈ , ನాదుದ್ ಕಿರ್సಮ್ಸ್ ...ెನాನ್ಗಿ ల ಮాಕెూಳెೂా,,ఈగ ెంపరಯాಗಿ ౕಗె ಮాತ್ౕ, ంಗె ತాళು" ఎనుನ್ತాತ್ ఇబಬ್రూ 
+ెలుವెయరు శవರ್ ముంದె ఒబಬ್రನెూನ್బಬ್రు అಪ್ಕెూంಡాగ అవర ఒದెದ್ సತ್నగళ ఎరడు ಜెూౕయు పచకಕ್ನె అముಕಿಕెూండు ಹెూరకుಕ್ಬ್దవ. ಕా కణు ಕెకಕ್ ನెూౕడుతತ್ తనನ್ ಕైಯాರె ఒందు  రశಯ್ನ್ ూಲె , ఇನెూನ್ందు ಬౌರ್ನ್ బణద ఎಬెూ ూಲె..ఎరడూ ూಲెగళ ఉರ್కತ್ ತెూటుಟ್గళು కಲ್న మగళంತె గಟ್ಯాಗಿ ఒందನెూನ್ందు ముದ್ಕెూళುತ್ವె..ఇవನెూౕ అವెರెడర తತ್ನెయ కವెయಲెಲ್ౕ ಕైటుಟ್ ಮాన హణుగళనుನ್ ಮాಕెರ್ಟ್ నಲ್ తూಗಿ ನెూౕడువంತె ఎತెತ್ತ್ ಹాకుತాತ್ అనంసుತ್ದాದ್ನె.
+ఇవన ಕెౕయువ అంగవంతూ ెూయಯ್ನె ರాಕెಟ್ ಮాద ఎದ್రువదనుನ್ కండ ಹెణుగళು ಕైಯాರె అదర సౕత అవనನెನ್ಳెదు తమಮ್ ಕಿಬెూಬ್ెಟ್గళ నడుವె ಸెಕಿಕ್ಕెూండు ఎరడు కಡెగంద అదనుನ್ నుయుತాತ್ ఇದాದ್ರె. అవన కనನ್గ యువ ಸాಮాಗె కಕ್ అదృషಟ್ನెూౕ..., ఒంದెಡె ಕెంప ౖన రశಯ್ನ್ పథ , ఇನెూನ್ంದెಡె ಬౌರ್ನ್ శుగರ್ నంತా ಮాదక ెలుವె , తంతమಮ್ ಹెూెಟ್గళ నడుವె ఇవన యువంತె గు ತెూನెయుదದ್ తుెನ್యనుನ್ అముಕಿఒతుತ್ತ್ದాದ್ರె.. అవన ంగద ముంದెూగలనుನ್ ಬాಳెహణు సుయుತ್వంತె ತెರెదు ముಚ್ ಮాడుತ್దದ್ರె; ఇవను ಕాಮాతురನాಗಿ లಜెಜ್లಲ್ದె అవర నగನ್ సತ್నగళು, భుజ, ಬెనుನ್ ఎలಲ್వనుನ್ పరపరನె ಕైయಲ್ ಕెರెయుತాತ್, సుగుತాತ್, ಬాయಲ್  ఎదుಗెౕ కಕ್అవర ನాలూಕ್ూಲెగళనుನ್ మృదుವాಗಿ ನెಕಿಕ್ కಚ್ತాತ್, ಬాయಲ್ గుటురు ಹాకుತ್ದాದ್ನె, అమలు హತ್ద గూయంತె. " ఆ, ఓ..ౖ ಗాಡ್...ಹౌ ౕಟ್..లಲ್ౕ.." ఎంౕ ఉದారగళು అవర ಬా రూన ఆయಲ್ౕ ಸెౕ ఉష ಹెాಚ್ಗಿసుತ್ದె.. ಕెూನెಗె అవబಬ್రూ ಕాన ಸాಮాన ಕెళಗె ಕైటుಟ್ ಗಿಯాಗಿ తుందದ್ తరడు ౕజద ಗెూౕగళనుನ್ ఒಬెూಬ್బಬ್రు ఒంದెూందరంತె ಕైయಲ್ ఆ తವాಗಿ అముಕಿದాగ, ఇవన ದెంగువ అంగಕెಕ್ సంతస తಡెదుಕెూళಲారದెౕ ఆనందಬాషಪ್ సుసువంತె భుసభుసನెౕ తనನ್ జయ ౕయರ್వనుನ್ ఉకಕ್ತెూడಗಿతు..సరರ್ನె బಗಿద ఇబಬ್రూ తరుయరు" ಡెూౕನ್ಟ್ ವెಸ್ಟ್ ఇಟ್!"ఎందు అవసరవసరವాಗಿ అవన యుదದ್ పರ್ణಯాంగಕెಕ್ ఒెూಟ್ಟ್ಗె ಬాకుಕ್ತాತ್ ಕైಬెరళುగంద ಕెూళలు నుదంತె అవన ನాయనుನ್ యుತాತ್, తವాಗಿ ఒತ್ ఒತ್, ం  ಕాన ఒంದెూందు కనನ್గ ౕజదರ್వద హయనూನ್ డದెౕ కుదు నుంಗಿదరు.  ಬాయಲ್ శవರ್ ౕరు ಹెూౕగుತ್దದ್ంద నుంಗಿ ౕరు కుయువదు అందರె ఇದెౕ ఎందు ಕాಗె మనవಕెಯాಗಿ ಹాಯాಗಿ నకಕ್ను... ఇనుನ್ ನాంద ರ್ ಕಿರ್ಸ್ మಸ್ ఎందు మనదಲ್ మంಗె ముయుహತ್దను.. ಕಿలಕಿల నగుతತ್ వరూ ಬెతತ್ಲె ಬెచಚ್ನెయ తತ್ನెయ ದెౕహగళనుನ್ టಕಿರ್ టವెಲ್నಲ್ ఒబಬ್ಗెూబಬ್రు ఒರె ಹెూదుದ್ಕెూళುవషಟ್రಲ್ ಕానಸెూౕలయద పರ್చండ ంగ మತెತ್ మరు ౕవ పಡెదు 
+ంంద ఆంనవರెಗె ಬెಳెదు ಟ್తుತ್.
+ఆదರె ౕಗె ಹెూరಗె బందవಗె అಲ್ ందದ್ రನెయ జತెಗా అకನ್ ప పటಟ್ సಕ್ಟ್ರ್ మతుತ್ ಬాರ್ ధ ౖలಲ್ ಕెౕಕ್ పಡ್ం టుಟ್ మతుತ್ ಕಿರ್ౕ ತ್ಕెూండు నగుತ್దದ್వళು కండుబందళು. " కಮాನ್, ಕా..ఐ  ెౕ ಯౌ ಹౌ టు ౕಕ್ ಕెౕಕ್" ఎనుನ್ತాತ್ టವె సుತ್దದ್వననుನ್ ಹాಗె తಕెూండు తనನ್ రూಗె కರెದెూయಯ್ತెూడಗಿదళು.. కಕ್ ఇబಬ್రు ಗెళయరు " ಬెಸ್ಟ್ ఆ లಕ್, ಕా..అవళು నర భಕಿ..నನ್నుನ್ ంದెౕ ాಟ್ళು!" ఎందు ಗెౕ ಮాడుತాತ್ ఎచಚ್ಕె ಕెూటಟ್రు.. ప ఏను ’ెౕ ’ ಮాడువవದాದ್ಳెೂౕ ఎంబ ಕాతరదಲ್ ಕా అవళ రూం ಸెౕద.
+
+Tamil
+
+
+வித்தைக்காரன்
+
+வித்தைக்காரன் தெனாலி ராமன் கிருஷ்ணதேவராயரின் புகழைக் கேள்விப் பட்டு அவரைக் காண்பதற்காக விஜயநகரத்தை நோக்கிப் புறப்பட்டான். பல நாட்கள் அவ்வூரில் தங்கி முயற்சித்தும் அரசரைக் காண இயலவில்லை. எப்படியாவது அரசரைப் பார்த்து விடுவது என்று முயற்சித்துக் கொண்டே அவ்வூரிலேயே தங்கியிருந்தான். தினமும் அரண்மனைக்குப் போவதும் திரும்பி வருவதுமாக இருந்தான்.
+
+ஒருநாள் வித்தைகள் செய்து வேடிக்கைகள் செய்து காட்டும் செப்படி வித்தைக்காரனைச் சந்தித்தான். அவனும் அரசரிடம் தன் வித்தைகளைக் காட்டிப் பரிசு பெரும் எண்ணத்துடன் இருப்பதைப் புரிந்து கொண்டான். அவனுடனேயே தானும் ஒரு வித்தைக்காரனைப்போல. சேர்ந்து கொண்டான். அரசர் கிருஷ்ணதேவராயர் முன்னிலையில் வித்தைக்காரன் செப்படி வித்தைகளைச் செய்து காட்டி அனைவரையும் மகிழ்வித்தான். அரசரும் அவன் செய்து காட்டிய வித்தைகளால் மிகவும் மகிழ்ந்து ஆயிரம் பொன் பரிசளித்தார். 
+
+ஆனால் அவன் அந்தப் பரிசைப் பெறுமுன்பாகவே இராமன் "அரசே! இவனை விட வித்தையில் வல்லவனான நான் இருக்கிறேன். நான் செய்யும் வித்தையை இவனால் செய்ய முடியுமா என்று கேட்டுப் பாருங்கள். பிறகு பரிசு யாருக்கு என்று முடிவு செய்யுங்கள் " என்றவாறு முன்னால் வந்து நின்றான்.
+
+அரசருக்கு மிக்க மகிழ்ச்சி. போட்டி என்று வந்து விட்டாலே அது மிகவும் சுவை யுடையதாகவே இருக்குமல்லவா? எனவே ' உன் வித்தைகளையும் காட்டு ' என்று அனுமதி வழங்கினார் மன்னர். செப்படி வித்தைக்காரனுக்கு ஒரே கோபம். "உனக்கு என்னென்ன வித்தைகள் தெரியும். செய்து காட்டு. நீ செய்யும் அத்தனை வித்தைகளையும் நான் செய்து காட்டுகிறேன்."என்று சவால் விட்டான். அனைவரும் ஆவலுடன் பார்த்துக் கொண்டிருந்தனர். தெனாலிராமனோ பதட்டம் ஏதுமின்றி முன்னால் வந்து நின்றான்."அய்யா! எல்லா வித்தைகளையும் செய்யவில்லை. ஒரே ஒரு வித்தை மட்டும் செய்கிறேன். அதுவும் கண்களை மூடிக்கொண்டு செய்கிறேன். நீங்கள் கண்களைத் திறந்து கொண்டு அதே வித்தையைச் செய்து காட்டுங்கள். உங்களால் முடியாவிட்டால் அரசர் தரும் ஆயிரம் பொற்காசுகளில் பாதியை எனக்குத் தந்து விட வேண்டும்."என்றான்.
+
+வித்தைக்காரனோ வெகு அலட்சியமாக "ப்பூ, நீ கண்ணை மூடிக்கொண்டு செய்யும் வித்தையை நான் கண்களைத் திறந்துகொண்டே செய்ய வேண்டும் அவ்வளவுதானே? நீ செய்து காட்டு" என்றான். உடனே இராமன் அரசரை வணங்கி விட்டுக் கீழே அமர்ந்தான். தன் கை நிறைய மணலை வாரி எடுத்துக் கொண்டு மூடிய தன் கண்கள் நிறைய கொட்டிக் கொண்டான். அனைவரும் கை தட்டி ஆரவாரம் செய்து சிரித்தனர். மன்னரும் குலுங்கிக் குலுங்கிச் சிரித்தார். பிறகு இராமன் தன் கண்களிலிருந்து மணலைத் தட்டிவிட்டுவிட்டு வித்தைக்காரனைப் பார்த்து "இந்த வித்தையை நீர் உம கண்களைத் திறந்து கொண்டே செய்து காட்டுங்கள்" என்றான். வித்தைக்காரனால் எப்படி முடியும்? " நான் தோற்றுப் போனேன். என்னை மன்னித்து விடுங்க" ளென்று தலை குனிந்து நின்றான். மன்னர் மகிழ்ந்து இராமனை அழைத்து அவனைப் பற்றி அறிந்து கொண்டார்.பிறகு " தெனாலி ராமகிருஷ்ணா! உன் புத்தி சாதுர்யத்தை மெச்சினேன். நீ சொன்னபடி ஐநூறு பொற்காசுகளைப் பெற்றுக் கொள் " என்றார்.
+
+இராமன் "அரசே! இந்த வித்தைக்காரன் வித்தை காட்டுவதில் தனக்கு மிஞ்சியவர் யாருமில்லை என்று பேசிக் கொண்டிருந்தான். அவன் கர்வமாகப் பேசியதை நான் கேட்டுக் கொண்டிருந்தேன். வல்லவனுக்கு வல்லவன் வையகத்தில் உண்டு என்பதை உணர்த்தவும் அவன் கர்வத்தை அடக்கவும் நான் இவ்வாறு செய்தேன். நான் வித்தைக்காரன் என்று போய் சொன்னதற்கு என்னை மன்னியுங்கள். ஆயிரம் பொன்னையும் அவருக்கே அளியுங்கள்." என்று கேட்டுக் கொண்டான்.
+
+அரசர் கிருஷ்ணதேவராயர் மனம் மகிழ்ந்து இராமன் சொன்னபடியே வித்தைக்காரனுக்கு ஆயிரம் பொற்காசுகளையும் பரிசாக அளித்தார்.. பின்னர் தெனாலி இராமனுக்கும் பரிசளித்து அவனைத் தன் ஆஸ்தான விகடகவியாக அமர்த்திக் கொண்டார்.
+
+Telugu
+
+1
+This book is produced in accessible digital book format for people with bona fide print disabilities by the Saksham with kind support from Amway Opportunity Foundation. This book is created for special distribution for the print disabled in accordance with Section 52 (1) (zb) of the "Copyright Act of India 1957 as amended in 2012.
+This accessible digital book is permitted to be used only by persons with print disabilities. Any further reproduction, distribution to any person without a print disability or any commercial use of this book is strictly prohibited and will be subject to legal action
+భారతదేశ చరిత్ర - సంస్కృతి
+కె.ఎస్. కామేశ్వరరావు
+ఎమెస్కో
+ 
+2
+BARATHADESA CHARITRA-SAMSKRUTHI
+K. S. Kameswara Rao
+భారతదేశ చరిత్ర – సంస్కృతి
+కె.ఎస్. కామేశ్వరరావు
+సంపాదకులు : డాII డి. చంద్రశేఖర రెడ్డి
+ముద్రణ : అక్టోబరు, 2014
+మూల్యం: రూ. 200/-
+ISBN: 978-93-83652-08-2
+టైటిల్ డిజైన్ : జి.పురుషోత్త్ కుమార్
+ప్రింటర్స్ : సాయిలిఖిత ప్రింటర్స్, హైదరాబాదు.
+ప్రచురణ
+ఎమెస్కో బుక్స్
+1-2-7, బానూకాలనీ,
+గగన్ మహల్ రోడ్, దోమలగూడ,
+హైదరాబాద్, తెలంగాణ-500029
+ఫోన్ & ఫ్యాక్స్ : 040-23264028.
+e-mail: emescobooks@yahoo.com,
+WWW.emescobooks.com
+పంపిణీదారులు
+సాహితి ప్రచురణలు
+29-13-53, కాళేశ్వరరావు రోడ్డు,
+సూర్యారావుపేట,
+విజయవాడ, ఆంధ్రప్రదేశ్-520002
+ఫోన్ : 0866-2436643
+e-mail: sahithi.vja@gmail.com
+WWW.Sahithibooks.com 
+ 
+3
+నాలో
+ఈ గ్రంథ రచన చేయాలన్న
+ప్రేరణ కలిగించిన వాసంతి,
+డా. సత్యవాణిల వంటి విద్యార్థులందరి కొరకు
+ 
+4
+[BLANK PAGE]
+ 
+5
+విషయసూచిక
+1. చారిత్రిక ఆధారాలు - వివరణ - ఉపయోగం - ప్రయోజన పరిమితులు 7
+2. భారతదేశ చరిత్ర గమనంపై భౌగోళిక అంశాలు ప్రభావం 16
+3. ప్రాక్ చరిత్ర యుగపు భారతీయ సంస్కృతులు 21
+4. హరప్పా సంస్కృతి, హరప్పేతర సంస్కృతులు 28
+5. వైదిక, సంస్కృతులు 41
+6. తొలి చారిత్రిక యుగ నాందీకాలం 62
+7. ప్రాథమిక రాజ్యావతరణ - మౌర్య యుగం 80
+8. మౌర్యానంతర భారతదేశం 109
+9. సంగం యుగం లేదా తమిళకంలోని తొలినాటి చారిత్రికయుగం 129
+10. సామ్రాజ్య భావనా పునరుద్ధరణ కాలం - గుప్తయుగం 135
+11. ఉత్తర తొలి మధ్యయుగం నాటి భారత దేశం 172
+12. తొలి మధ్యయుగంనాటి దక్కన్, ద్వీపకల్పం 206
+13. మలి మధ్యయుగం నాటి ఉత్తర భారతదేశం - ఢిల్లీ సుల్తానుల యుగం 251
+14. మలి మధ్యయుగపు దక్షిణ భారతదేశం 285
+15. మలి మధ్యయుగ - పూర్వ ఆధునిక కాలం - మొగల్ యుగం 319
+16. ఐరోపీయుల ఆగమనం - వలస రాజ్యావతరణ 375
+17. వలస పాలన - ప్రతిఘటనోద్యమాలు 423
+18. జాతీయ విముక్తి పోరాటం 436
+19. ఉపసంహారం 480
+ 
+6
+[BLANK PAGE]
+ 
+7
+1వ అధ్యాయం చారిత్రిక ఆధారాలు-వివరణ-ఉపయోగం-ప్రయోజన పరిమితులు
+మానవ సమాజ పురోగతికి సహాయపడే అనేక వృత్తుల వలెనే చరిత్ర నిర్మాణం కూడా ఒక ప్రత్యేక నైపుణ్యం అవసరమైన వృత్తి. ప్రతి వృత్తి పని వారికి వారి వృత్తి స్వభావాన్ని బట్టి ఉపయోగ పడే, వారి ప్రావీణ్యాన్ని పెంచే పరికరాలు ఉన్నట్లే చరిత్రను పద్ధతిలో నిర్మించేందుకు ఉపకరించే పరికరాలు ఉంటాయి. అవే చారిత్రిక ఆధారాలు. సాధారణంగా ప్రతి చరిత్రకారుడు తనకు లభ్యమైన మౌలిక, మాధ్యమిక ఆధారాలను ఉపయోగించి ఒక దేశపు నిర్ణీత భూభాగంలోని ప్రజలు కాలగమనంలో జీవించిన విధానాన్ని వివరిస్తాడు. ఈ విధమైన చరిత్ర నిర్మాణ సందర్భంలో చరిత్ర కారుడు విశ్వసనీయమైన, ఆమోదయోగ్యమైన ఆధారాలను ఎంపిక చేసి, ఆ ఆధారాలను ఒక దానితో ఒకటి పోల్చి సమన్వయం చేసి, వ్యాఖ్యానిస్తూ కథన పద్ధతిలో చారిత్రిక వివరణ చేస్తాడు. ప్రస్తుత కాలంలో చరిత్రను మానవశాస్త్రం గాను, సామాజిక శాస్త్రంగాను విశ్వసించి, చరిత్రను ఒక ప్రక్రియగా భావించి, చరిత్రగతిని కాలక్రమంలో అర్థం చేసుకునేందుకు పూనుకొని, హేతు బద్ధంగా, తార్కికంగా పరిణామాలను వివరించేందుకు చరిత్రకారునికి సామాజిక శాస్త్రాలలోను, చరిత్ర రచనా శాస్త్రంలోను చోటు చేసుకుంటున్న చారిత్రిక పద్ధతిపై స్పష్టమైన అవగాహన, చారిత్రిక ప్రక్రియను వివరించేందుకు ఆధారాలను నిష్పక్షపాతంగా పరిశీలించగల నేర్పరితనం అత్యంత ఆవశ్యకం.
+ఈ నేపథ్యంలో చరిత్ర నిర్వచనాన్ని గురించిన వివరణ తెలుసుకుని ఈనాటి చరిత్ర రచనా శాస్త్ర దృక్పథం ఎలా రూపుదిద్దుకుందో చెప్పుకోవలసి ఉంది. నిఘంటువులు చరిత్ర అంటే కథ, ఉపాఖ్యానం, పురాణం, వర్ణన అని అర్థం ఇస్తాయి.  
+8
+మనం ఇంగ్లీషులో ఉపయోగిస్తున్న హిస్టరీ అన్నపదం గ్రీకు భాషలోని ఇస్తోరియా అన్నపదం నుండి పుట్టింది. ఇస్తోరియా అంటే వెతకటం, పరిశోధన, విచారణ, పరిశీలన, విషయం, వార్త అనే అర్థాలున్నాయి. ఈపదం జర్మన్ లో గెశ్చిచే (సంఘటన) గా, పర్షియన్ లో తారిఖ్ (సంఘటనలను తెలిపే కాలం) గా, సంస్కృతంలో పురాణం, ఇతిహాసంగా వాడబడింది. ఇతి హాసం అన్న పదాన్ని ప్రాచీన కాలంలో ఆనాడు జరిగిన విషయాలను కథగా చెప్పటం అనే భావంలో వాడారు.
+కాలక్రమంలో చరిత్రను గురించి విభిన్నమైన నిర్వచనాలు ఇవ్వబడ్డాయి. ఈ నిర్వచనాల్లో ప్రస్తుతం అధిక సంఖ్యాకులచే ఆమోదించబడ్డది జర్మన్ చరిత్ర కారుడైన ఎర్నెస్ట్ బెర్నెహెం నిర్వచనం - “మానసిక, భౌతిక కార్యకారణ సంబంధ నేపథ్యంలో సామాజిక జీవులుగా మానవుల వ్యక్తిగతమైన, విలక్షణమైన, సామూహికమైన చైతన్యాన్ని దేశ, కాల, పరిస్థితుల ఆధారంగా మానవ పరిణామాన్ని నిర్ణయించే యథార్థాలను పరిశోధించి అందించే విజ్ఞాన శాస్త్రం”. హెన్నీబెర్, లూసియన్ ఫిబురేలు “మానవ జాతిలోని వైవిధ్యాన్ని అధ్యయనం చేసేది చరిత్ర” అన్నారు. బ్రిటిష్ చరిత్ర కారుడైన ఈ.హెచ్.కార్ చరిత్రను “చరిత్ర కారునికి, చారిత్రిక యథార్థాలకు మధ్య అవిచ్ఛిన్నంగా సాగే కార్యవిధానం, వర్తమానానికీ గతానికీ మధ్య జరిగే అనంతమైన సంభాషణ” గా నిర్వచించాడు. ఈ నిర్వచనాలన్నిటిలో సత్యముంది. ఇవన్నీ ఆలోచనా, లేఖా ప్రమాణం, సంఘటన పరంగా చెప్పబడ్డాయి. చరిత్రకు ఏ ఒక్క నిర్వచనం స్పష్టమైన, కచ్చితమైన, అందరికీ ఆమోదయోగ్యమైన ఏకైక నిర్వచనం కాదు. కాని చరిత్ర వాస్తవాల ఆధారంగా ఒక ప్రత్యేక భూభాగంలో కాలక్రమంలో మానవ నాగరికతా పరిణామాన్ని వివరించే విశ్వసనీయమైన, సమగ్రమైన శాస్త్రమన్న అభిప్రాయం ప్రచారంలో ఉంది. కనుక ధ్రువీకృత యథార్థాల సాయంతో మానవ జగత్తును విశదీకరించటమే చరిత్ర. ఫలితంగా చరిత్ర విషయపరిధి బహు విస్తృతమైంది. మానవుడు ఈ భూమి మీద అడుగు పెట్టినప్పటి నుండి ఈనాటి వరకు ఏంజరిగిందో, ఎలా జరిగిందో, ఎందుకు జరిగిందో వివరించవలసి ఉంది. కనుకనే చరిత్రగతి నిర్మాణానికి ప్రామాణిక భాషాతత్త్వశాస్త్రం, చారిత్రిక గ్రంథసూచి, పురాతత్త్వశాస్త్రం, భూగోళశాస్త్రం, మానవ వర్గశాస్త్రం, రేఖా చిత్ర సూత్ర విజ్ఞానం, ముద్రాశాస్త్రం, శాసన శాస్త్రం, నాణెశాస్త్రం, జీవశాస్త్రం, భౌతికశాస్త్రాలు, మానవ శాస్త్రం, భూవిజ్ఞాన శాస్త్రం, సాంఘిక శాస్త్రాలైన సమాజ శాస్త్రం, సాహిత్యం మొదలైన అనేక శాస్త్రాల సహకార, సమన్వయంతోనే చరిత్రకారుడు మానవ వికాసాన్ని వివరించే యథార్థాలను వెలికి తీయగలడు, చారిత్రిక సాధారణీకరణాలు చేయగలడు. దీనికి కారణం ఈనాడు  
+9
+చరిత్ర విషయ పరిధిలోను, స్వభావంలోను వచ్చిన ముఖ్యమైన మార్పు. దాదాపు అర్థశతాబ్దం క్రితం వరకు కాలక్రమణిక ఆధారంగా వర్ణన పద్ధతిలో వరసగా పేర్చబడిన గతకాలపు సంఘటనల పట్టికగా చరిత్రను పేర్కొనటం జరిగింది. అందుకు భిన్నంగా ఈనాడు చరిత్రను మానవ సాంఘిక స్రవంతిగా భావించి, ఆ స్రవంతి గతాన్ని వర్తమానం సహాయంతో, వర్తమానాన్ని గతం సహకారంతో సమగ్రంగా అర్థంచేసుకోవటమే చరిత్ర కారుని కర్తవ్యం అయింది. అందుచేత గతంలోని చారిత్రిక వాస్తవాలను ఎంపిక చేసుకొని జరిగినదేమిటో తెలుసుకొనటానికి ఆ చారిత్రిక వాస్తవాలను పరిశీలించి, వ్యాఖ్యానించి, మదింపుచేసి, విలువకట్టి సమకాలీన ప్రామాణిక ఆధారాలతో పోల్చి సరిచూసి, ప్రాధాన్యాన్ని వివరిస్తూ స్పష్టమైన రీతిలో భావాలను వెలిబుచ్చటమే చరిత్రకారుని లక్ష్యం, గమ్యం. కనుకనే చరిత్ర ఒక శాస్త్రం, ఒక కళ. చరిత్రకారుడు సాహితీ మూర్తి అయిన శాస్త్రవేత్త కావాలి. అటువంటి చరిత్రకారుడు మాత్రమే మానవాళి వికాసాన్ని సమగ్రంగా దర్శించి, గతం, వర్తమానం, భవిష్యత్తుల మధ్యనున్న అనుసంధానాన్ని అంతరార్థాన్ని అర్థం చేసుకోగలుగుతాడు.
+లభ్యమైన గతకాలపు మానవ వికాసాన్ని తెలిపే అవశేష దృశ్య చిహ్నాలను మూలాధారాలు అంటారు. గతంలో ఏం జరిగిందో మనకు ప్రత్యక్షంగా కనిపించదు కనుక ఆ భూభాగంలో నివసించిన పూర్వికులు వదలి వెళ్లగా మనకు దొరికిన చిహ్నలే చరిత్రకారునికి ఉపయోగపడే వాస్తవాలు. చరిత్రకారుడు ఈ వాస్తవాలను దృష్టిలో ఉంచుకుని, ఆలోచించి గతాన్ని గురించి క్రమబద్ధమైన, తార్కికమైన చారిత్రిక కథనాన్ని తిరిగి నిర్మిస్తాడు. అట్టి చారిత్రిక కథనం ప్రామాణికం కావాలంటే వివాదాస్పదం కాని కచ్చితమైన ఆధారాలను వినియోగించాలి.
+సమగ్రమైన, మానవ సాంఘిక స్రవంతియైన భారతదేశ చరిత్రను వ్రాయదలచుకున్న వారికి, దేశం సువిశాలమై, వివిధ పర్యావరణాలకు నెలవుకావటం, విభిన్న భాషలు, సంస్కృతులు చోటు చేసుకోవటం వంటి అనేక క్లిష్టమైన సవాళ్లు ఎదురవుతున్నాయి. మనకు లభించే మౌలిక ఆధారాలను వాఙ్మయ, వాఙ్మయేతర పురావస్తు ఆధారాలు, లిఖిత లేక మౌఖిక సంప్రదాయాలుగా విభజించారు. అనంతమైన, వాఙ్మయ వాఙ్మయేతర చారిత్రిక ఆధారాలు మనకు లభ్యమవుతున్నాయి. అనేక భాషలలో రచించబడిన అనంతమైన సాహిత్య సంపద ఉంది. ఈ అనంతమైన సాహిత్య పరిధిలో, ఆధునిక, చారిత్రిక దృక్పథంలో మౌలికమైన చారిత్రిక ఆధారంగా పరిగణించ దగినది, కల్హణుడి “రాజతరంగిణి” మాత్రమే, దీనితోపాటు కొన్ని బౌద్ధ వంశాను  
+10
+చరిత్రలు ఈ కోవలోకి వస్తాయి. దీనికి ప్రధానమైన కారణం ఆనాటి సాహిత్య వ్యాసంగ విషయం మతపరం, తాత్త్వికం, పౌరాణికం, సాహితీపరం కావటంతో పాటుగా ఆనాటి ప్రజల దృక్పథం కూడా అయి ఉండవచ్చు. ప్రాచీన భారతీయుల చరిత్రరచనా విధానాన్ని ఇతిహాస పురాణ సంప్రదాయంలో కనుగొనవచ్చు. ఈ పద్ధతి ఆధునిక పరిశీలనా దృక్పథానికి, చారిత్రిక సాధారణీకరణాలు రూపొందించే పద్ధతికీ సరిపోక పోయినా భారతీయులకు శతాబ్దాల నుండి ఉన్న చారిత్రిక భావనలను, అంతర్ దృష్టినీ తెలుపుతుంది.
+అధ్యయన సౌలభ్యం కోసం సువిశాలమైన భూభాగం గల, సుదీర్ఘమైన సాంఘిక స్రవంతియైన భారతదేశ చరిత్రను స్థూలంగా చరిత్ర పూర్వయుగం (ప్రీ హిస్టారిక్), పురాచరిత్రయుగం (ప్రోటో హిస్టారిక్), చారిత్రిక యుగం (హిస్టారిక్ ఏజ్) అని విభజించారు. చరిత్ర పూర్వయుగం, పురాచరిత్రయుగాల్లోని భారతీయుల జీవనశైలిని తెలుసుకోటానికి ముఖ్య ఆధారాలు వారు విడిచి వెళ్లిన భౌతిక అవశేషాలు. ఈ భౌతిక అవశేషాలే పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు తవ్వకాలలో వెలికి తీసిన నిర్మాణాలు, మట్టిపాత్రలు, శాసనాలు, నాణేలు.
+చారిత్రిక కాలాన్ని అధ్యయన సౌలభ్యం కొరకు మొదట ప్రాచీన, మధ్య, ఆధునిక యుగాలుగా విభజించారు. ఈ విభజన సంతృప్తికరంగా లేక చారిత్రిక మధ్యయుగాలను తొలిచారిత్రిక, చారిత్రిక, తొలిమధ్య, మలిమధ్యయుగాలుగా తిరిగి విభజించారు. ఇప్పుడు ఈయుగ విభజనలో కాలంతో పాటుగా ఆకాలంలో ఒక గుర్తించదగిన ప్రాంతంలో తలెత్తిన గణనీయమైన మార్పులకు కారణాలు, ఈ మార్పుల పరిణామక్రమం, మార్పు స్వభావాన్ని బట్టి రాజకీయ, ఆర్థిక, సాంకేతిక, సామాజిక మత, సాంస్కృతిక వ్యవస్థల అభివృద్ధి లభించినంత వరకు ఈ మార్పులకు కారకులైనవారి వివరాలను నమోదు చేయటం జరుగుతోంది. ఏ యుగం ఎప్పటి నుండి ఎప్పటి వరకు కొనసాగిందన్న అంశంపై చర్చలు, వాదోపవాదాలు జరుగుతున్నాయి.
+స్థూలంగా భారతీయ చారిత్రిక ఆధారాలను వాఙ్మయ, పురావస్తు ఆధారాలుగా విభజించారు. వాఙ్మయ ఆధారాలను పవిత్ర, లౌకిక, స్వదేశీయ, విదేశీయమైనవిగా, నాటకాలు, కావ్యాలుగా, సంస్కృత, ప్రాకృత, పాళీ, అనేక ఇతర భాషలకు చెందిన వాటిగా విభజించారు. లిపిని పరిష్కరించలేక పోయిన కాలం నాటి ప్రజల జీవన విధానాన్ని గురించి తెలుసుకోటానికి ఉపకరించే ముఖ్య ఆధారాలు పురావస్తు  
+11
+శాస్త్రసంబంధమైన ఆధారాలు. పైన పేర్కొన్న సాంప్రదాయిక ఆధారాలతో పాటుగా సంప్రదాయ కోవకు చెందని అనేక కథనాలు, పౌరాణికాంశాలు, జ్ఞాపకాలు, విశ్వాసాలు, భాషలు, ఆచారాలు, జాతీయాలు, సామెతలు, వ్యక్తుల పేర్లు, ఇంటి పేర్లు, స్థలనామాలు, మొదలైన వాటిని కూడా అధ్యయనం చేసి సమగ్రమైన చిత్రపటాన్ని రూపొందించే ప్రయత్నం కొనసాగుతోంది. ఆధునిక సమకాలీన కాలానికి సంబంధించి మౌఖిక సంప్రదాయం, డైరీలు, జీవితగాథలు, స్వీయ చరిత్రలు, ఫొటోగ్రాఫులు, సినిమా, వివిధ రకాల పత్రికలు, టి.వి. మొదలైనవి చరిత్ర కారునికి ఉపయోగపడుతున్నాయి.
+పురావస్తు ఆధారాలు
+ప్రాక్ చరిత్ర యుగం, పురాచరిత్ర యుగం నాటి భారతీయుల జీవన విధాన, వికాసాలను వివరించే శాస్త్రమే పురాతత్త్వ లేక పురావస్తు శాస్త్రం. 1861 లో అలెగ్జాండర్ కానింగ్ హమ్ ఆర్కియలాజికల్ సర్వే ఆఫ్ ఇండియా (పురావస్తు శాఖ) ను మొదలు పెట్టాడు. ఈయనను భారతదేశ పురావస్తు తత్త్వశాస్త్ర పితామహుడని పిలవటం ఎంతో సమంజసం. 1904 లో లార్డ్ కర్జన్ పురావస్తు శాఖకు కొత్త రూపునిచ్చాడు. పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు చారిత్రక స్థలాలను అన్వేషించి, నిర్దేశించి, తవ్వకాలు జరిపి అతి జాగ్రత్తగా భౌతిక అవశేషాలను బయటకు తీసి వాటి సహాయంతో ఆయాకాలాల సంస్కృతులను పునర్నిర్మిస్తూ చరిత్రకారునికెంతో సహాయపడతారు. “పురాతత్త్వ శాస్త్రజ్ఞుడు తవ్వితీసేది కేవలం వస్తువులను కాదు, ప్రజల నాగరికత, చరిత్ర సంస్కృతులను,” అని వీలర్ అన్న మాటలు ఎంతో సమంజసమైనవి. పురావస్తు ఆధారాలలో పేర్కొనదగినవి నిర్మాణాలు, శాసనాలు, నాణేలు.
+నిర్మాణాలు
+మానవులు తమ అవసరాల కోసమై రూపొందించుకున్న రాతి పరికరాలు, వివిధ రకాల గృహెూపకరణాలైన మట్టి పాత్రలు, కట్టడాలు, శిల్పాలు, చిత్రలేఖనాలు ఇతర మానవ నిర్మిత భౌతిక అవశేషాలు ఈ కోవలోకి వస్తాయి. ఈ రకమైన అవశేషాలు ప్రామాణికమైన మౌలిక ఆధారాలుగా గుర్తించ బడ్డాయి. పురావస్తుశాఖ ఆధ్వర్యంలో భారత ఉపఖండంలోని వివిధ భూభాగాలలో జరిపిన తవ్వకాలు, ముఖ్యంగా హరప్పా, మొ హెంజొదారో, తక్షశిల, స్థానేశ్వరం, నలంద, సారనాథ్, పాటలీ పుత్రం, హస్తినాపురం, నాగార్జున కొండ, కావేరీ పట్టణం, అరికెమేడుల్లో జరిపిన త్రవ్వకాలు గతనూరు సంవత్సరాల కాలంలో ఎన్నో నూతన విశేషాలను వెలుగులోకి తీసుకు వచ్చాయి. దీనివల్ల భారత ఉపఖండం అంతా చారిత్రిక ప్రాధాన్యం గల నాగరికతా  
+12
+కేంద్రాలతో నిండి ఉందన్న వాస్తవం వెలికి వచ్చింది. హర్యానాలోని హిస్సార్ జిల్లాలో రాఖీగర్హిలో మొహెంజొదారో కన్నా పెద్దదైన సింధు సంస్కృతి స్థావరాన్ని పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు ఈ మధ్యకాలంలో కనుగొన్నారు. ఇంకా అటు తూర్పు ఐరోపా దేశాలలోను, ఇటు తూర్పు దేశాలలోను, ప్రధానంగా ఆగ్నేయ ఆసియా దేశాలలోను దొరికిన భౌతిక అవశేషాలు చారిత్రిక కాలంలో ఆయాదేశాలతో మనకు ఉన్న వర్తక, వాణిజ్య సాంస్కృతిక సంబంధాలను తెలియపరచే ప్రతీకలుగా ప్రఖ్యాతి పొందాయి.
+పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు ముందుగా చారిత్రిక ప్రాధాన్యమున్న స్థలాన్ని అన్వేషించి, గుర్తించి ఆ స్థలంలో తవ్వకాలు చేపట్టి భూమిపొరలలో నిక్షిప్తమై ఉన్న వివిధ రకాలైన అవశేషాలను బయటికి తీస్తాడు. కనుక పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు చేసే తవ్వకాలకెంతో ప్రాధాన్యం ఉంది. పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు ముందుగా ఒక చిన్న భూభాగాన్ని నిట్ట నిలువుగా మానవ ఆవాసాలు ఉండేందుకు సాధ్యం కానంత లోతుగా సహజమైన భూమి పొర వరకు తవ్వకాలు చేయిస్తాడు. ఆ స్థావరంలోని మానవ ఆవాసాన్ని సూచించే వివిధ దశలకు చెందిన పొరలను లేక స్తరాలను గుర్తించి వాటిని 1,2,3 అనే సంఖ్యలో విభజిస్తాడు. ఇంకా అవసరమైతే వాటిని తిరిగి 1ఎ,1బి, 1సి లుగా విభజిస్తారు. ఈ విభజన వల్ల ఆ స్థావరంలోని మానవ ఆవాసాల కాలాన్ని గురించి సాపేక్షిక కాల నిర్ణయం చెయ్యటం వీలవుతుంది. ఈ అవశేషాలను, ప్రధానంగా మట్టి పాత్రల ముక్కలను వివిధ స్థావరాలలో దొరికిన వాటితో తులనాత్మక అధ్యయనం చేసి ఆయా అవశేషాలను వాడిన వారి భౌతిక సంస్కృతిని నిర్ధారించి, దానిని సాంస్కృతిక పరిణామ క్రమంలో ఏ దశలో చేర్చాలో నిర్ణయించి దొరికిన స్థలాన్ని బట్టి ఆ సంస్కృతికి ఒక పేరు పెడతారు. సాధారణంగా ఆ అవశేషాలు ఎక్కడ దొరికాయో స్థలం పేరు పెడతారు. ఉదా|| సింధు, హరప్పా సంస్కృతి.
+పురావస్తు శాస్త్ర పరిణామ ప్రక్రియలో తరవాతి దశ నిరపేక్ష సంపూర్ణ కాల నిర్ణయం చేయడం. ఈదశలో నిర్ణీతమై, బాగా నిర్వచించబడిన స్తరం నుండి తీయబడ్డ అవశేషాలన్నిటినీ ప్రయోగశాలకు తీసుకువెళ్లి కాలిబ్రేటెడ్ రేడియో కార్బన్ డేటింగ్ (స్థిరీకరించబడిన కర్బనం 14) కాని, థెర్మో ల్యూమినిసెన్స్ (ఔష్ణజకాంతిపుంజం) లేదా, డెండ్రోక్రోనాలజీ (వృక్షవలయ కాండకాల నిర్ణయం) ద్వారా కాని కచ్చితమైన కాల నిర్ణయం చెయ్యటానికి పరీక్షిస్తారు. దీనికి ఒకే ఒక శాంపిల్ తీసుకోవటమో లేదా దీనిని బాహ్య నిక్షిప్తాలతో కలిపి పరీక్షించటమో చేయవచ్చు. 
+ 
+13
+పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు ఇతర స్థావరాలతో కాల నిర్ణయం కొరకై ప్రయోగశాలలో పరీక్షకు ఉంచిన అవశేషం దొరికిన స్థావరాలను సింక్రనైజ్ (ఏక కాలికం) చేసి కాలనిర్ణయం చెయ్యాలి. హరప్పా సంస్కృతిలోని అతి తొలి పొర నుండి మలి మధ్యయుగం నాటి విజయనగర సామ్రాజ్యకాలపు అవశేషాల కాల నిర్ణయానికి దేశమంతటా ఒకే విధమైన విధానాన్ని పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులందరూ అవలంబిస్తున్నారు. అమెరికాలోని పెన్సిల్వేనియా విశ్వవిద్యాలయంలోని మ్యూజియం అప్లయిడ్ సైన్స్ సెంటర్ ఫర్ ఆర్కియాలజిలో పైన (మిస్కా) పేర్కొన్న పద్ధతుల ద్వారా పురావస్తు అవశేషాల కాల నిర్ణయం కచ్చితంగా చేయటానికి కృషి జరుగుతోంది.
+పురావస్తు ఆధారాలను ఇంకా శాసనాలు, నాణేలు, నిర్మాణాలుగా విభజించారు. శాసనాల ప్రాధాన్యాన్ని ఈ.జె.రేప్సన్ ఈవిధంగా పేర్కొన్నాడు, “శాసనాలు ఆ కాలానికీ ఆ దేశం లేక ప్రాంతానికి సంబంధించిన అత్యంత విలువైన సాక్ష్యాన్నిచ్చి అప్పటి రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక అంశాలను వివరిస్తాయి. ఈ శాసనాలు ఎక్కువగా రాతి మీద, రాగి రేకులమీద వ్రాయబడ్డాయి శాసనాలను. తొలి భారతీయ శాసనాలు బ్రాహ్మి, ఖరోష్ఠి లిపులలో వ్రాయబడ్డాయి. శాసనాలను తొలి చారిత్రిక కాలంలో ప్రాకృత, సంస్కృత భాషలలో రచించారు. గుప్తయుగానంతరం ప్రాంతీయ భాషలోను, సంస్కృతంలోను శాసనాలను రచించారు. భారతదేశ చరిత్ర రచనా ప్రక్రియ గమనంలో 1837 లో జేమ్స్ ప్రిన్సిప్ బ్రాహ్మీలిపిని పరిష్కరించి చదవగలగటం ఒక విప్లవాత్మక విజయం. తత్ఫలితంగానే అశోకుని శాసనాలు వెలుగులోకి వచ్చాయి. అది మొదలుకొని ఈనాటి వరకు కొన్ని వేల శాసనాలు అనేక మంది పండితులచే పరిష్కరించబడ్డాయి. (ఈ బ్రాహ్మీలిపి కాలక్రమంలో ఉత్తర భారత దేశంలో దేవనాగరి లిపిగానూ, ఆంధ్ర కర్ణాటక ప్రాంతాలలో తెలుగు, కన్నడ లిపులుగానూ మార్పు చెందింది. తమిళనాడులో తమిళగ్రంథలిపి ప్రాచుర్యంలో ఉంది.). ఈ శాసనాలను స్మారక, సాహిత్య, దాన, వ్యాపార, ప్రశస్తి సంబంధమైనవిగా విభజించారు. కళింగ పాలకుడైన ఖారవేలుని హాతిగుంఫా శాసనం, సముద్రగుప్తుని అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం పూర్తిగా పాలకుని ప్రశస్తులతో నిండి ఉన్నాయి. అశోకుని రుమిందై శాసనం స్మారక శాసనాల తెగకు చెందినది కాగా దానాలను వివరించే శాసనాలకు అంతే లేదు. ఉసవదత్తుని నాసిక్ గుహశాసనం, గౌతమీ బాలశ్రీ నాసిక్ గుహ శాసనాలు అన్ని రకాల అంశాలను పేర్కొన్నవి. కాగా పరాంతక చోళుని కాలానికి చెందిన ఉత్తర మేరూరు శాసనాలు చోళుల స్థానిక పరిపాలనా విషయ వివరణకు మచ్చుతునకలు. క్రీ.శ. 512కు చెందిన గుప్తపాలకుల ఎరాన్ శాసనం సతీసహగమన ఆచారాన్ని గురించి తెలిపే తొలి లిఖిత  
+14
+పూర్వక ఆధారం. రుద్రదమనుని జునాగఢ్ శాసనం తొలి సంపూర్ణ సంస్కృత శాసనం. ఇది వేయించిన రుద్రదమనుడు జన్మతఃవిదేశీయుడు. ఈశాసనం మౌర్యులను వైశ్యులని పేర్కొంటుంది.
+నాణేలు
+భారత దేశ చరిత్ర-సంస్కృతి పునర్నిర్మాణానికి నాణేలు మరొక నమ్మదగిన ఆధారం. పాలకుల పేర్లను తెలుసుకోటానికి, వారు ఏ వంశానికి, ఏ కాలానికి చెందిన వారో గుర్తించేందుకు, కచ్చితమైన కాల నిర్ణయానికి, రాజ్యవిస్తీర్ణాన్ని నిర్ధారించటానికి, వర్తక, వ్యాపార సంబంధాలు, పాలకుల, వంశాల, మత ఆసక్తులను తెలుసుకునేందుకు నాణేలు ఉపయోగపడతాయి. నాణేలు దొరకటం వల్లనే ఇండోగ్రీక్, ఇండోపార్థియన్, శక, కుషాన్ పాలకుల చరిత్రలు వెలుగులోకి వచ్చాయి. రాగి, బంగారం, సీసం, వెండి వంటి లోహాలతో నాణేలను ముద్రించారు. క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంలో వెండి విద్దాంక నాణేలు వాడుకలోకి రాగా, బంగారు నాణేలను ముద్రించిన తొలి పాలకులు గుప్తులు. శాతవాహనులు సీసం, లోహమిశ్రమంతో నాణేలను ముద్రించారు. ద్వీపకల్పంలో దొరికిన రోమన్ నాణేలు భారతదేశానికీ రోమన్ లకూ మధ్యనడిచిన వ్యాపార సంబంధాలకు సంకేతాలు. నాణేలపై ఉన్న రాజుల చిత్రాలు వారు ధరించే బట్టలు, ఆభరణాలు, కిరీటాలు మొదలైన వాటి గురించి తెలుపుతాయి. రాజ్యం యొక్క ఆర్థిక స్థితిగతులను నాణేలు తెలియజేస్తాయి. ఉదాహరణకు తొలి గుప్తుల, అనంతర గుప్తుల కాలం నాటి నాణేలు వారి ఆర్థిక పరిస్థితిలో వచ్చిన మార్పును సూచిస్తాయి. మధ్యయుగ కాలంలో ఢిల్లీ సుల్తాన్ ఇల్టట్ మిష్ వెండి టంకా, రాగి జితర్ నాణేలను ముద్రించాడు. మహ్మద్ బీన్ తుగ్లక్ 14వ శతాబ్దంలో రాగినాణేలను, తోలు కరెన్సీని ముద్రించాడు. షేర్షా ముద్రించిన వెండి నాణం దామ్ 1837 వరకు కొనసాగింది. ఆ సంవత్సరం నుండి బ్రిటిష్ పాలకులు నాణేలను ముద్రించారు. నాణేల కాల నిర్ణయానికి పొటాసియం-40 పద్దతిని ఇప్పుడు ఉపయోగిస్తున్నారు.
+నిర్మాణాలు
+శాసనాలు, నాణేలతో పాటుగా భవనాలు, నిర్మాణాలు చరిత్ర పునర్నిర్మాణానికి ఎంతగానో సహాయ పడతాయి. హరప్పా, మొహెంజొదారోలలో తవ్వకాల వల్ల భారతీయ నాగరికత ప్రారంభ కాలాన్ని క్రీ.పూ. 5 లేక 6 వేల సంవత్సరాల  
+15
+నాటిదని ప్రతిపాదించారు. తక్షశిలలో జరిపిన తవ్వకాలు కుషానుల కాలంపై కొత్త వెలుగులను ప్రసారం చేశాయి. భారతీయ కళారంగాలలోని వివిధ పరిణామాలను తెలుసుకోటానికి బృహత్శిలా యుగపు సమాధులు, స్తూపాలు, చైత్యాలు, విహారాలు తొలికాలపు దేవాలయ నిర్మాణాలు, బార్హత్, సాంచి, అమరావతులలోని శిల్పాలు, అజంతాలోని చిత్రలేఖనాలు, పల్లవులు రాతిని తొలిచి నిర్మించిన తొలి ఆలయాలు చక్కని ఉదాహరణలు. భారతీయుల తొలి మధ్యయుగపు జీవన విధానాన్ని ప్రతి బింబించే మృణ్మయ పాత్రలు, పాత్రల శకలాలు, పూసలు, దంతం, ఇనుము, కంచు మొదలైనవి చరిత్ర నిర్మాణంలో ఎంతో ఉపయోగపడతాయి.
+భారతదేశంలో కుషానుల కాలం నుండి దేవాలయ నిర్మాణ ప్రక్రియ ఆరంభమైంది. ఇక్ష్వాకులు దక్షిణ భారతదేశంలో దేవాలయాలు నిర్మించిన తొలి పాలకులు. గుప్తులు ఇటుకలతో దేవాలయ నిర్మాణం ఆరంభించారు. దేవాలయ వాస్తు నిర్మాణ శైలిలో ద్రావిడ, నగర, వేసర అని మూడు రీతులున్నాయి. ద్రావిడ, నగర సంప్రదాయాల మిశ్రమమే వేసరశైలి. మహమ్మదీయుల రాకతో మసీదులు, సమాధుల నిర్మాణం పెరిగింది. అరబిక్, పర్షియన్ భాష వాడకం పెరిగింది. వీరి కాలంలో ఏటవాలు నిర్మాణాలు ఆరంభమయ్యాయి.
+ఒక దేశ చరిత్ర-సంస్కృతుల నిర్మాణానికి ఉపయోగపడే ఆధారాలను కనుక్కొని వాటి విలువను, విశ్వసనీయతను, యథార్థతను జాగ్రత్తగా, క్రమబద్ధంగా పరిశీలించిన అనంతరం ఈ ఆధారాలు తెలిపిన సమాచారాన్ని మిగిలిన ఆధారాలతో పోల్చి, సమన్వయం చేసి చారిత్రిక సందర్భాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని నిర్ధారణకు, సాధారణీకరణకు రావాలి. అప్పుడే చరిత్రకారుడు చరిత్ర, సంస్కృతుల పునర్నిర్మాణానికి ఉపయోగపడే చారిత్రిక సాధారణీకరణాలు చేయగలిగి, అర్థవంతమైన చారిత్రిక పరిణామాన్ని వివరించే ఏకీకృతమైన, సమగ్రమైన, సాధ్యమైనంత నిష్పక్షపాతమైన చరిత్రను వ్రాయగలుగుతాడు. 
+ 
+16
+2వ అధ్యాయం భారతదేశ చరిత్ర గమనంపై భౌగోళిక అంశాల ప్రభావం
+భారతదేశ చరిత్ర గమనంపై భౌగోళికాంశాల ప్రభావపు అధ్యయనం అత్యంత ప్రధానమైనది. సువిశాలమై, వైవిధ్యంకల వాతావరణాలకూ, శీతోష్ణస్థితులకూ, నేలలకూ, భూసారాలకూ, నదులకూ, కొండలకూ, ఎడారులకూ, అడవులకూ, మైదాన ప్రాంతాలకూ, లోయలకూ నెలవైన భారత భూభాగంలోని జన సమూహాల జీవన విధానంపై వివిధ కాలాలలో ఈ అంశాలు చూపించిన ప్రభావాన్ని అవగాహన చేసుకుంటే తప్ప భారతదేశ పటం యొక్క సమగ్రాకృతి ఏవిధంగా భారతీయుల శీలాన్ని, మానసిక పరిస్థితిని ప్రభావితం చేసిందో అర్థం చేసుకుని భౌగోళిక అంశాలు నిర్వహించిన పాత్రను వెలకట్టలేం. భారతదేశ చరిత్ర అధ్యయనంలో కనిపించే ఒక విశేషాంశం భౌతిక, సాంస్కృతిక వాతావరణాల మధ్య సామరస్య పూర్వకమైన సర్దుబాటు. దీనితో పాటుగా కనిపించే మరొక అంశం భారత ఉపఖండంలోని భౌతిక లక్షణాలు, విభిన్నస్థాయులకు చెందిన సంస్కృతులు, విభిన్నప్రాంతాలలో సహజీవనం చెయ్యటానికి అప్పటి పర్యావరణ, భౌగోళిక లక్షణాలే కారణమన్నది. ఏసమయంలోను భారత ఉపఖండమంతా ఒకే విధమైన సంస్కృతి కనిపించదు. అంతేకాక, వివిధ స్థాయులలోని సాధారణమైన, అత్యంత సంక్లిష్టమైన సంస్కృతులు వివిధ పరిణామ దశలను సూచిస్తూ, సహజీవనం చేస్తూ కొనసాగాయి. భారత ఉపఖండంలోని భౌతిక లక్షణాలు, రవాణా వ్యవస్థలు ప్రధాన నదీద్రోణులను అత్యంత ఆకర్షణీయమైన ప్రాంతాలుగా చేయగా, గిరిజన ప్రాంతాలు జనావాసాలుగా ఎక్కువ ఆకర్షణీయం కాలేకపోయాయి. ఈ రెండిటికీ మధ్య సాపేక్షికంగా ఏకాంత ప్రదేశాలున్నాయి. భౌగోళిక నియతివాదం మాత్రమే ఒక జాతి, రాజ్యచారిత్రిక ప్రక్రియను వివరించలేదు. జాతి  
+17
+చరిత్ర పరిణామ క్రమాలలో భౌగోళికాంశాలు గణనీయమైన పాత్రను నిర్వహిస్తాయి కాని అవే చారిత్రిక ప్రక్రియకు ప్రధాన చోదకశక్తులు కావు. చారిత్రిక ప్రక్రియలో ప్రధాన చోదకుడు మానవుడు. ఒక మానవుడు స్ఫూర్తినివ్వవచ్చు, మార్పుకు ప్రతి పాదకుడు కావచ్చు. కాని ఆ మార్పు ఒక ప్రక్రియ కావాలంటే మానవులందరి సమష్టి కృషి ఎంతో అవసరం. చరిత్ర పరిణామ క్రమ అధ్యయనంలో గణనీయమైనది మానవులందరి సమష్టికృషి, దానిని ప్రేరేపించిన ఆశలు, ఆశయాలు, ఆదర్శాలు, ఆ ఆశయసాధనకు వారు నిర్మించుకున్న వివిధ రాజకీయ, ఆర్థిక, సామాజిక సాంస్కృతిక వ్యవస్థలు, అవి కాలక్రమేణా తీసుకున్న వివిధ రూపాలు, ఆశయాలలో, ఆదర్శాలలో వచ్చిన మార్పులు. ఆవిధంగా మానవ చరిత్ర అధ్యయనమంటే మార్పుల చారిత్రక పరిణామ క్రమాన్ని కాలం, భూభాగం, పర్యావరణాల నేపథ్యంలో ఆ మానవ సమూహపు చారిత్రిక గమనాన్ని అవగాహన చేసుకోవటమే. అయినప్పటికీ భారత ఉపఖండ భౌతిక భూగోళ అంశాలు అర్థం చేసుకుంటే తప్ప చారిత్రిక ప్రక్రియను అవగతం చేసుకోలేం.
+భారత ఉపఖండాన్ని ప్రధానంగా (అ) హిమాలయన్ ఎగువ పీఠభూమి, (ఆ) గంగా-సింధు మైదానాలు, (ఇ) ద్వీపకల్పంగా విభజించారు. చారిత్రిక ప్రక్రియను మరింత స్పష్టంగా అవగాహన చేసుకునేందుకు ఈ మూడు విభాగాలను తిరిగి విభజించారు. హిమాలయాలు మూడు మహానదీ వ్యవస్థలైన సింధు, గంగ, బ్రహ్మపుత్రలకు నిరంతరం నీటి సరఫరా చేస్తూ, వాటిని జీవనదులుగా, భారతీయుల హృదయాలలో పూజనీయమైనవిగా శాశ్వత స్థానం పొందేలా చేశాయి. ఈ నదుల ప్రవాహ ఫలితంగా మైదానాలు సారవంతమై ఆప్రాంతపు ప్రజలకు ఆహారం, త్రాగునీరు, సాగునీరు సమృద్ధిగా లభించాయి. అయితే అప్పుడప్పుడు వచ్చేవరదలు, ముఖ్యంగా బ్రహ్మపుత్ర వరదలు ప్రజలను ఇక్కట్లకు గురిచేశాయి. సింధునది ముఖద్వారం నుండి గంగానదీ ముఖ ద్వారం వరకు 3,200 కి.మీ. పొడుగున 320 కి.మీ. వెడల్పుగల విశాలమైన, సారవంతమైన భూములున్నాయి. కనుకనే సింధునదీ పరీవాహక ప్రాంతంలో మొదటి నగర నాగరికత ఉద్భవించిందని చెప్పటం ఏమాత్రం అతిశయోక్తి కాదు. అదే విధంగా గంగా సింధు మైదానాన్ని ద్వీపకల్పం నుండి మధ్య భారతదేశం విడదీస్తుంది. గుజరాత్ నుండి పశ్చిమ ఒరిస్సా వరకు 1,600 కి.మీ. మేర ఈ మధ్యభారత ప్రాంతం విస్తరించి ఉంది. భారత ఉపఖండంలో సింధునదీ మైదానం నగర జీవనానికీ, రాజ్యవ్యవస్థకూ పునాదివేయగా అనంతరం గంగా మైదానం సామ్రాజ్య  
+18
+వ్యవస్థను కొనసాగించటంలోను, పెంచటంలోను, గణనీయమైన పాత్ర నిర్వహించింది. రాజస్థాన్ లోని ఆరావళీ పర్వతశ్రేణులు సింధు మైదానాన్ని ద్వీపకల్పం నుండి విడదీస్తాయి. ఈ ప్రాంతంలోనే వింధ్య, సాత్పురా పర్వత శ్రేణులు, ఛోటానాగపూర్ పీఠభూమి ఉన్నాయి. ద్వీప కల్ప భారతదేశం మధ్య భారతానికి దక్షిణపు అంచు. ద్వీపకల్పంలోని దక్కన్ ప్రాంతం ఒక ప్రాచీనమైన సుస్థిర రాతి ప్రాంతం. అది మెల్లిగా పశ్చిమం నుండి తూర్పుకు జరుగుతుంది. ఈ భూభాగంలో నాలుగు పెద్దనదులుమహానది, గోదావరి, కృష్ణా, కావేరి-ప్రవహించి చివరకు బంగాళాఖాతంలో కలుస్తాయి. ఈప్రాంతమంతా నదుల ప్రవాహ ఫలితంగా సారవంతమై మైదానాలలో, డెల్టా ప్రాంతాలలో సాంస్కృతిక కేంద్రాల స్థాపనకు, అభివృద్ధికి ఎంతగానో కారణమైంది.
+నర్మద, తపతి నదులు కొండ ప్రాంతమైన మధ్య భారతం గుండా బహుదూరం ప్రయాణం చేసి పశ్చిమ దిక్కున ఉన్న గుజరాత్ వద్ద అరేబియా సముద్రంలో కలుస్తాయి. ఉత్తరాన వింధ్య పర్వతాల నుండి దక్షిణాన కర్ణాటక వరకు విస్తరించిన దక్కన్ పీఠభూమి ఈ ప్రాంతమే. మహారాష్ట్రలోని నల్లరేగడి నేల, మధ్య భారతదేశంలోని సరిహద్దు ప్రాంతాలు నాగలితో చేసే వ్యవసాయానికి అనుకూలంగా ఉన్నాయి. లోహ శిలాయుగంలో వర్షపాతం తక్కువగా ఉండి, నీటిపారుదల సౌకర్యాలు అంతంత మాత్రంగా ఉన్న దక్కన్ పీఠభూమిలోనే తొలి వ్యవసాయం ఆరంభం కావటం ఆశ్చర్యం కలిగించే విషయం. దక్కన్ పీఠభూమిని తూర్పుతీర మైదానాల నుండి తూర్పు కనుమలు విడదీస్తున్నాయి. నీలగిరి, కార్డమమ్ కొండలు తూర్పు కనుమలలోని మౌలిక ద్వీపకల్పపాయలు. ఈనాటి భాషా రాష్ట్రాలతో దాదాపుగా ఈ భౌగోళిక విభాగాలు సరిపోతాయి. పర్యావరణ, భౌగోళిక తేడాల వల్ల జీవ వైవిధ్యంతో పాటుగా జీవన శైలిలోని వైవిధ్యం భారత ఉపఖండమంతా కనిపిస్తుంది. మానవ దృక్పథాన్నీ స్వభావాన్నీ సాధారణంగా ప్రకృతిలోని అనుకోని మార్పులు ప్రభావితం చేస్తాయి. అదే విధంగా భారతీయ సంస్కృతుల స్వభావాన్ని భౌగోళిక, పర్యావరణ అంశాలు ప్రభావితం చేస్తున్నాయని చెప్పవచ్చు. దీనిలో ఒక ముఖ్యాంశం భారత ఉపఖండం ఉనికి. భారత ఉపఖండం ప్రాచ్యసీమాంతంలో ఉండటం వల్ల సాంస్కృతిక అభివృద్ధి నమూనాలో ప్రాచ్యప్రభావం కనపడుతుంది. కాలక్రమంలో ఆ ప్రభావపు అంశాలన్నీ సంక్లిష్ట భారతీయ సంస్కృతీ సమ్మేళనంలో అంతర్భాగాలయ్యాయి.
+1922 వరకు, వలస వచ్చిన ఆర్యులే భారతీయ నాగరికతా నిర్మాతలనీ, ఆర్యసంస్కృతియే భారత నాగరికతకు మూలమనీ విశ్వసించారు. అయితే, 1922లో  
+19
+అకస్మాత్తుగా బయట పడిన అవశేషాలు భారతీయ సంస్కృతి మూలాలను క్రీ.పూ. 5,000 సంవత్సరానికి తీసుకు వెళ్లాయి. అప్పటి నుండి భారతీయ, విదేశీయ పండితులు సుసంపన్నంగా విలసిల్లిన హరప్పా పట్టణ సంస్కృతి నిర్మాత లెవరన్న చర్చను కొనసాగిస్తూనే ఉన్నారు. ఇది పండితుల మధ్య తీవ్రమైన అభిప్రాయ భేదాలకు దారితీసి వివాదాస్పదమైన అంశమయింది. హరప్పా నాగరికతా నిర్మాతలు అనార్యులు, లేక అనార్యులకు ముందున్నవారు లేక ద్రావిడులన్న అభిప్రాయాన్ని కొందరు బలంగా నమ్మి ప్రచారం చేయగా ఈమధ్యకాలంలో మరి కొందరు ఆర్యుల సమస్య తిరగదోడి, ఆర్యులు స్వదేశీయులైన భారతీయులని, ఆర్యదండయాత్ర ఒక కల్పిత గాథయని, హరప్పన్ లే ఆర్యనాగరికతా నిర్మాతలన్న అభిప్రాయాన్ని బహుళంగా ప్రచారం చేస్తున్నారు. అంతేకాక, హరప్పా సంస్కృతి కాలం క్రీ.పూ. 8,000 నాటిదన్న ప్రతిపాదన కూడా వచ్చింది. అయితే కొన్నివేల సంవత్సరాల క్రితం నాటి సంస్కృతిని స్వచ్ఛమైన ఆర్య లేక ద్రావిడ సంస్కృతియని సాధికారంగా చెప్పటం కొరకు అవసరమైన నిర్ధారిత ఆధారాలు లభించక పోవటం చేత ఆ సంస్కృతిని పూర్తిగా ఆర్య, లేక పూర్తిగా ద్రావిడ సంస్కృతిగా ముద్రవేయటం సాధ్యం కాదు. జాతి, భాషా, ఆచార సంప్రదాయాల ప్రాతిపదికన భారతీయులను ఆర్య, ద్రావిడులుగా విడతీసినది వలసపాలకులు. ఆ విభజన వారి దీర్ఘకాల ప్రయోజనాలకు అనుగుణంగా ఉండి ఉండవచ్చుకాని భారతజాతి ఐక్యతకు అపకారం జరగకుండా చూసుకోవలసి ఉంది. ఆర్య, ద్రావిడ సమస్య వంటివే మరికొన్ని విషయాలు భారతీయులు ఒక జాతి రాజ్యంగా రూపొందటానికొక అవరోధమై భిన్న సమూహాలమధ్య పూడ్చలేని అగాధాన్ని పెంచుతున్నాయి. ఈ మధ్యకాలంలో కొత్తగా మరో సమస్య తెరమీదకు వచ్చింది - మొదటి భారతీయ సమాజ నిర్మాతలైన ఆదివాసులను ప్రక్కన పెట్టి, చారిత్రిక క్రమంలో బ్రాహ్మణీయ ఆధిక్య సంస్కృతి బలపడి అసలైన సంస్కృతీ నిర్మాతలను ప్రధాన స్రవంతి నుండి వెనక్కినెట్టేశారన్న వాదన. ఈ రకమైన ధోరణులు భారతీయ సామాజిక వ్యవస్థను స్వరూపంలోను, స్వభావంలోను హెచ్చుతగ్గులతో పిరమిడ్ ఆకారంలో ఉన్న మూసపోసిన రూపంగా భావించి దానిని ప్రచారం చేసేందుకు దోహదం చేస్తున్నాయి. రొమిలా థాపర్ ఈ విషయాన్ని గురించి వివరణ ఇస్తూ ఈ రకమైన విశ్లేషణ చారిత్రికంగా సాధ్యం కాదంటుంది. ఈరకమైన ప్రశ్నలకు సమాధానాలివ్వటం అసాధ్యం అని ఆమె అంటుంది. ఆదివాసీలు తొలి భారతీయ సంస్కృతికి మూలనిర్మాతలా కాదా అన్న ధోరణిలో వివాదం నడిపే కంటే తొలి కాలపు భారతీయ సంస్కృతి మూలాలు సృష్టిక్రమంలో అటువంటి సమూహాల చారిత్రిక అస్తిత్వాన్ని పరిగణనలోకి  
+20
+తీసుకుని వారిని ప్రధాన స్రవంతి చారిత్రిక పద్ధతిలోకి తీసుకురావలసి ఉంది. మన దృక్పథాన్ని గతంలోని విభేదాలు వివక్షలకు గల కారణాలను పెద్దవిగా చూడటంకంటే భవిష్యత్ సమాజ నిర్మాణం పట్ల ఆసక్తి చూపిస్తే ప్రతి భారతీయుడు కలలుకన్న విధంగా, నూతన రాజ్యాంగంలో పొందు పరచుకున్న సమాజ ఆవిష్కరణ దిశగా ముందుకు సాగటం సాధ్యమవుతుంది. అప్పుడే చరిత్ర పఠనం అర్థవంతమై ఆదర్శవంతమైన సమాజ నిర్మాణానికి సహాయపడుతుంది. 
+ 
+21
+3వ అధ్యాయం ప్రాక్ చరిత్ర యుగపు భారతీయ సంస్కృతులు
+ప్రాక్ చరిత్రకాలం మొదలుకొని చారిత్రిక దశ ఆరంభం వరకు గల కాలంలో మానవ సంస్కృతి పరిణామ క్రమంలో తలెత్తిన వివిధ మార్పులను అధ్యయనం చేయటానికి గల ముఖ్య ఆధారం పురావస్తు శాస్త్రం. భారతదేశంలో తొలి మానవుని అడుగుజాడలు 20 లక్షల సంవత్సరాల నాటి ప్లేస్టో సీన్ లేదా చివరి మంచుయుగంలోనివని పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు నిర్ధారించారు. నేటి వరకు తొలి మానవుని అస్థి పంజరం దొరక లేదు కాని, అరుణ్ సోనాకియా ఒక శిలాజ కపాలాన్ని కనుగొన్నాడు. ఇతడు భారతీయ భూగర్భ శాస్త్రశాఖకు చెందినవాడు. ఈ శిలాజ కపాలాన్ని నర్మదా నదీ ఉత్తర తీరంలో, మధ్యప్రదేశ్ లోని హెూషంగాబాద్ జిల్లా హతనోరా గ్రామం వద్ద కనుగొన్నాడు. ఈతని అన్వేషణ ఫలితంగా భారతదేశం ప్రపంచ శిలాజ పటంలో చేరింది. ప్రాచీన శిలాయుగపు పరికరం ఒకటి 1863 లో రాబర్ట్ బ్రూస్ ఫుట్ కు తమిళనాడులోని పల్లవరంలో దొరికింది. అయితే భారతదేశంలోని మొట్టమొదటి రాతి పనిముట్టు (అరగదీసిన రాతి గొడ్డలి)ని మీడోస్ టేలర్ 1842వ సంవత్సరంలో లింగ్ సుగర్ వద్ద కనుగొన్నాడు. ప్రాక్ చరిత్ర అన్నపదాన్ని 1851లో మొదటి సారిగా డేనియల్ విల్సన్ “ది ఆర్కియాలజీ అండ్ ప్రీహిస్టారిక్ అనల్స్ ఆఫ్ స్కాట్ లాండ్” అన్న గ్రంథంలో పేర్కొన్నాడు. 1865లో సర్ జాన్ లబక్ ప్రీహిస్టారిక్ టైమ్స్ అన్న పదబంధాన్ని ప్రచారంలోకి తీసుకువచ్చాడు.
+“ఏ విధమైన లిపీ లేని వ్యకావ్యక్తమైన గతం విస్తరించిన అపారమైన దశను ప్రాక్ చరిత్ర పరిశీలిస్తుంది,” అని ప్రముఖ పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు సంకాలియా పేర్కొన్నాడు. మొట్టమొదటి రాతి పరికరాలను భూషేర్ ద పెర్తిస్, ఫ్రాన్స్ లోని సీన్ నదిలోపలి పొరలలో కనుగొన్నాడు. మనం ఇంతకు పూర్వమే మనదేశంలో లభించిన  
+22
+రాతి పనిముట్టును గురించి చదువుకున్నాం. ఆ నాటి నుండి ప్రాక్ చారిత్రిక కాలం నాటి మానవ సమాజాలు ఉపయోగించిన వివిధ రకాల పరికరాల వరుసక్రమాన్ని, అవి వేటితో చేయబడ్డాయన్న విషయాన్ని గురించి చర్చలు జరిపి ఆ పరికరాల స్వభావాన్ని బట్టి వరుసగా రాతి, రాగి, కంచు, ఇనుప పనిముట్లు వాడినట్లు క్రిస్టియన్ జర్గెన్స్ సన్ థామ్సన్ నిర్ధారించి శిలా, కంచు, ఇనుము అనే యుగత్రయ వ్యవస్థకు నాంది పలికాడు. శిలాయుగాన్ని సౌలభ్యం కొరకు ప్రాచీన, మధ్య, నవీన శిలాయుగాలుగా విభజించారు. ఈప్రాచీన శిలాయుగాన్ని మానవులు ప్రదర్శించిన నైపుణ్యం నేపథ్యంలో ఇంకా ప్రథమ, మధ్యమ, అంతిమ అని విభజించారు. ఈవిధమైన ప్రాక్ చరిత్ర యుగ విభజన సహేతుకంగా పరిణామాలను వివరించలేక పోయిందన్న విమర్శకు గురి అయినా ఇప్పటికీ అదే ప్రాక్ చరిత్రకు మూలంగా గుర్తించ బడుతున్నది. ముందు ముందు మరింత సూక్ష్మమైన, సున్నితమైన దశా విభజన జరగవలసి ఉంది. ఈవిధంగా రాబర్ట్ బ్రూస్ ఫుట్ భారతదేశ మౌలిక ప్రాక్ చరిత్ర పథ నిర్దేశకుడుగా గుర్తించబడ్డాడు. ఈతని అడుగు జాడలలో బాల్, వైన్, హకెట్, కాక్ బర్న్ లు ప్రాచీన శిలాయుగపు పని ముట్లను ఒరిస్సాలో, గోదావరీ, నర్మదానదీతీరాలలో కనుగొన్నారు.
+ఈ విధంగా భారతదేశపు వివిధ ప్రాంతాలలో అనేకమైన శిలాయుగపు పురావస్తు అవశేషాలు దొరికాయి. అయితే ఆనాటి సుదూరగతంలో భారతీయ మానవ సమాజాలు రూపొందించిన పర్యావరణ సర్దుబాట్ల పరంపర తీరును, జనాభా విస్తరణ పరిమాణాల నమూనాలను సంతృప్తికరంగా నిర్ధారించేందుకు వీలుకాలేదు. బి.బి.లాల్ అనే పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు ఆఫ్రికా వాసులతో పోలిస్తే ప్రాచీన భారతీయులు తరువాతి కాలంలో స్థిరనివాసాలు ఏర్పరచుకున్నారన్నాడు. ఆఫ్రికాలోనూ, భారతదేశంలోనూ గల జనావాసాల, పరికరాల నమూనాలను తులనాత్మకంగా అధ్యయనం చేసే ఆఫ్రికా, భారత ఉపఖండాలలోని రాతి పరికరాల సాంకేతిక పరిజ్ఞానం ఒకే విధమైన పరిణామ దశలను సూచిస్తుంది.
+ప్రాచీన శిలాయుగం చాలా కాలం విస్తరించి ఉంది. భారత దేశంలో మొదటి ప్రాచీన శిలాయుగం సోయానియన్ లేక సోహానియన్, అషూలియన్ సంప్రదాయాలతో నిండి ఉంది. సోయానియన్ ఉపహిమాలయ మండలానికి ప్రత్యేకం కాగా అషూలియన్ సంప్రదాయం భారత ద్వీపకల్పమంతా విస్తారంగా వ్యాపించి ఉందని అల్చిన్ దంపతులు, మిశ్రా, సంకాలియాలు తెలిపారు. సోయానియన్ పరికరాలను జల ప్రవాహంలో దొరికే గుండ్రమైన రాళ్లతో చేశారు. ఆ పనిముట్ల లక్షణాలను బట్టి  
+23
+వాటిని ఛోపింగ్ పరికరాలు, లేక ఛోపర్ లుగా పిలిచారు. చేతి గొడ్డళ్లు, గండ్రగొడ్డళ్లు అషూలియన్ పరిశ్రమకు చెందిన విశిష్టమైన పనిముట్లు. ఈ మధ్య కాలంలో ఉపహిమాలయ మండలంలో కూడా అషూలియన్ సంప్రదాయ పరిశ్రమ స్థలాలు ఉన్నట్లు, సోయానియన్, అషూలియన్ సంప్రదాయాలకు మధ్య ప్రత్యేక భేదాలున్నప్పటికీ ఈ రెండిటి మధ్య సమాంతర పనిముట్ల ప్రక్రియ క్రమాలున్నట్లు పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు కనుగొన్నారు. ఈ అషూలియన్ పనిముట్ల తయారీకి వాడిన ముడి పదార్థం కఠినశిలయైన క్వార్ట్ జైట్ శిలా యుగమంతా తొలి భారతీయులు రూపొందించిన రాతి పరికరాలైన చేతి గొడ్డళ్లు, గండ్ర గొడ్డళ్లు, ఛేదకాలు, అంచులు గల పరికరాలు, పెచ్చులు, గోకుడు రాళ్లు, బురీన్ లు మొదలైనవి వాడకంలో ఉన్నాయి.
+మధ్య ప్రాచీన శిలాయుగ సంస్కృతి ముఖ్యంగా పెచ్చుతో చేసిన పనిముట్లకు చెందినది. ఈదశలో కూడా అషూలియన్ సంప్రదాయాలకు చెందిన చేతి గొడ్డళ్లు, కోల గోకుడురాళ్లు, చక్రాల వంటివి కూడా కొనసాగాయి. మధ్య ప్రాచీన శిలాయుగ సంస్కృతి వైవిధ్య పూరితమైన పర్యావరణ వ్యవస్థలలోని ఆవాసాలలో విలసిల్లింది. ఈ దశలో క్వార్ట్ జైట్ తో° పాటుగా చెర్ట్, జాస్పర్, చాల్సడని రాళ్లను కూడా ఉపయోగించి తయారు చేసిన పనిముట్ల రకాలలో కూడా వైవిధ్యముంది. అవి చిన్నతరహా చేతి గొడ్డళ్లు, గండ్ర గొడ్డళ్లు, అనేక రకాల గోకుడు రాళ్లు మొదలైనవి. అంతిమ ప్రాచీన శిలాయుగం మలి, ముగింపు ప్లేస్టోసీన్ దశలో కనిపించే ఒక సంక్లిష్ట సంస్కృతికి చెందిన దశయని బోర్డెస్, క్లార్క్ గారద్, హవెల్ లు తెలిపారు. ఈనాటి హెూమోసెపియన్ జాతియే ఆనాడు మనుగడలో ఉంది. ఈదశలో రాతి పనిముట్ల ఆకారంలో సూక్ష్మశిలాదశకు మొగ్గు చూపినట్లు కనపడుతుంది. ఈ దశలో రాత్రితో పాటుగా ఎముకలతో కూడా పనిముట్లు తయారు చేశారు.
+ఈ పరికరాలు ఉపయోగించిన వారు పాతరాతి యుగంలో వేట, ఆహార సంగ్రాహకులుగా జీవనం సాగించారు. బహుశా వారు ఎద్దు, అడవిదున్న అడవిపంది, తాబేలు, చేపల మాంసాన్ని తేనె, వృక్ష సంబంధమైన దుంపలు, విత్తనాలు, పళ్లు, ఆకులు ఆహారంగా తీసుకున్నారు. ఆనాటి వారి సామాజిక జీవనం గురించి కొండగుహలలోని చిత్రాలు కొంత సమాచారాన్నిస్తాయి. భారతదేశంలో పాత రాతియుగపు సంస్కృతీ కాలం క్రీ.పూ. 40,000 క్రీ.పూ. 10,000 సం|| మధ్య కాలంగా గుర్తించారు. సాధారణంగా వీరు తమ ఆవాసాలను భీంబెట్క కర్నూలులో వలె కొండగుహలలో కాని, ఆరు బయట కాని నిర్మించుకున్నారు. వీరి స్థావరాల  
+24
+ఆనవాళ్లు నీరు, చెట్లు బాగా లభ్యమైన చోట కనబడతాయి. రాబర్ట్ బ్రూస్ ఫుట్, అతని కుమారుడు హెన్రీ కర్నూలు జిల్లాలోని బిల్లా సర్ గమ్ గుహల్లోని అవశేషాలు మానవుడి ఉనికి ఉన్నట్లు సమాచారాన్ని అందిస్తాయన్నారు. ఆనాటి చిత్రాలు అప్పటి వారు చిన్న సమూహాలుగా ఉంటూ సంచార జీవన విధానం చేపట్టి వేట, ఆహార సంగ్రాహకులుగా జీవించారని తెలుపుతాయి. ఆనాడు వారు రూపొందించిన వివిధ రకాలైన రాతి పరికరాలు వారు తమ మనుగడ నిమిత్తం తమ మెదడును, చేతిని ఉపయోగించి ప్రకృతిని నియంత్రించేందుకు చేసిన తొలి ప్రయత్నాన్ని తెలియ పరుస్తాయి. అంతేకాక, వారి సాంకేతిక పరిజ్ఞాన స్థాయిని, అది యాదృచ్ఛికమైనదో, స్వంత ఆలోచనలతో రూపొందించబడిందో తెలియబరుస్తాయి. ఈ రాతి పరికరాల తయారీ ఆరంభమై దాదాపు 80,00,000 సంవత్సరాల కాలమైందని ఈనాటి పురావస్తు శాస్త్ర పరిశోధకులు అంటున్నారు. మానవ జీవన గమనంలో మార్పుదిశగా మొదటి అడుగు రాతి పరికరాల తయారీతో పడింది. ఆనాటి నుంచి మానవుడు ప్రకృతిని తన అధీనంలోకి తెచ్చుకునే విధంగా మార్పు దిశలో కృషిని కొనసాగిస్తున్నాడు. అదే విధంగా భారతదేశంలో మార్పు దిశగా ప్రయాణానికి క్రీ.పూ. 40,000 సం||లో శ్రీకారం చుట్టబడింది. వాతావరణంలో మార్పులువచ్చి, ఉష్ణోగ్రత ఎక్కువై ఆ ప్రాంతమంతా ఎండిపోయి, జంతువులలో, ఫల, పుష్ప జాతులలో మార్పులు రావటంతో మానవ జీవన శైలిలో మార్పు అనివార్యమయింది. తత్ఫలితంగా మానవుడు పెద్ద రాతిపరికరాలకు మారుగా సూక్ష్మ రాతిపరికరాలను తనకున్న సాంకేతిక పరిజ్ఞానంతో రూపొందించాడు.
+చరిత్ర గమనంలో ఈదశను మెసోలిథిక్ లేక సూక్ష్మ రాతిపరికరాల సంస్కృతీకాల మంటారు. దీనినే మధ్య శిలాయుగం అని కూడా పిలుస్తారు. ఇది ప్రాచీన శిలాయుగం నుండి నవీన శిలాయుగానికి పరిణామ దశ. ప్రాచీన శిలాయుగం వేట, ఆహార సంగ్రాహక ఆర్థిక వ్యవస్థకు ఒక సూచిక కాగా నవీన శిలాయుగం ఆహారోత్పత్తి దశ ప్రారంభాని కొక సంకేతమయింది. జె.డి.క్లార్క్ మధ్య శిలాయుగపు సంస్కృతులను ఈ విధంగా నిర్వచించాడు- (అ)ప్లెస్టోసీన్ తరువాత కాలానికి చెందినవి ప్రాచీన శిలాయుగం తరువాతవి, (ఆ)ఈదశ ఆర్థిక వ్యవస్థ వేట, ఆహార సేకరణపై ఆధారపడింది. (ఇ) ఈయుగపు ప్రజలు విస్తృత స్థాయిలో శిలాయుగపు పనిముట్లను వాడారు. (ఈ) ఈలక్షణాలన్నీ నవీన శిలాయుగానికి పూర్వపువి అయిన కొన్ని ప్రాంతాలలో ఆ యుగంతో సంబంధాలు కలిగి ఉన్నాయి - ఈలక్షణాలన్నీ భారతదేశ మధ్యశిలాయుగానికి వర్తిస్తాయని మిశ్రా అభిప్రాయ పడ్డాడు. ఈదశలో పరికరాల  
+25
+తయారీకి పాత ముడి సరుకులతో పాటుగా క్రిస్టల్ ను ఉపయోగించారు. వీరు కూడా గుహల్లోను, నదీ తీరాల వద్దా ఆవాసా లేర్పరచుకున్నారు. ఈయుగం క్రీ.పూ. రెండవ సహస్రాబ్ది వరకు కొనసాగింది. కొన్ని ప్రాంతాల్లో వీరికి, నవీన శిలాయుగపు ఆహారోత్పత్తి సంస్కృతుల వారికీ మధ్య పరస్పర సంబంధాలున్నట్లు కనిపిస్తుంది. ఈ దశలో భారతీయులు వేటాడుతూ, చేపలు పడుతూ, పక్షులను మచ్చిక చేసుకుంటూ జీవించారు. రాతిపై చిత్రించబడిన ఆనాటి చిత్రాలు వారి జీవన శైలిలో వచ్చిన మార్పులను ప్రతిబింబిస్తాయి. ఈకాలంలో పాతరాతి యుగపు పరికరాలతో పాటుగా ఒకటి నుండి 8 సెం.మీ. పరిమాణం ఉన్న సూక్ష్మరాతి పరికరాలైన బ్లేడ్. కోర్ మొనలతో పాటు జామెట్రికల్ గా రూపొందించబడిన త్రిభుజాకృతి, చంద్రవంక, సమలంబ చతుర్భుజం వంటి పరికరాలు వాడారు. సూక్ష్మరాతి పరికరాలు రూపొందించటంలో ఆనాటి వారి సాంకేతిక పరిజ్ఞానంతో పాటు వేటాడే పద్ధతిలో వచ్చిన మార్పులు కూడా గమనించదగ్గవి. చరిత్ర గమనం అంతా సంధియుగం అన్నది స్పష్టంగా చెప్పేందుకు ఆధారం పెద్ద రాతిపరికరాలు, సూక్ష్మ రాతిపరికరాలు సమాంతరంగా వాడబడటమే. పాత శిలాయుగపు సంస్కృతి, జీవనశైలినే అప్పటివారు కొనసాగించారు. ఆనాటి ప్రజలు తమ చిత్రాలలో నిత్యజీవితంలో తారసపడే అనేక విశేషాలను చిత్రించారు. ఈకాలంలో సామాజిక వ్యవస్థీకరణ, మతవిశ్వాసాల ఆవిర్భావం ప్రాథమిక దశలో ఉన్నాయని చెప్పవచ్చు. ఆనాటి ప్రజలు మారుతున్న పర్యావరణానికి తగినట్లుగా జీవించే సామర్థ్యం సంపాదించుకున్నారని తెలుస్తుంది. ఈదశలోనే మానవుడు సంచారజీవనం మానుకుని స్థిరనివాసముండటం మొదలు పెట్టాడు. సూక్ష్మరాతి పరికరాల సంస్కృతికి చెందిన ఆవాసాల వద్ద త్రవ్వకాలలో దొరికిన రోలు, రోకలి వంటివి ఈనాడు ఆహార పదార్ధాల తయారీలో వచ్చిన మార్పులను సూచిస్తాయి. చేతితో చేసిన మొరటైన మట్టి పాత్రల ముక్కలు, వస్తువులను భద్రపరచుకోటానికి వాడిన కుండలు వారి జీవన శైలిలో వస్తున్న మార్పులకు సంకేతాలు. వారు చనిపోయిన వారిని తమ ఆవాసాలలోనే సమాధి చేసినట్లు కనిపిస్తుంది. సమాధులలో కనిపించిన వస్తు సముదాయాన్ని బట్టి వీరికి మరొక జన్మపై నమ్మకమున్నట్లు కనిపిస్తుంది. ప్రాథమికమైన కుటుంబ వ్యవస్థ ఆరోజుల్లో ఆరంభమైనట్లు భావించవచ్చు.
+సుదీర్ఘమైన మానవ జీవనయానంలో మరొక గణనీయమైన మార్పుకు శ్రీకారం చుట్టిన దశ నవీన శిలాయుగం. 1865లో సర్ జాన్ లబక్ నియోలిథిక్ లేక నవీన శిల అన్న పదాన్ని సృష్టించాడు. ప్రముఖ పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడైన గోర్డాన్ చైల్డ్ నవీన  
+26
+శిలాయుగపు శిలాలోహ సంస్కృతిని స్వయంసంపూర్ణ ఆహారోత్పత్తి ఆర్థిక వ్యవస్థ అని వర్ణించి, అది ఒక విప్లవాత్మక పరిణామం అన్నాడు. ఈ కాలంలోనే రాతి పరికరాలు మరింత నేర్పుతో వివిధ రకాలుగా తయారు చేయబడి నున్నగా చెక్కబడ్డాయని సర్ జాన్ లబక్ పేర్కొన్నాడు. వ్యవసాయం, జంతువులను మచ్చిక చేసుకోవటం, రాతి పరికరాలను నున్నగా మెరుగు పెట్టి తళతళ లాడేలా చెయ్యడం, మట్టి పాత్రలను తయారు చెయ్యటం ఈకాలపు లక్షణాలని మైల్స్ బర్కిట్ ఉటంకించాడు. ఈ మధ్యకాలంలో, ఈకాలాన్ని లోహ వాడుక పూర్వయుగమని కూడా పిలుస్తున్నారు. ఈ మార్పులతో నవీన శిలాయుగపు ముఖ్య లక్షణం స్థిర జీవనంపై ఆధారపడిన గ్రామీణ సమాజాల ఆవిర్భావం. దీనితో పాటుగా వ్యవసాయ పద్ధతుల్లో మార్పులు చోటు చేసుకుని, మానవుడు తన మనుగడకు ప్రకృతిని నియంత్రించటం, సహజ వనరులను తన అవసరాలకు ఉపయోగిస్తూ తన జీవనశైలిని మార్చుకోవటం మొదలైంది. అయితే ఈ పరిణామాలు అన్నీ ప్రపంచమంతటా ఏకకాలంలో రాలేదు. పురావస్తు శాస్త్ర పరిశోధకులు మానవులు చెట్లను పెంచటం, జంతువులను మచ్చిక చేసుకోవటం వివిధ కాలాలలో వివిధ ప్రదేశాలలో - ఉదాహరణకు, క్రీ.పూ.12,500 సం||లో నైలులోయలోను, పశ్చిమ ఆసియాలో క్రీ.పూ. 8,500 లోనూ, బెలూచిస్తాన్ లో క్రీ.పూ. 6,000 లోను, భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని బెలాన్ లోయలో క్రీ.పూ. 5,440-4530 మధ్య కాలంలోను, దక్షిణ భారతదేశంలో క్రీ.పూ.2,500-1500 లోను జరిగిందన్నారు. కొన్ని ప్రదేశాలలో చిరు ధాన్యాల ఉత్పత్తి మొదలైన తరువాత చెట్ల పెంపకం, జంతువుల మచ్చిక తరువాత వ్యవసాయం ఆరంభం కావటం గమనించవలసిన మరొక ముఖ్యాంశం. ప్రపంచంలోని ఇతర భూభాగాల లాగే ప్రాక్ చరిత్రాకాలపు భారతదేశం వేట, ఆహార సంగ్రాహక దశ నుండి ఆహార ఉత్పత్తి లేక ప్రాథమికమైన వ్యావసాయిక సమాజానికి పరిణామం చెందింది. ఆహారోత్పత్తి సమాజపు పరిణామానికి ప్రేరణ ఎలా, ఎక్కడి నుంచి వచ్చిందన్న అంశంపై చర్చలు ఇంకా కొనసాగుతున్నాయి. సంకాలియా, అల్చిన్ లు పశ్చిమ ఆసియా లేక ఇరాన్ ప్రేరణ ఇచ్చాయనగా ఎ.వి.షెహెన్ తెంకో అనే రష్యన్ పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుడు ఈప్రేరణ స్వదేశీయమైనదే అనీ, విలియం జి. సోల్ హిమ్, సావే అనే పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు ఆగ్నేయ ఆసియా స్ఫూర్తినిచ్చింది అనీ అన్నారు. ఐ.కె.శర్మ ఈ పైన పేర్కొన్న అభిప్రాయాలతో పూర్తిగా ఏకీభవించక కొన్ని సందేహలతో ఈవిషయాన్ని నిర్దుష్టంగా చెప్పలేమనీ, ఈ పైన పేర్కొన్న పరిణామ ప్రక్రియలో రెండు ప్రత్యేక ధోరణులున్నాయనీ అన్నారు. మొదటి సమూహం రాతిగొడ్డలి నుపయోగించి మధ్య, తూర్పు ద్వీపకల్ప  
+27
+భారత ఉపఖండంలో అడవులను నరికి, రాతిగుహలను, నదీలోయలోని ఆరు బయళ్లను కొండ ప్రాంతాలను ఆక్రమించి ప్రాథమిక వ్యవసాయం ఆరంభించగా రెండవ సమూహమైన పశు పోషకులు, పశుపోషణను వృత్తిగా చేసుకుని, ఒక ప్రక్కన ప్రధాన ఆహార సముపార్జన చేస్తూనే మరొక ప్రక్కన పోడు వ్యవసాయం ఆరంభించారు. అటవీ ప్రాంతాలలోను, ఆవాసాల దగ్గిరగాను, ఎత్తయిన బూడిద గుట్టలు కనిపించడం వల్ల, పశువుల పోషణ ప్రధాన వృత్తిగా చాలా కాలం పాటు కొనసాగిన తరవాతనే వ్యవసాయం మొదలై ఉండవచ్చునని భావించవచ్చు. షిరీన్ రత్నాగర్ అభిప్రాయం ప్రకారం దక్షిణ ఆసియాలో వేట, ఆహార సముపార్జన ప్రధాన వృత్తిగా గలవారు వ్యవసాయాన్ని పశువుల పెంపకాన్ని మొదలు పెట్టిన ప్రత్యేక కాలమంటూ ఏదీ లేదు. నవీన శిలాయుగదశ వివిధ ప్రాంతాలలో, విభిన్న కాలాలలో ప్రతిచోట ఒక ప్రత్యేక రాతి, పింగాణీ సాంకేతిక పరిజ్ఞానంతో, వివిధ దశలలో పెంచబడిన వృక్షాలు, మచ్చిక చెయ్యబడిన జంతుజాలాలతో ఆరంభమైందన్న అభిప్రాయం సముచితంగా కనపడుతుంది. జీలం లోయలోను, గారో, ఉత్తర చచార్ కొండ ప్రాంతంలో గల నవీన శిలాయుగ సంస్కృతులలోని వస్తువుల తయారీలలో కృత్రిమ సంబంధాలు కలిగియున్న భారత ఉపఖండానికి అవతలనున్న సంస్కృతుల సరిహద్దు స్వభావం కనబడుతుందని పాండే, నారాయణ్, దీక్షిత్ లు అభిప్రాయ పడ్డారు. ఒరిస్సా ప్రాంతంలోని నవీన శిలాయుగ సంస్కృతులలో ఈశాన్య భారతీయ, దక్కన్ పీఠభూమి సంప్రదాయాల సమ్మేళనం కనబడుతుంది. భారత ఉపఖండంలోని నవీన శిలాయుగపు ప్రాంతీయ సంస్కృతుల స్వభావ స్వరూపాలను కచ్చితంగా నిర్వచించాలంటే అన్ని స్థావరాల స్తరీకరణ స్థాయులను విపులంగా వివరించి జంతుజాల, వృక్షజాలాల ఉనికిని, అప్పటి ఆర్థిక పరిస్థితిని సంపూర్ణంగా, సమగ్రంగా నమోదు చేయవలసి ఉంటుంది. మరొక ఆసక్తికరమైన అంశం, రాతి పెచ్చుల సాంకేతిక పరిజ్ఞానం, పాత రాతియుగం నుండి శిల్ప, లోహం సంస్కృతికి చెందిన హరప్పా సంస్కృతి వరకు కొనసాగటం. భారతదేశంలో వ్యవసాయ దశను గురించిన అధ్యయనం ఇంకా ప్రాథమిక దశలో ఉండి, ప్రాంతీయ శకలాలుగా మాత్రమే లభ్యమౌతున్నది.
+ 
+28
+4వ అధ్యాయం హరప్పా సంస్కృతి, హరప్పేతర సంస్కృతులు
+భారత ఉపఖండంలో నవీన శిలాయుగపు చివరి దశకూ సింధు నాగరికత-లేదా హరప్పా సంస్కృతి ఆవిర్భావానికీ మధ్య నున్న కాలం చాలా తక్కువ. నవీన శిలాయుగంలో పశుపోషణ, జంతువులను మచ్చిక చేసుకోవటం, వ్యవసాయం చేస్తూ స్థిర ఆవాసాలలో జీవించటం ఆరంభమైంది. ఆనాడు కుటుంబ సభ్యులు మాత్రమే వ్యవసాయోత్పత్తిలో పాల్గొన్నారు. కాలక్రమేణా కుటుంబ సభ్యులతో పాటుగా సంబంధీకులు కాని శ్రమ జీవులను కూడా వ్యవసాయంలో ఉపయోగించుకోవటం ఆరంభమవటంతో ఆ శ్రమ జీవులను నియంత్రించేందుకు అధికారం గల నాయకుడు ఆవిర్భవించాడు. అధికారం కలిగిన నాయకుని ఆవిర్భావం సామాజిక స్వభావంలో మార్పుకు కారణమై రాజకీయ వ్యవస్థకు నాంది పలికింది. దీనికి తోడుగా, పెరిగిన వ్యవసాయ ఉత్పత్తి నూతన మార్కెట్ల నిమిత్తం అంతర్గత, బాహ్యవ్యాపార, వినిమయ సంబంధాలకు, కొత్త వృత్తుల, వృత్తి పనివారి ఆవిర్భావానికి, ఆవాస విస్తీర్ణం పెరగటానికి దారి తీసింది. ఈ విధంగా ఈ పైన పేర్కొన్న మార్పులు, మార్పు ద్వారా తలెత్తిన కొత్త పరిణామాలు, ఫలితంగా నిర్ణీతమైన సరిహద్దులు గల భూభాగంలో స్థిర నివాసాలు ఏర్పరచుకున్న అధిక జనాభా కలిగిన నగరాల ఆవిర్భావానికి దారితీసి మొదటి నగరీకరణకు నాంది పలికింది. ఈ విధంగా శిలా లోహయుగంలోని కంచు యుగంలో ఆవిర్భవించిందే సింధు నాగరికత, లేక హరప్పా సంస్కృతి. ఈ నాగరికతా మూలాలు ఇరాన్ నుండి ప్రేరణ పొందాయని మొదట్లో అన్నారు కాని తరువాత అవి స్వదేశీయమైనవే అన్న భావన బలపడింది. కాల గమనంలో భారతదేశ చరిత్ర-సంస్కృతి అధ్యయనంలో కనిపించే గణనీయమైన మార్పు శిలాలోహ యుగానికి చెందిన హరప్పా సంస్కృతి ఆవిర్భావం వరకు మెల్లగా సాగిన పరివర్తనే.
+ 
+29
+హరప్పా సంస్కృతి కాలం నాటికి సంభవించిన నూతన పరిణామాలకు నగరం ఒక ముఖ్యమైన సూచిక అయింది. సమాజం మానవ కృషితో తమకు సరిపోయిన ఆహార ఉత్పత్తి దశ నుండి అదనపు ఆహార ఉత్పత్తి దశకు ప్రయాణం చేసింది. గ్రామీణ నేపథ్యం పైనా వ్యవసాయం పైన మాత్రమే ఆధారపడే వ్యవస్థకు భిన్నంగా నూతన వృత్తులవారు, సమాజానికి అవసరమైన వివిధ రకాల వస్తువులను ఉత్పత్తి చేయటం మొదలై, వారికి అవసరమైన ఆహారాన్ని ఉత్పత్తి చేసే దశకు వ్యవస్థ చేరుకుంది. గ్రామీణ మార్కెట్లు కాలక్రమంలో నగర మార్కెట్లుగా అవతరించడానికి, నగర నిర్మాణానికి, నగరం కేంద్రంగా నూతన రాజకీయ, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక వ్యవస్థల రూప కల్పనకు, హరప్పా సంస్కృతి నాంది పలికింది.
+భారత ఉపఖండంలోని మొట్టమొదటి నగర నాగరికతే హరప్పా సంస్కృతి. ఈ మధ్య కాలంలో ఈ నాగరికతను సరస్వతి-సింధు నాగరికత అని కూడా పిలుస్తున్నారు. హరప్పా సంస్కృతిలో హరప్పా, మొహెంజొదారోలు ముఖ్యమైన కేంద్రాలు కాగా ఇంకా అనేక కేంద్రాలు గత తొమ్మిది దశాబ్దాలలో కోట్ డిజి (సింధ్), కాలి బంగన్ (రాజస్థాన్), రుపార్ (పంజాబ్) రాఖి గర్హి బసవలి, మిటాధల్ (హర్యానా), రేవు పట్టణాలైన లోథాల్, డోలావిరా, సుర్ కోటద్ (గుజరాత్)లు పురావస్తు శాస్త్రవేత్తల అన్వేషణ, తవ్వకాల వల్ల వెలుగులోకి వచ్చాయి. బహ్వల్ పూర్ లోని గన్వేరివాలా స్థావరాన్ని ఇంకా తవ్వవలసి ఉంది. ఈ సంస్కృతికి చెందిన పెద్దనగరాల విస్తీర్ణం వంద హెక్టార్లు కాగా, చిన్న పట్టణాల విస్తీర్ణం దాదాపు యాభై హెక్టార్లుంటుంది. మొమోంజొదారో విస్తీర్ణం దాదాపు రెండు వందల హెక్టార్లు ఉంటుంది.
+గత 90 సంవత్సరాల్లోను, దాదాపు పదకొండు వందల స్థావరాలకు పైగా హరప్పా లక్షణాలతో బయల్పడ్డాయి. వీటిలో దాదాపు 931 స్థావరాలు ఎండి పోయిన సరస్వతి-ద్రిషద్వతి నదుల మధ్య ప్రాంతంలో ఉన్నాయి. దీనిని స్థానికంగా హక్రా ప్రాంతం అంటారు. ఇది పాకిస్తాన్ లోని హవల్పూర్ సెక్టార్ లో ఉంది. ఈ సంస్కృతి భౌగోళిక విస్తీర్ణం ఈనాటి రాజస్తాన్, పంజాబ్, గుజరాత్, ప్రస్తుత పాకిస్తాన్ లోని కొన్ని ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. యన్. యన్. భట్టాచార్య మాటల్లో హరప్పా సంస్కృతి అవశేషాలు 5 లక్షల మైళ్ల విస్తీర్ణంలో, 70 కేంద్రాలలో విస్తరించి ఉన్నాయి. ఇరాన్ సరిహద్దు మక్రాన్ తీరానికి పశ్చిమాన గల సుక్త జండోర్ వరకు, కేంబే జలసంధిలో లోథాల్ రేవు వరకు, నర్మదకు దక్షిణంగా భగత్రాయి వరకు, హిమాలయ పర్వతం పాదాల వద్దనున్న జమ్ములోని మండా వరకు, తూర్పున ఢిల్లీకి అవతల ఉన్న గంగా  
+30
+యమునా ప్రాంతం వరకు గల సువిశాల ప్రాంత మంతటా హరప్పా సంస్కృతి విస్తరించింది.
+భారత ఉపఖండపు దూర వాయవ్య ప్రాంతంలో చోటు చేసుకున్న పరిణామాలు ఆకస్మికంగా తలెత్తినవికాదు. 1920 వరకు భారతదేశ చరిత్ర ఆర్య సంస్కృతితో ఆరంభమయిందన్న నమ్మకం ఉండేది. కాని 1920లో సర్ జాన్ మార్షల్, దయారామ్ సాహిణీల నాయకత్వంలో జరిగిన తవ్వకాలలో హరప్పా సంస్కృతి బయట పడింది. కొంత కాలం పాటు ఈ సంస్కృతి ఆకస్మికంగా తలెత్తిందనుకున్నారు. కాని మెహెర్ ఘర్ష్ లో దొరికిన ఆవశేష ఆధారాలతో ఈ సంస్కృతి మూలాలు క్రీ.పూ. 7,000 సంవత్సరాల నాటివని నిర్ధారించారు. మెహెర్ గర్హ్ మొహెంజొదారోకు వాయవ్యంగా 250 కి.మీ. దూరంలో సింధు, బెలూచి కొండల నడుమనున్న కబి మైదానంలో ఉంది. సింధునది ఉపనదియైన బొలాన్ నది, బొలాన్ కనుమ పాదాల వద్ద ఉంది. మెహెర్ గర్హ్ సారవంతమైన సింధులోయ ప్రాంతాన్ని క్వెట్టా, కాందహార్ నుండి ఇరాన్ పీఠభూమికి, అక్కడి నుండి మధ్య, పశ్చిమ ఆసియాలకు కలిపే చారిత్రిక రహదారిలో ఉంది.
+హరప్పా సంస్కృతీ కాలం క్రీ.పూ. 5500 నుండి క్రీ.పూ. 1800 వరకు కొంతకాలం విలసిల్లి పతనావస్థకు చేరి కాలక్రమేణా నాశనమై కాలగర్భంలో కలిసి పోయిందన్న భావన ఉంది. ఈ సంస్కృతిని 5 భాగాలుగా-ముందరి(ప్రీ), తొలి(ఎర్లీ), పరిణతి పొందిన(మెచ్యూర్), చివరి(లేట్), అనంతర(పోస్ట్) దశలుగా విభజించారు. ఈ విభజనకు మూలం త్రవ్వకాలలో లభ్యమైన అవశేషాలు. ఈ సింధు నాగరికతా పరిణామ ప్రక్రియలోని వివిధ దశలు పశుపోషక, పరిమిత పోడు వ్యవసాయ, తాత్కాలిక గ్రామీణ జనావాసాల నుండి లోహ పరికరాలు, నాగలి, చక్రం ఉపయోగించి అదనపు ఉత్పత్తులు సాధించి దూర ప్రాంతాలతో వర్తక వ్యాపారం చేసిన ప్రజలతో శాశ్వత గ్రామీణ దశల నుండి నగరీకరణ వైపు కొన సాగించబడిన పరిణామానికి సూచికలు. వివిధ ప్రాంతాలలో వివిధ స్థాయుల స్తరాలలో దొరికిన అవశేషాలలో ఒక దశలో నిరాడంబరమైనవి, తరవాత అందంగా రూపొందించబడినవీ అయిన మట్టి పాత్రలు, వాటిపై చిత్రించబడ్డ రావిచెట్టు, పాము, గిత్త, కొమ్ములున్న దేవతల రూపాలు కనిపిస్తాయి.
+ఈ సంస్కృతికి చెందిన పరిణత దశ స్థావరాల స్థాయి పొరల్లో లభ్యమైన మృణ్మయపాత్రల సంప్రదాయ శైలిలోను, ఇతర అవశేషాల రూపకల్పనలోను  
+31
+ప్రాంతీయమైన తేడాలలో కనిపించే ప్రామాణికత ఎంతో ఆశ్యర్యం కలిగిస్తుంది. భారతీయ సంస్కృతి పరిణామంలో కనిపించే ప్రాంతీయ విభేదాలున్నప్పటికీ ఒకే విధమైన నమూనా కనిపించటం హరప్పా సంస్కృతి కాలం నుండి కొనసాగించ బడిందని భావించవచ్చు. ఈ సంస్కృతిలోని మరో విశేషం మృణ్మయ పాత్రలతో పాటుగా కాల్చిన ఇటుకలు, ముద్రల, పూసల తయారీలో ప్రామాణికత, ప్రణాళికా బద్ధంగా పెద్ద పెద్ద నగరాలను నిర్మించడం, ఈ సంస్కృతి చివరిదశలో అంతర్ ప్రాంతీయ మారక వ్యవస్థ పతనమై, వృత్తి విషయంలోను, మృణ్మయ పాత్రల తయారీలోను పంజాబ్, సట్లెజ్, యమునా నదీ ప్రాంతపు గుజరాత్ గ్రామీణ సంప్రదాయాల ప్రభావం పెరగటం గుర్తించదగినది.
+ఎన్నో నిర్మాణాలు, అవశేషాలు తవ్వకాలలో దొరికినా అక్కడ రాజ్యవ్యవస్థ ఏర్పడిన విధానం గురించిగానీ, ఆ రాజ్య స్వభావాన్ని గురించి కచ్చితంగా, నిర్ధారణగా చెప్పలేం. హరప్పా సంస్కృతి వంటి ఎంతో అభివృద్ధి చెందిన, పరిణామ శీలమైన, సువిశాల భూభాగంలో వ్యాపించిన నగర నాగరికత రాజ్యమనే కేంద్రీకృత నిర్ణయాత్మక విధానంతో ముడిపడి ఉంటుందని సాధారణంగా ఊహిస్తారు. ఆ రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావం గురించి అనేక ఊహాగానాలున్నాయి. వాటిలో ప్రధానమైనవి (అ) అతి కొద్ది మంది చేతిలో అధికారం కేంద్రీకృతమైన వ్యాపార గణతంత్ర రాజ్యం, (ఆ) ఏకీకృత రాజ్యవ్యవస్థ. (ఇ) ఐదు స్వతంత్ర రాజకీయ వ్యవస్థలు, (ఉ) దక్షిణ ఆసియాలోని మొదటి ప్రధాన రాజ్యం. సింధులిపి సంతృప్తి కరంగా అర్థం చేసుకోబడి, ఎక్కువ మంది ఆమోదం పొందితే గాని అక్కడ ఉన్న ప్రభుత్వ విధానం ఏమిటో కచ్చితంగా చెప్పలేం. దీనికి కారణం సింధు సంస్కృతి తవ్వకాలలో దండన కుపయోగించిన ఆయుధాలు దొరకలేదు. అంతే కాక తమను తాము రక్షించు కునేందుకు వారు వాడిన రక్షణ కవచాలు, శిరస్త్రాణాలు వంటివి కూడా అవశేషాలలో దొరక లేదు.
+హరప్పా సంస్కృతి ఆర్థిక వ్యవస్థ నాగలిని ఉపయోగించిన వ్యవసాయంపై ఆధార పడింది. ఆ కాలపు ప్రజలు గోధుమ, బార్లీ, కాయధాన్యం, జొన్న రాగి, ఖర్జూరం, ఆవాలు, బీన్సు నువ్వులు, చిరుధాన్యాలు, ఉలవలు, పత్తి మొదలైనవి పండించారు. హరప్పా మొహెంజొదారోలలో కనిపించిన ధాన్యాగారాలు, ఆనాటి ప్రజలు అదనంగా ధ్యానం ఉత్పత్తి చేశారని, ఆ ధాన్యాన్ని ఆహార వినిమయ వస్తువులను వ్యవస్థీకృత శ్రామికుల సహాయంతో దాచి ఉంచారని చెప్పవచ్చు. వ్యవసాయ ఆర్థిక వ్యవస్థను, మచ్చిక చేసిన జంతువులైన గొఱ్ఱెలు, మేకలు, ఆబోతులు, గేదెలు,  
+32
+కుక్కలు, పిల్లులు, పందులు మొదలైన జంతువులను, కొన్ని పక్షి జాతులను వీరు పెంచుకున్నారు. వీరికి గుఱ్ఱం తెలుసా, తెలియదా అన్న విషయంపై వాదోప వాదాలున్నాయి.
+పైన పేర్కొన్న వ్యవసాయ, పశుపోషణలతో పాటుగా వారి ఆర్థిక వ్యవస్థ అబివృద్ధి, వ్యవస్థీకృతమైన వృత్తి సంబంధ పరికరాలపై ఆధార పడిందని త్రవ్వకాలలో దొరికిన అవశేషాలు ఋజువు చేస్తాయి. హరప్పా సంస్కృతీ కాలం నాటికి ఆనాటి సామాజిక అవసరాలు విపరీతంగా పెరిగి విశాల ప్రదేశంలో నగరీకరణను పెంచి పోషించగల అనేక వృత్తుల అభివృద్ధికి అవకాశం కలిగింది. ఫలితంగా అనేక వృత్తులలో ప్రత్యేక నైపుణ్యం గల సామాజిక సమూహాలైన పురోహితులు, పరిపాలనా సంబంధ ఉద్యోగులు, వర్తకులు, బిడారుల నాయకులు, వ్యవసాయ దారులు, పశుపోషకులు, వస్తూత్పత్తి దారులు, సేవకులైన శ్రామికులు, కొట్టాలలో, ఇళ్లలో, పొలాలలో పని చేసేవారు వంటి సమూహాలు పెరిగాయి. ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థలో సంపన్నులు, బీదవారు, పవిత్ర-అపవిత్ర వృత్తులు, చిన్న పెద్ద అనే విభాగాలున్నట్లు ప్రత్యేకంగా నిరూపించ గల ఆధారాలు దొరకలేదు. ఆనాడు సముద్రం మీద, రహదారుల పైన ఆధారపడిన దూర వ్యాపారాన్ని మెసపొటేమియా, పశ్చిమ ఆసియాకు చెందిన టెల్ అస్మర్, ఉర్, కిష్, లగష్, సుస స్థావరాలలో దొరికిన అవశేషాలు ఋజువు చేశాయి. ఆనాటి వారికి రెండు భూమార్గ రహదారులు తెలుసు. అవి : (అ) మధ్యసింధు ప్రాంతాన్ని ఉత్తర ఇరాన్, ఆక్సస్, కాబూల్ లతో కలిపే ఉత్తర రహదారి, (ఆ) సింధు లేక మక్రాన్ కు దక్షిణాన గల ప్రాంతాన్ని బెలూచిస్తాన్, కాందహార్, దక్షిణ ఇరాన్ లతో కలిపే దక్షిణ రహదారి.
+ఈ సందర్భంలో గమనించ వలసిన మరో ఆసక్తి కరమైన అంశం సముద్రం, రహదారుల గుండా వర్తక వ్యాపారాలు కొనసాగించ బడినా, లోహాలతో తయారు చేయబడ్డ నాణేలు కనపడక పోవటం వల్ల ఆనాటి వర్తక వ్యాపార విధానం వస్తు మార్పిడి పద్ధతి పైనే ఆధార పడిందని ఊహించవచ్చు. బహుశా తవ్వకాలలో దొరికిన ముద్రలు వ్యాపార వస్తువులు పంపిన, అందుకోవలసిన వారికి చెందినవై ఉండవచ్చునని ఊహించ బడుతున్నది. ఆనాటి ప్రజలు ఉన్ని పత్తి వస్త్రాలను ఉపయోగించారు. దీన్ని బట్టి వారికి నూలు వడకటం, నేత తెలుసునని భావించవచ్చు. మృణ్మయ పాత్రల తయారీ ఒక పరిశ్రమగా రూపుదిదుకున్నట్లు కనబడుతుంది. నిరాడంబరమైనవీ, వివిధ రకాల అలంకరణలతో కూడినవీ అయిన మట్టి పాత్రలు  
+33
+ఎక్కువగా దొరికాయి. హరప్పన్లు రాతి, రాగి, కంచు పరికరాలు, ఆయుధాలు రూపొందించారు. ఆనాటి వారికి తగరం, రాగి కలిపి కంచులోహం తయారు చేయటం తెలుసు. ఆనాటి వారు రాజస్థాన్ లోని ఖేత్రీగనుల నుండి రాగిని, ఆఫ్ఘనిస్థాన్ నుండి తగరాన్ని దిగుమతి చేసుకున్నారు. కంచు వస్తువులను తయారు చేసేవారు తాము కొత్తగా సంపాదించిన నేర్పుతో సమాజంలోని వృత్తి పనివారిలో మంచి గుర్తింపు పొంది ఉండవచ్చు. హరప్పన్లు బంగారం, వెండి, రాగి, గవ్వలు, పూసలు విలువైన రాళ్లతో తయారైన నగలు ధరించారు. నగల తయారీ వృత్తి పనుల వారు ఎంతో నైపుణ్యం సంపాదించుకున్నారు. ఆనాటి వారు ఉపయోగించిన లోహాలు, గవ్వలు, పూసలు, విలువైన రాళ్లు వివిధ స్థలాల నుండి దిగుమతి చేసుకున్నారు. ఈ లోహాలను, ఇతర వస్తువులను దిగుమతి చేసుకోవటం వల్ల ఆనాటి సమాజం సంపన్నమైనదని, వారు ఆభరణాలను ధరించటం ఇష్టపడ్డారని, తమకునచ్చిన, తమకు అందుబాటులో ఉన్న నగలు ధరించే స్తోమతు గలవారని భావించవచ్చు. హరప్పన్లు పిల్లల పెంపకంలో శ్రద్ధచూపించారు. పిల్లలు ఆడుకోవటానికి అనేక రకాల ఆటబొమ్మలు బంకమన్నుతో చేసి కాల్చి తయారు చేశారు. చన్హుదారో నగరం ఆటవస్తువుల తయారీలో ప్రముఖ కేంద్రంగా కనిపిస్తుంది.
+సింధు సంస్కృతి తవ్వకాలలో దొరికిన అవశేషాల సహాయంతో ఆనాటి సమాజ స్వరూపంలో వచ్చిన పరిణామాన్ని అవగాహన చేసుకోవచ్చు. పురావస్తు అవశేషాల సహాయంతో ఊహించిన సమాజ పరిణామాన్ని లిఖిత ఆధారాలతో పోల్చి సమన్వయం చేయలేక పోయినా ఆనాటి నగర సమాజ ఆవిర్భావం, సమాజ స్థాయిలోని హెచ్చుతగ్గులను, వివిధ సామాజిక సమూహాలను గమనించ గలుగుతాం. కాని ఆ సమూహాలలో ఒక యోధ సమూహం, వాణిజ్య సమూహం ఉండి వారు సమాజంలో బలమైన పాత్ర నిర్వహించారని చెప్పేందుకు కచ్చితమైన ఆధారాలు లేవు. ఆనాడు సమాజంలో కొందరు విలాసవంతమైన సంపన్న జీవితం గడిపారని, మిగిలిన వారు నిరాడంబర జీవితం గడిపారని మాత్రమే ప్రతిపాదించగలం. ఒక విధంగా సింధు సంస్కృతీ సమాజం ఆర్థిక అంతస్తుపై ఆధార పడింది కాని సామాజిక అంతస్తుపై కాదు. సింధు సంస్కృతీ కాలం నాటి ప్రజలు అందం, అలంకారాలపై అభిలాష గల సౌఖ్యవంతమైన జీవితం గడిపారు. వారికి కళాభిలాష తక్కువ. వస్తువుల తయారీలో ఉపయోగానికే ప్రాధాన్యాన్నిచ్చారు. ఐతే వారికి నృత్య సంగీతాలలో పరిచయముంది. వీణ, మృదంగం వంటి సంగీత వాద్యాలను వారు రూపొందించారు. కంచుతో  
+34
+రూపొందించ బడ్డ స్త్రీ విగ్రహంతో పాటు ఒక నృత్య కారిణి విగ్రహం కూడా దొరకటం చేత వారు నృత్యాన్ని ఆదరించారని భావించవచ్చు.
+లభ్యమైన నిర్మాణాలను, బొమ్మలను, ముద్రలపైనున్న లేఖనాలను, పవిత్ర నిర్మాణాల అవశేషాలను గుర్తించి వాటి సహాయంతో హరప్పా సంస్కృతి కాలం నాటి ప్రజల మత విశ్వాసాల, నమ్మకాల నిర్మాణానికి మనం ప్రయత్నం చేయవచ్చు. కొన్ని నిర్మాణాలను ఆలయాలుగా గుర్తించారు. మొహెంజొదారోలో కనిపించిన పెద్ద స్నాన కుండాన్ని పవిత్ర సంస్కారాలు జరిపే స్థలంగా, ముఖ్య పురోహితుడు లేక పురోహితులుండే స్థలంగా గుర్తించారు. ఒక ముద్ర ఉన్న బొమ్మను శివునికి దగ్గిరగా నున్న రూపంగా గుర్తించారు. చుట్టూ జంతువులతో ఉన్న మరో ఫలకాన్ని పశుపతి ముద్రగా భావించారు. అమ్మతల్లిని పూజించటంతో పాటుగా ఫర్టిలిటీకల్ట్ కూడ ప్రచారంలో ఉన్నట్లు కనిపిస్తుంది. ముద్రలపై రావిచెట్టు బొమ్మ తరచుగా కనిపించటం వల్ల హరప్పన్ లు చెట్లను పూజించారని కొందరు ప్రతిపాదించారు. కొన్ని ముద్రలపై కనబడ్డ ఎద్దు, సంకీర్ణ జంతువులు, ఒంటి కొమ్ము గల జంతువు జంతు పూజ కూడా జరిగిందని భావించేందుకు కారణమయ్యాయి. కాలిబంగన్° అగ్నిగుండాల వంటివి కనిపించాయి. వీటి ఆధారంతో కొందరు ఈ సంస్కృతిని ఆర్య సంస్కృతితో పోల్చారు. ఈ అగ్ని పూజాస్థలాలు ఆర్య సంస్కృతి ప్రతీకలుగా కాక ప్రాంతీయ తేడాల సూచికలు కావచ్చు లేదా ఆర్యులతో సంబంధాలు పెరిగిన తరువాత ప్రచారంలోకి వచ్చిన అనంతర కాలపు ఆచారమై ఉండవచ్చు.
+హరప్పన్ సంస్కృతి ప్రజలకు ఖనన ఆచార సంప్రదాయంతో పరిచయం ఉంది కాని అక్కడ ఈజిప్టులో వలె పిరమిడ్ లు కాని మెసపొటేమియా రాజధానియైన ఉర్ లో కనిపించిన రాచరిక సమాధులు కాని కనిపించవు. ఖననానికి ఉపయోగించిన వివిధ రకాలైన మట్టి కుండలు, గవ్వలతో చేసిన గాజులు, కంఠాభరణాలు, చెవులకు పెట్టుకునే నగలు, ఇతర ఆభరణాలు, ఎముకల గుట్టలు కనిపించాయి. అనేక విషయాలలో ఒకేరకమైన పద్ధతి కనిపించినా ఏప్రాంతాని కాప్రాంతం తమ సామాజిక మూలాలను, మత ఆచారాలను నిలుపుకుంటూ తమ వ్యక్తిత్వాన్ని నిలబెట్టుకుందని చెప్పవచ్చు.
+హరప్పన్ లకు ఒక లిపి ఉంది, వారు వ్రాయటం తెలిసినవారు. అయితే హరప్పన్ లిపి అందరికీ ఆమోదయోగ్యంగా పరిష్కరించ బడలేదు. ఫలితంగా అది ఒక గూఢమైన విషయంగా మిగిలింది. అనేక మంది పరిష్కరించామన్నారు కాని అందరికీ ఆమోద యోగ్యమైన పరిష్కారం లభించలేదు. అనేక ముద్రలు-సమకోణాలుగలవీ చతురస్రాలు,  
+35
+ఘన పరిమాణం గలవీ, స్థూపాకారం నుండి ఒక వైపు లిపి ఉండి మరొక వైపున జంతువుల బొమ్మలున్నవి కనిపించాయి. ఫాదర్ హెరాస్, టి.బరోలు ఈముద్రలపై ఉన్న భాషను ప్రోటో ద్రవిడియన్ అనగా, యస్.ఆర్.రావు దానిని ప్రోటోవైదిక లేక పాత ఇండో ఆర్యన్ భాష అన్నాడు.
+ఈ సంస్కృతి పతనానికీ అంతిమ నాశనానికీ అనేకమైన కారణాలున్నాయి. పెద్ద ఎత్తున వచ్చిన ఆకస్మిక వరదలు, నదుల గమనంలో వచ్చిన మార్పులతో పాటుగా ఘగ్గర్ హక్రా నదులు ఎండిపోవటం, అనాగరికుల దండ యాత్రలు, జనాభా పెరుగుదల కారణంగా పర్యావరణంపై విపరీతమైన ఒత్తిడి పెరిగి క్రమంగా ప్రజలు ఇతర ప్రాంతాలకు వలసలు పోవటం వంటి కారణాల ఫలితంగా ఈ సంస్కృతి కాలగర్భంలో కలిసి పోయినా, ఈ సంస్కృతిలోని కొన్ని అంశాలు ఇంకా కొనసాంగ తున్నాయి. సింధునది ఒడ్డున ఉన్న స్థావరాలను విడిచిపెట్టి అక్కడి ప్రజలు వైదిక ఆర్యులతో కలిసి పంజాబ్ కు వలస వెళ్లారు. పురాతత్త్వవేత్తలు పేర్కొన్న ధూసరవర్ణ పాత్రల సంస్కృతి నిర్మాతలు హరప్పా అనంతర వైదిక ఆర్యులే. పశుపతి, అమ్మతల్లి, లింగ ఆరాధనలు, పవిత్రస్థలాల, నదుల, చెట్ల, జంతువుల ఆరాధనలు కొనసాగించ బడ్డాయి. అదే విధంగా గృహసంబంధ అంశాలైన గృహనిర్మాణ ప్రణాళిక, స్నాన ప్రాధాన్యం, సంప్రదాయ తూనికల, కొలతల, ద్రవ్య విధానం, మృణ్మయ పాత్రల తయారీ రీతి ఇంజనీరింగ్ నైపుణ్య వారసత్వం, నీటిని పోగుచేసి కృత్రిమ రేవుల నిర్మాణం మొదలైనవి తరువాతి కాలాల్లో కొనసాగించ బడ్డాయి. ఆ విధంగా మత, లౌకిక రంగాలలో మార్పులు, కొనసాగింపు చూడవచ్చు. వీలర్, అల్చిన్ దంపతులు, హరప్పా అనంతరం చీకటి యుగం ఆరంభమైందని, ఈకాలంలో నగర కేంద్రాలు క్రమంగా క్షీణించినట్లే సంక్లిష్టమైన సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ వ్యవస్థలు తమ ప్రాబల్యం కోల్పోయి స్థానీయ సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ సంబంధాలు పెరిగాయని అంటారు. ఈ మధ్య కాలంలో జారిజ్, ఇనాల్ట్ లు, షెఫర్, అల్చిన్, కియోనార్, ముఘల్ లు దీనిని సింధు సంస్కృతి పతనంగా కాక స్థానీయ సంస్కృతి ఎదుగుదలగా భావిస్తున్నారు. కియొనార్ మాటల్లో హరప్పా సంస్కృతి నుండి ధూసరవర్ణ సంస్కృతికి సంధియుగ మార్పు జరిగింది కాని సింధు సంస్కృతి పూర్తిగా నాశనం కాలేదు. నదీగమనంలో మార్పు, తరచువచ్చే వరదలు, ఆనాటి సామాజిక ఆర్థిక వ్యవస్థ మూలాలను మార్చి, వాటిని స్థానీయం చేశాయి. ఈ ప్రక్రియ కొనసాగింపు సందర్భాన్ని మనం రాబోయే అధ్యాయాలలో చదవబోతున్నాం.
+ 
+36
+హరప్పేతర సంస్కృతులు
+ధూసర వర్ణ మృణ్మయ పాత్ర సంస్కృతులు పంజాబ్ ప్రాంతం నుండి క్రమ క్రమంగా గంగానదీ మైదానంలోకి విస్తరించి ఉత్తర భారతదేశంలో ఇనుప యుగ సంస్కృతుల ఆవిర్భావానికి సహాయ పడుతున్న ఇతర సంస్కృతులతో సమ్మేళనం చెందసాగేయి. అయితే, పాకిస్తాన్ లో సింధుకు తూర్పున నున్న భూభాగాలలో సమైక్యంకాని సంస్కృతులు విస్తరించకుండా ఈ ధోరణి ఆపు చేసింది. క్రీ.పూ. 800 నాటికి పైన పేర్కొన్న భౌగోళిక ప్రదేశంలో ఉత్తర భారతదేశమంతా వివిధ స్థాయిల్లో సమైక్యతను పెంచే మెరుగు పెట్టబడిన నల్ల మట్టి పాత్రల సంస్కృతి వ్యాప్తిలోకి వచ్చింది. పురా చారిత్రిక దశాకాలం నాటికి దూర దక్షిణ ప్రాంతం పశ్చిమ భారతదేశం కలిసిన ద్వీపకల్ప భారతదేశం సమైక్య ప్రక్రియను కొన్ని ప్రత్యేకతలతో ప్రదర్శిస్తుంది. ఉత్తర భారతదేశంలోని హరప్పేతర సంస్కృతులకు, వాటికి సమకాలీనమైన సంస్కృతులకు మధ్య తలెత్తిన తొలి సంబంధ బాంధవ్యాలతో కూడిన సాంస్కృతిక చట్రాన్ని జాగ్రత్తగా గమనిస్తే వాటి మధ్యనున్న తొలి సంబంధాలే కాక వాటి సేవను గురించి కూడా తెలుసుకోవచ్చు.
+సాధారణంగా ఏ చారిత్రిక సంస్కృతిలో నైనా సామాజిక పరిణామ క్రమం నమూనా గ్రామీణ కేంద్రాల నుండి నగర కేంద్రాలకు ప్రయాణం చేస్తుంది. భారతదేశానికి సంబంధించినంత వరకు ఇందుకు భిన్నమైన పరిణామం మనకు గోచరిస్తుంది. భారతదేశంలో నగర, నగరేతర ఆవాసాలతో కూడిన హరప్పా సంస్కృతి విస్తృతంగా వ్యాపించినా భారత ఉపఖండంలోని ఇతర భూభాగాలలో భిన్నమైన సాంస్కృతిక నమూనాలు ఒకదాని ప్రక్కన ఒకటిగా విలసిల్లాయి. ఈ సంస్కృతుల నమూనాల మధ్య సంబంధాలున్నాయి. భారత ఉపఖండంలోని విశాలమైన భిన్న ప్రాంతాలలో క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్దికాలం నుండి రాతి, రాగితో పాటుగా ఇనుమును కూడా ఉపయోగించటం ఎక్కువగా ధూసర వర్ణ సంస్కృతి వారిలోను, ద్వీపకల్పంలోని బృహత్సిలా సంస్కృతులలోను కనిపిస్తుంది. ఈదశలో వ్యవసాయం, వేట, ఆహార సంగ్రహణం, పశుపోషణలు ప్రజల జీవనానికి ముఖ్య ఆధారాలు. ఇక్కడ గమనించవలసిన మరో అంశం, గంగాలోయలో చారిత్రిక మార్పును వేగవంతం చేయటంలో భారతదేశానికి వలస వచ్చిన ఆర్యుల పాత్ర ఉందన్నది. ఈ మధ్య ఈ ప్రతిపాదనను ఆధునిక చరిత్రకారులు ప్రశ్నిస్తున్నారు. పెద్ద ఎత్తున ఆర్యుల వలసలు కాని, క్రూరమైన విజయాల ఫలితంగా స్థానిక ప్రజల స్థానభ్రంశం కాని లేవని వారు  
+37
+వాదిస్తున్నారు. ఈ మధ్య కాలం నాటి చరిత్రకారులు ఆర్యసమాజం పశుపోషక సమాజమే కాని గణనీయమైన వ్యవసాయ సమాజం కాదని భావిస్తున్నారు. తొలి ఆర్యుల భౌగోళిక జ్ఞానం సప్తసింధు ప్రాంతానికి మాత్రమే పరిమితమని, తొలి ఆర్యులకు గంగా మైదాన ప్రాంతంతో పరిచయం ఉండి ఉండక పోవచ్చనీ చరిత్రకారులు సందేహం వెలిబుచ్చారు. పురావస్తు ఆధారాల సహాయంతోను, తొలి సాహిత్య గ్రంథాల నుండి ఈయుగపు జీవన విధానాన్ని సాంస్కృతిక ఆకృతినీ రూపొందించ వచ్చు.
+ఈ దశలో ప్రాంతీయ సంస్కృతులైన బాణ, కాయధ, మాళ్వా, జోర్వే సంస్కృతులు ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. గంగా యమునా నదుల నడిమి ప్రదేశంలో జరిపిన తవ్వకాలలో వందకుపైగా స్థావరాలలో వరుసగా గోధుమ వర్ణపు పాత్రల సంస్కృతి, నలుపు, ఎరుపు పాత్రల సంస్కృతి, పెయింటెడ్ గ్రేవేర్ సంస్కృతుల అవశేషాలు బయట పడ్డాయి. ఇనుము ఉపయోగం పెయింటెడ్ గ్రేవేర్ సంస్కృతి కాలంలో ఆరంభమై ఉత్తర ప్రాంతపు మెరుగు పరచబడిన నలుపు రంగు పాత్రల (ఎన్.బీ.పీ) సంస్కృతి కాలంలో విస్తృత మయిందని భావించ బడుతోంది. 1750 ఎన్.బి.పి. స్థావరాలు గుర్తించబడినా 74 మాత్రమే తవ్వబడినాయి. ఈ సాంస్కృతిక క్రమాన్ని వాయవ్య దిక్కున ఉన్న తక్షశిల, ఉద్గరం స్థావరాలలోను, తూర్పు బెంగాల్ లోని తామున్ లోను, దక్షిణ భారతంలో అమరావతిలోను గమనించవచ్చు. విద్దాంక నాణేలు, కాల్చిన ఇటుకలను వాడటం, వాడక పోవటంలో ఎన్.బి.పి. సంస్కృతి దశలను ప్రత్యేకంగా చూడవచ్చు.
+కౌశాంబి, హస్తినా పురాలలో జరిపిన తవ్వకాలు ఆ నగరాలను అభివృద్ధి చెందిన నగర నాగరికతా కేంద్రాలుగా చూపిస్తాయి. ఈ నగరాలలో కాల్చిన ఇటుకలను, కలపను ఉపయోగించి నిర్మించిన ఆవాసాలు కనిపిస్తాయి. హస్తినాపురంలో విస్తృతమైన మురుగు నీటి పారుదల సౌకర్యాలు చేయబడ్డాయి. ఇక్కడ కనిపించిన కోటల చుట్టూ నీటితో నిండిన కందకాలు, కోటను రక్షించేవారి కోసం గదులు, గోపురాలు, ద్వారాలు ఉన్నాయి. వీటికి బట్టి ఈ స్థావరాలలో రాజకీయ అధికార వ్యవస్థ ఉందని ఊహించారు. ఇక్కడి వారు రాతి, రాగి, ఇనుప పనిముట్లతో పాటుగా గాజు పనిముట్లను కూడా వాడారు. వారు వస్తు వినిమయానికి లోహపు నాణేలను వాడారని అక్కడ దొరికిన వెండి విద్దాంక నాణేలు సాక్ష్యం పలుకుతాయి. హరప్పన్లవలె వీరు కూడా ఆభరణాలు ధరించారు. వ్యవసాయం చేసి ధాన్యం, గోధుమ, బార్లీ, కాయధాన్యాలు, చిక్కుళ్లు,  
+38
+మినుములు పండించారు. వీరు తమ జీవనానికి సరిపోయే వస్తువుల ఉత్పత్తి చేశారు తప్ప అదనపు ఉత్పత్తి చేసినట్లు కనిపించదు. అయితే కొన్ని ప్రాంతాలలో ఉత్పత్తి ఎక్కువగా ఉండి వీరు అంతర్గతంగాను, బయటిప్రాంతాలతోను వర్తక వ్యాపారం జరిపి ఉండవచ్చు. ఉత్తర భారతదేశంలో చిన్నచిన్న గణరాజ్యాల ఆవిర్భావంతో చారిత్రిక యుగం ప్రయాణం ఆరంభమై మౌర్యుల కాలం నాటికి చారిత్రిక యుగం సుస్థిరంగా స్థాపించబడి ఉండవచ్చు.
+దక్షిణ భారతదేశంలో నివాసమున్నవారి భౌతిక సంస్కృతిని, ఆవాసాల నమూనాలను, సామాజిక వ్యవస్థను తెలుసుకునేందుకు కచ్చితమైన, నిర్ధారితమైన సమాచారం లేదు. వీరు కూడా ఆహార సంగ్రాహక దశ నుండి ఆహార ఉత్పత్తి దశవరకు పరిణామం చెందారు. ఈప్రాంతంలో తొలి వ్యవసాయ సమాజాలు ఆకస్మికంగా అవతరించాయి. వీరు క్రీ.పూ. 3వ సహస్రాబ్ది కాలంలో గోదావరి, కృష్ణా తుంగభద్ర, పెన్న, కావేరి నదీలోయల్లో నివసించారు. ఎండిపోయి, వర్షపాతం తక్కువగా ఉండే సారవంతమైన బంకమన్ను ఇసుక కలిసిన నేలలున్న చోట మెట్ట వ్యవసాయం, పశుపోషణ చేసుకుంటూ వీరు స్థిర నివాసాలలో జీవించారు. చెర్ట్, జాస్పర్, చాల్స్ డని, ఎగేట్ లతో తయారు చేయబడి, నున్నగా మెరుగు పెట్టబడిన రాతి పరికరాలను వీరు వాడారు. ఈ పరికరాలతో పంటను కోసుకున్నారు. వీరికి కుమ్మరిసారె తెలుసు. వీరు మృణ్మయ పాత్రల నుపయోగించటం వల్ల వీరికి స్థిర గ్రామీణ జీవనం తెలుసునని అర్థమవుతుంది. వీరు వ్యవసాయదారులు, పశుపోషకులు కూడా.
+దక్షిణ భారతదేశపు తొలి వ్యవసాయ సమాజాలలో ఒక పరిణామం మూడు దశలలో కనిపిస్తుంది- మొదటి దశ క్రీ.పూ. 2500-1800, రెండవ దశ, క్రీ.పూ. 1800-1500 గల కాలంగా, వీటిలో 3వ దశ క్రీ.పూ.1500 నుండి 1050 వరకు రెండవ, మూడవ దశలను నవీన శిలాయుగ, శిలా లోహయుగాలుగా గుర్తించారు. ఉత్నూర్, కుప్ గల్, కొలేకల్ పాల్వాయ్, పిక్లిహల్, మాస్కి బ్రహ్మగిరి తవ్వకాలలో దొరికిన బూడిద గుట్టలు మొదటి దశకు చెందగా, రెండవ దశలో తడికెలతో చేయబడ్డ వృత్తాకార గుడిసెలను కొయ్య చట్రాలపై నిర్మించారు. నేలను మట్టితో అలికేవారు. ఉపరితలం ముతకగా ఉండి చిల్లులున్న జారీ పాత్ర వంటి కుండల వాడకం కనిపిస్తుంది. వీటిని బట్టి వీరికి ఉత్తర ప్రాంతం వారితో సంబంధాలున్నట్లు చెప్పవచ్చు. ఈదశలో వీరు రాగి, కంచులోహాలు వాడారు. సంగనకల్లు, బ్రహ్మగిరి, వీరాపురం,  
+39
+పైయరిపల్లి, నాగార్జున కొండలు రెండవ దశకు చెందినవి. ఈదశలో రాతిగొడ్డలితో పాటు రాగి, కంచు పరికరాలు వాడారు. ఉపరితలాలు గట్టిగా ఉన్న బూడిద రంగులోను, లేత పసుపు రంగులోను ఉన్న మట్టిపాత్రలను సారెలో రూపొందించారు. వీరు భౌగోళిక పర్యావరణాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని వర్షాధారాలై, నీటి పారుదలకు అనువైన కొండచరియలలో ఆవాసాలు నిర్మించుకున్నారు. దక్షిణ ప్రాంతంలో ఈ కాలానికి చెందిన వారికి, ఇండోఇరాన్ సరిహద్దులలో ఉన్న వారికి మధ్య సంబంధాలున్నాయి.
+క్రీ.పూ. 1100 సం|| నాటికి ద్వీపకల్పంలో మూడు ముఖ్య విషయాలు చోటు చేసుకున్నాయి. అవి - (అ) ఇనుము కరిగించే పద్ధతి, (ఆ) విదర్భ ప్రాంతం నుండి తమిళనాడులో నివసిస్తున్న వారి మధ్య వినిమయం పెరగటం, (ఇ) బృహత్శిలా సమాధుల నిర్మాణ విధానంలో కనబడే కొత్త సంస్కార సంస్కృతి ఆవిర్భావం. ఈ బృహత్శిలా సమాధుల సంస్కృతులన్నీ సజాతీయమైనవేనన్న అభిప్రాయం ఉంది. భారతదేశంలో ఇనుప పనిముట్లు వాడిన కాలాన్ని బృహత్ శిలాయుగం అంటున్నారు. బృహత్ శిల పద బంధం ఒక సమాధికి సంకేతం. దక్షిణ భారతదేశంలో బృహత్ శిలాయుగపు సంస్కృతులు నవీన శిలాయుగ, తామ్రా శిలాయుగపు సంస్కృతులను అనుసరించి వచ్చాయి. ఈ సమాధులను గ్రానైట్ శిలలతోను, ఇతర శిలలతోను నిర్మించారు. ఈ బృహత్ శిలా సమాధులను రాక్షసగుళ్లు అనీ, (రాయల సీమలో) పాండవగుళ్లు అనీ అంటారు. ఈ బృహత్ శిలా స్థలానికి సంబంధించిన మొదటి తవ్వకం తమిళనాడులోని ఆదిచ్చన్నల్లూర్ లో చేయబడింది. ఈబృహత్ శిలా నిర్మాణాలను గురించి 1823లో బాబిష్టన్ ఒక పత్రాన్ని ప్రకటించాడు. ఆదిచ్ఛన్నలూర్ బృహత్ శిలా సమాధి తవ్వకాలను జాగర్ ఆరంభించగా, రియా కొనసాగించాడు. రివెట్ కార్నిక్ మహారాష్ట్రలోని జూనాపానాలో త్రవ్వకాలు జరిపాడు. (1879). వీలర్ (1948) లో బ్రహ్మగిరిలో తవ్వకాలు చేశాడు. టేలర్ దక్షిణ భారతదేశంలోని బృహత్ శిలా సమాధులను మూడు సాధారణ తరగతులుగా విభజించాడు-పెద్దపెద్ద రాళ్లతో కట్టిన చరిత్ర పూర్వయుగ సమాధులు (క్రామ్ లీచ్), క్రిస్ట్ వాయన్స్ లేక చిన్న పరిమాణంలో ఉండి అన్నివైపులా మూసి పోసిన రాళ్లగుట్ట. వీటి నిర్మాణంలో ప్రాంతీయమైన తేడాలున్నాయి. 1972 లో గురురాజారావు వీటిని- 1. శిలలు దొలిచిన గుహలు, 2. పడగరాతి శిలా గృహాలు, 3. గొయ్యి సమాధులు, 4. స్మారక శిలా గృహాలు, 5. డాల్మెనాయిడ్ శవపేటికలు, 6. రాళ్ల సమాధి గుట్టలు 7. కెయిర్న్ వృత్తాలు, 8. సమాధి దిబ్బలు (బర్రోస్)గా పేర్కొన్నారు. ఈబృహత్ శిలా సమాధులలో నలుపు,  
+40
+ఎరుపు రంగువి, నునుపు చేసిన ఎఱ్ఱవి, ముతక ఎరుపువి మట్టి పాత్రలు, ఇతర మట్టి వసువులు కనిపిస్తాయి. ఇనుప, రాగి, బంగారు పూసలు కూడా ఈ సమాధుల్లో లభించాయి. ఈ యుగపు ప్రజలు వేట, వ్యవసాయం, పశుపోషణలపై ఆధారపడి జీవనం కొనసాగించారు. ఈ కాలం వారు ఆర్యులా, ద్రావిడులా! అన్న వాదోపవాదాలతో పాటు ఈసంస్కృతి స్వదేశీయమైనదనీ, ఇరాన్ లేక కాకసీ నుండి వచ్చినదనీ కూడా వాదాలున్నాయి. దక్షిణ భారతదేశపు ఇనుము వాడుక సంస్కృతి గురించిన సమగ్ర పరిశోధన జరిగితే తప్ప అర్థవంతమైన కాలక్రమణికను రూపొందించలేం.
+ 
+41
+5వ అధ్యాయం వైదిక, సంస్కృతులు
+క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్ది కాలంలో భారత ఉపఖండం గణనీయమైన చారిత్రిక మార్పులకు శ్రీకారం చుట్టింది. హరప్పా సంస్కృతి పతనానంతరం వివిధ భూభాగాల్లో గ్రామీణ సంస్కృతులు తలెత్తి నగర సంస్కృతి కనుమరుగై మళ్ళీ గంగా మైదానంలో రెండవ నగరీకరణ ఆరంభమయ్యే లోగా ఈ మధ్య కాలంలో విలసిల్లిన సంస్కృతిని వైదిక సంస్కృతి లేక ఆర్య సంస్కృతి అంటారు. ఈ కాలంలో వచ్చిన చారిత్రిక మార్పుల ప్రక్రియ అధ్యయనానికి పురావస్తు ఆధారాలతో పాటుగా లిఖిత ఆధారాలు కూడా దొరుకుతున్నాయి. ముప్ఫై సంవత్సరాల కాలం వరకు ఆర్య సంస్కృతి నిర్మాణానికి వైదిక వాఙ్మయమే ముఖ్యమైన ఆధారం. కాని ఈ మధ్య కాలంలో వివిధ ప్రదేశాలలో చేపట్టిన త్రవ్వకాల వల్ల బయల్పడిన అవశేషాల సహాయంతో లిఖిత ఆధారాలలో పేర్కొన్న సమాచారాన్ని పురావస్తు అవశేషాలతో పోల్చి సమన్వయం చేసి వాస్తవ చిత్రపటాన్ని నిర్మించేందుకు కృషి చేస్తున్నారు.
+హరప్పా సంస్కృతి పతనానంతరం వరుస క్రమంలో స్వాట్ లోయలోని గాంధార సమాధి సంస్కృతి, క్రీ.పూ. రెండవ సహస్రాబ్ధి మధ్య కాలానికి చెందిన జేగురు రంగు పాత్రల సంస్కృతి, శిలాయుగానికీ, లోహ శిలాయుగానికీ చెందిన నల్లని-ఎఱ్ఱని పాత్రల సంస్కృతులు, క్రీ.పూ. 1200-400 కు చెంది, మొదట్లో రాజస్థాన్, పంజాబ్ లలోను, అనంతర కాలంలో రెండు నదుల నడుమ ప్రదేశంలోను దొరికిన ధూసరవర్ణ పాత్రల సంస్కృతులు విలసిల్లాయి. ఆనాటి ప్రజలు ఒక చోటనుండి మరోచోటికి తరచు రాకపోకలు సాగించారనటానికి వివిధ ప్రదేశాలలో దొరికిన వివిధ సంస్కృతుల అవశేషాలు ఉపయోగపడతాయి. క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్ది మధ్య భాగపు ముందర కాలానికి చెందిన యన్.బి.పి పాత్రల సంస్కృతి తొలిగా  
+42
+మధ్య గంగా మైదానంలోను, అనంతరం మిగినలిన చోట్ల కనిపించి కాలక్రమంలో భారత్ ఉపఖండంలోని వివిధ ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. మాండా (జమ్ముకు పశ్చిమాన చీనాబ్ నదీ పరివాహక ప్రాంతం), భగవాన్ పురా (కురుక్షేత్రంల్లో, మీరట్ కు దగ్గిరగా) స్థావరాల్లో ధూసరవర్ణ పాత్రల అవశేషాలు, హరప్పా యుగపు పాత్రలతో కలిసి కనిపించగా, హులాసా స్థావరం (యమునా నది ఎడమ గట్టు మీదనున్నది) లో హరప్పా ఆవాసం పతనానంతరం తక్షణమే ధూసరవర్ణ ఆవాసం కనిపిస్తుంది. ఈ పైన పేర్కొన్న పురావస్తు సంస్కృతులన్నీ వైదిక వాఙ్మయ సమకాలీన కాలానికి చెందినవిగా భావించబడుతున్నాయి. కనుక క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్దినాటి గణనీయమైన చారిత్రిక మార్పుల అవగాహనకు పురావస్తు, లిఖిత ఆధారాల సమన్వయమే సమాధానం. రాజ్యావతరణ ప్రక్రియను అధ్యయనం చేస్తున్న వారు, ఈప్రక్రియ బహుక్లిష్టమైనదని, అందుకుగాను ఎక్కడ రాజ్యావతరణ ప్రక్రియ అధ్యయనం చేస్తున్నామో, ఆ ప్రాంతం పర్యావరణం, వాతావరణం, సాంకేతిక పరిజ్ఞానం, ఆర్థిక పరిస్థితి, సామజిక వ్యవస్థ, మత విశ్వాసాలను అర్థం చేసుకొని, అవన్నీ ఒక దానితో నొకటి ఏవిధంగా సమన్వయం చేసుకున్నాయో తెలుసుకుంటే తప్ప అయా సమాజాల స్వభావ, స్వరూపాలను, రాజ్యావతరణ ప్రక్రియ జరిగిన విధానాన్ని వివరించలేమని, వ్యాఖ్యానించ లేమని, ఒక నమూనా నిర్మాణం చేయలేమని ఫ్రైడ్, స్టెరర్ట్, సర్విస్, కార్నెమెరో, ఆడమ్స్, క్లాసెస్, స్కాల్ నిల్, ప్రైడ్ మాన్, రౌకాండ్స్ లు అభిప్రాయపడ్డారు.
+భారతీయ సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక, పరిణామ సంప్రదాయ వివరణలో వైదిక దశ గణనీయమైనది. ఆర్య అన్న పదానికున్న అర్థం గురించి, ఆర్యుల జన్మభూమి గురించి ఒక చర్చ దీర్ఘకాలంగా సాగుతున్నది. దాదాపుగా రెండు వందల సంవత్సరాల నుండి వివిధ పరిశోధకులు, పండితులు విభిన్న దృక్పథాల నేపథ్యంలో చర్చిస్తున్నా, ఇంతవరకు ఆర్య అన్న పదానికి కచ్చితమైన అర్థం కాని, ఆర్యుల జన్మవృత్తాంతవివరణ కాని లేదు. మౌలికంగా ఆర్యులు స్వదేశీయులని, కాదు విదేశీయులని రెండు అభిప్రాయాలు బలంగా ఉన్నాయి. ఆర్యులు పెద్ద సంఖ్యలో భారత దేశంపై దండెత్తి వచ్చి, స్వదేశీయ సంస్కృతిని ధ్వంసం చేశారన్న వాదన ఈనాడు ఆమోద యోగ్యం కాదు. ఆర్యజాతి భారత దేశంలోని స్వదేశీయ జాతికన్నాయుద్ధ ప్రక్రియలో, సాంకేతిక పరిజ్ఞానంలో ఉన్నతమైన ప్రావీణ్యం కలిగినదన్న భావన కూడా చారిత్రిక సత్యంకాదు. ప్రాచీన భారతీయులను ఆర్యులు, ద్రావిడులు అన్న రెండు జాతులుగా విభజించినది వలస పాలకులు. వలసపాలకుల విభజించి పాలించు వ్యూహంలోని ఈవిధమైన విభజన మనలో ఐకమత్యాన్ని దెబ్బతీసింది. 
+ 
+43
+భారత ఉపఖండంలోని ఈనాటి చిత్రపట నిర్మాణంలో ముఖ్య సాధనం వైదిక వాఙ్మయం. చరిత్రలోనే వైదిక వాఙ్మయం తొలి దానిగా భావించబడింది, నమ్మబడింది. ఈవాఙ్మయంలో ప్రతిబింబించిన మార్పులను బట్టి ఈ కాలాన్ని తొలివైదిక లేక ఋగ్వేద సంస్కృతి కాలం, మలి వేద సంస్కృతి కాలంగా విభజించారు. ఈవైదిక వాఙ్మయ రచనాకాలాన్ని, ఈ లిఖిత సంప్రదాయ స్రష్టల వివరాలను నిర్దుష్టంగా చెప్ప లేక పోవటంవల్ల అవి రూపొందించబడిన కాలాన్ని ఉజ్జాయింపుగా మాత్రమే చెప్పగలం. భారతీయులు వేద జ్ఞానాన్ని, అపౌరుషేయమని విశ్వసించగా, పండితులు, పరిశోధకులు ఋగ్వేద కాలం క్రీ.పూ. 1800లో అంతమైందన్నారు. మిగిలిన వాఙ్మయం క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దానికి పూర్వపదన్నారు. పురావస్తు శాస్త్రం దృష్ట్యా ఋగ్వేద దశ ఇనుము ఉపయోగానికి ముందున్న ధూసరవర్ణ సంస్కృతీ కాలానికి చెందినది. ఈ మధ్య కాలంలో బయల్పడిన హర్యానాలోని భగవాన్ పుర స్థావరం, పంజాబ్లో లభ్యమైన మరో మూడు స్థావరాలు క్రీ.పూ. 1600 నుండి క్రీ.పూ. 1000 కాలానికి చెందుతాయని ఉజ్జాయింపుగా చెప్పారు.
+వైదిక సమాజ చిత్రపటాన్ని నిర్మించే ప్రయత్నం చేసే ముందు, వైదిక వాఙ్మయం గురించి తెలుసుకుందాం. వేద అన్నది సంస్కృత పదం అయిన విద్ అన్న ధాతువు నుండి వచ్చింది. విద్ అనగా తెలుసుకొనుట అని అర్థం. వైదిక వాఙ్మయంలో యాభై గ్రంథాలున్నాయి. ప్రాథమికంగా వీటిని సంహితలు, బ్రాహ్మణములు, ఆరణ్యకములు, ఉపనిషత్తులు అని విభజించారు. ఈ నాలుగు కాక వేదాంగాలు, ఉపవేదాలు కూడా వైదిక వాఙ్మయంలో అంతర్భాగాలే. వీటిలో ప్రతి దానికి ఒక ప్రత్యేక అర్థం, ప్రాధాన్యత లున్నాయి. సంహితలు ప్రత్యేకమైన మంత్రాల సముచ్చయాలు. ఏ సంస్కారానికి సంబంధించి ఆ సంస్కారానికి ఒక ప్రత్యేకమైన మంత్రకాండ వుంది. అదే ఋగ్వేద, సామవేద, యజుర్వేద, అధర్వవేద సంహితలు.
+సంహిత	బ్రాహ్మణ	ఉపనిషద్
+ఋగ్వేద
+అధర్వవేద
+యజుర్ వేద
+సామవేద	ఐతరేయ
+కౌశీతకి
+గోపథ
+శతపథ
+తైత్తిరీయ
+పంచవింశ
+జైమినీయ	ఐతరేయ
+కౌశీతకి
+ప్రశ్న, మాండూక్య
+బృహదారణ్యక
+తైత్తిరీయ
+ఛాందోగ్య
+కేన
+
+ 
+44
+అనంతర సంహితలు, తొలి బ్రాహ్మణములు క్రీ.పూ. 1000- క్రీ.పూ. 800 మధ్య కాలంలో రూపొందించబడ్డాయని, అనంతర బ్రాహ్మణములు, తొలి ఆరణ్యకములు, ఉపనిషత్ లు క్రీ.పూ. 700 నుండి క్రీ.పూ. 500 మధ్య కాలంలో రూపొందించ బడ్డాయని పండితులు భావిస్తున్నారు. వైదిక వాఙ్మయంలో ఉన్న సమాచారాన్ని బట్టి సంహితలను సంచార జీవులైన వారు, సమానత్వ భావన కలవారు రూపొందించగా, బ్రాహ్మణములను స్థిర జీవనులైనవారు కఠినంగా రూపొందించిన వ్యాఖ్యానాలు. ఆరణ్యకాలు బ్రాహ్మణాలతో పోల్చితే ఉదార దృక్పథంతో నిండి వుండి జ్ఞాన విచారమునకు ప్రాధాన్య మిచ్చినట్లు తోస్తుంది. ఆరణ్యకాలలో చివరి దానిపై తొలి ఉపనిషత్ ప్రభావం వుంది. ఉపనిషత్తులలో వ్యక్తి ఉనికిని గురించిన తత్త్వవిచారం మరింతగా కొనసాగించ బడింది. వైదిక వాఙ్మయంలో సంస్కారాలకు, యోచనకు ఇచ్చిన ప్రాధాన్యం గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. వేద వాఙ్మయం, తొలి చారిత్రిక యుగంలోను, మలి మధ్య యుగంలోను ఈనాడున్న రూపు తీసుకుంది. ఋగ్వేదం కొన్ని పురోహిత కుటుంబాలు రూపొందించిన మంత్రాలతో నిండివుంది. ఋగ్వేదానికి పరిష్కారాలున్నాయి. ఈ ఐదు పరిష్కారాలలో ఒకటైన సకల పరిష్కారం 1017 లేక 1028 మంత్రాలలో పూర్తిగా మనకు లభ్యమైంది. మిగిలిన దంతా పోయినట్లు భావించ బడుతున్నది. ఋగ్వేద మంతా ఒక వ్యక్తి కృషి మాత్రం కానేకాదు. ఒక కుటుంబ కృషి కాదు. అదంతా ఎంతో కాలం పాటు కొనసాగించబడిన సమష్టి కృషి. ఫలితంగా ఋగ్వేద శైలిలో, ఛందస్సులో తేడాలున్నాయి. ఋగ్వేదం 10 మండలాలుగా లేక భాగాలుగా విభజింపబడింది. వీటిలో 6 మండలాలను ఋద్వేగా సారంగా భావిస్తున్నారు. ఈ ఆరు మండలాలను కుటుంబ మండలాలంటారు. ఈ కుటుంబ మండల మంత్రాల స్రష్టలు గ్రిస్త్మద, విశ్వామిత్ర, వామదేవ, అత్రి, భరద్వాజ, వసిష్ఠులు. 10 మండలాలు లోను మొదటి, ఎనిమిదవ, పదవ మండలాలను తరువాత కాలంలో చేర్చారన్న అభిప్రాయం ఉంది. ఋగ్వేద స్తూకాలను విషయాన్ని బట్టి వరుసగా పేర్చిన వారిలో మొదటి వాడు యాస్కడు. యాస్కడు తనకు ముందున్న 17 వ్యాఖ్యానాలను పేర్కొన్నాడు. ఆధునిక కాలంలో ఋగ్వేద సంహితను అర్థం చేసుకొనుటకు ఉపయుక్తమైన వ్యాఖ్య విజయనగర యుగంలో సాయణుడు రచించిన వ్యాఖ్యానం. పురాణాలు సామవేదానికి దాదాపు వెయ్యి సంహితలున్నాయని పేర్కొంటాయి కాని ఒక సంహిత మాత్రమే, మూడు పరిష్కారాలతో మనకు దొరికింది. సామవేదంలో 1800 సూక్తములున్నాయి. అందులో 261 సూక్తములు తిరిగి చెప్పబడ్డాయి. కాబట్టి సామవేదంలో 1549 సూక్తములు మాత్రమే ఉన్నాయని, వీటిలో కూడా 75 మినహాయించి మిగిలినవన్నీ  
+45
+ఋగ్వేదంలో ఉన్న వాటికి భిన్నమైన వన్న అభిప్రాయం కూడా ఉంది. భారతీయసంగీత శాస్త్ర పరిణామాల అధ్యయనానికి సామవేదం ఎంతగానో ఉపయోగ పడుతుంది. సామవేదానికి మూడు- తాండ్య, సదవింశ, జైమినీయ బ్రాహ్మణములున్నాయి. తాండ్య బ్రాహ్మణమునకు ఒక విశేషమంది- అనార్యులు ఆర్యులుగా మారేందుకు చేయవలసిన వ్రత్యసోమ అన్న సంస్కారాన్ని లేక యజ్ఞాన్ని పేర్కొనటం. ఈ వ్రత్యసోమ కార్యక్రమం బహుశా ఆనాటి సమాజంలోని సర్దుబాటు తత్త్వానికి, భిన్న సంస్కృతుల వారు కలసిమెలసి ఉండేదానికి సంకేతంగా భావించారు. అధర్వ వేదమునకు అధర్వాంగిరస అన్న మరో పేరు ఉంది. ఇది 20 అధ్యాయాలుగా 731 సూక్తములతో ఉన్నది. ఈ గ్రంథం రెండు అధ్యాయాలు 15, 16 లు వచనంలో ఉండగా, మిగిలినవన్నీ శ్లోకాలలో ఉన్నాయి. ఋగ్వేద సంహిత స్రష్టలకన్నా వీరికి విస్తృతమైన భౌగోళిక జ్ఞానమున్నట్లు చెప్పవచ్చు. అధర్వవేదంలోని సామాజిక జీవనం ఋగ్వేద కాలానికి భిన్నంగా కనపడుతుంది. అధర్వవేదంలోని మంత్రాలు రక్షలు, మాయలను పేర్కొంటాయి. అంతేకాక వాటి సాయంతో శత్రువులను జయించవచ్చునని, ప్రాపంచిక విషయాల్లో విజయం సాధించవచ్చునని పేర్కొనబడింది. యజుర్వేదము శుక్ల, కృష్ణ యజుర్వేదములుగా విభజింపబడింది. సంహితలతో పోలిస్తే తక్కువ ప్రాధాన్యం కలవి బ్రాహ్మణములు. బ్రాహ్మణములు వివిధ సంస్కారాల వేద కర్మకాండలలో ఉపయోగించే మంత్రాలున్న గ్రంథాలు. ఈ గ్రంథాల లక్ష్యం యజ్ఞ యాగాదులలోను, కర్మకాండలలోను మార్మికతను పెంచటంలా కనిపిస్తుంది. ఈ బ్రాహ్మణముల అంత్యభాగాలే ఆరణ్యకములు. ఇవి ఉపనిషత్తులకు సహజ కొనసాగింపుగా భావించబడుతున్నాయి. వేద జ్ఞానము నేర్చుకున్న వారికి చివరలో ఉపనిషత్ జ్ఞానం నేర్పబడింది. ఉపనిషత్ అన్న మాటకు అర్థం, గురువు పాదాల వద్ద కూర్చుని ప్రశ్న-జవాబు రూపంలో శిష్యుడు తన సందేహాలను తీర్చుకునే పద్ధతి.
+ఈ వైదిక సంప్రదాయంలో ముడిపడినవే శ్రౌత, ధర్మ గృహ్య సూత్రాలు. శ్రౌత మనగా యజ్ఞం. ఈ గ్రంథాలు పురోహితుల సేవలను, వారి సారథ్యంలో జరుపబడే సంస్కారాలు లేక క్రతువులు లేక కర్మకాండను వర్ణిస్తాయి. అశ్వలాయన, సాంఖ్యాయన శ్రౌత సూత్రాలు ఋగ్వేదమునకు చెందినవి. అశ్వలాయన సూత్రము ఐతరేయ బ్రాహ్మణమునకు, సాంఖ్యాయన సూత్రము కౌశీతక్రి బ్రాహ్మణమునకు సంబంధించినవి. లాత్యాయన, ద్రహ్యయాన అనేవి సామవేద శ్రౌత సూత్రాలు. వైదిక సంప్రదాయం శూద్రులు, నిషాదులు, వ్రత్యలనే సామాజిక సమూహాలను తక్కువగా చూడగా, లాత్యాయన శ్రౌత సూత్రాలు అందుకు భిన్నంగా వారిని పరిగణించాయి. 
+ 
+46
+శ్రౌత సూత్రాలు రూపొందించబడిన చాలా కాలం తరువాత గృహ్య, ధర్మ సూత్రాలు రూపొందించబడ్డాయి. గృహ్య సూత్రాలు గృహస్తు నిర్వహించవలసిన మతపరమైన గృహ సంబంధ సంస్కారాలను వివిధ దశలైన చతురాశ్రమాలలో ఏవిధంగా ఆచరించాలో వివరించగా, ధర్మసూత్రాలు సామాజిక సంబంధాలను వివరిస్తాయి. తరువాత కాలపు హిందూ చట్టానికి మూలాధారం ఈ సూత్రాలే. ధర్మ సూత్రకారులలో గౌతమ, వశిష్ఠ, ఆపస్తంబులు అతి ముఖ్యులు. వీటితోపాటుగా పేర్కొనదగినవి సుల్వ సూత్రాలు. ఈ సుల్వ సూత్రాలు వైదిక యజ్ఞమునకు అవసరమైన అగ్ని కుండముల కొలతలు, నిర్మాణ శైలిని గురించిన నియమ నిబంధనలను వివరిస్తాయి. ఈ సూత్రాలు క్రీ.పూ 6వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.పూ 2వ శతాబ్దం మధ్య భాగంలో వ్రాయబడ్డాయి. వైదిక సాహిత్య సంప్రదాయంలో అంతర్భాగమే వేదాంగాలు. అందులో శిక్ష లేక ఉచ్చారణ, కల్ప లేక వ్యాకరణం, నిరుక్త లేక భాష పట్టుక, ఛందస్, జ్యోతిశ్యంలు భాగాలు. వేదాంగాలతోపాటుగా ఉపవేదాలయిన ఆయుర్వేదం, ధనుర్వేదం, గాంధర్వవేదం, అర్థశాస్త్రం ఉన్నాయి. ఈ సంప్రదాయంలోని వేదాలు మాత్రమే అపౌరుషేయాలని, మిగిలినవన్నీ మానవులు సృష్టించినవని భారతీయల విశ్వాసం. వైదిక సంప్రదాయం భారతీయ దృక్పథంపై గాఢమైన ముద్రవేసింది. వైదిక సంప్రదాయాన్ని గుడ్డిగా విశ్వసించక, వైదిక జ్ఞానాన్ని అవగాహన చేసుకొని, అన్వయించుకోవలసిన అవసరం ఎంతో ఉంది. వైదిక జ్ఞాన సంపదలో అతి సాధారణ అంశం మొదలుకొని ఎంతో క్లిష్టమైన తాత్త్విక చింతన వరకు చోటుచేసుకున్నాయి. కాలక్రమంలో వైదిక జ్ఞాన సంపదపై ధార్మికత ప్రభావం పెరిగి భారతీయుల నిత్య జీవన దృక్పథంలో ధార్మికత చోటుచేసుకుంది. ఈనాటికీ వైదిక భావనలైన ఆత్మకు మరణం లేదన్న కర్మ పునర్జన్మ సిద్ధాంతాలు భారతీయుల చింతనపై చెరగని ముద్ర వేసాయి. ఒకవిధంగా చెప్పాలంటే, వైదిక ఆలోచన, సంప్రదాయ భారతీయుల, సామాజిక, సాంస్కృతిక, న్యాయ విధానాలను ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. కనుక ఋగ్వేద సాహిత్యపు విపుల పరిచయం అవసరం. ఈ వైదిక సాహిత్యంలో వాడబడిన భాష అతి పురాతన సంస్కృతం. ఆ భాషను ఇప్పుడు ప్రాచీన ఇండో ఆర్యన్ భాష అంటున్నారు. ఈ భాష క్లాసికల్ సంస్కృత భాషకు భిన్నమైనది. ఇండో యూరోపియన్ ఇండో ఆర్యన్ అన్నవి భాషలకు ఇచ్చిన పేర్లు కాగా, 19వ శతాబ్దంలో వాటిని జాతికి గుర్తింపుగా వాడటంవల్ల ఆర్య జాతి అన్న భావం ఆరంభమైంది. మనం గుర్తుంచుకోవలసింది జాతి అనేది ఒక సామాజిక నిర్మాణమే కాక జన్మతః వచ్చేదన్నది. ఇండో యూరోపియన్ భాషలు మాట్లాడే వారి స్వస్థల విషయం ఒక వివాదాస్పదమైన అంశమైంది. అసలు  
+47
+వీరు మధ్య ఆసియాకు చెందిన వారని, శతాబ్దాల కాలక్రమంలో పశుపోషకులైన వీరు పచ్చిక బయళ్ళను వెతుక్కుంటూ సుదూర ప్రాంతాలకు చిన్నచిన్నసమూహాలుగా వలస వచ్చారనీ అభిప్రాయం వుంది. అట్టివారిలో కొందరు భారత దేశానికి వలస వచ్చారన్న అభిప్రాయాన్ని ఎక్కువమంది ఆమోదిస్తుండగా, ఆర్యులు భారతీయులేనని, సప్తసింధుప్రాంతం వారి స్వస్థలం అని నమ్మేవారు కూడా గణనీయంగా ఉన్నారు. వీరికి ఋగ్వేదంలో ఐరీయ అని పిలిచారు. ఈ ఐరీయ యే ఆర్య అయింది. కొంత కాలం క్రితం ఆర్యులు దండెత్తివచ్చి, ఇక్కడ ఉన్న నాగరికతను ధ్వంసంచేసారని, ఆవిధంగా నాశనమైనదే హరప్పా సంస్కృతియన్న భావం ఉండేది, కాని ఈ ఆర్య దండయాత్ర సిద్ధాంతాన్ని ఎవరూ అంగీకరించడంలేదు. ఆర్యులు భౌగోళిక జ్ఞానాన్ని గురించిన సమాచారాన్ని ఋగ్వేదం వివరిస్తుంది. ఋగ్వేదం హిమాలయాలలోని ముజవంత్ శిఖరాన్ని 24 నదులను పేర్కొంటుంది. ఈ 24 నదులలో తరచుగా పేర్కొనబడినది, పూజింపబడినది సరస్వతీ నది. ఋగ్వేదంలో నదీస్తుతి అన్న అధ్యాయముంది. ఋగ్వేదకాలంలో ఇప్పుడు పవిత్రమైనదిగా, భారతీయులచే గుర్తింపబడిన గంగానదికి ప్రాముఖ్యం ఉన్నట్లు లేదు. ఋగ్వేదకాలపు ప్రజలకు సముద్రం గురించి తెలుసాయన్నది కూడా వివాదాస్పద అంశమే. ఏ.బి. కీత్ అన్న పండితుడు వీరికి సముద్రం గురించి తెలియనదనగా, మాక్స్ ముల్లర్ వీరికి సముద్రం గురించిన పరిచయం కచ్చితంగా ఉందన్నాడు. ఆనాటి ఋగ్వేద ప్రజలకు ప్రస్తుత ఆఫ్ఘనిస్థాన్, పంజాబ్, సింధు, రాజపుతాన ప్రాంతాలతోను వాయవ్య సరిహద్దు, కాశ్మీర్, తూర్పు భారత దేశంలో సరయూ నది వరకు పరిచయం ఉందని చెప్పవచ్చు.
+ఋగ్వేద కాలంనాటి సమాజ చిత్రపట నిర్మాణానికి ప్రధాన ఆధారాలు—వైదిక వాఙ్మయం, పురావస్తు సమాచారం. ఈ ఆధారాలు ఋగ్వేద కాలంనాటి సమాజం నిరాడంబరమైనదనీ, ఆనాటి ప్రజల ముఖ్య వృత్తి పశు పోషణ, వ్యవసాయం అని, వారు చిన్న సమూహాలుగా మట్టితో అలికిన తాత్కాలిక గుడిసెలలో నివసించారనీ, ఇవి కాలక్రమేణా ఇటుకల ఇళ్ళ నిర్మాణానికి దారితీశాయనీ తెలుపుతాయి. ఋగ్వేదం అనేక గణములను, వారు నివసిస్తున్న ప్రాంతాలను పేర్కొంటుంది. అందువల్ల ఋగ్వేద సమాజం గణ వ్యవస్థపై నిర్మించబడిందని భావించబడింది. ఈ కాలాన్ని గణం నుండి రక్త సంబంధ బంధుత్వ దశకు కొనసాగుతున్న యుగ సంధిగా గుర్తించారు. ఋగ్వేదం వైదికేతర గణాలైన కికిట, కిరాత, దస్యగణాలను పేర్కొంటుంది. ఋగ్వేద కాలమంతా ఆర్థిక లాభాల కొరకు వైదిక, వైదికేతర గణాల మధ్య చిన్న చిన్న ఘర్షణలతో కూడుకొన్నట్లు కనపడుతుంది. ఋగ్వేదంలో పేర్కొనబడ్డ గణనీయమైన రాజకీయ  
+48
+సంఘటన దశరాజ యుద్ధ సంఘటన. ఈ యుద్ధంలో త్రుత్సు-భరత గణాలు కూటమిగా ఏర్పడి పురు, యదు, తుర్వసు, అను, దృహ్య అను గణాలతో యుద్ధంలో పాల్గొన్నాయి. ఈ యుద్ధం జరగటానికి కారణం పశు సంపద కొరకు పరషి నదిని మళ్ళించే అంశం అని చెప్పవచ్చు. ఈ యుద్ధ విజయాన్ని ఇప్పటికి ప్రముఖ సప్త గ్రహాల గోత్రాలలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతున్న వసిష్ఠ గోత్ర మూల పురుషుడు వసిష్ఠుడు గానం చేశాడు. అప్పటికింకా పౌరోహిత్యం బ్రాహ్మణులకే గుత్తాధిపత్యం అయినట్లు కనిపించదని డి.డి. కోశాంబి అభిప్రాయబడ్డాడు. అయితే వృత్తిపరమైన బ్రాహ్మణ పురోహిత వర్గ అంకురార్పణ ఈ కాలంలోనే జరిగినట్లు ఆధారాలున్నాయి.
+ఋగ్వేద కాలపు సమాజంలో పశు సంపదకు ఎంతో ప్రాముఖ్యముంది. కనుకనే ఆనాటి యుద్ధాలకు, ఘర్షణలకు పశుసంపద పెంచుకోవాలన్న కాంక్ష ముఖ్యకారణం అయ్యింది. ఈనాటికీ మన శ్రీకాకుళం జిల్లాలో పశువులను సొమ్ములు అంటారు. అవే సంపద, పశు పోషక సమాజంలో పశువుల కొరకు ఘర్షణలు సర్వసాధారణమని తూర్పు ఆఫ్రికాలోని న్యూర్, డింకా గణాల అధ్యయనం మనకు తెలుపుతుంది. అటువంటి సమాజాల్లో సహజంగానే పశు గణ ఘర్షణల్లో విజయం పొందిన వారే నాయకులవుతారు. అట్టివారిని భారతీయులు గోజిద్ అన్నారు. ఋగ్వేదం గణ నాయకులను గోప, గోపత్, జజనస్య గోప్తి అని పేర్కొంటుంది. ఈ పదాన్ని గణాధిపతి లేక చిన్న రాజ్యాధిపతిని పేర్కొనే రాజ అన్న పదానికి సమానార్థకంగా ఉపయోగించారు. కాలక్రమేణా పశు గణం కొరకు జరిగిన చిన్న యుద్ధాల్లో విజయం పొందిన వీరుడ్ని గోజిత్ లేక గోప లేక గోపతి, తరువాత కాలంలో నృపతి, నరేశ్వరునిగా పరిగణించారు, వారే క్రమంగా వంశపారంపర్య హక్కుదార్లయినారు. గణాలు అట్టి వీరునకు తమ విధేయతను ప్రదర్శించి ఆ వీరుని నాయకత్వాన్ని అంగీకరించాయి. గణ ప్రజలు తమను రక్షించినందుకు, గణ సంపద పెంచినందుకు కృతజ్ఞతతో ఆ వ్యక్తికి, ఆ కుటుంబానికి, ఆ వంశానికి విధేయులై ఉండటంతో గణ వ్యవస్థ వంశపారంపర్య రాజరిక వ్యవస్థకు దారి తీసింది. ప్రాథమిక రాజ్య వ్యవస్థ ఆరంభమైంది.
+ఋగ్వేద సమాజం పశు పోషణకు ప్రాముఖ్యం ఇచ్చినా, వ్యవసాయంపై అధారపడింది. వ్యవసాయాభివృద్ధిలో వైదిక, అవైదిక జనులు ఒకరికొకరు సహాయపడ్డారు. ఈ ప్రక్రియ చిన్న స్థాయిలోనో, పెద్ద స్థాయిలోనో కొనసాగిందని, ఋగ్వేదంలో పేర్కొనబడ్డ నాగవి అన్న పదానికి ఉపయోగించబడ్డ లాంగూల అన్న పదం తెలుపుతుంది ఈ లాంగూల అన్న పదం అవైదిక పదం అని బరో పండితుడు  
+49
+పేర్కొన్నాడు. వ్యవసాయం ఆమోదయోగ్యమైన వృత్తిగా అందరిచే ఆమోదించబడటానికి ఎంతో కాలం పట్టిఉండాలి. బహుకాలం కొనసాగిన ఈ ప్రక్రియ నూతన సామాజిక రూప ఆవిష్కరణకు దారి తీసింది. ఆనాటి గణ సమాజం - విస్ లేక సాధారణ సభ్యులైన వారు పశు పోషణ లేక వ్యవసాయం చేసేవారు గాను, రాజన్య లేక గణ సంరక్షకులు, గణ సంపద పెంచువారుగాను రెండు విభాగాలుగా విభజింపబడింది. వ్యవసాయం పెరగడంతో కొత్త భూభాగాల కొరకు, నీటిపై నియంత్రణ కొరకు వీరుని బాధ్యత పెరిగింది. ఇది అదనంగా పెరిగిన బాధ్యత. ఈ ప్రక్రియ జరుగుతున్న కాలంలోనే రక్త సంబంధంతో కూడిన బంధుత్వంపై ఆధారపడిన కొత్త సామాజిక సమూహమైన రాజన్యులు ఒక నిర్ణీతమైన రూపం తీసుకోసాగారు. రాజన్యుల సామాజిక, రాజకీయ అంతస్తును విస్ అనబడే సామాన్య ప్రజానీకంచే ఆమోదింపచేయగల బాధ్యతను కాలక్రమంలో ధర్మాన్ని రక్షించే సామూహిక వర్గమైన పురోహితులు తమకున్న ధర్మ బాధ్యత ద్వారా చేపట్టి సాధించే ప్రయత్నం మొదలు పెట్టారు. ఈ కృషిలో భాగంగానే రాజన్యులకు క్షత్రియ వర్ణపు పేరు స్థాయి ఇవ్వబడింది. క్షత్రియ అన్న పదం కొహత్ర లేక అధికారం అన్న పదం నుండి వచ్చింది. ఈ క్షత్రియ వర్ణం అన్నది అనంతర వేద వాఙ్మయంలో ఎక్కువగా పేర్కొనబడింది. కాని ఋగ్వేదంలోని పురుష సూక్తంలోనే వర్ణాశ్రమ నమూనా కనపడుతుంది. పండితులు పురుష సూక్తము అసలుది కాదని, తరువాత కాలంలో కొత్తగా కల్పించి చేర్చబడిందన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చుతారు. కాబట్టి రాజన్యులు క్షత్రియ అనే నూతన సామాజిక సమూహంగా అవతరించటం అనేది ఋగ్వేద కాలంలో కాక మలివేదాల కాలంలో జరిగి వుండవచ్చునన్న భావం ఉంది. ఋగ్వేద కాలంలోనే వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థ తలెత్తిందన్న అభిప్రాయాన్ని నిర్ధారణగా అంగీకరించలేం. ఋగ్వేదం గణపతి లేక జ్యేష్ఠను పేర్కొనటంతో, ఆనాడు గణ రాజ్య భావన వుండి వుండవచ్చునని, దానితోపాటుగా గణతంత్ర రాజ్య వ్యవస్థతో ఎన్నుకోబడిన రాచరికం అమల్లో ఉండి వుండాలన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. రాజు అనే గణ నాయకునికి పురోహిత, సేనాపతి దూత అనే ముఖ్యమైన సహాయకులున్నారు. ఇది రాజు విధుల పెరుగుదలకు సూచనే కాక అధికార విభజనకు కూడా సంకేతంగా భావించవచ్చును. సేనాని అన్న పదవిని పేర్కొనటం వల్ల అతడు సైనిక సమూహానికి నాయకుడే అయి ఉండవచ్చు. దూత అనునతడు పాలకుని ప్రతినిధి అయివుండి, రాజ్యంలోని వివిధ గణాల మధ్య సంబంధాలను పర్యవేక్షించి ఉండవచ్చు. పురోహితుడు గణాధిపతికి లేక రాజుకు శుభప్రదమైన సమయం, రోజులు తెలియపరుస్తూ, తన ప్రార్థనల, యజ్ఞాల ద్వారా,  
+50
+పూజల ద్వారా భగవంతుని అనుగ్రహం సంపాదించి రాజ క్షేమాన్ని ప్రజా క్షేమాన్ని కాంక్షించేవాడు. ఋగ్వేదం గణాధిపతి విలాసవంతమైన, వైభవోపేతమైన జీవనం గడిపాడని పేర్కొంటుంది. ఇతరులతో పోలిస్తే రాజు కొంత వరకు భిన్నంగా జీవించాడు. దానినే, ఋగ్వేదంలో విలాసవంతమైన జీవితంగా వేదకాలపు ఋషులు పేర్కొని వుండవచ్చు. ఋగ్వేదం సభ, సమితి, గణ, విధాత, పరిషద్ అనే సంఘాలను పేర్కొంటుంది. నిర్ధారణగా ఇవి నిర్వహించిన విధులనుకాని, వాటి స్వభావ, స్వరూపాలను కాని చెప్పలేం. మనం కొంతవరకు వాటి విధులను ఊహించవచ్చు. ఇవన్నీ రాజు నిరంకుశుడుగా వ్యవహరించకుండా అతని అధికారానికి అవరోధం కల్పించి వుండవచ్చు. సమితి వైదిక గణాల ప్రాతినిధ్య సంస్థ కాగా, సభ అనేది వైదిక గణాలచే ఎన్నుకోబడిన లేదా ఎంపిక చేయబడిన సభ్యులతో కూడినది అయివుండవచ్చు. ఆర్.యన్ శర్మ అభిప్రాయంలో ఇవి సైనిక, పౌర విధులు నిర్వర్తించాయి. అయితే ఈ పౌర, సైనిక విధులను నిర్వచించటం చాలా కష్టం. ఋగ్వేద కాలపు రాజు యుద్ధ వీరుడై ప్రజలను, పశువులను రక్షించాడు. రక్షణ కల్పించిన రాజుకు ఋగ్వేద జనులు కృతజ్ఞతాపూర్వకంగా, విధేయతను ప్రదర్శిస్తూ బలి లేక కప్పం చెల్లించారు. బలి చెల్లించబడటం ఐచ్ఛికమో లేదా బలవంతంగా రాజు వసూలు చేసాడో తెలియదు. రాజు, ఇతర పరిపాలకులు ఎలా తమకు కావలసినవి సంపాదించుకొన్నారో తెలియదు. ఋగ్వేదం రథాలను పేర్కొంటుంది. కాని కోశాంబి మాటల్లో వారి స్థిర నివాసాల గురించి గాని, చదవడం, వ్రాయడం గురించి గాని, కళ గురించి గాని, వాస్తు శిల్పం గురించి గానీ ఋగ్వేదం వల్ల ఏమీ, తెలియదు. సాంకేతిక నైపుణ్యం అంటే ఎంతసేప రథాల నిర్మాణం గురించి, పరికరాల గురించి, యుద్ధ ఆయుధాల గురించి మాత్రమే పేర్కొంటుంది. ప్రపంచ చరిత్రలో వాళ్ళకు ప్రాముఖ్యాన్నిచ్చినది కచ్చితంగా వాళ్ళ చలన శీలతత్త్వం, దానికి సాటిలేదు అన్నాడు కోశాంబి. చలనశీలత ఆహార సరఫరాకు ఎద్దుల బండి వాడకంలోను యుద్ధంలో అశ్వాలను పూన్చిన రథాల ఉపయోగంలోను కనబడుతుంది. ఋగ్వేద ఆర్యులు స్థానిక సాంకేతిక నైపుణ్యంలో తమకు ఏది నచ్చినా దానిని స్వంతం చేసుకొన్నారు. వైదిక ఆర్యులు విల్లంబులు, బాణాలు, కత్తులు, ఈటెలు, గొడ్డళ్ళు ఉపయోగించారు. ఋగ్వేదం కదిలే కోటలను పేర్కొంటుంది. కోటల అధిపతులను పురపతులు అన్నారు. సైన్యమును వారు సార్థవహులు, వ్రత, గణాలుగా విభజించారు. అయితే ఈ విభజన నిజమనిపించదు, ఎందుకంటే అటువంటి విభజన చేయుటకు అవసరమైన వనరులు వారివద్ద ఉన్నాయని చెప్పలేం. ఆనాటి రాజ్యవిస్తీర్ణం నిర్ధారణగా  
+51
+చెప్పలేం. ఋగ్వేదంలో జన అన్న పదం 275సార్లు, విస్ అన్న పదం 170 సార్లు పేర్కొనబడింది. ఇన్నిసార్లు పేర్కొనబడటంవల్ల అవి బాగా ప్రాధాన్యంలో ఉన్నాయని చెప్పవచ్చు. ఋగ్వేదం కుల, గ్రామ అన్న పదాలు పేర్కొటుంది. కులం అధిపతిని కులపతి అని, విస్ అధిపతిని విస్పతి అని పిలిచారు. ఆనాడు జన, విస్, కుల, గ్రామాలకు మధ్య ఉన్న సంబంధాలు, రాజన్, విస్పతి, కులపతి, గ్రామణిల విధులు, అధికారాలను నిర్దుష్టంగా చెప్పలేం.
+ఈనాటికీ భారతీయ సామాజిక వ్యవస్థను ప్రభావితం చేస్తున్న పితృ స్వామ్యం, ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థకు ఆధారం. పిల్లలపై సంపూర్ణ హక్కులు తండ్రికే చెందాయి. ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థకు మూలాధారం కుటుంబం. కుటుంబ వ్యవస్థ వివాహ వ్యవస్థపై రూపు దిద్దుకొంది. ఆనాటి వారికి బాల్య వివాహాలతో పరిచయం లేదు. ఆడపిల్ల ఇంట్లోనే వివాహం జరిగేది. యుక్త వయస్సు అనగా 16, 17 సంవత్సరాలు నిండిన ఆడపిల్లలకు వివాహాలు చేశారు. ఋగ్వేద కాలంలో కట్నం తీసుకునే పద్ధతి, కన్యాశుల్కం ఆచారాలు అమలులో వున్నాయి. ఏకపత్నీ వ్రతం సర్వసాధారణం. కాని పాలక వర్గాలు బహుభర్తృత్వం, బహు భార్యాత్వమును ఆచరణలో పెట్టారు. సగోత్ర వివాహాలు నిషిద్ధం. ఇంకా దగ్గరైన రక్త సంబంధీకులతో వివాహాలు కూడా సామాజికంగా ఆమోదింపబడలేదు. ఋగ్వేద సూక్తులు మగ పిల్లవాని పుట్టుక గురించి గాఢమైన కోర్కెను వ్యక్తం చేయుటచేత, సంతానంలేని విధవలైన యువతులు భర్త సోదరుల ద్వారా సంతానాన్ని పొందటాన్ని ఆమోదించారు. ఈనాటివలే, ఆనాడు కూడా కుటుంబాలలో బాలికా జననం ఆహ్వానింపబడలేదు కనుకనే ఋగ్వేద సూక్తులు ఆడపిల్ల జననం గురించిన ప్రార్థనలను పేర్కొనవు. ఋగ్వేద కాలంనాటికి క్రూర సంప్రదాయమైన సతీసహగమనం ప్రచారంలో లేదు కాని ఒక ఋగ్వేద సూక్తం వల్ల చనిపోయిన భర్త చితిపై ఒక పర్యాయం భార్యను పడుకోమని, ఆ తరువాత దింపే సంప్రదాయం ఉన్నట్లు చెప్పవచ్చు. ఋగ్వేద సమాజం పురుషులదే ఆధిపత్యం అని అంగీకరించినా, స్త్రీని పనికిరాని వస్తువుగా కాని లేదా ముద్దు చేయవలసిన ఆట వస్తువుగా కాని చూడలేదు. ఆనాటి విద్యాధికులైన స్త్రీలకు, సూక్తములు రచించిన స్త్రీలకు సమాజంలో పురుషులతో సమాన గౌరవం ఇచ్చారు. ఆనాటి సమాజంలో స్త్రీ పట్ల వివక్ష లేదేమోనన్న భావం వుంది. ఋగ్వేద సూక్తులు శత వసంతాలు దంపతులను జీవించమని పేర్కొంటాయి. ఋగ్వేద కాలపు ప్రజలు సహజంగా ఆశాజీవులై, ఆనందంగా కలసి మెలసి జీవించాలని కోరుకున్నారు. ఆనాటి వారు వెదురుతో లేక చెక్కలతో నిర్మించిన ఇళ్ళలో నివసించారు. ప్రతి గృహంలోను పూజ లేక ప్రార్థన  
+52
+నిమిత్తం విడిగా ఒక అగ్ని కుండమున్న గది ఉండేది. ప్రతి ఇంట్లోను రెండు లేక మూడు గదులున్నాయి. స్త్రీలకు విడిగా గదులున్నాయి. ఋగ్వేద ప్రజలు మూడు భాగాలుగా విభజింపబడ్డ దుస్తుసులను ధరించారు. అవి నివి లేక లోపలి ఉడుపులు, వాస లేక దిగువ ధరించినవి, అధివాస లేక పైన ధరించినవి. స్త్రీలు, పురుషులు తలపాగాలు ధరించారు. వారు పత్తితో తయారైన నూలు వస్త్రాలు, ఉన్ని వస్త్రాలు ధరించారు. స్త్రీలు తమ జట్టును జడలుగా అల్లుకున్నారు. స్త్రీలు, పురుషులు బంగారు ఆభరణాలు, పూల అలంకరణలు ఇష్టపడ్డారు.
+ఋగ్వేద కాలపువారి ఆహార అలవాట్లు చాలా నిరాడంబరంగా ఉండేవి. సాధారణంగా వారు కాల్చిన లేక వేయించిన ధాన్యాలు, అపూపములు, పాలతో తయారైన వస్తువులు, పండ్లు, కూరగాయలు భుజించారు. మాంసాహారం కూడా తినేవారు. పండగ రోజుల్లో ఆవు మాంసం ప్రత్యేకంగా వండించుకొని ఆరగించేవారు. వారు సుర, సోమ అనే పానీయాలు తీసుకొనేవారు. వేట వారి ప్రధానమైన కాలక్షేపం. పక్షులను, లేళ్ళను, దుప్పులను, అడవి జంతువులను వేటాడేవారు. నృత్యం చేయటం, రథాల పోటీలు వారి ఇతర వ్యావృత్తులు. సంగీత, నృత్యాలలో స్త్రీ, పురుషులు చురుకుగా పాల్గొనేవారు.
+ఆర్య సమాజంలో బంధుత్వం వంశపారంపర్య వ్యవస్థలపై ఆధారపడింది. వర్ణాశ్రమ వ్యవస్థ ఇంకా రూపుదిద్దుకోలేదు. జయించిన స్వదేశీయులను దాసులు లేక దస్యులుగా ఋగ్వేదం పేర్కొన్నది. బహుశా ఓడిపోయిన స్వదేశీయుల కన్నా తాము ఉన్నతులమని వారు భావించి వుండవచ్చు. ఆనాడు వర్ణ విభజన ఫలితంగా కుల వివక్ష కనిపించకపోయినా, సమాజంలో పురోహిత, రాజన్య సమూహాలకు ప్రత్యేక స్థానం ఇవ్వడంవల్ల సామాజిక, ఆర్థిక అసమానతలు చోటు చేసుకున్నాయని చెప్పవచ్చు. ఋగ్వేద సమాజం వృత్తులను బట్టి విభజింపబడినట్లు భావించవచ్చు. రాజన్యులు, పురోహితులతోపాటు, నేర్పరులైన, పావీణ్యంగల నేత, కమ్మరి, వడ్రంగి, తోలు పనివారు, రథాల నిర్మాణం మొదలైన వృత్తుల వారున్నారు. బహుశా ఆనాటి సమాజంలో వృత్తి పనివారలలో రథాలు తయారు చేసేవారికి ప్రత్యేక స్థానం ఉండి ఉండాలి. ఆనాటి వ్యవసాయక, పశుపోషక సమాజం అవసరాల దృష్ట్యా ఈ వృత్తులు తలెత్తాయి. ఆ వృత్తులలో చిన్నది, పెద్దది, పవిత్ర, అపవిత్ర అన్న తేడాలు ఇంకా ఆరంభం అయినట్లు కనిపించదు. అయితే సామాజిక అవసరాల ప్రాధాన్యం దృష్ట్యా వృత్తుల వారికి సామాజిక దొంతరలలో ఒక స్థానం ఇచ్చి వుండే వుండవచ్చు.
+ 
+53
+ఋగ్వేద సూక్తులు ఆనాటి మత ఆచారాలను, సంస్కారాలను, మత భావ జాలాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి. మతం వారి జీవితంలో కీలకపాత్ర నిర్వహించింది. అన్ని ప్రాచీన సమాజాలవలే, ఋగ్వేద కాల సమాజంలో కూడా ప్రకృతిని, ప్రకృతి శక్తులను ఆరాధించారు. వారు ప్రకృతికి దైవత్వం ఆపాదించి, ప్రతి శక్తికి ఒక పురుష రూపం ఇచ్చారు. వారు ధరిత్రి లేక భూమి, ఉషస్ లేక వేకువ లేక అరుణోదయం అన్న స్త్రీ దేవతలను కూడా ఆరాధించారు. వారి మత భావజాలం అతి ప్రాచీనమైన జీవమున్న ప్రతిదానిలోను చైతన్యమున్నది అనే జీవ చైతన్యవాదం. ఆనాటి వారి సమాజం యుద్ధం చుట్టూ తిరుగుతూ వస్తూండటంవల్ల, యుద్ధ వీరుడైన ఇంద్రుడనే దేవతను సృష్టించారు. వారి గణనాయకుడు యుద్ధ వీరుడు కావాలి కనుక ఇంద్రుణ్ణి కూడా అదేవిధంగా రూపొందించారు. ఇంద్రుడిని ఉరుములు, మెరుపులను సృష్టించేవాడిగాను, వరుణుడిని సృష్టిలోని ప్రతి జీవి మనుగడకు అవసరమైన నీటిని సరఫరా చేయు దేవుడిగాను గుర్తించారు. ప్రకృతి శక్తుల గుర్తింపులో ఒక దొంతర విధానం ఉన్నట్లు భావించవచ్చు. ఇంద్రుడి అనంతర స్థాయి అగ్నికి ఇయ్యబడినట్లు కన్పిస్తుంది. ప్రతి కుటుంబానికి విడిగా ఒక అగ్నిస్థుతి ఉంది. అగ్నిని అతి పవిత్రుడుగా గుర్తించారు, అంతేగాక రోగ వ్యాప్తికి కారకములైన వివిధ క్రిములను, దుమ్ము ధూళిని నాశనం చేయువానిగా నమ్మారు. వివాహ క్రతువు అగ్ని సమక్షంలో జరగడంవల్ల వివాహానికి పవిత్రత పెరుగుతుందని విశ్వసించారు. యజ్ఞ యాగాదులలో అగ్నికి ఎంతో ప్రాధాన్యమిచ్చారు. అగ్ని అనంతర స్థాయి వరుణునకు, అతని అనంతర స్థాయి యముడికి లేక మరణ అధిపతికి ఇచ్చారు. ఇంకా సూర్య సోమ సవితృ, రుద్రులను, వందమంది మరుత్తులను ప్రార్థించారు. యుద్ధాల్లో వాడే ఢమరుకం, ఫిరంగి వంటి వాటిని ఆరాధించారు. ఋగ్వేద కాలపు మత సంస్కారం అంతా యజ్ఞం చుట్టూ తిరిగింది. యజ్ఞ కుండం వద్ద వివిధ దేవతలను ఆవాహనం చేసి, పురోహితుల సారథ్యంలో ఆరాధించి, బలులు, దానాలు యిచ్చి భగవంతుణ్ణి సంతృప్తి పరచేవారు. యజ్ఞ లక్ష్యం రాజు, గణ సంక్షేమం, విజయం కావటంవల్ల, ఈ యజ్ఞం నిర్వహణలో కూడా కీలక పాత్ర నిర్వహించిన బ్రాహ్మణులైన పురోహితులు, భగవంతుడికి, ప్రార్థించేవారికి మధ్య మధ్యవర్తులైనారు. ఆనాటి పశు పోషక యుద్ధ సమాజం ప్రతిబింబమే యజ్ఞ క్రతుకాండ. అనంతర కాలపు భక్తి ఉద్యమాల వలే ప్రజలను సంపూర్ణంగా భగవంతునికి దాసులు కమ్మనీ ఋగ్వేద మతం చెప్పలేదు. వీరు భౌతిక, ధార్మిక సిద్ధాంతాలను తమ ఆచారాల్లో ప్రతిబింబింప చేశారు. ఋగ్వేదం నగరమును పేర్కొనదు కాని పురమును పేర్కొంటుంది. పురమంటే ఒక తాత్కాలిక పాలనా కేంద్రం. ఆనాటి సమాజం  
+54
+గణవ్యవస్థపై ఆధారపడిన పశుపోషక వ్యవస్థే కాని ప్రారంభంలో నగర నిర్మాణానికి అవసరమైన అదనపు ఉత్పత్తి చేయబడకపోవటం చేత నగరాలు కనుపించవు. ఆనాటివారు గుఱ్ఱాన్ని బండ్లు బరువు లాగే ఎద్దులను, మేక, గొఱ్ఱెను, కుక్కలను మచ్చిక చేసారు. పచ్చిక బయళ్ళు అందరికీ చెందాయి. ఆనాటి వర్తక, వ్యాపారం స్వదేశీయులైన, అనార్యులైన పాణీల చేతిలో వుండేది. వస్తు వినిమయంపై ఆధారపడి వర్తకం సాగింది. ప్రామాణిక వినిమయ వస్తువు ఆవు. ఋగ్వేదం బంగారు నాణెములైన నిష్క మానలను పేర్కొంటుంది.
+ఈపై అధ్యయనం వల్ల ఋగ్వేద సమాజం నిరంతరం చలనశీలనమై పరిణామం చెందుతూ, సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక రంగాలలో వస్తున్న మార్పులకు అనుగుణంగా తనను రూపొందించుకుంటూ పశు పోషక, ప్రారంభ వ్యవసాయదశ నుండి మలి వేదాల కాలం నాటికి ప్రయాణం చేసిందని తెలుస్తుంది.
+ఋగ్వేద కాలం నుండి మొదలుకొని మలివేద యుగ మధ్య కాలంవరకు గణనీయమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. అందువల్ల ఈ కాలాన్ని ఒక ముఖ్యమైన యుగ సంధి కాలంగా గుర్తించారు క్రీ.పూ. 1000 నుండి క్రీ.శ. 600 మధ్య కాలాన్ని మలివేదకాలమంటున్నారు. ఈ కాలమందలి సంస్కృతిని, చరిత్రను నిర్మించటానికి వాఙ్మయం, పురావస్తు శాస్త్ర ఆధారాలు ఎంతగానో ఉపయోగపడతాయి. వాఙ్మయ ఆధారాలు ప్రధానంగా ఎగువ, మధ్య గంగా మైదానాల్లో, కొన్ని చుట్టు ప్రక్కల ప్రాంతాలలో వచ్చిన మార్పులను వివరించగా, పురావస్తు ఆధారాలు కూడా ఈ భౌగోళిక ప్రాంతాలలో స్థిరనివాసముండిన వ్యవసాయ సమాజాల ఉనికిని వివరిస్తూ, అవన్నీ ఈ కాలానికే చెందినాయని ఋజువు చేస్తాయి. ఈ సంస్కృతిని పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు ధూసర వర్ణ సంస్కృతి అంటున్నారు. ఆ సంస్కృతికి సంబంధించి దాదాపు 700 సాంస్కృతిక స్థావరాలు ఎగువ గంగామైదాన ప్రాంతంలో లభ్యమైనాయి. ఈ స్థావరాలన్నీ పాకిస్తాన్ లోని ఎండిపోయిన ఘగ్గర్ నది ఒడ్డున ఉన్న బహావల్పుర్, ఉత్తర రాజస్థాన్ నుండి సింధు నదీ ముఖ ద్వారం, గంగా-యమునా నదుల నడిమి ప్రదేశంలో 1960లలో లభించాయి. ఘగ్గర్ లేక సరస్వతి నది ఆధారం వల్ల ఈ సంస్కృతి తూర్పు విస్తీర్ణం గంగానది ఉత్తర మైదానం వరకు పరిమితమైందని చెప్పవచ్చు. క్రీ.పూ. 800 నాటికి దక్షిణ రాజస్థాన్ లోని బాణ సంస్కృతి గంగా లోయలోకి ప్రవేశించిందని చెప్పవచ్చు. అందువల్ల నలుపు, ఎరుపు పాత్రల సంస్కృతివారు ఈ కాలానికి చెందిన వారే అని తెలుస్తుంది. వాఙ్మయం ఋగ్వేద ఆర్యులు తూర్పుకు  
+55
+విస్తరించారని చెప్పగా, పురావస్తు ఆధారాలు ఈ సమాచారాన్ని సమన్వయం చేయవు. ఋగ్వేదానంతర ఆర్యులు పశ్చిమ గంగా, మధ్య గంగా ప్రాంతాలకు విస్తరించారని విద్జెల్ పండితుడు అభిప్రాయపడ్డాడు. వీరు ఉత్తరాపథ, దక్షిణా పథ మార్గాలలో తూర్పుకు విస్తరించారు. ఈ మార్గాలలోని భౌగోళిక అంశాలైన పర్వత పాదాలు, నదీ పరీవాహ ప్రాంతాలు, దట్టమైన అరణ్యాలు వీరికి భిన్నమైన పర్యావరణాలతో సర్దుకుపోయే అలవాటు నేర్పాయి. అయితే ఆర్యులందరూ తూర్పుదిశకు వెళ్లకపోవటం వల్ల వారందరూ ఈ భౌగోళిక విస్తరణ, వలసలలో పాల్గొనలేదు. పురు తెగవారు క్రీ.పూ. నాల్గవ శతాబ్ది వరకు పంజాబ్ లో ఉన్నారు. ఆర్యులలో కొన్ని తెగలు, చిన్న చిన్న బృందాలుగా విడిపోయి లోహ నిక్షేపాల నిమిత్తం తమ ప్రయాణం సాగించారు. యజుర్వేదంలోని ఒక సూక్తం వ్యవసాయ పనిముట్లకోసం లోహానికి పెరుగుతున్న ప్రాధాన్యాన్ని స్పష్టంగా చెప్తుంది. ఆ సూక్తం అర్థాన్ని కోశాంబి ఈ క్రింది విధంగా పేర్కొన్నారు. “యజ్ఞ ఫలంచే నాకు పాలును, పాలసారమును, నేయియును, తేనెయును, బంధువుల తోటి భోజనమును, బంధువులతోటి పానమును, వ్యవసాయమును, వర్షమును, విజయములను, ధనమును, సంపదలను, సౌభాగ్యమును, ధాన్యమునూ, ఆకలి తీరడమును, యవలను, మినుములను, నువ్వులను, శెనగలను, పెసలను, గోధుమలను, పెసరపప్పు వంటి ధాన్యాలను, కొఱ్ఱలను, సన్న వడ్లను… యజ్ఞం చేయుటకు రాళ్ళను, మట్టినీ, పర్వతాలనూ, ఇసుకను, వృక్షాలను, బంగారాన్ని తగరాన్నీ రాగి, అగ్ని జలాన్ని ఔషధాలను, దున్నిన పల్లపు ప్రదేశంలో పండే పంటలన్నీ లభించుగాక”. దీన్నిబట్టి ఈ కాలానికి ఆర్యుల జనాభా పెరిగి, వారికవసరమైన ఆహారోత్పత్తికి కావలసిన భూభాగాన్ని సంపాదించేందుకు లోహ పరికరముల ఉపయోగం గురించి ఆలోచిస్తున్నట్లు కనపడుతుంది. అప్పటికే వారికి దట్టమైన అడవులను తగలబెట్టి ఆ స్థలాన్ని ఖాళీ చేయవచ్చు నన్నది తెలుసు. మహా భారతంలో ఖాండవ దహనాన్ని దీనికి ఉదాహరణగా చెప్పుకోవచ్చు.
+పురావస్తు ఆధారాలు, వాఙ్మయ ఆధారాల మధ్య సమన్వయం కొంతవరకు లోపించినా, గంగా మైదానంలోని ధూసర వర్ణ సంస్కృతి ప్రజలు ఇనుమును ఉపయోగించారన్న విషయంపై ఏకాభిప్రాయం ఉంది. ఆ ప్రాంతంలో దొరికిన అవశేషాలను కర్బనం - 14 పరీక్షకు గురి చేయగా, అవి ఆ విషయాన్ని నిర్ధారించాయి. ఋగ్వేదంలో పేర్కొనబడ్డ అయస్ను ఇనుముగా అనువదించారు. కృష్ణ యజుర్వేదం శ్యాం అయస్ను పేర్కొనగా, బ్రాహ్మణములు కృష్ణ అయస్ ను పేర్కొంటాయి. ద్వీపకల్పంలోని బృహచ్ఛిలా సమాధి సంస్కృతుల వారికి ఇనుము ఉపయోగం బాగా  
+56
+తెలుసు. ఈ ఇనుప సాంకేతిక పరిజ్ఞానం స్వదేశీయమైనదే తప్ప విదేశీ సంపర్కం వల్ల భారతదేశంలో ప్రవేశించలేదు.
+ఇనుప సాంకేతిక పరిజ్ఞానం మలి వేదకాల భారతీయుల భౌతిక సంస్కృతిని ఎంతవరకు, ఏవిధంగా ప్రభావితం చేసిందన్న విషయంపై చరిత్రకారుల మధ్య చర్చలు, వాదోపవాదాలు కొనసాగుతున్నాయి. దీనిపై రెండు బలమైన అభిప్రాయాలున్నాయి. ఒక సమూహం ఇనుప సాంకేతిక పరిజ్ఞాన ప్రభావం ప్రధానం కాదని అభిప్రాయపడగా, మరొక సమూహం ఇనుప గొడ్డళ్ళు, ఇనుప మొనలున్న నాగలి కఱ్ఱులు ఇనుప గుబ్బలు గంగా మైదానంలోని అడవులను నరకటానికి, వ్యవసాయ పనిముట్ల సామర్థ్యాన్ని పెంచుటకు ఎంతగానో సహాయపడ్డాయి అన్నారు. అయితే ఆనాటి ఇనుము కరిగించు విధానం ఎంతో ప్రాచీన పద్ధతిలోనుండటంవల్ల, ఈ అభిప్రాయాన్ని కొందరు ప్రశ్నించారు, ఖండించారు. అప్పటికింకా బీహార్ లోని ఇనుప ఖనిజమును వెలికి తీసి ఎక్కువ ఉపయోగంలోకి తీసుకురాలేదనీ, అప్పటికింకా సమాజం పూర్తిగా వ్యావసాయిక సమాజంగా రూపొందలేదనీ వారు అన్నారు. త్రవ్వకాలలో దొరికిన ఇనుప పరికరాలు శత్రువులను ఓడించేందుకు ఉపయోగపడే ఈటెలు, ఇనుప ముక్కలున్న బాణాలే కాని వ్యవసాయ పరికరాలైన ఇనుప కొడవళ్ళు గొడ్డళ్ళు, పాఱలు కావు. ఇనుప పరికరాల ప్రభావం క్రీ.పూ. 2వ సహస్రాబ్ది వరకు అతి తక్కువని, ఆ సమయంలోనే ఇనుప నాగేటి కఱ్ఱు రూపం దాల్చిందన్న అభిప్రాయం ఇప్పుడు బలంగా ఉంది.
+ఈ దశలో గంగా-యమునా నదుల నడిమి ప్రదేశంలోను, గంగా మైదానంలోను సారవంతమైన ఒండ్రు మట్టితో కూడా కొన్ని విస్తృత భూభాగాలు లభ్యం కావటంతో వ్యవసాయ కార్యకలాపాలు ముమ్మరంగా కొనసాగాయి. అంత మాత్రాన, పశు పోషణ లేకుండా పోలేదు. ఆనాటి ప్రజానీకం పశు పోషణ, వ్యవసాయం తమ ప్రధాన వృత్తులుగా చేసుకొన్నారు. ఆనాటి జనులు వరి, గోధుమ, బార్లీ పండించారు. మలివేద వాఙ్మయం వరిని వ్రీహి తండుల సాలి అని పేర్కొన్నారు. త్రవ్వించిన ధూసరవర్ణ సంస్కృతి, బాణ సంస్కృతి స్థావరాలలో కాల్చబడిన ధాన్యం కన్పించింది. శతపథ బ్రాహ్మణం వ్యవసాయ కార్యకలాపాలలో విత్తనాలు నాటుట, దున్నుట, కోయుట, నూర్పిడి అనే నాలుగు దశలున్నాయని పేర్కొంటుంది. రాజసూయ యాగంలో ప్రజలు సమర్పించిన సుంకాలు లేక బలులలో వ్యవసాయ పదార్థాలు ఎక్కువగాను, పాల సంబంధ కానుకలు అతి తక్కువగాను కనిపిస్తాయన్న అమెరికన్ చరిత్రకారుడైన  
+57
+హెస్టర్ మన్ అభిప్రాయం సరియైనదిగా అనిపిస్తుంది. ప్రాంతానికి, ప్రాంతానికి మధ్య ఆర్థిక నమూనా చట్రం మారుతుండేదన్న భావముంది. మగధ పరిసర ప్రాంతాలలో పశు పోషక వ్యవస్థా నమూనా బహుకాలం కొనసాగగా, మధ్య గంగా మైదాన ప్రాంతంలో పశు పోషక ఛాయలు కనబడుతాయని పరోక్ష ఆధారాలవల్ల చెప్పవచ్చు. ఈ రకమైన నిర్ధారణకు రావటానికి కారణం ఆనాటి ప్రజలు యజ్ఞ క్రతువులలో సమర్పించిన ధాన్యం, పశువుల సంఖ్యలోగల తేడాయే. ఈ మలివేదాల కాలానికే భూమి ప్రాధాన్యం పెరిగి అది ఒక వ్యాపార వస్తువుగా మారింది. ప్రారంభంలో విస్ లేక తెగ భూమిని సమష్టిగా కలిగి వుంది. కాలక్రమంలో భూమి కుటుంబ ఆస్తి అయింది. ఫలితంగా వ్యవసాయం కుటుంబ కార్యకలాపమైంది. కుటుంబ సభ్యులు ఎక్కువగాను, గృహ సేవకులు తక్కువగాను, అప్పుడప్పుడు బానిసలు వ్యవసాయ పనుల్లో సహాయపడ్డారు. వాఙ్మయంలో పేర్కొనబడ్డ 8,12,24 ఎద్దులు పూన్చిన నాగళ్ళు క్రమంగా భూవిస్తీర్ణం పెరగటమేకాక భూయజమానులలో హెచ్చు తగ్గులతో కూడిన దొంతర విధానం ఏర్పడిందని తెలుపుతాయి. నాగలికి దైవత్వం ఆపాదించి, నాగలిని సీతా అన్న పేరుతో పూజించారు. నాగలితోపాటుగా, ఆవుకు కూడా పవిత్రత అపాదించారు. ఆవు గోమాత, గోమహాలక్ష్మి అయింది. ఆవులను కాపాడమని భగవంతునికి ప్రార్థనలు.ఎక్కువైనాయి. వ్యవసాయంతోపాటు, అనేక వృత్తులవారిని కూడా వాఙ్మయం పేర్కొంటుంది. ఉదాహరణకు, శుక్ల యజుర్వేదం అనేక వృత్తులను పేర్కొంటుంది. నేత వృత్తి బాగా అభివృద్ధి చెందుతున్న దశలో వుంది. ఆనాడు నాలుగు రకాల మట్టి పాత్రలు నలుపు, ఎఱుపు వర్ణం కలిగినవి, నలుపు చారలతో, ధూసర వర్ణపువి, ఎఱ్ఱనివి రూపొందించారు. వైదిక వాఙ్మయం నిష్కం అనే బంగారు నాణెంతోపాటు కృష్ణల, సువర్ణ వంటి నాణేలను పేర్కొంటుంది. ఈ కాలంలో అదనపు వ్యవసాయ ఉత్పత్తులను అంతర్గత, బాహ్య మార్కెట్లలో వినిమయం చేయటానికి నాణేల మాధ్యమం సహాయపడిందనిపిస్తుంది. ఈ పెరిగిన వర్తక వ్యాపారాలు పట్టణాల, నగరాల అభివృద్ధికి దోహదం చేశాయి కనుకనే వైదిక వాఙ్మయం హస్తినాపుర, కౌశాంబి లాంటి నగరాలను పేర్కొంటుంది.
+రాజ్య వ్యవస్థ అవతరణతో రాజకీయ వ్యవస్థా స్వభావ, స్వరూపాలలో ఈ కాలంలో గణనీయమైన పరిణామాలు చోటు చేసుకున్నాయి. గణ అస్తిత్వ స్థానంలో, భూభాగ అస్తిత్వం చోటు చేసుకోవటం మొదటగా చెప్పుకోవలసిన ప్రధానమైన అంశం. ఆనాడు జనపద, రాష్ట్ర,దేశ అన్న పదాలు తరచు సాహిత్యంలో చోటుచేసుకున్నాయి. ఈ సందర్భంలో జనపదమును ఒక స్థిరమైన నివాసమున్న గణంగా గుర్తించటం  
+58
+జరిగింది. ఆనాడు వాఙ్మయంలో పాంచాల దేశమును పేర్కొనటం ఇందుకు ఉదాహరణగా చెప్పుకోవచ్చు. వైదిక కాలంనాటి రాజన్యుడు, ఈ కాలంలో క్షత్రియుడైనాడు. ఈ క్షత్రియ పదమునకు భూభాగాన్ని రక్షించేవాడు అని అర్థం. ఈ క్షత్రియుడు తను రక్షణ బాధ్యతను నిర్వర్తిస్తున్నందుకు ప్రతిఫలంగా జనులవద్ద నుండి బలవంతంగా బలి, భాగ అను బహుమతులు వసూలుచేయసాగాడు. దీన్నిబట్టి క్షత్రియుడ్ని చూచి భయపడటం, గౌరవించడం, పూజించడం మొదలైందని చెప్పుకోవచ్చు. దీన్నిబట్టి తేలే విషయం క్షత్రియ అంతస్తు పుట్టుకతో వచ్చేది కాదని, రాజసూయ, వాజపేయ, అశ్వమేధ మొదలయిన యజ్ఞ క్రతువులు చేయగా వచ్చిన ధర్మబద్ధత అని భావించవచ్చు. ఈ విధంగా ఈ దశలో క్షత్రియలు వంశపారంపర్యంగా ఉన్నత అంతస్తుపొంది, పాలకుని అధికారానికి సూచికగా భూభాగ ఆధిపత్యం సంపాదించే పద్ధతి రూపు దిద్దుకుంది. ఈ దశలో ఘర్షణ స్వభావంలో మార్పు వచ్చింది. భూభాగ విస్తరణ కాంక్ష యుద్ధాలకు ముఖ్య కారణమైంది. రాజు ఘనతను రాజ్య విస్తీర్ణంతో కొలవటంతో విశాల భూభాగాల ఆక్రమణకు యుద్ధం అనివార్యమైంది. ఈ యుద్ధాలలో ఇనుప ఆయుధాలు, గుఱ్ఱాలు పూన్చిన తేలికయైన రథాలు కీలకమైనాయి. మహా భారత ఇతిహాసం కౌరవ, పాండవుల పక్షాన ఆనాడు యుద్ధంలో పాల్గొన్న భిన్న భిన్న గణాల విశేషాలే. రామాయణ ఇతిహాసం కైక కుమారుడైన భరతుడు ఇక్ష్వాకు వంశస్థుల పాలనలో ఉన్న భారత దేశాన్ని పాలించాలన్న కాంక్ష ఫలితాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది.
+ఈ దశలో కనిపించే ముఖ్య లక్షణం క్షత్రియ పాలకుడికి ధర్మబద్ధత కల్పించే యజ్ఞ క్రతువు పురోహితుడైన బ్రాహ్మణుని ప్రాబల్యం సమాజపు హెచ్చు తగ్గుల దొంతరలో క్రమంగా పెరగటం. ఈ దశలో కనిపించే ఇంకో విశేషం దానం, దక్షిణ రూపంలో పురోహితునకు ఇచ్చిన బహుమతులు, సంపదను తిరిగి పంచిపెట్టడం అన్న భావన పెరగటం, కాలక్రమంలో పురోహితుడు భూమిపై నడయాడే దేవతగా గుర్తించబడి ప్రజల విధేయత పొందడం. ఫలితంగా వైదిక సమాజంలో విస్, జన అంతస్తు తగ్గి, బ్రాహ్మణ, క్షత్రియల అంతస్తు పెరిగింది. దానితో వైదిక సమాజం హెచ్చు తగ్గులతో కూడిన సమాజంగా రూపొందింది. వర్ణాశ్రమ చట్రంలో వివిధ వర్ణాల స్థాయి వరుసగా పైనుండి క్రిందకు నిర్ణయించబడింది. వర్ణాశ్రమ ధర్మ చట్రానికున్న లక్షణాలు పుట్టుకతో అంతస్తు ఏర్పడటం, పైనుండి క్రిందకు నిర్ణయించబడిన వర్ణాల స్థాయి, సంస్కార పవిత్రత, ఒక తెగలోనే వివాహం చేసుకునే పద్ధతి. ఈ వర్ణాశ్రమ ధర్మ చట్రాన్ని గురించి అనంతర వైదిక కాలంలో పేర్కొనబడినా,  
+59
+అది ఆచరణలో బాగా అమలులో ఉన్నట్లు కనిపించక అప్పుడు ఆచరణలో లేని సిద్ధాంతిక చట్రంగా కనపడుతుంది. ఈ దశలో అంటరానితనం కనిపించదు. వైదిక, అవైదిక ప్రజల సంస్కృతుల సమ్మేళనం ఫలితంగా ఒక సమ్మిళిత సంస్కృతి తలెత్తింది. గోత్ర, సగోత్ర వివాహాల నిషేధం, గోత్రాల ఆవల వివాహ సంబంధాలు మొదలయ్యాయి. గోత్ర అనగా ఆవుల దొడ్డి అని అర్థం. ప్రతిగణం పశుగణానికి ఒక ప్రత్యేక ముద్ర, అచ్చు లేకపోతే ఆగణం గుర్తుగా చెవికి గంటు పెట్టారు. ఈ ఆవులదొడ్డి యజమానులే ఆ సమూహపు పూర్వికులై, ఒక గోత్ర అస్తిత్వాన్ని పొందారు.
+ఈ కాలంలో పితృస్వామ్యమే సమాజానికి మూలాధారం, కుటుంబ పెద్దను గృహపతి అన్నారు. భూమిపై ఆధారపడిన ఆర్థిక వ్యవస్థ రూపు దిద్దుకోవటంతో, గృహపతి ఆధిపత్యం పెరిగింది. వృత్తుల ఉత్పత్తులపై ఆధారపడిన పరిశ్రమల ద్వారా లభ్యమైన సంపద గృహస్థులను మరింత సంపన్నులుగా చేసింది. సంపన్న గృహస్థులు పుణ్యం సంపాదించటానికి యజ్ఞక్రతువులు నిర్వహించి, పురోహితులకు దాన, దక్షిణలు ఇచ్చారు. ఈ విధంగా వారు తాము దాచుకున్న సంపదను తిరిగి పంపిణీ చేశారని అన్నారు. సుప్రసిద్ధ తత్త్వవేత్తలైన గార్గి, మైత్రేయిలను వేద వాఙ్మయంలో పేర్కొన్నా, సమాజంలో స్త్రీకి నిర్ణయాత్మక పాత్ర తక్కువగా ఉంది. క్రతువుల సందర్భంలో పురుషులతోపాటు, స్త్రీలు పాల్గొన్నా ఆ సమానత్వం నాలుగు గోడల మధ్యనున్న యజ్ఞశాలకు మాత్రమే పరిమితం. ఆనాడు స్త్రీని గృహ రాజ్ఞి అని గౌరవంతో పిలిచేవారు. వైదిక ఆర్యులు చతురాశ్రమాలు అయిన బ్రహ్మచర్య గృహస్థ, వానప్రస్థ, సన్న్యాసములను ఆచరణలో పెట్టారని తెలుస్తుంది అయితే ఈ ఆశ్రమాలను అన్ని సామాజిక సమూహాలు అమలులో పెట్టాయన్నది సంశయాస్పదమే. ఋగ్వేదానంతర వేద వాఙ్మయం, వైదిక, అవైదిక సంప్రదాయాలను పేర్కొంటుంది. సామ, యజుర్వేదాలు, బ్రాహ్మణుల వైదిక సంప్రదాయాలను పేర్కొనగా, అధర్వణ వేదం సామాన్య జన సంప్రదాయాలను పేర్కొంటుంది. ఈ దశలో బహు కాలం కొనసాగే వైయక్తిక యజ్ఞాలు, క్రతువుల ప్రాధాన్యం పెరగగా, పాలకులు తమ ఘనతను, వీరత్వాన్ని ప్రదర్శించేందుకు అశ్వమేధ, రాజసూయ, వాజపేయాలను జరిపారు. ఈ కాలంలో తొలి వేదకాలపు ఇంద్ర, అగ్నులు తమ ప్రాధాన్యం కోల్పోయి, త్రిమూర్తులైన బ్రహ్మ విష్ణు, శివ ఆరాధన పెరిగింది. ప్రకృతి ఆరాధన ప్రాధాన్యం తగ్గింది. అందుకు బదులుగా దైవత్వంతో కూడుకున్న దేవతల ఆరాధన పెరిగింది. సామ, యజుర్వేదాలు త్రిమూరుల ఆరాధనను, యజ్ఞ విధులను ఆచరించే వారిని పేర్కొంటాయి. గృహస్థులు తమకు నిత్య జీవితంలో ఎదురయ్యే వివిధ సమస్యలకు పరిష్కారాలను సూచించే  
+60
+శ్లోకాలను పఠించేవారని ఈ వేదాలు తెలుపుతాయి. ఈ దశకు చెందిన ఉపనిషత్ లు సృష్టి వినాశనం గురించిన తాత్విక చర్చల సారాంశమే. ఈ కాలంలో ఖగోళ శాస్త్రం, గణిత శాస్త్రాలు గణనీయంగా అభివృద్ధి చెందాయి.
+క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంనాటికి వంశపారంపర్య నిర్ణీత భూభాగపు నాయకుని ఆవిర్భావానికి, జనపదం నుండి మహా జనపదానికి, పశుపోషణ ప్రాథమిక, వ్యవసాయ దశనుండి స్థిర వ్యవసాయ ఆవాసాలకు, ప్రకృతి అరాధన నుండి త్రిమూర్తుల ఆరాధనకు, యజ్ఞ క్రతు దశనుండి జ్ఞానంపై అధారపడిన సమాజ ఆవిర్భావానికి ముఖ్యంగా మార్పు చోటు చేసుకుంది. అనంతర కాలంలో భారత దేశంలో మొదలైన ఈ ప్రపంచపు పుట్టుక, స్వభావ, లక్ష్యాలపై జరిగిన తాత్విక చర్చలకు మూలం వైదిక సంప్రదాయమే. ఈ వైదిక సంప్రదాయాన్ని ప్రతిబింబించే వైదిక వాఙ్మయం ప్రాక్ వైదిక, అవైదిక భావాలను, ఆలోచనలను, ధోరణులను స్వీకరించి, భౌతిక, దైవత్వ సంస్కార సంబంధ, అమూర్త సిద్ధాంతాలతో కూడిన ప్రాపంచిక దృక్పథాలను వివరిస్తుంది. అవైదిక విధానాలైన బౌద్ధం, జైనం, నాస్తిక తత్త్వాలు కూడా కొంతవరకు వైదిక సంప్రదాయం నుండి స్ఫూర్తిని పొందాయి. ఉదాహరణకు భారతీయ తత్త్వశాస్త్రంలో ఒకటైన పూర్వమీమాంస, బౌద్ధ, జైనాలలోని కొన్ని లక్షణాలను అంగీకరించినా, వేదాలను పూర్తిగా ఖండించలేదు. బౌద్ధులు, జైనులు యజ్ఞయాగాదులను ఖండించి, నైతిక ప్రవర్తనకు ప్రాధాన్యమిచ్చారు. ఈవిధంగా భారతీయ సమాజం నిరంతర చలనశీలియై, భౌతిక, ఆధ్యాత్మిక రంగాలలో వస్తున్న పరిణామాలను, అవైదిక, వైదిక భావజాలాన్ని పరిగణనలోకి తీసుకొని కాలానుగుణంగా మార్పులు చెందుతూ ముందుకు సాగింది తప్ప మార్పులేని సమాజం కానేకాదు. ఈ చారిత్రిక సందర్భ నేపథ్యంలోనే భారత దేశంలో తలెత్తిన వివిధ సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక, రాజకీయ వ్యవస్థల ఆరంభాన్ని గమనాన్ని గమనంలో చోటు చేసుకొన్న మార్పులను అర్థం చేసుకోవాలి. ఈనాడు మనం ఖండిస్తున్న వర్ణచట్రం ఈ కాలంలోనే తలెత్తింది. ఈ దశలోనే బ్రహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర క్రమం మొదలైంది. దీపాంకర్ గుప్తా మాటలలో వర్ణ వ్యవస్థ ఆర్యులు గంగా మైదానంలో స్థిర నివాసం ఏర్పరచుకున్న దశలో తలెత్తింది. కాలం, భూభాగ చారిత్రిక సందర్భంలో, వర్ణం నుండి జాతికి మార్పు సాగింది. వాస్తవమేమంటే నాలుగు వర్ణాలు మాత్రమే కాక అనేక వేల జాతులు భారతదేశంలో ఉన్నాయి. సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక, వ్యవస్థలలో భారత దేశంలో వర్ణం, జాతి నిర్వహించిన సామాజిక పాత్ర గురించి కచ్చితమైన ఏకాభిప్రాయం లేదని రొమీలాథాపర్  
+61
+అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. భారత దేశంలో ఈ దశలో ఆరంభమయిన వర్ణ వ్యవస్థ లేక కుల వ్యవస్థ స్వభావం, నిర్వచనం గురించి, అది యుగ సంధిక్రమంలో నిర్వహించిన పాత్ర గురించి ఇంకా దీర్ఘమైన చర్చలు వాదోపవాదాలు సామాజిక శాస్త్రవేత్తలు, చరిత్రకారులు, మానవ శాస్త్రజ్ఞుల మధ్య సాగుతూనే ఉన్నాయి. పుట్టుక ఆధారంగా వివక్షతో కూడిన కుల వ్యవస్థ లేని సమాజ రూపకల్పనే ప్రస్తుతం మన లక్ష్యం.
+ 
+62
+6వ అధ్యాయం తొలి చారిత్రిక యుగ నాందీకాలం
+గణ సామాజిక వ్యవస్థ నుండి భౌగోళిక రాజ్యాల ఆవిష్కరణకు దారి తీసిన పరిణామాలు నేపథ్యం
+భారతీయ సామాజిక, సాంస్కృతిక పరిణామక్రమంలో క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంనుండి క్రీ.పూ. నాల్గవ శతాబ్దపు మధ్య వరకు గల కాలం ఒక ప్రధానమైన దశ. ఈ దశలో గడచిన శతాబ్దాలలో మనం భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో గమనించిన మార్పులు పరిణతి చెంది తరువాత కాలపు పరిణామాలను ఎంతగానో ప్రభావితం చేసి, భవిష్యత్ భారతదేశ చరిత్ర, సంస్కృతులను నిర్దేశించాయి. ఈ పరిణామాలను దృష్టిలో ఉంచుకొని చరిత్రకారులు ఈ కాలాన్ని తొలి చారిత్రిక యుగనాందీకాల మన్నారు. సాహిత్యాధారాలు, పురావస్తు అవశేషాలు ఈ కాలంనాటి చారిత్రిక ప్రక్రియను అర్థం చేసుకోటానికి, ఈ దశలో రూపుదిద్దుకున్న సమాజ స్వభావాన్ని పునర్నిర్మించేందుకు ఎంతో విలువైన సమాచారాన్ని అందజేస్తాయి. భారత దేశానికి సంబంధించి క్రీ.పూ 6వ శతాబ్దం చారిత్రికంగా ఒక సంధి యుగం. ఈ కాలంలోనే ఉత్తర భారత దేశంలో రాజ్యాలు అల్ప సంఖ్యాకుల చేతిలో కేంద్రీకృతమైన అధికారంగల వ్యవస్థలుగా ఒక ముఖ్యుని చేతిలో అధికారం వున్న వ్యవస్థలుగా రూపుదిద్దుకున్నాయి. ఈ కాలంలోనే అక్కడక్కడ పట్టణాల ఆవిర్భావం కూడా కనిపిస్తుంది. ఈ కాలంలో రాజకీయ కార్యకలాప కేంద్రాలు వాయవ్య ప్రాంతం, పంజాబ్ తో పాటుగా, గంగా మైదాన ప్రాంతాలకు విస్తరించాయి. ఈ దశలోనే కొన్ని గణాలు లేక గణ సముదాయాలు స్థిర నివాసమేర్పరచుకొని, తమ అస్తిత్వాన్ని ఆ స్థిర భౌగోళిక ప్రాంతంలో చెప్పుకో సాగటం ఆరంభమైంది. ఆ విధంగా ప్రాంతీయ భౌగోళిక అస్తిత్వ భావన ఆ గణ విభాగపు సొంతం అన్న నమ్మకానికి దారి తీసింది. వైదిక సాహిత్యం జన పదాలను పేర్కొనగా, బౌద్ధ, జైన వాఙ్మయాలు మహాజన పదాలను పేర్కొంటాయి. ఈ దశలో మొదటిసారిగా  
+63
+విభిన్న మానవ సమూహాలకు ఆవాసాలైన భౌగోళిక ప్రాంతాలు ఒక నిర్ధారితమైన భౌగోళిక అస్తిత్వాన్ని ఆపాదించుకోవటం మొదలైంది. వివిధ జన పదాల మధ్య సంఘర్షణలు, యుద్దాలు మొదలై గెలిచినవారు, ఓడిన జన పదాల భూభాగాలను ఆక్రమించుకోవటం మొదలైంది. ఆవిధంగానే విశాలమైన భూభాగాలతో కూడిన రాజకీయ వ్యవస్థ అయిన మహా జనపదం ఆవిష్కరించబడింది. ఈ ప్రక్రియ గణ సంఘాల పతనానికి దారి తీసి రాజరిక వ్యవస్థ బలపడేందుకు మార్గం వేసింది. తొలి భారత దేశ చారిత్రక పరిణామ ప్రక్రియ క్రమంలో ఇది ఒక ముఖ్యమైన మైలురాయి. మొదట్లో కనీస ప్రమాణం అయిన గ్రామం, కొంత కాలం తరువాత ఊరు అయి సజాతీయులైన బంధు జనంతో పశువులతో, సేవకులతో నిరంతరం సంచారంలో ఉండేది. అట్టి వానికి నాయకుడు గ్రామణి. ఆ దశ నుండి ఒక స్థిర నివాసముండే భౌగోళిక ప్రాంతంతో కూడిన ఒక గ్రామం, ఒక మార్కెట్, పట్టణ, నగరాలతో కలిసి ఏర్పడిన ఒక మహాజనపదం రూపు దిద్దుకొంది. ఆవిధంగా భారతదేశంలో రెండవ నగరీకరణ దశ ఏర్పడింది. ఈ నగరీకరణ ప్రక్రియలో కూడా వివిధ దశలున్నాయి. పట్టణాల ఆవిర్భావం ఒకేవిధంగా జరుగక, విభిన్న లక్షణాల ఫలితంగా పట్టణాలు ఏర్పడ్డాయి. రాజకీయ, పరిపాలనా సంబంధ విషయాల ఫలితంగా కొన్ని నగరాలు ఆవిర్భవించాయి. అటువంటి వాటిలో ముఖ్యమైనది హస్తినాపురం. కొన్ని నగరాలు వస్తు వినిమయ కేంద్రాల నుండి తలెత్తాయి, అటువంటివాటిలో ముఖ్యమైనది ఉజ్జయిని. కొన్ని పవిత్ర స్థలాల కేంద్రాల నుండి ఉత్పన్నమైనాయి. అటువంటివాటిలో చెప్పుకోదగ్గది వైశాలి. కౌశాంబి పట్టణం మరో రకమైన పట్టణ ఆవిర్భావానికి ఉదాహరణ. పట్టణాలు ఏర్పడుటకు, వాటి పెరుగుదలకు ఒక నిర్ణీత భౌగోళిక భూభాగంలో జనం కేంద్రీకరించబడటంతోపాటుగా, అనేక వృత్తుల వారు అనేక వస్తువులను ఉత్పత్తి చేయుటకున్న అవకాశాలు దోహదం చేశాయి. ఈ దశలోనే గ్రామీణ, పట్టణ ప్రాంతాల మధ్య తేడాలు ప్రస్ఫుటం కాసాగాయి. గ్రామాల్లో పశు పోషణ, వ్యవసాయం ముఖ్య వృత్తులు కాగా, పట్టణాల్లో వృత్తి పనులవారు తమకు కేటాయించబడిన స్థలాల్లో నివసిస్తూ వ్యవసాయేతర వృత్తిపనులు చేపట్టారు. గ్రామాల, పట్టణాల మధ్య తేడాలున్నా ఒకదానికొకటి సహాయ పడుతూనే ఉన్నాయి. ఈ రెండు ప్రాంతాలను సమన్వయం చేస్తూ, సమర్ధమంతంగా నడిపించగల వ్యవస్థ ఆవశ్యకతే దండనాధికారంగల, భూభాగాన్ని రక్షించగల, విస్తరించగల రాజరిక వ్యవస్థను బలపరచేందుకు దారి తీసింది. ఫలితంగానే బలి, భాగ, శుల్క అనే పన్నులను బలవంతంగా కర్షకులవద్ద నుండి వసూలు చేయటం ఆరంభమయింది. అయితే  
+64
+వీటిని వైదిక యుగంలో ఐచ్ఛికంగా ప్రజలే ఇచ్చారు. దీన్ని బట్టి ఆ నాటి సమాజం వ్యవసాయ ఆర్థిక వ్యవస్థపై ఆధారపడటం మొదలైందని భావించవచ్చు. ఎరిక్ వుల్ఫ్ ప్రతిపాదించిన వ్యవసాయ ఆర్థిక వ్యవస్థ అనేది కచ్చితమైన భావన కాదన్న విమర్శను జె.ఎన్యూ, యమ్. హేరిసన్, ఎ.వి. చాయనోవ్, ఉత్సా పట్నాయక్ లు చేసారు. అయితే తొలి భారత దేశ చరిత్రకు సంబంధించి వ్యవసాయదారుడు అన్న పదాన్ని ఋగ్వేదంలో పేర్కొనబడ్డ విస్, పాళీ ఆధారాలలో పేర్కొనబడ్డ గహపతి లతో పోల్చాడు. ఈ దశనాటికి భూమి ఒక ఆస్తిగా, ఒక చట్టబద్ధమైన అంశంగా రూపుదిద్దుకొన్నట్లు కన్పిస్తుంది. కాలక్రమంలో గహపతి అన్న పదం సంపన్న వ్యవసాయ కుటుంబ పెద్దకు వాడటం ఆరంభమయింది. ఈ గహపతులు తమ విశాలమైన క్షేత్రములలో బానిసల చేతను, దాసభృతక అను అద్దెకు తీసుకోబడిన శ్రామికుల చేతను వ్యవసాయం చేయించేవారు. అతి చిన్న భూకమతాలను కలిగి యున్నవారిని కస్సకులు అని పిలిచారని దిఘనికాయ సంయుక్తినికాయ, అంగుత్తర నికాయలను బౌద్ధ గ్రంథాలు పేర్కొంటాయి. గహపతులకు, కస్సకులకు మధ్యలోనున్న కౌలుదారయిన కర్షకులు ఉన్నారు. కొశాంబి మాటలో కులం, సంపద, వృత్తి అనే వాటితో సంబంధం లేకుండా గ్రామస్థులకు, రైతుకు ఎలాంటి విధులుండాల్సింది బౌద్ధ గ్రంథాలు తెలిపాయి. కౌటిల్యుని అర్థశాస్త్రం కౌలుదార్లను ఉపవాసకులు అని పేర్కొంటుంది. ప్రభుత్వ భూములలో వ్యవసాయం చేయటానికి నియమించబడిన శూద్ర వ్యవసాయదార్లను సితాధ్యక్షులుగా అర్థశాస్త్రం పేర్కొంటుంది. అంతకు ముందు నుంచి ఉన్న సామాజిక సమూహాలైన పురోహిత, క్షత్రియలతోపాటు, కొత్త సామాజిక సమూహం అయిన సెట్టిలు లేక శ్రేష్ఠిలు అన్నవారు కూడా పేర్కొనబడ్డారు. ఈ శ్రేష్ఠీలు మధ్యవర్తులుగా, వ్యవసాయేతర సమూహాలకు అవసరమైన అహార ధాన్యాలను అమ్మేవారుగా కీలక పాత్ర నిర్వహించారు. అంగుత్తరనికాయ అను బౌద్ధ గ్రంథం, గహపతుల నుండి సెట్టిలు లేక సంపన్నులైన వ్యాపారస్థులు ఆవిర్భవించారని తెలుపుతుంది. క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్ది నాటి మధ్య, పశ్చిమ తూర్పు దక్కన్ లోని శాసనాలు గహపతులు, శ్రేష్ఠులు చేసిన దానాలను పేర్కొంటాయి. వ్యవసాయ, వ్యాపారాలను చేసి సంపదను ప్రోగు చేసినవారే సామాజిక అంతస్తులలో గహపతులు, శ్రేష్ఠులుగా గుర్తించబడ్డారు. వ్యవసాయ అదనపు ఉత్పత్తులు వస్తు వినిమయానికి, వర్తక వ్యాపార అభివృద్ధికి దోహదం చేశాయి. ఈ కొత్త పరిణామాలు నేపథ్యంలోనే, విభిన్న సామాజిక అంతస్తులున్న సమూహాల మధ్య సమతౌల్యాన్ని సాధించే లక్ష్యంతోనే సిద్ధాంత చట్రంతో ముడిపడివున్న వర్ణ వ్యవస్థను ముందుకు తీసుకువచ్చి ఆనాటి సామాజిక సమూహాల విధులను, ప్రత్యేక హక్కులను  
+65
+స్పష్టంగా విభజించి, నిర్ధారించారు. ఋగ్వేద కాలంలో కనిపించని, అనంతర వేదకాలంనాటి వర్ణ వ్యవస్థ రూపు దిద్దుకుంది. ఈ వర్ణ వ్యవస్థ స్వభావ, స్వరూప, ఉపయోగాలు, ఫలితాల గురించి ఈనాటికీ పరస్పరం వాదులాడుకుంటున్నారు. వర్ణ వ్యవస్థ వివక్షను ప్రోత్సహించిందన్న వాదంతోపాటుగా, వర్ణ వ్యవస్థ ఒక సిద్ధాంత చట్రమే కాని ఎప్పుడు నిజంగా కఠినంగా సామాజిక చట్రాన్ని నియంత్రించినట్లు ఋజువులు స్పష్టంగా కనిపించవు అన్న అభిప్రాయం కూడా ఉంది.
+సాధారణంగా కులం పుట్టుకను వైదిక ఆధారాలకు తీసుకు వెడతారు. దీనికి కారణం వర్ణం అనే మాట వైదిక గ్రంథాలలో పేర్కొనబడటమే. అనంతర వేదకాలంనాటికి సమాజం సంక్లిష్టమై నాలుగు వర్ణాలైన బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర వర్ణాలు పేర్కొనబడటమేకాక, వాటి విధులను నిర్ధారించి, ఆయా వర్ణాల అంతస్తును కూడా స్పష్టంగా రూపొందించారు. కులం పుట్టుక గురించిన వివరణలు జాతి వివక్షతో విడివిడిగా ఉండటమని, ఇది రక్త సంబంధ బంధుత్వ నియమాల మీద ఆధారపడిందని, లేదా వృత్తులపై ఆధారపడి అంచెలంచెలుగా విభజించబడి రాజును కేంద్రంగా చేసుకొన్న సంస్కారాలతో నిండినదనే అభిప్రాయాన్ని గతంలో ఈ విషయం గురించి అధ్యయనం చేసిన వారు పేర్కొన్నారు. 19వ శతాబ్దంనాటి పండితులు భారత దేశానికి మార్పు చెందని ఒక సమాజ రూపాన్ని ఆపాదించి ఈ విధమైన అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. ఒకానొకప్పుడు అన్ని ఇండో-యూరోపియన్ సమాజాల్లోని జనాభాను మూడు వర్గాలైన పురోహితులు, వీరులు, పశుపోషక వ్యవసాయదారులుగా విభజించారు. కాలక్రమంలో ఈ విభజనే అంతస్తులకు (ఎస్టేట్సుకు), కులాలకు దారి తీసిందని, అవే సార్వభౌమాధికారం, అధికారం, ఫలవంతం అని చెప్పబడ్డాయి. కొందరు ఈ అభిప్రాయం సరికాదన్నారు. రొమిలాథాపర్ మాటల్లో కులం పుట్టుక అన్న అంశం పర్యావరణం, బంధుత్వ నమూనాలు, ఆర్థిక వనరులపై ఆధిపత్యం, మత భావజాలం మొదలయిన అంశాల పరీశీలనపై ఆధారపడింది. కనుక కులపుట్టుక వేళ్ళు వైదిక సాహిత్యం కన్నా పూర్వకాలానికి చెందిన పురావస్తు త్రవ్వకాల అవశేషాల నుండి తెలుసుకోవచ్చు.
+కులం పుట్టుకపై ఈ మధ్య కాలంలో జరుగుతున్న అధ్యయనాలు కొత్త సూత్రీకరణాలను ప్రతిపాదిస్తున్నాయి. కొందరు పండితులు రక్త సంబంధ బంధుత్వ పరిణామాలకు ప్రాధాన్యమిచ్చారు. ముఖ్యంగా జాతి విధుల విషయంలో ఇది ఎంతో కీలకమైంది. జాతికి సంబంధించిన రక్త సంబంధ బంధుత్వ పరిణామ నమూనాలో  
+66
+ప్రాంతీయమైన తేడాలున్నాయన్నారు. వర్ణం నుండి జాతి ఆవిర్భవించిందని, వర్ణం సంస్కార అంతస్తును ధర్మం, చట్టబద్ధం చేయగా, బంధుత్వంపై ఆధారపడిన జాతి, వర్ణం అనేవి రెండు కలసిపోయాయని కార్వే అన్నాడు.
+కులం అనే మాటలో జనులందరు, ఒకే కుదురు నుండి వచ్చారన్న భావనతోపాటు, ఒక ప్రత్యేక వివాహ నమూనాతో, వివాహ విషయంలో సామాజిక దొంతరలో ఒక అంతస్తు కలవారన్న భావన వుంది. వృత్తి, వనరులపై ఆధిపత్య స్థాయి ఆర్థిక సంబంధాన్ని వివరించగా, కుల సభ్యత్వం పుట్టుకపై ఆధారపడింది. కనుక కులాల అంతస్తు నిర్ణయంలో కుల దొంతరలు కీలక పాత్ర నిర్వహించాయి. భారతీయ చారిత్రిక ప్రక్రియ గమనంలో కుల వ్యవస్థ నిర్వహించిన పాత్రను వివిధ కోణాలనుండి, వివిధ దృక్పథాల నుండి అధ్యయనం చేసున్నారు. కుల వ్యవస్థ ప్రాధాన్యాన్ని తగ్గించటం లేదా కుల వ్యవస్థ నిర్మూలనమే మన లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నాం. ప్రపంచ ప్రఖ్యాత చారిత్రిక బోధకుడైన గౌతమ బుద్ధుడు కూడా ఈ కుల వ్యవస్థ చట్రాన్నుండి దూరంగా ఉంచి సమాజాన్ని నూతన మార్గాన నడిపించలేకపోయాడు. బుద్ధుడు వైదిక సంప్రదాయాన్ని బ్రాహ్మణీయ సంస్కారాలను వ్యతిరేకించడమే చేయగలిగాడుకాని సమూల మార్పులు చేపట్ట లేకపోయాడు. ఈ సామాజిక, సాంస్కృతిక నేపథ్యంలో రాజకీయ, మత రంగాలలో తలెత్తిన నూతన పరిణామాలను తెలుసుకుందాం.
+షోడశ మహాజనపదములు
+బౌద్ధ సాహిత్య సంప్రదాయం ఒక నూతన రాజకీయ భౌగోళిక భాగమైన 16 మహాజనపదములను పేర్కొంటుంది. ఈ 16 మహాజనపదములు దండనాధికారంతో కూడిన రాజరికంపై ఆధారపడ్డాయి. బౌద్ధుల పవిత్ర గ్రంథమైన సుత్తపితకకు చెందిన అంగుత్తర నికాయము కాశి, కోసల, అపరాంత, మగధ, వజ్జి, మల్ల, చేది, వత్స, కురు, పాంచాల, మత్స్య, శూరసేన, అస్సక, అవంతి, గాంధార, కాంభోజ అని పిలవబడ్డ షోడశ మహాజనపదములను పేర్కొంటాయి. అయితే మహావస్తు అనే మరో బౌద్ధ గ్రంథం గాంధార, కాంభోజలకు బదులుగా పంజాబ్, మధ్య భారత దేశంలోని సిచి, దాసార్ణ జనపదాలను వరుసగా పేర్కొంటుంది. జైన గ్రంధాలు తమకు తెలిసిన లేదా పరిచయమున్న జనపదాలనే పేర్కొన్నాయి. 16 సంఖ్య సాంప్రదాయికమైనదిగా కనపడుతుంది. ఈ 16 మహాజనపదాలు వాయవ్యదిక్కున ఉన్న పాకిస్తాన్ నుండి తూర్పు బీహార్ వరకు, ఉత్తరాన హిమాలయాల నుండి దక్షిణాన గోదావరి నదివరకు విస్తరించి ఉన్నాయి.
+ 
+67
+ఈ 16 మహాజనపదాలలో కాశీ జనపదం అత్యంత శక్తిమంతమైంది, దాని రాజధానియైన వారణాసి, వ్యవసాయపరంగా అతిసారవంతమైన గంగా, గోమతి నదుల సంగమ స్థలంలో ఉంది. క్రీ.పూ. 450 నాటికి వారణాసి ప్రముఖ వర్తక కేంద్రంగాను, పట్టణంగాను పేరుగాంచింది. బౌద్ధ సన్న్యాసులు ధరించే కాషాయ వస్త్రముల ఉత్పత్తికి వారణాసి పేరుగాంచింది. బుద్ధుని కాలంనాటికి కోసల జనపదం కాశీని ఆక్రమించుట చేత కోసల, మగధ జనపదాల మధ్య ఘర్షణ తలెత్తింది. కాలక్రమంలో, కాశీ తరువాత కోసల ప్రముఖ జనపదమై అయోధ్య సాకేత, కపిలవస్తు, శ్రావస్తి పట్టణాలతో విలసిల్లింది. కోసల పాలకులలో ప్రసిద్ధులు హిరణ్యనాభ, మహాకోసల, ప్రసేన్ జిత్, శుద్ధోధనులు. బీహార్ లోని ఈనాటి భగల్పూర్ జిల్లా ముంగేర్ లతో కూడిన అంగ మహా జనపదానికి చంపానగరం రాజధాని. క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంలో వర్తక వ్యాపారాలకు నెలవైన అంగను మగధ ఆక్రమించింది. ఈనాటి దక్షిణ బీహార్ లోని ప్రస్తుత పాట్నా, గయ ప్రాంతాలు మగధ మహా జనపదంలో చేరివున్నారు. ఈ మగధకు సోన్, గంగా నదులు ఉత్తర, పశ్చిమ దిక్కులలో రక్షణ కల్పించాయి. గిరివ్రజం లేక రాజగృహ మగధ రాజదాని. గిరివ్రజం అన్న పేరు ఆ ప్రాంతాన్ని కొండలు రక్షించాయని, రాజ గృహ అనేది పాలకుని భవంతి ఉన్న స్థలమని తెలుపుతాయి. క్రీ.పూ 5వ శతాబ్దంలో రాజధానిని రాజగృహం నుండి పాటలీ పుత్రానికి మార్చారు. మగధ ప్రజలకు వైదిక సిద్ధాంతాలలో నమ్మకం లేకపోవటంవల్ల వారికి బ్రాహ్మణీయ గ్రంథాలు తక్కువ స్థాయినిస్తాయి. అయితే బౌద్ధ సంప్రదాయంలో మగధ పాలకులైన బింబిసార, అజాత శత్రువులు బుద్ధుని శిష్యులుగా పేరు ప్రఖ్యాతులు సంపాదించటం వల్ల, ఆ రాజ్యానికి ఎక్కువ అంతస్తునిస్తున్నది. మగధ జనపదం ప్రాధాన్యాన్ని సంతరించుకోటానికి కారణాలు. సారవంతమైన, విశాల భూభాగాల్లో మాగాణి పంట పొలాల్లో ధాన్యం పండించేందుకు అనువైన పరిస్థితులు, దక్షిణ బీహారులోని ఇనుప ఖనిజంపై నియంత్రణాధికారం, గంగా, గండకి, సోన్ నదీ రవాణా మార్గాలపై నియంత్రణ మొదలయినవి. సంచార పశుపోషకులైన వజ్జి కూటమి వారిని తమ అధీనంలోకి తెచ్చుకొని, బీహార్ లో గంగా నదికి ఉత్తరానవున్న వైశాలి జిల్లాను ఆక్రమించడం కూడా వారి ప్రాధాన్యాన్ని మరింతగా పెంచింది. ఇది ఒక గణ సంఘాల కూటమి. ఈ కూటమిలో ప్రధాన గణాలు విదేహులు, లిచ్ఛవీలు, జ్ఞాత్రికులు. ప్రముఖ జైన తీర్థంకరుడైన మహా వీరుడు లిచ్ఛవీ గణానికి చెందినవాడు. ఈ మహా జనపదంలో వైశాలి, విదేహలు ప్రముఖ కేంద్రాలు. మల్ల గణ సంఘానికి కుశి నగర, పావాలు రాజధానులు. కుశి నగరంలోనే బుద్ధుడు అంతిమ శ్వాస విడవగా,  
+68
+మల్ల జాతివారు బహుశా ఆయనకు అంత్యక్రియలు జరిపివుంటారు. యదుకుల నాయకుడైన కృష్ణునకు సమకాలీనుడు చేది పాలకుడైన శిశుపాలుడు. చేదీల రాజ్యాధికార ప్రాబల్యమున్న ప్రాంతం ఆధునిక బుందేల్ ఖండ్ లోని తూర్పు ప్రాంతం, శుక్తిమతి వారి రాజధాని. అది మధ్య ప్రదేశ్ లోని బందా జిల్లాలో ఉన్నట్లుగా గుర్తించారు.
+వత్స జనపదం మరొక బలమైన మహాజనపదం. దాని రాజధాని కౌశాంబి. దీనిని కూడా మగధ ఆక్రమించింది. కురు మహాజనపదం ఢిల్లీ మీరట్ ప్రాంతంలో ఉంది. దీని రాజధానులుగా హస్తినాపుర, ఇంద్రప్రస్థ, ఇసుకరలు గుర్తించబడ్డాయి. మహాభారత ఇతిహాసం కురు మహాజనపదానికి సంబంధించినదే. మహా భారత యుద్ధం క్రీ.పూ. 1800 ప్రాంతంలో జరిగి వుండాలన్నది కోశాంబి అభిప్రాయం. ఈ యుద్ధం నిజమేనని అంగీకరించవచ్చు. ఈ యుద్ధం సాహిత్యంలో వర్ణించిన స్థాయిలో జరిగిందా అన్న విషయంపై చర్చలు, వాదోపవాదాలున్నాయి. కాలక్రమంలో దీనిలోనికి అనేక విషయాలు చేర్చబడి, ఈనాటికి 18 పర్వాలతో మహాగ్రంథం రూపు దిద్దుకొంది. పాంచాలులను ఉత్తర, దక్షిణ పాంచాలులుగా సాహిత్యాధారాలు విభజిస్తాయి. అహిచ్ఛత్ర, కాంపిల్యలు ఉత్తర, దక్షిణ భాగాలకు రాజధానులు. వీరికి కురు వంశీయులలో ఒకరైన పాండవులతో దగ్గర సంబంధాలున్నాయి. ద్రౌపది పాంచాల రాకుమార్తె. వీరు క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దంలో కాలగర్భంలో కలసిపోయారు. ఈనాటి జైపూర్, భరత్ పూర్, ఆల్వార్ ప్రాంతాలు ఆనాటి మత్స్య మహాజనపదంలో ముఖ్య భాగాలు. విరాటనగరం దాని రాజధాని. వీరి కొలువులోనే పాండవులు అజ్ఞాతవాసంలో ఉన్నారని మహా భారతం తెలుపుతుంది. ఆధునిక బైరాట్ నగరమే, ఆనాటి విరాట్ నగరంగా గుర్తించబడింది. శూరసేన మహాజనపదం రాజధాని మధుర. దీనిని యాదవులు పరిపాలించారని మహాభారతం, పురాణాలు తెలుపుతాయి. వీరు అనేక చిన్న చిన్న గణాలుగా విభజింపబడ్డారు. అస్సక మహా జనపదానికి రాజధాని పైఠాన్ లేక ప్రతిష్ఠానపురం. మగధతోపాటుగా, అవంతి మరొక ప్రధాన మహాజనపదం. దీని ప్రధాన ప్రదేశం మధ్య ప్రదేశ్ లోని ఉజ్జయిని జిల్లా. క్రీ.పూ 6 శతాబ్దిలో ఈ మహాజనపదాన్ని పాలించిన ప్రద్యోతుడు బలవంతుడైన పాలకుడు. గాంధార, కాంభోజ మహాజనపదాలు ప్రక్క ప్రక్కనే విలసిల్లాయి. బ్రాహ్మణీయ సాహిత్యాధారాలు ఈ జనపదాల వారిని సంస్కృతి తెలియని వారనగా, కౌటిల్యుడు అర్థశాస్త్రంలో వీరిని వ్యవసాయదారులుగా, పశు పోషకులుగా, వర్తకులుగా, వీరుల కూటమిగా వర్ణించాడు.
+పైన వివరించబడిన కొత్తగా రూపు దిద్దుకున్న 16 మహాజనపదాలలో అంగ, మగధ, వజ్జి, మల్ల, కాశి, కోసల, వత్సలు ఏడు మధ్యగంగా లోయలో ఉండి జన  
+69
+సాంద్రత ఎక్కువగా ఉన్న ధాన్యం పండించే ప్రాంతాలు. ఈ ఏడు మహా జన పదాలలో ఒకటైన మగధకు వివిధ లోహ ఖనిజ సంపద ఉపయోగానికి అవకాశాలు ఎక్కువగా ఉండటం వల్ల, ఇతర కారణాలవల్ల మధ్య గంగా ప్రాంతం ఒక రాజకీయ ఆర్థిక కేంద్రమయింది. కోశాంబి మాటల్లో వ్యాపారానికి సంబంధించి మగధ సరైనమార్గం మీద లేదు. నదికి అవల వ్యాపార మార్గం చివర్లో ఉండేది. ఇక అక్కడ నుండి దారీ తెన్నులేని అడవి, కాని భారత దేశ తొలి విశ్వవ్యాప్త రాజరికంగా సామ్రాజ్యంగా అభివృద్ధి చెందవలసివున్న ఈ రాజ్యం, బిడారుల మార్గం కంటే, ఎంతో ఎక్కువ ప్రముఖమైన లోహాల సరఫరాను చేతిలో వుంచుకొంది. అయితే, భూమిని చదును చేయటానికి, సాగులోకి తీసుకురావటానికి ఆ రాజ్యం ఒక క్రమ పద్ధతిగా లోహాన్ని వాడుకుంది. ఇదే మగధ అధికారానికి గొప్ప ఆధారం. ఈ 16 మహాజనపదాలు ఒకదానికొకటి దగ్గరగా ఉండటంవల్ల వీటిని ఆక్రమించి విశాల రాజ్యాన్ని సృష్టించేందుకు వీలైంది. హర్యంక తెగకు చెందిన బింబిసార, అజాత శత్రువులు క్రీ.పూ. 400 నాటికి వజ్జి గణ కూటమిని నాశనం చేసి అంగ, కాశీలను మగధ జనపదంలో కలుపుకొన్నారు. ఈ విధంగా తూర్పు భారత దేశం మగధ నాయకత్వంలో రాజ్యావతరణ దిశగా అడుగులు వేయగా, వాయవ్య ప్రాంతంలోని సరిహద్దు గణాలు పర్షియన్ దండయాత్రలకు గురైనాయి. ఫలితంగా, సింధు, గాంధారలలోని కొన్ని ప్రాంతాలు పర్షియన్ అకెమేనియన్ సామ్రాజ్యంలో అంతర్భాగమైనాయి. క్రీ.పూ. 330లో అలెగ్జాండర్ దండెత్తి పర్షియన్ ఆధిపత్యానికి గండి కొట్టేంతవరకు ఈ ప్రాంతమంతా పర్షియన్ ఆధిపత్యంలోనే వుంది. ఈ మధ్య కాలంలోనే వాయవ్య సరిహద్దున నున్న కొన్ని గణ సంఘాలు, రాజ్యాలు, స్వతంత్రంగా పాలన సాగించాయి. గ్రీకుల స్వల్పకాల ఆధిపత్యం ఆర్థిక రంగంలోకాని, రాజకీయ రంగంలో కాని శాశ్వతమైన ఫలితాల్ని సాధించలేదుకాని భారత దేశానికి, గ్రీసు దేశానికి మధ్య భారత దేశానికి, పాశ్చాత్య దేశాలకు మధ్య సంబంధ బాంధవ్యాలు పెరగటానికి దోహదం చేసింది. గ్రీసు దేశస్థుడైన అలెగ్జాండర్ దండయాత్ర ఫలితంగా కనిపించే పరిణామం వాయవ్య సరిహద్దున నున్న గణ సంఘ ఆవాసాల నాశనం. అంతిమంగా ఆ ప్రాంతాలు కూడా మగధ పాలన క్రిందకు వచ్చాయి. గతంలో ఈ మహాజనపదాలు ప్రజా స్వామిక పాలనా వ్యవస్థ కలిగి ఉన్నాయన్నారు. కానీ ఇప్పుడు వాటిని అల్ప సంఖ్యాక పరిపాలనా కేంద్రాలు లేక చిన్న గణ రాజ్యాలు అంటున్నారు. ఈ పైన పేర్కొన్న షోడశ మహాజనపదాలేకాక ఇంకా తక్కువ జనాభా గల ఆటవిక ప్రాంతాలున్నాయి. ఆ ప్రాంతవాసులు ఇంకా ఆటవిక దశలో ఉండి రాతి గొడ్డళ్ళని  
+70
+వాడుతూ వచ్చారు. ఈ ఆటవిక జాతులు వర్తక వ్యాపార మార్గాలలో వెళ్లేవారిని హింసిస్తూ వచ్చాయి. దక్షిణాపథానికి వస్తే అదంతా కొండలమయం, దాటటానికి వీలులేని కనుమలతో నిండి వుండి, రాతినేల బీటలు తీసి వుంటుంది. కోశాంబి అభిప్రాయం ప్రకారం క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దానికి పూర్వమే గుఱ్ఱం దక్షిణ భారత దేశానికి వచ్చింది. ఏనుగును అప్పటికే వారు సైనిక ఉపయోగానికి వాడుతూ వచ్చారు. దక్షిణ భారత దేశం చారిత్రిక యుగంలోకి రావటానికి మరికొంత కాలం పట్టింది.
+అవైదిక మతాలు, జైనం, బౌద్ధం
+పైన పేర్కొన్న గణనీయమైన రాజకీయ పరిణామాలతో పాటుగా, ఎంతో ప్రభావం చూపిన మరో పరిణామం మత రంగంలో చోటు చేసుకుంది. అదే వైదిక సనాతన ధర్మం పునాదులను పెకళింపు చేస్తూ తలెత్తిన అనేక అవైదిక మతాల ఆవిర్భావం. గంగా లోయలో ఎనభై రెండు అవైదిక మతాలు తలఎత్తినా, జైనం, బౌద్ధం మాత్రమే కాలం రాపిడికి తట్టుకుని నిలబడి వ్యవస్థీకృతమై ప్రజలచే ఆమోదించబడి సనాతన ధర్మంతోపాటుగా నిలబడ్డాయి. ఈ ఎనభై రెండు అవైదిక మత శాఖలలో జైనం, బౌద్ధం తరువాత చెప్పుకోదగ్గ ప్రాబల్యం చూపించినవి అజీవక, లోకాయత శాఖలు మాత్రమే. వర్ధమాన, గౌతమ బుద్ధులతోపాటుగా అజితుడు (కేశ కంబళుడు), మఖ్ఖాతి గోశాల్, రామతనయుడు, ఉద్దాకుడు మొదలైనవారు బోధకులుగా ప్రసిద్ధి పొందారు. ఆ కాలంలో బుద్ధుడు అంత విఖ్యాతుడైన మహా ప్రవక్త కాదు. అలాగే జైనం బహు ప్రాచీనమైనదని అంగీకరించినా, పార్శ్వనాథుడు మాత్రమే చారిత్రిక వ్యక్తి. భారతదేశంలోనే కాక సమకాలీన చైనా, పర్షియాలలో కూడా మత రంగంలో విశేషమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. చైనాలో కన్ ఫ్యూషియస్, పర్షియాలో జోరాస్టర్ ఈ కాలంవారే. గంగా తీరంలోని ఆజీవకులు, లోకాయతులు లేక చార్వాకులు భౌతికవాద సిద్ధాంతాలను, నీతి, నియమాలను ప్రబోధించారు. ఈ అవైదిక మత దృక్పథాలు పెరగటానికి అనేక కారణాలు ప్రతిపాదించారు. ఆ కారణాలలో కొన్ని వైదిక క్రతుకాండ ఆచరణ ఎంతో విస్తృతమై, ఎంతో ఖర్చుతో కూడినది కావటంతోపాటుగా కొత్తగా తలెత్తిన సామాజిక సమూహాలైన క్షత్రియులు, రైతులు, గహపతులు, శ్రేష్ఠీలు, మిగిలిన వృత్తి పనులవారు ఆర్థికంగా, సామాజికంగా బలవంతులై సామాజిక స్థాయిలోను, క్రతుకాండ ఆచరణలోను తమకు కూడా ఉచిత స్థానం కావాలను కోవటంవల్ల, పుట్టుకతో ఏర్పడిన సామాజిక స్థాయులను వారు వ్యతిరేకించటంవల్ల, మత సంస్కరణ ఉద్యమం తప్పనిసరైంది. ఈ తిరస్కార ధోరణులు, ఆలోచనలు  
+71
+ప్రజా బాహుళ్యాన్ని ఆకర్షించి, వారి దృష్టిని జైన, బౌద్ధాల వైపు మరల్చాయి. వ్యావసాయికంగా బలపడుతున్న సమాజంలోని వ్యవసాయదారులు, యజ్ఞాలలో పశువులను బలియివ్వటం ఖండించారు. అందుకు కారణం వ్యవసాయం సక్రమంగా జరగడానికి పశువుల అవసరాన్ని వారు గుర్తించటమే. కనుక జైన, బౌద్ధులు బోధించిన అహింసా సిద్ధాంతం వీరిని ఈ శాఖలవైపు మరల్చింది. ఈ పై అంశాలతోపాటు, జైన, బౌద్ధులు వర్తక, వ్యాపారాన్ని ప్రోత్సహించటం కూడా వర్తకుల్ని వ్యాపారస్థుల్ని వృత్తిపనివారిని, వ్యవసాయదార్లను అవైదిక మతాలవైపుకు తిప్పింది. అవైదిక మతాలు నిర్ణయించిన, ఆచరించమని చెప్పిన నైతిక బాధ్యతలు ఈ సమూహాలకు ఆచరణ యోగ్యంగా కనిపించాయి. ఈ పైన వివరించిన వివిధ కారణాల ఫలితంగా గంగాలోయలో నూతన సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ సిద్ధాంతం ఆచరణయోగ్య మయింది.
+మానవాళి నడవడికను ప్రభావితం చేసి, మహా ప్రవక్తలుగా, ప్రపంచ ప్రసిద్ధ ఆలోచనాపరులుగా పేరు గడించిన ఇద్దరు మహా పురుషులకు భారత దేశం జన్మనిచ్చింది. వారే ఆసియాకు వెలుగు ప్రపంచానికి వెలుగు, జ్ఞానోదయం పొందినవాడు, చైతన్యవంతుడైన బౌద్ధ ధర్మ స్థాపకుడైన బుధుడు, 24వ తీర్థంకరుడిగా, జినుడిగా ప్రసిద్ధుడైన వర్ధమానుడు. ఈ ఇద్దరు తమ బోధనలతో, తమ జీవన విధానాలతో ఆదర్శప్రాయులై ప్రపంచ చిత్రపటంలో భారత దేశానికి సముచితమైన, సమున్నతమైన స్థానమిచ్చారు. వారి బోధనలు ఆనాడు ఎంత అవసరమో, ఈనాడు కూడా అంతే అవసరం, బుద్ధుడు తన బోధనలద్వారా సామాజిక సమానత్వ భావన ఆచరణాత్మకం కావలసిన ఆవశ్యకతను ప్రచారం చేశాడు. కనుకనే తరతరాలుగా సామాజిక వివక్షకు గురి అవుతున్న సామాజిక సమూహాలు తమ ఆత్మ గౌరవం పెంచుకొనేందుకు, నిలబెట్టుకొనేందుకు చైతన్యవంతులై బౌద్ధ ధర్మాన్ని స్వీకరించారు. అట్టివారికి నిజమైన ఆశాజ్యోతి గౌతమ బుద్ధుడు. ఇరువురు బోధకులూ జీవించినంతకాలం నిరంతరం ప్రయాణం చేస్తూ అలుపు ఎరుగక తమ బోధనలను ప్రచారం చేశారు. ఇద్దరిలో కొన్ని పోలికలున్నాయి. కొన్నితేడాలున్నాయి. బుద్ధుడు మధ్యేమార్గమును ఆచరించమని బోధించగా, మహావీరుడు తీవ్రమైన, కఠినమైన పద్ధతిలో శరీరమును శుష్కింప చేసుకొని కోర్కెలు లేకుండా సన్న్యాసుల వలే జీవించమన్నాడు. ఈనాటికీ కొన్ని కోట్లమంది మనసా, వాచా, కర్మణా ఈ మత నమ్మకాలను విశ్వసిస్తూ ఆచరిస్తున్నారు. ఈ మతాలకు, సనాతన వైదిక ధర్మానికీ, మధ్యనున్న సంబంధం  
+72
+గురించి చర్చలు, వాదోప వాదాలు జరుగుతున్నాయి. కొందరు వైదికమతం వేరు ఇవి రెండు పూర్తిగా వేరని భావింపగా, మరికొందరు బౌద్ధ, జైనాలు వైదిక మతం నుండి కోపంతో విడిపోయిన కుమార్తెలవంటివి అన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. ఈ అభిప్రాయాలకి కారణం వాటి మధ్యనున్న పోలికలు, తేడాలు. వైదిక మతం ఒక జీవన విధానం బోధిస్తే, ఈ రెండు కూడా మరొక జీవన విధానాన్ని బోధిస్తాయి. ఈ రెండు మతాల బోధనలు, విశ్వాసాలు, ఆచారాలు క్రోడీకరింపబడి గ్రంథస్థం చేయబడ్డాయి. ఆ గ్రంథాలు ఆయా మతాలవారికి పవిత్ర గ్రంథాలుగా, ఆచరణ యోగ్యాలుగా ఆయా మతాల అనుయాయులచే గుర్తించబడ్డాయి. ఆనాడు తలెత్తిన గ్రామీణ పట్టణ తాత్త్విక భావజాల ఘర్షణలో బౌద్ధం పట్టణాల సంస్కృతిని బలపరచిన ఒక సామాజిక ఉద్యమం అన్న భావం కూడా ఉంది. వి.కె. ఠాకూర్ అభిప్రాయం ప్రకారం సనాతన బ్రాహ్మణీయ విలువలు బలపరచిన సామాజిక వ్యవస్థలో ఎటువంటి గౌరవం, సామాజిక గుర్తింపు లేకపోయిన బలమైన సామాజిక, ఆర్థిక సమూహాల స్థాయిని పెంచేందుకు ముందుకొచ్చిందీ బౌద్ధం. ఆశ్చర్యకరంగా, గౌతమ బుద్ధ, వర్ధమాన మహావీరులు సమకాలీనులైనా, ఎప్పుడూ ప్రయాణాలు సాగించినా, కలుసుకొన్న దాఖలాలు లేవు. ఈ అవైదిక మతాల ఆవిర్భావం, పెరుగుదల గురించి పైన పేర్కొన్న కారణాలను కొందరు ప్రశ్నిస్తున్నారు. అట్టివారి అభిప్రాయం ప్రకారం పురాతన వైదిక మతం ఆనాటికి ఇంకా పరిణామం చెందుతూనే ఉందని, అలాగే బౌద్ధ, జైన పవిత్ర గ్రంథాల అంతర్గత దృక్పథాన్ని పరిశీలిస్తే వైదిక సంప్రదాయాలపట్ల అసహిష్ణుత కనిపించదన్న అభిప్రాయం కూడా ఉంది. సంప్రదాయ విరుద్ధత అనేది కొత్తది కాదని, సనాతన విధానంలో భాగమేనని కొన్ని బ్రాహ్మణాలు ఋజువు చేస్తాయి.
+బుద్ధుని జీవిత చరిత్ర - బోధనలు
+బౌద్ధ మత స్థాపకుడైన బుద్ధుడు గౌతముడనే పేరుతో పిలువబడ్డాడు. శిష్యులు అనంతర కాలంలో అతనిని సిద్ధార్థుణ్ణి చేశారు. ఇతడు శాక్య లేక సక్క క్షత్రియ తెగలో జన్మించాడు. వీరు క్షత్రియలుగా వ్యవహరించినా, నాగలి పట్టి వ్యవసాయం చేసినవారే. వీరు వర్తక, వ్యాపారాలు కూడా చేపట్టారు. ఆవృత్తి పద్ధతిలో వీరు తమ ముఖ్యుడ్ని ఎన్నుకొన్నారు. బుద్ధుడు ఏ సంవత్సరంలో జన్మించాడో కచ్చితంగా చెప్పలేం. బుద్ధుడు 80వ ఏట, క్రీ.పూ. 543లో మరణించినట్లు ఒక సంప్రదాయం వుంది. గౌతముడు రుమ్మందైలోని సాలవనంలో జన్మించాడని, అతని తల్లి మాయాదేవి  
+73
+పవిత్రమైన పుష్కరిణిలో స్నానం చేశాక గౌతముడికి జన్మనిచ్చిందని, వారం రోజుల అనంతరం ఆమె తనువు చాలించిందని ఆ సంప్రదాయం తెలుపుతుంది. ఇప్పటికీ రుమ్మందై బౌద్ధులకు పవిత్ర క్షేత్రం.
+గౌతముడు బాల్యంలో శాక్య క్షత్రియ శిక్షణ అయిన ఆయుధ విద్య, అశ్వ శిక్షణ, రథ శిక్షణ, తెగ ఆచారాలు నేర్చుకొని, యుక్త వయస్సు వచ్చిన తరువాత శాక్య స్త్రీ అయిన కచ్చావాను వివాహం చేసుకొన్నాడు. వారికి రాహులుడనే కుమారుడు జన్మించాడు. కొద్దికాలం అనంతరం గౌతముడు గృహాన్ని భార్యను, పిల్లవాడిని, తెగను విడిచి సత్యాన్వేషణ సాగించి, గయ దగ్గర నిరాంజరీ నదీతీరంలో రావిచెట్టు క్రింద జ్ఞానోదయం పొందాడు.
+బుద్ధుడు తన మొట్టమొదటి ధర్మ బోధనను బెనారస్ దగ్గరలోని సారనాథ్ లోని ఇసివత్తనలో చేశాడు. దీనిని ధర్మ చక్ర ప్రవర్తన అంటారు. ఈ బోధనలో ఆనందునితో కలసి ఐదుగురు శిష్యులు పాల్గొన్నారు. అనంతరం 45 సంవత్సరాల పాటు బోధనలు చేస్తూ బుద్ధుడు సంచారం చేసాడు. ఈ సంచార యాత్రలో ఆనందుడు ఆయన వెంట ప్రయాణం చేసి, ఆయన బోధనలను తు చ తప్పకుండా తిరిగి చెప్పేవాడని చెపుతారు. బుద్ధుని బోధనలలో ఏదీ ఆయన జీవిత కాలంలో గ్రంథస్థం చేయబడలేదు. బుద్ధుని సంచారం కౌశాంబి దాటి ఉండదని, బహుశా యమునా తీరంలోని మధుర వరకు సాగి వుంటుందని డి.డి. కోశాంబి అభిప్రాయం. బుద్ధుని రూప విశేషాలు ఏమి తెలియవు. ఆ కాలంనాటి చిత్రాలు ఏమిలేవు. కాబట్టే బహుశా బుద్ధుణ్ణి ఆయన మరణానంతరం వృక్ష రూపంలో గాని, పద చిహ్నాల ద్వారాగాని, ధర్మ చక్రం (బార్హుద్) రూపంలో గాని ప్రదర్శించటం జరిగింది. రాజఘర్ నుంచి శావత్తి లేక శ్రావస్తికి వెళుతూ మల్లుల పట్టణమైన కుసినారలో ఆయన మరణించాడు.
+బుద్ధుని బోధనలు నాలుగు ఆర్య సూత్రాలలోను, అష్టాంగ మార్గంలోను ఉన్నాయి. ఆ నాలుగు ఆర్య సూత్రాలు ఈ విధంగా ఉన్నాయి- 1) ప్రపంచమంతా సర్వం దుఃఖం, 2) దుఃఖానికి ఒక కారణముంది, అదే తన్హ లేక కోరిక, దుఃఖానికి ఇంకా కారణాలు అజ్ఞానం, వ్యామోహం, 3) అజ్ఞానం రూపుమాపి, వ్యామోహం తగ్గించుకొని దుఃఖాన్ని నివారించుకోవచ్చు. 4) సరైన మార్గంలో ప్రయాణం చేసి ఆ దుఃఖమును నివారించుకోవచ్చు. ఆ సరైన మార్గమే అష్టాంగమార్గం. ఆ అష్టాంగ మార్గమే 1) సమ్యక్ దృక్పథం, 2) సమ్యక్ లక్ష్యం, 8) సమ్యక్ వాక్కు 4) సమ్యక్ విధి విధానాలు, 5) సమ్యక్ జీవనం, 6) సమ్యక్ కృషి, 7) సమ్యక్ ఆలోచన,  
+74
+8) సమ్యక్ ఆచరణ. ఈ ఎనిమిది మార్గాలను నిత్య జీవితంలో ఆచరణలో పెట్టడమే మజ్జిమ మార్గం లేక మధ్యే మార్గం.
+బుద్ధుడు కర్మ సిద్ధాంతానికి ఎంతో ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. గత జన్మలో మానవుడు చేసిన కర్మలే అతని వర్తమాన జీవితాన్ని ప్రభావితం చేస్తాయని, మానవుడు గత జన్మలలో చేసిన కర్మలను బట్టి విధిగా తిరిగి  జన్మిస్థాడని బుద్ధుడు బోధించాడు. మానవుడు పాప కర్మలు చేయకపోతే మళ్ళీ మళ్ళీ తిరిగి జన్మించడన్నాడు. ఈవిధంగా కర్మ సిద్ధాంతం అతని బోధనలలో ప్రాథమికమైంది. మానవ జీవితంలో అంతిమ లక్ష్యం నిర్వాణం లేక పునర్జన్మల నుండి విముక్తి అని చెపుతూ, కోరికలు రూపుమాపి, దుఃఖాన్ని అంతం చేస్తేనే నిర్వాణం సాధ్యమవుతుందన్నాడు. దీన్నిబట్టి బుద్ధుడికి ప్రధాన విషయం కోరికలను నిర్మూలించుకోవటం. సాధారణమైన, నిరాడంబరమైన సద్గుణవంతమైన జీవితం ఈ ప్రపంచంలో గడపడమే నిర్వాణానికి ముఖ్యమైన దారి.
+బుద్ధుడు భగవంతుడున్నాడా లేదా అన్న అంశానికి ప్రాధాన్యం ఇవ్వలేదు, దీనికి కారణం బుద్ధుడు మానవుని ప్రస్తుత జన్మలోని కార్యకలాపాలు, గత జన్మలోని కార్యకలాపాలు గురించి మాత్రమే ఆసక్తిని చూపించాడు. బుద్ధుడు ఆత్మ గురించి కూడా ఏమీ మాట్లాడలేదు; ప్రేమ, కరుణ భావనలకు, అహింసకు ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. బుద్ధుడు కఠోరమైన సన్న్యాసాన్నీ విలాసవంతమైనవి. శృంఖలత్వాన్నీ వ్యతిరేకించాడు. నిర్వాణం లేక పునర్జన్మ లేకపోవటానికి వ్యక్తికీ ఆ దశకు మధ్య మధ్యవర్తులు అవసరం లేదన్నాడు. బుద్ధుడు జంతు బలిని తిరస్కరించాడు. బుద్ధుని మరణానంతరం చాలాకాలం తరువాత అతడి బోధనలను క్రోడీకరించి, వాటిని కొన్ని నియమాలుగా రూపొందించారు. ఈ బౌద్ధ నియమాలను మూడు పిటకాలుగా విభజించారు. అవే1) సుత్త పిటక, 2) వినయ పిటక, 3) అభిదమ్మ పిటక. సుత్త పిటకంలో ఐదు నికాయాలున్నాయి. ఇందులోని ఐదవ నికాయంలో బుద్ధుని గత జన్మల వివరాలు తెలిపే కథలున్నాయి. వినయ పిటకం ఆరామాలలోని సన్న్యాసుల క్రమ శిక్షణకు వివరణ ఇస్తుంది. బుద్ధుని తాత్విక బోధనల సారాంశమే అభిదమ్మ పిటకం బుద్ధుని జీవితకాలంలోను, మరణానంతరం అతని బోధనలు ప్రజలకు చేరువయ్యాయి. అశోక మౌర్య, కన్నిష్కులు బౌద్ధ మతానికి రాజాదరణనిచ్చారు. ఫలితంగా బౌద్ధం మధ్య ఆసియాకు, పశ్చిమ ఆసియాకు, శ్రీలంక, చైనా, జపాన్ లకు విస్తరించింది.
+బౌద్ధం ప్రజా బాహుళ్యంలో విశేష ఆకర్షణ పొందేందుకు ఈ క్రింది కారణాలు సహాయ పడ్డాయి. అవి : 1) బుద్ధుడు మానవాళి ఎదుర్కొంటున్న సమస్యల పరిష్కారానికి  
+75
+ఆచరణ యోగ్యమైన, ఆమోదయోగ్యమైన నైతిక ప్రవర్తనావళిని ప్రకటించటం, 2) సామాజిక సమానత్వ భావనను ప్రచారం చేయటం, 3) వర్తకులకు, వృత్తి పనివారలకు, చిన్న చిన్న వ్యాపారులకు, వేశ్యలకు సామాజిక దొంతరలో సముచిత స్థానం చూపించటం, 4) సామాన్యులకు అర్థమయ్యే వారి వారి మాతృ భాషలలో బోధనలు చేయటం, 5) రాజాదరణ, గుర్తింపు, 6) ప్రజా స్వామికంగా రూపొందించబడ్డ సంఘ నిర్మాణం చేసి 15 సంవత్సరాలు దాటిన వారందరికి సభ్యత్వం ఇచ్చి, నేరస్తులను, కుష్ఠువారిని, అంటు వ్యాధులున్నవారిని మినహాయించారు. మొదట్లో బౌద్ధ సంఘంలోకి స్త్రీలకు స్థానం ఇవ్వలేదు కాని కొద్దికాలం తరువాత పెంపుడు తల్లి మహా ప్రజాపతి గౌతమి, శిష్యుడు ఆనందుడు చేసిన ప్రోద్బలంతో స్త్రీలను కూడా భిక్షుణులుగా బౌద్ధ సంఘంలో చేర్చుకున్నాడు. బౌద్ధ సంఘంలో సభ్యులైన వారందరు కాషాయ దుస్తులు ధరించి, తలనీలాలు తీయించివేసుకుని నిరాడంబరంగా జీవిస్తూ బౌద్ధ సూత్రాలైన ప్రేమ, కరుణ, సమానత్వములను ఆచరణలో పెట్టాలని నిర్ణయించారు. వీరు భక్తుల వద్ద నుండి స్వీకరించిన భిక్షతో జీవించారు. వర్ష ఋతువులో తప్ప మిగతా కాలమంతా ఒక చోటినుండి మరో చోటికి సంచారం చేస్తూ బౌద్ధ బోధనలు కొనసాగించారు. బౌద్ధ సంఘ నియమాలు, నిష్ఠలు తప్పనిసరిగా అమలు పరచేవారు, ఎవరైనా ఆ నియమాలను ఉల్లంఘిస్తే వారిని కఠినమైన శిక్షలకు గురిచేసేవారు.
+ఒక సంప్రదాయం ప్రకారం, బుద్ధుని మరణానంతరం, క్రీ.పూ. 483లో మొదటి బౌద్ధ సంగీతి రాజగృహవద్దనున్న సప్తపర్ణి గుహలో జరిగింది. ఆ బౌద్ధ సమావేశానికి మహా కస్సప అధ్యక్షత వహించాడు. ఈ సభలోనే వినయ, సుత్త పిటకాలు రూపు దిద్దుకున్నాయి. సుత్త పిటకం తయారు చేసిన వారికి ఆనందుడు నాయకత్వం వహించగా, వినయ పిటకం తయారు చేసిన వారికి ఉపాలి నాయకత్వం వహించాడు. కాల క్రమంలో బౌద్ధులలో వచ్చిన తేడాలను పరిష్కరించేందుకు వారిలో ఒక అవగాహన తీసుకు రావడానికి, క్రీ.పూ. 383లో రెండవ బౌద్ధ సంగీతి వైశాలిలో జరిగింది. ఈ ప్రయత్నం విఫలమై, బౌద్ధులు స్థవిరవాదులుగా, మహా సాంఘికులుగా చీలిపోయారు. స్థవిరవాదులు సనాతనమైన వినయపిటకమును ఆధికారికంగా అంగీకరించగా, మహాసాంఘికులు కొత్త మార్పులను ఆహ్వానించారు. అశోక మౌర్యుని కాలంలో, పాటలీపుత్రంలో మూడవ బౌద్ధ సంగీతి జరగగా మొగలి పుత్ర తిస్స ఆ సభకు అధ్యక్షత వహించాడు. ఈ సమావేశంలోనే బౌద్ధులకు పవిత్ర గ్రంథమైన అభిధమ్మ పిటకం రూపు దిద్దుకొంది. కనిష్కుని కాలంలో నాల్గవ బౌద్ధ సంగీతి కాశ్మీర్ లో జరిగింది. ఈ సభలోనే ఈ మూడు పిటకముల మీద వ్యాఖ్యానాలు లేక విభాసలు  
+76
+వ్రాయబడ్డాయి. ఈ సభానంతరమే మహాయాన బౌద్ధం అభివృద్ధి చెందింది. హీనయాన బౌద్ధులు బుద్ధుని చిహ్నమైన బోధి వృక్షం, త్రిరత్నాలను, చైత్యాలను ఆరాధించగా, మహా యాన బౌద్ధులు బుద్ధుణ్ణి దేవుడిగా చేసి ఆరాధించారు. క్రీ.శ. ఒకటవ శతాబ్దంనాటికి బౌద్ధులు హీనయాన, మహాయాన బౌద్ధులుగా చీలిపోయారు. బౌద్ధం కొన్ని వందల సంవత్సరాలు భారతదేశంలోను, బయట వివిధ దేశాల్లోను విలసిల్లింది. అనంతరం బౌద్ధం ఒకప్పటి ఔన్నత్యం కోల్పోయింది. కాని ఇంకా అనేకమంది బౌద్ధాన్ని విశ్వసిస్తూ, బుద్ధుణ్ణి ఆరాధిస్తున్నారు. బౌద్ధం ఆదర్శం, ఆచరణీయం, ఆమోదయోగ్యమై సర్వకాలాలకు చెందుతుంది అనటంలో ఏమాత్రం సంశయం, సందేహం లేదు.
+జైనమతం, జైన మత సిద్దాంతాలు
+జైన మత స్థాపకుడైన వర్ధమాన మహావీరుడు జ్ఞాత్రీయ గణానికి చెందిన క్షత్రియుడు. అతని జీవిత చరిత్ర అంశాన్ని ప్రక్కన పెట్టి, ఆయన బోధనలను, జైనమత సిద్ధాంతాలను, వాటి ప్రాధాన్యాన్ని ప్రభావాన్ని మాత్రమే వివరించటం జరుగుతున్నది. జైన లిఖిత సంప్రదాయం జైన మతం పుట్టుకకు, విస్తరణకు 24 మంది తీర్థంకరులు బాధ్యులు అని పేర్కొంటుంది. ఈ 24 మందిలోను 22 మంది తీర్థంకరుల చారిత్రికత గుర్తించటం మహా కష్టం, 23వ 24వ తీర్థంకరులు చారిత్రిక పురుషులుగా గుర్తించబడ్డారు. బౌద్ధ సాహిత్య ఆధారాలు ఈ ఇద్దరిని పేర్కొనటమే దీనికి కారణం.
+ఈ 23వ, 24వ తీర్థంకరులిద్దరు పాలకులైన రాజన్యులు. ఇద్దరూ సింహాసనాలను త్యజించారు. ఇద్దరు కఠోరమైన సన్యాసం అనంతరమే జ్ఞానోదయం పొందారు. బుద్ధుడు, పార్శ్వనాథుడు, మహావీరుడు జ్ఞానోదయం పొందిన పద్ధతులలో పోలికలున్నాయి. అప్పటికే ధార్మిక విషయాలలో నాయకత్వం వహించేందుకు రాజన్యులు, బ్రాహ్మణుల మధ్య పోటీ ఆరంభమైనట్లు ఈ అంశాలు తెలియ చేస్తాయి. పార్శ్వనాథుడు పదార్థం శాశ్వతమని, నిజం పలకవలసిన ఆవశ్యకత గురించి, అహింసా సిద్ధాంత ప్రాధాన్యం గురించి, వస్తు వ్యామోహం ఉండకూడదన్న విషయం గురించి బోధించగా, వర్ధమానుడు ఈ అంశాలకు తోడుగా బ్రహ్మచర్యాన్ని చేర్చాడు. సృష్టి క్రమంలో జీవ (ఆత్మ), అజీవం (పదార్థం) లు మౌలిక అంశాలన్నాడు. బుద్ధుని వాలే మహావీరుడు కూడా జన్మజన్మలనుండి తీరని కోరికల సముదాయంవల్ల మానవుని ఆత్మ బందీయైందన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చాడు. వర్ధమానుడు ప్రతిమానవుడు నిరంతర కృషి ఫలితంగా ఈ బంధనాల నుండి విముక్తుడు కావచ్చునని, అదే ఆత్మ  
+77
+యొక్క అంతిమ మోక్షమనీ అన్నాడు. ఫలితంగా మానవ ఆత్మ స్వచ్ఛమైన ఆత్మ అవుతుందన్నాడు. మహావీరుని బోధనలను రత్నత్రయ లేక, త్రిరత్నాలు అన్నారు. అవే సమ్యక్ విశ్వాసం, సమ్యక్ జ్ఞానం, సమ్యక్ విధి నిర్వహణ లేక పని. బుద్ధునిలా కాక ఉన్నత ధార్మిక స్థితి అయిన కైవల్యం పొందుటకు తీవ్రమైన సన్న్యాసం స్వీకరించి, ఆహారం మానివేసి శరీరాన్ని శుష్కింప చేసుకోవాలన్నాడు. ఇతనికి కూడా భగవంతుడు లేదా అత్యున్నతుడైన సృష్టికర్త మీద విశ్వాసం లేదు. ఇతడు ప్రపంచం ఒక శాశ్వతమైన అభివృద్ధి, క్షీణతల పద్ధతుల్లో నడుస్తుందన్నాడు. ఇతడు కూడా వేదాల ఆధిపత్యాన్ని బ్రాహ్మణుల ఉన్నత స్థానాన్ని ప్రశ్నించాడు. ప్రతి వస్తువు (జీవించేది, జీవించనిది)కు ఆత్మ వుంటుందని, ప్రతి వస్తువు బాధను, నొప్పిని అనుభవిస్తుందని బోధించాడు. గృహస్థులకు, సన్న్యాసులకు ఒక నైతిక నియమావళిని రూపొందించి, అమలు చేయమన్నాడు. ఇరువురూ ఐదు ప్రతిజ్ఞలు అమలు చేయాలన్నాడు. అవే అహింస, దొంగతనం చేయకుండుట, వ్యభిచారం చేయకుండుట, వస్తువులపై వ్యామోహం లేకుండా ఉండటం, నిజం మాత్రమే మాట్లాడుతూ జీవించడం. గృహస్థు ప్రతి దినం అతిథులకు, అభ్యాగతులకు భోజనం పెట్టాలని బోధించాడు. మహా వీరుడు అహింసకు ఎంతో ప్రాధాన్యం ఇవ్వటంవల్ల జైనులు వ్యవసాయం చేయరు. ఆ ప్రక్రియలో క్రిమికీటకాలు, చిన్నచిన్న మొక్కలు నాశనమవుతున్నాయన్న విశ్వాసం దీనికి కారణం.
+ప్రచారంలోనున్న సంప్రదాయం ప్రకారం మహావీరుని బోధనలన్నిటిని 14 భాగాలుగా క్రోడీకరించారు. వాటిని పుర్రాలు అన్నారు. మొదటి జైన సభ పాటలీపుత్రంలో జరిగింది. స్థూలభద్రుడు జైన బోధనలను 12 అంగాలుగా విభజించాడు. జైనులు శ్వేతాంబరులు, దిగంబరులుగా విభజింపబడ్డారు. వల్లభిలో జరిగిన రెండవ సభలో, కొన్ని అంశాలు అదనంగా చేర్చబడ్డాయి. వాటిని పుర్రాలలోని ఉపభాగాలన్నారు. మహావీరుని ముఖ్య శిష్యులు పదకొండు మందిని గాంధారలు అన్నారు. వారిలో ఒకడైన ఆర్య సుధామ మహావీరుని అనంతరం జైన సంఘం యొక్క తేర లేక ప్రధాన బోధకుడైనాడు. బ్రాహ్మణీయ మతంతోపాటుగా అవైదిక శాఖలు సమాంతరంగా విలసిల్లి, వైదిక, అవైదిక మతాలు ఒకదానినొకటి ప్రభావితం చేసుకున్నాయి. గమనించవలసిన మరో అంశం, ప్రతి మతం ప్రాంతాన్ని బట్టి లేదా నాయకుణ్ణి బట్టి భిన్న భిన్న శాఖలుగా చీలిపోయాయి. ఈ చీలికకు కారణం భారత దేశం విశాల భూభాగం కావటం, పర్యావరణ, భౌగోళిక భిన్నత్వం అయి యుండవచ్చు. అదే అంశాన్ని ఈ నాటి రాజకీయ, సాహిత్య, కళారంగాలలో కూడా చూడవచ్చు.
+ 
+78
+ఈ అవైదిక మత శాఖల బోధనలు ఆనాటి సమకాలీన ఆలోచనా స్రవంతిని, దృక్పథాన్ని చేసే పనులను విశేషంగా ప్రభావితం చేశాయి. ఆవిధంగా సామాజిక సమానత్వ లక్ష్యం సాధించవలసిన ధ్యేయం అయింది. పుట్టుకతో సంబంధం లేకుండా ఈ మత శాఖలలోకి ప్రవేశాన్ని ఈ మతాలు అందరికీ అందుబాటులోకి తీసుకురావటంతో ఇవి అందరినీ ఆకర్షించాయి. ఆనాటినుండి సామాజిక సమానత్వ సాధన లక్ష్యంగా అనేక మత ఉద్యమాలు చోటుచేసుకున్నా అది అందని ద్రాక్షపండుగానే మిగిలిపోయింది. ఒక సిద్ధాంత చట్రంగా ఆ భావన ఆమోదయోగ్యమైన, బలమైన సంప్రదాయ ఆచరణతోపాటుగా ప్రత్యేక హక్కులు అనుభవిస్తున్న వ్యక్తులు, సామాజిక శక్తుల ప్రాబల్యంవల్ల సామాజిక సమానత్వ భావన ఇంకా వాస్తవంగా ఆచరణలోకి రాలేదు. స్త్రీలకు బౌద్ధ సంఘంలో సభ్యత్వం ఇవ్వటంతో వారి స్థాయి పెరిగింది. ఈ అవైదిక మతాలు వర్తక, వ్యాపార, వృత్తి వర్గాల వారికి సామాజిక సంస్కార స్థాయి ఆచరణలో సముచిత స్థానం ఇవ్వటంవల్ల వర్తక, వ్యాపారాలతోపాటు వృత్తిపనివారల ఉత్పత్తులు పెరిగాయి. కనుకనే వర్తక, వ్యాపార రహదారి మార్గాలలో నిర్మించబడ్డ స్థూపాలను, చైత్యాలను, విహారాలను ఆ వర్గాలవారు ఆదరించారు. మాతృ భాషలలో బోధనలు జరగటంచే ప్రాకృత, పాళి, అర్ధ మాగధి భాషలు అభివృద్ధి చెందాయి. ఈ అవైదిక మత ఆలోచనా స్రవంతి ప్రజలలో ఆలోచనను పెంచి వారిని చైతన్యవంతులను చేసి, ప్రశ్నించటం, తిరగబడటం, తమ హక్కుల కొరకు పోరాడే తత్త్వం పెంచుకోవాలన్న భావాన్ని పెంచాయి. అయితే ఈ ధోరణి కాలక్రమంలో అనేక ఆటుపోట్లకు గురైంది.
+భారతదేశంలో విభిన్న కులాల్లో, విభిన్న ప్రాంతాలలో సమాంతరంగా అన్ని మతాలు, ఆచారాలు, సంప్రదాయాలు, విశ్వాసాలు విలసిల్లుతూ వచ్చి అన్నిటిపై ఆయా కాలాల్లో కొన్ని రకాలైన పరస్పర ఆదాన ప్రదానాలకు గురయ్యాయన్నది గుర్తించు కోవలసిన సత్యం. కాలక్రమంలో చతుర్ వర్ణాలు బహుళ జాతులకు, ఉపజాతులకు, కులాలకు, ఉప కులాలకు దారిదీశాయి. వీటి స్థాయులలో మార్పులు వచ్చేందుకు జాతి స్థాయిలో ఊర్ధ్వచలనం కూడా చోటు చేసుకుంది. వివక్ష ప్రచారంలోను, ఆచరణలోను ఉన్నప్పటికీ ఆనాటి సామాజిక, మత భావాలలో సర్దుబాటు తత్వం, ఘర్షణ, సమ్మిళితమయ్యే స్వభావంకూడా చోటుచేసుకున్నాయి. వైదిక సాహిత్యం, బౌద్ధ సాహిత్యం ఆనాడు సామాజిక వ్యవస్థలో చోటుచేసుకున్న ధోరణులకు చక్కని ఉదాహరణలుగా చెప్పుకోవచ్చు. ఆనాటి సమాజంలో ఒక ప్రక్కన సంప్రదాయ ధోరణులు బలంగా, స్థిరంగా నాటుకొని వుండగా, సామాజిక సమానత్వం, సామాజిక న్యాయం దిశగా వీస్తున్న గాలులు కొంత కదలికను తీసుకు వచ్చాయిగాని, అవి  
+79
+ప్రభంజనంలా మారి, పునాదులను పెకలించి మౌలిక మార్పులు తీసుకురాలేక పోయాయి. ఈనాటికి మనం ఆ దిశగా వడిగా అడుగులు వేస్తూ ఉన్నాం. అయినా ఆ గమ్యం ఇంకా సుదూరంలోవుంది.
+ఆర్థిక రంగంలో భారతదేశం ఈ కాలంలోనే మార్కెట్ ఆర్థిక వ్యవస్థవైపు ప్రయాణం సాగించటం మొదలుపెట్టింది. అదనపు వస్తు ఉత్పత్తి, నాణేల ఉపయోగం ఈ ప్రక్రియను ముందుకు తీసుకుపోయి పట్టణీకరణ, నగరీకరణ ప్రక్రియను వేగవంతం చేసాయి. ఫలితంగా ఒక నూతన సామాజిక ఆవిష్కరణకు సుస్థిరమైన పునాది వేయబడింది. ఈ నూతన సామాజిక రూపంలో పురోహిత, క్షత్రియ, సామూహిక వర్గాలతోపాటు వ్యాపార, వృత్తి సమూహాలు కూడా సామాజిక అంతస్తుల దొంతరలో ఉచిత స్థానం సంపాదించుటకు పోటీ పడటం ఆరంభమయింది. ఇది ఒక నూతన చారిత్రిక మార్పు. ఆ మార్పుతోపాటు ఏ సమూహానికి ఆ సమూహం తన అస్తిత్వ రక్షణకు ముందుకు వచ్చింది. అధికారంలో ఉన్న సామాజిక వర్గాలు తమ అధికారం నిలబెట్టుకొనేందుకు చట్టాలు, ధర్మాశాస్త్రాలను ఆధారం చేసుకుంటున్న సమయంలోనే, మగధ రాజ్య అవతరణ, అలెగ్జాండర్ దండయాత్రలు చోటు చేసుకొని, భవిష్యత్ భారతదేశ చారిత్రిక మార్పులకు శ్రీకారం చుట్టాయి. ఆ పరిణామాలను మనం ముందు పుటలలో చదవబోతున్నాం.
+ 
+80
+7వ అధ్యాయం ప్రాథమిక రాజ్యావతరణ - మౌర్య యుగం
+మౌర్యుల పాలనాకాలం భారతదేశ చారిత్రిక గమనంలో ఒక ముఖ్య దశ. ఈ కాలంలోనే రాజ్య వ్యవస్థ ఒక వ్యవస్థ రూపం తీసుకొని, భవిష్యత్ తరాలకు మార్గదర్శకమైంది. పదహారు మహాజనపదాలలో ఒకటైన మగధ క్రీ.పూ. నాల్గవ శతాబ్దంనాటికి, మిగిలిన మహాజన పదాలను ఆక్రమించి, తన రాజ్యాధికార భూభాగ విస్తీర్ణాన్ని పెంచుకొని మహా మగధగా రూపొందింది. ఈ పరిణామమంతా క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దం, క్రీ.పూ. 4వ శతాబ్దం మధ్య కాలంలో జరిగిందని ఇంతకు ముందు అధ్యాయంలో చదువుకున్నాం. కోశాంబి అన్నట్లు ఈ రెండు శతాబ్దాల గురించి తెలియచెప్పే ఆధారాలు కాని, స్పష్టమైన తేదీలు సంవత్సరాలు తెలిపే శాసనాలు కాని దురదృష్టవశాత్తు దొరకలేదు. కనుకనే కాల నిర్ణయ నిర్ధారణ సమస్యాత్మకమైంది. కాల నిర్ణయం సాపేక్షికమేకాని, కచ్చితం కాలేకపోయింది. కాని క్రీ.పూ. 327లో పంజాబ్ పై అలెగ్జాండర్ చేసిన దండయాత్ర ఆధారంగా ఒక కచ్చితమైన కాలగణన వీలైందన్న ఒక అభిప్రాయముంది.
+అయితే అలెగాండర్ దండయాత్ర భారతీయుల జీవనం మీదగాని, సంస్కృతిపైగాని నాలుగు కాలాలు నిలిచే ప్రభావాన్ని చూపించలేదు అన్నది సత్యమే కాని ఆ సంఘటన కచ్చితమైన తేదీలతో బాటు ఉల్లంఘించటానికి వీలుకాని విషయ సూచనాత్మక చట్రాన్ని అందిస్తున్నది అన్నది కోశాంబి అభిప్రాయం. దీనిని దండయాత్రకు బదులుగా దాడి అని పిలవటం మంచిది. మగధ భారత ఉపఖండంపై విజయం సాధించటాన్ని వేగవంతం చేయటం ఈ దాడి ఫలితంగా పేర్కొనవచ్చు. అలెగ్జాండర్ తన దాడిలో ఆనాటి అనేక తెగలను నాశనం చేయటం ద్వారా, మౌర్య వంశ స్థాపకుడైన చంద్రగుప్తుని పనిని తేలిక చేశాడు. ఆవిధంగా మగధ బలపడి, ఒక మహాజనపదమై భారతదేశ చరిత్ర, సంస్కృతి గమనంలో ఒక కొత్త శకానికి  
+81
+నాంది పలికింది. చరిత్రను ఒక ప్రక్రియగానే కాక నిరంతర సంధియగాలతో నిండి ఉన్నదని భావించినట్లయితే ఈ కాలం కూడా అతి ముఖ్యమైన మార్పులతో నిండిన యుగ సంధి కాలం. ఈ కాలంలో మనం గమనించే ముఖ్యమైన మార్పు రాజ్య పూర్వయుగ సమాజం నుండి రాజ్య వ్యవస్థా స్థాయికి, గ్రామాన్నుండి పట్టణీకరణానికి, యజ్ఞ సంస్కారం నుండి వైయక్తిక ధ్యాన పద్ధతికి, మౌఖిక సంప్రదాయం నుండి లిపికి, పత్రాలను లిఖితం చేసే శాశ్వత సంప్రదాయానికి దారి తీసింది, తత్త్వ శాస్త్రం, విజ్ఞాన శాస్త్రం, వాఙ్మయాలలో విలువైన ఆలోచనాధోరణులకు నాంది పలికింది. నిర్ణీతమైన తూకంతో లోహాలతో నాణెములను ముద్రించి, వాటికి చట్టపరమైన రాజకీయ ఆధికారిక గుర్తింపు నివ్వటంవల్ల వస్తు వినిమయం పెరిగి వర్తక, వాణిజ్యాల పెరుగుదలకు కారణమయింది. ఆనాటి భారతీయ సమాజపు భౌతిక, మేధా వాతావరణాన్ని ప్రభావితం చేసిన కారణాలు, అంశాలు పైన పేర్కొన్నవే. మగధ మహాజనపదం శక్తిమంతమైన జనపదంగా రూపొందుటకు దాని భౌగోళిక స్వరూపం, లభ్యమైన లోహ వనరులుతో పాటుగా, గంగా నదీ పరీవాహ ప్రాంతంలోని సారవంతమైన భూములు, వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు పెంచుకోవటానికి ఉపయోగించిన ఇనుప పనిముట్లు ఎంతగానో సహాయపడ్డాయి. పెరిగిన అదనపు ఉత్పత్తులు మగధ రాజ్య వ్యవస్థ నిర్వహణకు అవసరమైన సంపదను పన్నుల రూపంలో వసూలు చేయుటకు పెరుగుతున్న సైనిక, ఉద్యోగ స్వామ్య అవసరాలు తీర్చుకొనుటకు ఉపయోగపడ్డాయి. పట్టణీకరణ ఫలితంగా ఏర్పడిన నూతన పట్టణాలు, నగరాలు, లోహం ద్రవ్య వినియోగం, వర్తక, వాణిజ్యాలు విస్తృత స్థాయిలో పెరుగుటకు సహాయపడ్డాయి. అంతేకాక మౌర్యులు పెద్ద స్థిర సైన్యాన్ని ఏర్పరుచుకోగలిగారు. ఏనుగులను అధిక సంఖ్యలో సైన్య అవసరాలకు వాడటం, కోటలు, దుర్గాలు నిర్మించటం, తమను తాము రక్షించుకోవటానికి, శత్రువును దెబ్బతీసేందుకు అవసరమైన ఆయుధాలను ఇనుముతో తయారు చేయటం సులభమై తమ భూభాగాల విస్తీర్ణ వ్యాప్తికి యుద్ధాలను ఎంచుకోవటానికి వారిని ప్రోత్సహించాయి. ఈ నేపథ్యంలోనే క్రీ.పూ.-544 - క్రీ.పూ. 430 మధ్య కాలంలో మగధను పాలించిన హర్యంక వంశస్థులైన బింబిసార, అజాత శత్రువులు మగధ జనపదాన్ని సుస్థిరం చేయగా, శిశునాగులు అవంతి, వత్స కోసల రాజ్యాలను క్రీ.పూ. 430-క్రీ.పూ. 321 మధ్య జయించి కొత్త భూభాగాలను చేర్చారు. క్రీ.పూ. 364–క్రీ.పూ. 321 మధ్య పాలించిన నందులు పాంచాలులను, కాశీని, హైహయులను, కళింగులను, అశ్మకులను, కురులను, మైథిలీలను, శూర సేనులను, వీతిహెూత్రులను, ఓడించారని పురాణాలు  
+82
+తెలుపుతాయి. పౌరాణిక మహారాష్ట్ర కర్ణాటకాలలో కొంత ప్రాంతాన్ని కళింగను పాలించారని అంగీకరించవచ్చు. గ్రీకు రచయితలు కూడా నందులు గంగా ప్రాంతాన్ని తూర్పు భారత దేశాన్ని పాలించారని చెబుతారు. నందులను నిర్మూలించి చంద్రగుప్త మౌర్యుడు మౌర్య వంశాన్ని మౌర్య యుగాన్ని క్రీ.పూ. 321లో స్థాపించాడు. మౌర్యుల పాలనలోనే సామ్రాజ్య భావన అనే విత్తనం నాటబడి, పోషించబడి, ఫలవంతమై భావి తరాలకు సాధించుకోవలసిన ఆదర్శమైంది. రొమిలాథాపర్ మౌర్య రాజ్య వ్యవస్థను మహానగర వ్యవస్థ (మెట్రోపాలిటన్ స్టేట్) అన్నారు.
+మౌర్య రాజ్య స్థాపనానంతర కాలగమనంలో వివిధ వంశాలలో భారత ఉపఖండంలో రూపు దిద్దుకొన్న పరిణామాలను తెలుసుకొనుటకు వివిధ రకాలైన ఆధారాల సంఖ్య పెరిగింది. ఆ ఆధారాల్లో లిఖిత ఆధారాలు, దేశీయ, విదేశీయాలు ఉన్నాయి. బౌద్ధుల మౌలిక మత ఆధారాలైన త్రిపిటకములు, జాతక కథలు, దివ్య వాదన, మహా వంశ, దీప వంశాలు, జైన మత గ్రంథాలైన అచరంగ సూత్ర, సూత్రకృతన, గ్రీక్, లాటిన్ భాషలలోని గ్రంథాలు, పూర్తిగా దొరకకపోయినా, స్ట్రాబో, డియోడోరస్, అరియన్ ల గ్రంధాలలో పేర్కొన్న మెగస్తనీస్ ఇండికాలోని అంశాలు, కౌటిల్యుని అర్థశాస్త్రం, నాణేలు, శాసనాలు, పురావస్తు అవశేషాలు పూర్వ మౌర్య యుగంలోను, మౌర్య యుగంలోని యుగసంధి పరిణామాలను వివరించి, ఆ కాలంలో చోటు చేసుకొన్న విశేషాలను పునర్నిర్మించేందుకు ఎంతగానో సహాయపడతాయి.
+మౌర్య వంశ స్థాపకుడైన చంద్రగుప్త మౌర్యుని పుట్టు, పూర్వోత్తరాలు తెలిపే కచ్చితమైన, నిర్ధారితమైన ఆధారాలు ఇంతవరకు దొరకలేదు. చంద్రగుప్తుని తొలికాలం గురించి కూడా నిర్ధారితమైన సమాచారం లేదు. మౌర్య అన్న పేరు నెమలి తెగ చిహ్నాన్ని సూచిస్తుంది కాబట్టి వీరు ఆర్యులు కాదని కోశాంబి అభిప్రాయం. ఈ మౌర్య అన్న పదం పాళీ భాషలో మోరియగా పిలువబడింది. చంద్రగుప్తుడికి రాజ్యం సంపాదించుటలో, రాజ్యాన్ని నిలబెట్టుకోవటంలో కౌటిల్యుడు మార్గదర్శిగా, ఉపదేశకుడుగా వ్యవహరించడాన్ని సంప్రదాయం తెలుపుతుంది. ఈ విషయాన్నే దగ్గర సమకాలీనమైన బౌద్ధ, జైన గ్రంథాలు, క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దానికి చెందిన విశాఖదత్తుని ముద్రారాక్షస నాటకం సమర్థిస్తున్నాయి. గ్రంథానికి, గ్రంథానికి చంద్రగుప్తుని పుట్టుక, కుల అంతస్తు వివరాలు భిన్నంగా ఉన్నాయి. బౌద్ధ గ్రంథాలు అతడిని శాక్యులతో సంబంధమున్న మోరియా తెగకు చెందిన క్షత్రియుడని పేర్కొన్నాయి. ఈ విధంగా పేర్కొనడానికి కారణం ఆ తెగ వారికి ఉన్నత అంతస్తు ఇచ్చేందుకు అయివుండొచ్చు.  
+83
+కాని బ్రాహ్మణీయ ఆధారాలు మౌర్యులు శూద్రులని, అవైదిక మతాభిమానులని పేర్కొంటాయి. బహుశా దీనికి కారణం మౌర్య పాలకులందరూ ఏదో ఒక అవైదిక మతాన్ని అభిమానించటం అయి ఉండవచ్చు. పురాణాలు నందులు, వారి అనంతర పాలకులు శూద్రులని తెలుపుతూ, సూర్య, చంద్ర వంశ క్షత్రియలకు వీరు భిన్నమైన వారని పేర్కొంటాయి. పాలక వంశ సామాజిక అంతస్తు స్థాయిలో చోటుచేసుకున్న ఈ మార్పు రాజ్యావతారణానికి సంబంధించినట్లు కనపడుతుంది. రాజ్య వ్యవస్థ రూపు దిద్దుకుంటున్న ఈ కాలంలో రాజకీయాధికారం అన్ని వర్ణాల వారికి అందుబాటులో వుంచబడి వుండవచ్చు. రక్త సంబంధ బంధుత్వంపై అధారపడిన గణ వ్యవస్థకు భిన్నమైంది ఈ రాజ్యావతరణ.
+ఈ సందర్భంలో భారతదేశంలో చోటు చేసుకొన్న రాజ్యావతరణ ప్రక్రియను గురించిన విభిన్న దృక్పథాలను తెలుసుకుందాం. రాజకీయ భావజాల పరంపరలో కాలాన్ని ఆర్థిక, సామాజిక వాతావరణాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని కొన్ని మార్పులు, చేర్పులు చేసినా, కొనసాగింపు ధోరణి కూడా చోటుచేసుకుంది.
+నాలుగు దశాబ్దాలుగా చారిత్రిక పునర్నిర్మాణ ప్రక్రియ రాజ్య భూభాగం, రాజ్య విధానాలు, రాజ్యం నిర్వహించిన పాత్ర అనే అంశాల చుట్టూ పరిభ్రమించింది. ఆర్.జి. గెటెల్ అనే రాజనీతి శాస్త్రజ్ఞుని అభిప్రాయం ప్రకారం ప్రాచ్య ప్రపంచం సృష్టించిన రాజ్య వ్యవస్థ సర్వ సాధారణంగా మతపరమైన నియంతృత్వ రాజరిక వ్యవస్థ. ఈ నియంతృత్వ రాజ్యాధికారానికి అనుమతినిచ్చింది యుద్ధ విజయం, మతం. కొద్ది కాలం తరువాత, బి.కె. సర్కార్ అనే భారతీయ చరిత్రకారుని అభిప్రాయం పై ఆధారపడి గెటెల్ మిగిలిన ప్రాచ్య రాజకీయ వ్యవస్థలతో పోలిస్తే, హిందూ రాజ్యాలు భిన్నమైనవన్నాడు. భారత దేశ స్వాతంత్ర్యానంతర చరిత్ర రచనా పద్ధతి కాలం వరకు చరిత్రకారుల దృక్పథాలను, అభిప్రాయాలను ఇదే బాగా ప్రభావితం చేసింది. భారతీయ సంస్కృతికి మతం ప్రధాన సంకేత మన్నాడు, టాయన్ బీ. అరబిందో నుండి పాండే వరకు, అందరూ భారతీయ సంస్కృతికి మతమే మూలాధారమన్నారు. ఆనంద కుమారస్వామి, జె. గోండా, జె.సి. హిస్టర్ మన్, ఐ.డబ్ల్యు. మాబెట్ లు కూడా తొలి కాలంనాటి రాజ్య వ్యవస్థ పవిత్రతా భావప్రభావం ఎక్కువ ఉందన్నారు. భారతీయ రాజరిక భావనలు దైవ సమర్పణ సంస్కారాల నుండి రావటమనేది బ్రాహ్మణీయ ఆధారాలు నొక్కి చెప్పటం, కుమారిలభట్టు రాజధర్మాన్ని కోరుకోదగిన అలౌకిక ఆనందాన్నిచ్చేది రాజ్యమని నిర్వచించటమే దానికి కారణం. కె.వి.రంగస్వామి అయ్యంగార్ స్మృతుల ప్రకారం అన్ని చట్టాలు మౌలికంగా మత స్వభావం  
+84
+కలిగి ఉన్నాయి అంటాడు. ఈ మధ్య కాలంలో పాలకుడు నిర్వహించిన సంస్కార విధులనుబట్టి తొలి భారతదేశ రాజ్య వ్యవస్థ మత స్వభావం కలిగి వుందని బర్టన్ స్టెయిన్,ఏ, సౌత్ హాల్ లు అభిప్రాయపడ్డారు. జి.డబ్ల్యు స్పెన్సర్, హెచ్ కుల్కే, యస్. కె. పాండాలు, పాలక వంశాలు మత సంస్థలను పోషించికాని, సంస్కారాలలో మమేకమై కాని తాము కొత్తగా సంపాదించుకొన్న అధికారాన్ని లేదా తగ్గిపోతున్న తమ అధికారాన్ని చట్టబద్ధం చేసుకొన్నాయన్నారు. తొలి దశలో భారతదేశ రాజకీయ, న్యాయ పద్ధతుల్లో మతం ప్రధాన పాత్ర నిర్వహించింది కాని మతమే అధికారానికి అనుమతినిచ్చి పెరగనిచ్చిందన్న అభిప్రాయం సరైందికాదు. దీన్ని సమర్థిస్తూ బి.డి. చటోపాధ్యాయ, కె.యమ్. శ్రీమాలీలు మతం చట్టబద్ధం చేసే కారకంగా పనిచేసినా, చట్టబద్ధత అనేది ఒక సంక్లిష్టమైన ప్రక్రియ అని, రాజనీతి తత్త్వజ్ఞులలోను, చరిత్ర కారులలోను భారత ఉపఖండమంతా ఒక రకమైన రాజ్య వ్యవస్థ ఉండటమే కాక, వేదకాలం నుండి బ్రిటిష్ పాలనాకాలం వరకు ఆ రాజ్య వ్యవస్థ మార్పు లేకుండా కొనసాగిందన్న నమ్మకం కూడా ఉంది. ఈ అభిప్రాయాన్ని ఖండిస్తూ భట్టాచార్య రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావం ఎల్లప్పుడు మౌలిక మార్పులకు గురైందని, అదే విధంగా వ్యవస్థీకరణ నమూనాలోను, ఆధికారిక చట్టం విషయంలోను మార్పులు పొందిందని వాదించాడు. తొలి చారిత్రిక కాలానికి సంబంధించి రాజకీయ అధికార వ్యవస్థలో మూడు రకాలైన నమూనాలున్నాయన్నాడు. అవి (1) రాజ్య ఆవిర్భావానికి పూర్వపు దశ, (2) కేంద్రీకృత రాజ్యం, (3) ఫ్యూడల్ వ్వవస్థా విధానం. యుగ సంధి గమనంలో ఈ చారిత్రిక దశలలో ఒక దానిపై మరొకదాని ప్రభావముంటూ వచ్చిందని, అవి వేటికవే ప్రత్యేకమైన తరగతి పెట్టెలు కావని అన్నాడు.
+సర్వసాధారణంగా రాజ్యావతరణకు, వ్యవసాయాభివృద్ధికి మధ్య సంబంధ ముందని గుర్తించారు. రాజ్యావతరణ అనేది ఒకే విధంగా గాని, ఒకే సందర్భం దృష్టిలో పెట్టుకొని గాని వివరించబడలేదు. రాజ్యావతరణ రాజ్యానికి పూర్వమున్న సమాజపు పరిణామంగా కాని, అంతకు పూర్వం రాజ్య వ్యవస్థ లేని ప్రాంతాలకు రాజ్య వ్యవస్థ విస్తరించటంగా కాని, ముక్క చెక్కలైన రాజ్య వ్యవస్థను తిరిగి చిన్న చిన్న భూభాగాలను గట్టిగా కలిపి ఒక రాజ్యంగా రూపొందించటంగా కాని భావించబడింది. ఈ పై వివరణల్లో మొదటి, రెండవ వివరణలతోనే మనకు సంబంధముంది.
+భారత దేశం రక్త సంబంధ బంధుత్వ సామాజిక వ్యవస్థ నుండి రాజ్యావతరణ దిశగా ప్రయాణం సాగించిందన్న విషయం మనకు సుపరిచితం. తొలి రాజ్య వ్యవస్థ  
+85
+పచ్చని చెట్లతో నిండి, సమృద్ధిగా నీరు దొరికే నదీ పరీవాహక మైదానాలలో పుట్టి వ్యవసాయం కొరకై ఆ నీటి సరఫరా నియంత్రణ అవసరం అవటంవల్ల విట్టో ఫాగర్ ప్రతిపాదించిన ప్రాచ్యనిరంకుశ విధానానికి రూప కల్పన చేయబడిందన్న అభిప్రాయముంది. విట్టోఫాగర్ ప్రతిపాదనను, ప్రాచ్య నిరంకుశ విధాన పద్ధతిని ఇర్ఫాన్ హబీబ్ వ్యతిరేకించాడు. తొలి రాజ్య వ్యవస్థ వ్యవసాయాభివృద్ధికి అనుకూలంగా ఉండే కొన్ని ప్రాంతాలలో మొదలై, ఫలితంగా రూపు దిద్దుకొన్న ఆర్థిక, సామాజిక, రాజకీయ ప్రక్రియలవల్ల రక్త సంబంధ బంధుత్వ గణరాజ్యాలు రాజ్యాలుగా మార్పు చెందాయి. ఈ ప్రక్రియ దేశమంతటా అన్ని ప్రాంతాలలో అన్ని సమాజాలలో ఒకేవిధంగా జరిగి ఒకే విధమైన పరిణామం చోటు చేసుకోలేదు. కొన్ని సమాజాలు వేట, ఆహారసముపార్జన, పశు పోషణ దశలో నుండగా, కొన్ని వ్యవసాయిక సమాజాలై నూతన రాజ్య వ్యవస్థకు నాంది పల్కాయి. ఫలితంగా భారత దేశ చరిత్ర అంతా స్థిర నివాసమేర్పరచుకొని వ్యవసాయంపై ఆధారపడిన సమూహాలకు, వేట, ఆహార సముపార్జన చేస్తూ అడవి సరిహద్దులలో నివసించేవారికి మధ్య నిరంతరం ఘర్షణతో కూడిన ఆందోళన చోటుచేసుకోవటం గమనించగలం. వాఙ్మయంలో పేర్కొనబడ్డ రాక్షసులు స్థిరనివాసులైన వ్యవసాయదారులతో ఘర్షణపడిన ఆటవిక సమూహాలై వుండవచ్చు. రాజ్యావతరణ ప్రక్రియను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే, స్థిరనివాసులైన సమూహాల రక్షణ అవసరమే రాజ్య విస్తరణ ప్రక్రియకు తగిన స్ఫూర్తినిచ్చిందని అంగీకరించవచ్చు. ఇతిహాస కావ్యమైన మహాభారతంలోని శాంతిపర్వం, బౌద్ధ సాహిత్యాలు ఒకానొకప్పుడు పాలనాధికారం ఉన్నవాడు లేడని, రాజు అనబడేవాడు లేడని, బలవంతం లేదని, బలవంతం చేసేవాడు లేడని, ప్రజలే తమ చుట్టు ప్రక్కల ఉండేవారి బాగోగులు చూసేవారని, అందుకు కారణం వారందరు ప్రక్క ప్రక్కన ఉండేవారమన్న భావనే అని స్పష్టంగా వివరిస్తాయి. అయినప్పటికి, సుస్థిర ఆవాసాల్లో నివసిస్తున్న వారిని అడవులలో నివసించేవారు నిరంతరం కలత పెడుతుండటం వల్లా, ఆరాచక పరిస్థితులనుండి ప్రజలను రక్షించవలసిన ఆవశ్యకత పెరగటం వల్లా రాజ్య వ్యవస్థ ఆవిర్భావం తప్పనిసరి అయింది. అందుచే పాలకుని ప్రధాన విధి ప్రజలను రక్షించి, పాలించటం అయింది. ప్రాచీన చట్టాల నిర్మాతలైన మను, నారద, బోధాయన, గౌతమ, ఆపస్తంబులు, కూడా ఇదే భావనను బలంగా ధ్వనింప చేసి, రాజు ఆజ్ఞలను ధిక్కరించిన వారిని శిక్షించే అధికారం ఇచ్చాయి. కనుకనే అన్ని ధర్మాలు రాజ ధర్మంలో సమ్మేళనం చెందుతాయని శాంతి పర్వం తెల్పగా దండనీతి అమలుపరచే అధికారం పాలకుడికి లేకపోతే సామాజికవ్యవస్థ ఛిన్నాభిన్నమైపోతుందని  
+86
+వన పర్వం స్పష్టం చేస్తుంది. బౌద్ధ మత గ్రంథాలు కూడా (దీఘనికాయ, మహావస్తు) రాజ్యావతరణకు ఆధారం సామాజిక ఒడంబడిక అంటాయి. కాలక్రమంలో పాలకుని అధికారాలు, విధులు పెరిగాయి. ఋగ్వేద కాలంలో గణపతి, గణ రాజ్యం అన్న పదాలు కనపడతాయి. వీరి విధి గణాన్ని గణ పశు సంపదను బయటి శత్రువుల దాడి నుండి కాపాడటం కాగా, ఋగ్వేదానంతర కాలానికి గణనాయకుడు రాజై, క్రీ.పూ. 6వ శతాబ్దం నాటికి మహా బలవంతుడైనాడు. అనంతర వేద కాలంలోనే సార్వభౌముడైన చక్రవర్తి పాలనా కాలం అన్న భావనతో పాటుగా, రాచరిక వ్యవస్థకు ఒక విధమైన దైవత్వపు ఆపాదన ఛాయలు చోటు చేసుకున్నాయి.
+అప్పటి నుండి రాజ్య భావన రాజ్య వ్యవస్థ చుట్టూ పరిభ్రమిసూ, భూభాగ భావనతో ప్రబలంగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. రాజ్య వ్యవస్థ నిర్ణీత సరిహద్దులలోని భూభాగాల్లోన్ని వారందరిలో కలసికట్టుగా ఉండే భావం పెంచింది. అయితే ఆ కలుపుగోలుతనం పరిపాలక, సామాజిక, సాంస్కృతిక స్థాయిల్లోకి పూర్తిగా ఇంకలేదు, దీనికి కారణం విధేయత, ఆ గణానికి చెందిన వారమన్న భావన స్థానికం కావటమే. అప్పటికే అస్తిత్వ భావన బలంగా చోటు చేసుకున్నదని ప్రసేనజిత్ మాటలవల్ల తెలుస్తుంది. “యజమాని క్షత్రియుడు, నేను క్షత్రియుణ్ణే. యజమాని కోసల దేశస్థుడు, నేను కోసల దేశస్థుడనే. కురు ధర్మ జాతకం కురు సంస్కృతిని నొక్కివక్కాణిస్తుంది. ఆవిధంగా కుల, భూభాగ, భాషా అస్తిత్వ భావాల ప్రాబల్యాన్ని రాజ్యవ్యవస్థపై జరిగే చర్చలో గమనించాలి”. శిబేష్ భట్టాచార్య అభిప్రాయం ప్రకారం రాజ్య సరిహద్దు స్థానికం కాక విశాలం కావటంతో విభిన్న సంస్కృతుల వారిని కలుపుకునిపోయే చర్యలు అవసరమవుతాయి. అటువంటి రాజ్యంలో వృత్తులలో భిన్నత్వం, ప్రత్యేకతలు పెరుగుతాయి. రైస్ డేవిడ్స్, శ్రీమతి రైస్ డేవిడ్స్, ఫిక్, యస్.సి భట్టాచార్య, ఆర్.యస్ శర్మల అభిప్రాయం ప్రకారం అనంతర వేదకాలం నుండి మగధ రాజ్య విస్తరణతో పాటుగా, వృత్తుల, శ్రేణుల, వర్ణ జాతుల ప్రక్రియ పెరగటం కనబడుతుంది. రాజ్య వ్యవస్థ బలం, శక్తి రాజ్యంలోని భిన్న శక్తులను కలిపి ఉంచటంలో కనపడతాయి. ఈ విధంగా మౌర్య రాజ్యావతరణ ప్రక్రియ జరిగింది.
+చంద్రగుప్త మౌర్యుని సారథ్యంలో మౌర్య రాజ్య స్థాపనతో భారత ఉపఖండ చారిత్రిక గమనంలో నూతన శకం ఆరంభమైంది. మౌర్యవంశ స్థాపకుడైన చంద్రగుప్తుడు సామాజిక దొంతర క్రమంలో ఒక తక్కువ కులానికి, జాతికి, తరగతికి చెందిన అసమాన శక్తిసంపన్నుడైన సామాన్యుడు. వర్ణాశ్రమ నమూనా రాజ్యాధికారం 
+ 
+87
+క్షత్రియులకే పరిమితం చేసినా పరిపాలనా సమర్థత కలిగిన వారికెవరికైనా అధికారం చేపట్టే అవకాశమున్నదని ఆనాటి ధర్మం స్పష్టం చేస్తుంది. అలాకాకపోతే మగధ ప్రజలు వర్ణాశ్రమ నమూనాను ప్రక్కకు పెట్టి, అవైదిక భావ జాల ప్రభావంచే క్షత్రియుడు కాని వానిని పాలకునిగా అంగీకరించారని అనుకోవచ్చు. చంద్రగుప్తుడు మగధ రాజ్యాన్ని బలవంతంగా ఆక్రమించటం సాధారణం కాకపోయినా, అటువంటి పరిస్థితికి ఒకే ఒక ఉదాహరణ అయినా అది ఒక విప్లవాత్మకమైన చర్య అని అంగీకరించక తప్పదు.
+లభ్యమైన ఆధారాలన్నీ చంద్రగుప్తుడు నంద వంశ పాలకులలో చివరివాడైన ధన నందుణ్ణి సింహాసనం నుండి తొలగించి, క్రీ.పూ. 321లో మగధ సింహాసనం అధిష్టించాడని చెప్పినా, చంద్రగుపడు గ్రీకులను ఓడించి నందులను నాశనం చేసిన కచ్చితమైన సంవత్సరం తెలియదు. ఈ రెండు సంఘటనలు క్రీ.పూ. 321 పూర్వం జరిగి వుండాలని ఒక అభిప్రాయం చరిత్రకారులలో వుంది. చంద్రగుప్తుడు క్రీ.పూ. 303లో సెల్యూకస్ అనే గ్రీకు సైన్యాధిపతిని ఓడించాడు. ఈ విజయాన్ని బట్టి గంగా మైదానంలో మౌర్యులు సుస్థిర స్థానం సంపాదించారని చెప్పక తప్పదు. అనంతరకాలపు ఆధారాలను అనుసరించి, చంద్రగుప్తుడు పశ్చిమ భారత దేశాన్ని, దక్కన్ ను జయించాడని నమ్ముతారు. చంద్రగుప్తుడు జైనుడని, తన రాజ్యాన్ని త్యజించి భద్రబాహు అనే జైన భిక్షువుతో కలసి శ్రావణ బెళగొళకు వెళ్లి సల్లేఖన వ్రతం జరిపి, జైన పద్ధతిలో నిర్వాణం పొందాడని జైన సంప్రదాయం చెబుతుంది.
+చంద్ర గుప్తుని అనంతరం అతని కుమారుడైన బిందుసారుడు రాజ్యాధికారం చేపట్టాడు. ఇతడు క్రీ.పూ. 297లో సింహాసనం అధిష్ఠించాడు. ఇతనికి అమిత్రఘాత అన్న బిరుదుందని సంప్రదాయ ఆధారాలు తెలుపుతాయి. ఇతనికి సిరియాను పాలించిన సెల్యూకిడ్ పాలకునితో సంబంధాలున్నాయి. తరువాత కాలానికి చెందిన, 16వ శతాబ్దం నాటి తారానాథుని బౌద్ధ గ్రంథం అతని యుద్ధాలను వివరిస్తుంది. తమిళ సంగమ సాహిత్యంలో పేర్కొన్న మౌర్య రథాల చప్పుళ్ళు బిందుసారుని గురించేనని కొందరు చరిత్రకారులు భావిస్తున్నారు. అశోకుడు కళింగ యుద్ధానంతరం యుద్ధాలు నిలుపు చేయటంవల్ల, దక్కన్ లోను, మైసూర్ పీఠ భూమిలోను మౌర్యుల పాలన సుస్థిరంగా ఏర్పాటు చేసినవాడు బిందుసారుడేనన్న అభిప్రాయం కూడా కొంతమంది చరిత్రకారులలో బలంగా వుంది. బిందుసారునికి అమిత్రఘాత (శత్రు సంహారి) అన్న బిరుదున్నప్పటికి, అతను చంపిన శత్రువులు ఎవరో, ఎందుకు చంపాడో తెలియదు. బిందుసారుడు ఆజీవక మతశాఖాభిమాని. అశోకుడు సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించడానికి,  
+88
+బిందుసారుని మరణానికీ మధ్య మూడు లేక నాలుగు సంవత్సరాలు తేడా ఉన్నప్పటికీ బౌద్ధ సాహిత్యం బిందుసారుడు క్రీ.పూ. 273–272లో మరణించాడని తెలుపుతుంది. ఈ మధ్య కాలంలో సింహాసనం ఆశిస్తున్న బిందుసారుని కుమారుల మధ్య వారసత్వ యుద్ధం జరిగి వుండవచ్చనేది మరొక బలమైన అభిప్రాయం.
+తొలి భారత దేశ చారిత్రిక గమనంలో అశోకుడు పాలించిన మూడు దశాబ్దాల కాలం గురించి విస్తృతమైన ఆధారాలున్నాయి. అశోకుడు వేయించిన మేజర్, మైనర్ రాతి శాసనాలు, స్తంభ శాసనాలు అతని పరిపాలనా కాలపు పనుల గురించి వివరంగా తెలియపరుస్తాయి. అతని శాసనాల్లో మాస్కి సన్నతిలలో లభ్యమైన శాసనాలు తప్ప మరే ఇతర శాసనాలు అతనిని అశోకునిగా పేర్కొనలేదు. శాసనాలు అతనిని ప్రియదర్శి లేక దేవానాంపియ అని వర్ణిస్తాయి. 1837లో అశోకుని శాసనాలను పరిష్కరించిన జేమ్స్ ప్రిన్సెప్, వాటిని మిగిలిన శాసనాలతో సమన్వయం చేసి దేవానాంప్రియ అశోకుడేనని నిర్ధారించాడు. ఇదే బిరుదును సింహళ పాలకుడైన తిస్స ధరించాడని సింహళ చరిత్ర గ్రంథాలైన దీపవంశ, మహావంశలు, అనంతర కాలపు చరిత్రలు తెలుపుతాయి. క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దం నుండి మూడు వందల సంవత్సరాలు సింహళ పాలకులు ఈ బిరుదు ధరించారని తెలిపే ఆధారాలున్నాయి. ఇంకా అశోకుని అనంతర పాలకుడైన దశరథ కూడా ఈ బిరుదు ధరించాడు. పతంజలి మహాభాష్యంలో, జైన సాహిత్యంలో కూడా ఈ బిరుదు గౌరవ వాచకంగా వాడబడింది. యమ్.జి.యస్. నారాయణన్ చేర పాలకులు సంగమ యుగంలో ధరించిన వాన వరంపన్ అన్న తమిళ పదానికి దేవతలకు ప్రియమైనవాడు అన్న అర్థంగా భావించాడు. నారాయణన్ కన్నా ముందే యన్. సుబ్రహ్మణ్యన్ అన్న చరిత్రకారుడు కూడా ఈ అభిప్రాయాన్నే వెలిబుచ్చాడు. రొమిలాథాపర్ ఈ బిరుదు గురించి వివరిస్తూ ఈ బిరుదు ఆ కాలానికి చెందిన రాజులు సర్వసాధారణంగా ధరించేవారని పేర్కొంది. తొలి భారతదేశ చరిత్ర గమనంలో అశోకుడు అశోకుడిగా బాగా తెలిసిన చారిత్రిక వ్యక్తి కాడు. సన్నతికి మూడు కిలోమీటర్ల దూరంలో, భీమా నదికి ఎడమ వైపున ఉన్న కనగనవాళ్ళి అనే కుగ్రామంలో ఒక స్తూపం కనుగొనబడింది. ఇక్కడ రాణితో ఉన్న అశోకుని విగ్రహం ఒకటి ఉంది. బ్రాహ్మీ లిపిలో రాయ అశోకస అన్న పేరుతో ఒక దానం చేసినట్లు తెలుపుతున్న స్తూపం ప్రాధాన్యం సంతరించుకున్నది. దేవుడికి మనుష్య రూప మిచ్చినట్లుగా ఉన్న ఈ శిల్పం మౌర్య రాజ్య ప్రధాన భూభాగంలో కాక దూరంగానున్న సరిహద్దు ప్రాంతంలో కనిపించటం ఒక ప్రశ్నకు దారి తీసింది. తన రాణితో కలిసి ఎంతో దూరంగానున్న  
+89
+కర్ణాటకలోని కనగనహళ్ళిలో స్తూపనిర్మాణం చేసి, రాణిచే దానమిప్పించడానికి కారణమేమిటి అన్నదే ఆ ప్రశ్న ఇంతవరకు అటువంటిది మరో చోట దొరకలేదు. బహుశా, అశోకుని చర్యల వల్ల లాభం పొందిన వ్యక్తి ఎవరైనా ఇటువంటి ఆకారంలోనున్న అశోకుడు, రాణీ ఉన్న ప్రతిమ పెట్టి వుండవచ్చా అన్న సందేహం కలిగింది. మానవ జాతి చరిత్రలో అశోకుడు శాశ్వతమైన, భిన్నమైన కీర్తి గడించుటకు ముఖ్య కారణం, అశోకుడు దిగ్విజయ భావనను ప్రక్కకుపెట్టి ధర్మ విజయ భావనకు నాంది పల్కి ధర్మంపై ఆధారపడిన పాలనా వ్యవస్థకు శ్రీకారం చుట్టడమే. ఈ కారణం చేతనే స్వతంత్ర గణతంత్ర భారత దేశం అశోకుని సింహస్తంభాన్ని భారతదేశపు లాంఛనంగా చేసుకున్నది.
+అశోకుడు పరిపాలనా రంగ అనుభవాన్ని బిందుసారుని కాలంలోనే తక్షశిల రాజప్రతినిధిగా సంపాదించాడు. ఇతడు అక్కడ తలెత్తిన తిరుగుబాట్లను విజయవంతంగా అణచివేసి, శాంతి భద్రతలు నెలకొల్పాడు. కొంతకాలం ఉజ్జయిని రాజ ప్రతినిధిగా పనిచేశాడు. అశోకుడు ఎట్టి పరిస్థితుల్లో ఏ తేదీన సింహాసనం అధిష్ఠించాడో కచ్చితంగా తెలిపే ఆధారాలు లేవు. అయితే బౌద్ధ ఆధారాలు, అశోకుడు తన సోదరులను క్రూరంగా అణచివేసి, పాలకుడుగా క్రీ.పూ. 269-270లో ప్రకటించుకొన్నాడని స్పష్టంగా తెలుపుతాయి. ఎగ్గర్ మాంట్ అనే చరిత్రకారుడి అభిప్రాయం ప్రకారం అశోకుడు బౌద్ధుడుగా మారక పూర్వం దురాశాపరుడని, అధికార కాంక్షాపరుడని నిరూపించేందుకు ఈ కథను ప్రవేశపెట్టారు. అశోకుడిని యువరాజుగా నియమించకపోవటంవల్ల సింహాసనం కొరకు వారసత్వ యుద్ధం అనివార్యమయిందన్న బౌద్ధ అభిప్రాయాన్ని మనం అంగీకరించలేం. వారసత్వ యుద్ధంలో విజయం పొందే అశోకుడు పాలకుడైనాడు.
+అశోకుని పూర్వికులైన చంద్రగుప్త, బిందుసారులు దక్షిణ ప్రాంతానికి, దక్కన్ లోకి దండెత్తి వచ్చి కళింగలో కొన్ని భాగాలు జయించారని చెప్పేందుకు ఆధారాలున్నాయి. అయితే ఈ ప్రాంతాలను సమర్థంగా మౌర్యుల అధీనంలోకి తీసుకురావలసిన అవసరం ఉంది. కళింగ ఆక్రమణ అశోకుని మొదటి ప్రాధాన్యం కావటానికి కారణం ఉంది. దక్షిణానికి వెళ్ళే సముద్ర మార్గ, భూమార్గ రహదారులను నియంత్రించుటకు వీలవుతుంది కనుక కళింగపై ఆధిపత్యం ఎంతో కీలకమైంది. క్రీ.పూ. 260లో అశోకుడు తన సైన్యాలను కళింగపై దండయాత్రకు పంపాడు. అశోకుని 13వ రాతి శాసనం కళింగ విజయ విషయాన్ని విపులంగా వివరిస్తుంది. ఆశ్చర్యకరంగా,  
+90
+ఈ శాసనం ఓడిపోయిన పాలకుని పేరు, వివరాలు చెప్పదు. ఈ శాసనం లక్షా 50 వేలమంది అక్కడనుండి పంపబడ్డారని ఒక లక్ష మంది చంపబడ్డారని, అనేకవేలమంది నాశన మయ్యారని తెలుపుతుంది. ఈ శాసనం ఇంకా అశోకుడు ఈ మానవ నష్టం చూచి అనుభవించిన వేదనకు, ధర్మ విజయం వైపు మరలిన అతని మనస్సుకు అద్దం పడుతుంది. ఈ శాసన పాఠం ఆధారంగా కొందరు చరిత్రకారులు, అశోకుడు కళింగ యుద్ధానంతరం బౌద్ధుడయ్యాడన్నారు. అయితే ఈ అభిప్రాయం సరికాదు. కళింగ యుద్ధానంతరం 2 1/2 సంవత్సరాలు గడచిన తరువాత ఉపగుప్తుని బోధనల ప్రభావంచే అశోకుడు బౌద్ధుడయ్యాడని భభ్రు శాసనం తెలుపుతుంది. అశోకుడు 256 రోజులపాటు ఉత్తర భారత దేశంలోని పవిత్ర బౌద్ధ క్షేత్రాలను స్వయంగా సందర్శించాడు. తిరిగి వచ్చిన తరువాత అతడు పెద్ద ఉత్సవం జరిపి బౌద్ధమత వ్యాప్తికి నడుం బిగించాడని, మూడవ బౌద్ధ సంగీతిని పాటలీపుత్రంలో క్రీ.పూ. 250లో నిర్వహించాడని ఎగ్గర్ మాంట్ అభిప్రాయం వెలిబుచ్చాడు. అయితే ఆశ్చర్యకరంగా అశోక శాసనాలు ఈ విషయాన్ని పేర్కొనవు. బహుశా, పాలకుడుగా పక్షపాతం చూపించకూడదన్న ఆలోచనతో, తన వ్యక్తిగత విశ్వాసాన్ని రాజనీతిని అతడు కలపకపోయి వుండవచ్చు. ఈ విధంగా చేయడం అశోకుని దూర దృష్టిని, రాజకీయ విజ్ఞతను తెలుపుతుంది.
+అశోకుడు సామాన్యంగా స్వాప్నికుడూ ఆదర్శవాదీకాక, ఆచరణయోగ్యమైన ఆలోచనలు కలిగిన కార్యశీలియైన వ్యవహార జ్ఞాన సంపన్నుడు. తాను నమ్మిన ఆశయాలు ప్రజలకు మేలు చేస్తాయన్న విశ్వాసంతో, తాను విశ్వసించిన వాటిని కార్య రూపంలోకి తీసుకువచ్చేందుకు, తన విశాల రాజ్య సరిహద్దులలో తన ఆశయాలకు, భావాలకు లిఖితరూపంలో స్థిరస్థానం కల్పిస్తూ పెద్ద శాసనాలను ఏర్పాటు చేశాడు. ఈ నిర్ణయం వెనుక తన ఆలోచనలు బోధనల రూపంలో ప్రజా బాహుళ్యానికి అందుబాటులోకి రావాలని అశోకుని కోరిక అని తెలుస్తుంది. ఈ శాసనాల్లో బ్రాహ్మీ లిపిని, ప్రాకృత భాషను ఉపయోగించటంలో అశోకుడు వీటిని సామాన్య మానవుల కొరకు ఏర్పాటు చేశాడని అర్థమవుతుంది. అశోకుడు తన పాలితుల నైతిక ప్రవర్తనను మెరుగుపరచటమే ధ్యేయంగా పెట్టుకొన్నాడు. ఈనాటివరకు అశోక శాసనాలయొక్క 8 పాఠాంతరాలు దొరికాయి. ఆహారం కొరకు జంతువులను చంపకుండా, అహింసను ఆచరించమని శాసనాల ద్వారా అశోకుడు ఆదేశించాడు. ప్రజలలో అక్రమ కార్యకలాపాలను, అనైతిక చర్యలను, సంబంధాలను నిషేధించాడు. ప్రజలందరిని సరైన నడవడికతో కూడిన నైతిక ప్రవర్తనను అవలంబించమని ఆదేశించి వారు  
+91
+తాను కోరుకున్న విధంగా జీవిస్తున్నారో లేదో తెలుసుకునేందుకు, పర్యవేక్షించేందుకు, ప్రచారం చేయుటకు ప్రభుత్వంచే నియమించబడిన ఉద్యోగులను అన్ని దిక్కులకు పంపాడు. అశోకుడే తన సమకాలీన పాలకులైన చోళ, పాండ్య, సత్యపుత్ర కేరళపుత్రులతో, శ్రీలంక పాలకులతో, సిరియా పాలకుడైన అంటిమాకతో స్నేహపూర్వకంగా వ్యవహరించి తన ఆదర్శాలను ఆచరించి చూపించాడు. ఈ చర్యలను బట్టి అశోకుడు వట్టి బోధకుడు మాత్రమే కాదని, వాటిని ఆచరణలో పెట్టుటలో ఎంతో ఆసక్తిని ప్రదర్శించాడని చెప్పవచ్చు. అంతేకాక ప్రజల దృక్పథంలో మార్పు తీసుకురావాలంటే ఎంత కష్టపడాలో కూడా అవగాహన ఉన్న వ్యక్తి అశోకుడు. మొదటినుంచి తాను నమ్మిన ఆదర్శాల అమలులో వ్యతిరేకత ఎదుర్కొన్నాడని చెప్పేందుకు ఆధారాలున్నాయి. అతడి పట్టాభిషేకానంతరం వేయించిన 13వ శాసనం వల్ల ఈ విషయం తెలుసుకోవచ్చు. ఆ శాసనంలో ఈ క్రింద పేర్కొన్న వాక్యముంది. “మంచి పనులను సాధించటం ఎంతో కష్టం. అటువంటివి సాధించాలంటే ఎంతో కష్టం ఎదుర్కోవాలి”. ఆ సంవత్సరంలోనే అశోకుడు ధర్మమహా మాత్రులనే ఉద్యోగులను సత్ ప్రవర్తన గురించి బోధించమని, ప్రజల ఆచరణను పర్యవేక్షించమని నియమించాడు. ఈ అధికారులను తరచు ఒక ప్రాంతంనుండి మరొక ప్రాంతానికి తిరగమని, తనకు మాత్రమే వారు చూసిన విశేషాలను నివేదించమని ఆదేశించాడు. అదే సంవత్సరంలో అశోకుడు పశ్చిమాన దూరంగా ఉన్న రాజ్యాలలో ఈ సిద్ధాంతాలను ప్రచారం చేయటానికి దూతలను నియమించాడని 13వ రాతి శాసనం తెలుపుతుంది. ఆ శాసనంలో యివ్వబడిన పాలకులను సెల్యూకస్ నికెటార్ మనుమడు సిరియా పాలకుడు అయిన 2వ అంటియోకస్ థియోస్, ఈజిప్టు పాలకుడైన రెండవ టాలమిఫిలడెల్ఫస్, మెసిడోనియా పాలకుడైన యాంటిగోనస్ గొనాటిసిస్, సిరిన్ పాలకుడైన మగాస్, ఎపిరస్ పాలకుడైన అలెగ్జాండర్ లుగా గుర్తించారు. ఈ విధంగా అశోకుడు సమకాలీన రాజ్య పాలకులతో స్నేహపూర్వక సంబంధ బాంధవ్యాలు పెంపొందించుకుని పరస్పర గౌరవ మర్యాదలు పెంచాడు. పశ్చిమ దేశ రాజ్యాలతో రాయబార వర్గాల మార్పిడి జరిగింది. ఈ చర్యల ఫలితంగా హెలినిస్టిక్ రాజ్యాలు, భారత దేశం మధ్య పరస్పర సంబంధాలు, ఆకాంక్షలు చోటు చేసుకున్నాయి.
+మగధ రాజ్యంలోని వివిధ కీలక స్థానాలలో వేయించిన రాతి శాసనాలు, స్తంభ శాసనాలు అశోకుని బోధనల ప్రచారం గురించే గాక, అశోకుని కాలంలోని సామ్రాజ్య విస్తీర్ణతను కూడా తెలియపరుస్తాయి. అశోకుడు 14 ముఖ్య రాతి శాసనాలు, 7 స్తంభ శాసనాలు, కొన్ని మైనర్ రాతి శాసనాలు వేయించాడు. ఈ ముఖ్య రాతి శాసనాలు  
+92
+పెషావర్ దగ్గిరనున్న కాల్సిలోను, థానా జిల్లాలోని సోపారాలోను, జునాగఢ్ దగ్గరనున్న గిర్ నార్ లోను, భువనేశ్వర్ దగ్గరనున్న ధౌలిలోను ఒరిస్సాలోని గంజాం జిల్లాలోని ఔగడాలోను ఉన్నాయి. మైనర్ రాతి శాసనాలు సిద్ధపుర, జతింగ రామేశ్వర, బ్రహ్మగిరి (కర్ణాటం)లోను, మిగిలినవి మధ్య ప్రదేశ్ లోని జబల్ పూర్ దగ్గిరనున్న రూపనాథ్ లోను, బీహార్ లోని సహస్రామ్ లోను, రాజస్థాన్ లోని జైపూర్ దగ్గిరనున్న బైరాట్ లోను, కర్ణాటకలోని మాస్కిలోను ఉన్నాయి. అశోక స్తంభ శాసనాలు మొదట్లో తోప్రాలో ఉండేవి. ఇప్పుడు ఢిల్లీలో ఉన్నాయి. కౌశాంబి లోని, బీహార్ లోని లౌర్య ఆరాజ్, లౌర్యనందన్ గఢ్, రామ్ పూర్వలోను, భోపాల్ దగ్గరనున్న సాబీలోను, బెనారస్ దగ్గిర నున్న సారనాథ్ లోను, నేపాల్ లోని రుమిందైలోను కూడా అశోకుని స్తంభ శాసనాలు దొరికాయి. ఇవన్నీ వర్తక వ్యాపార రహదారులమీద పెట్టబడ్డాయి. ఈ మధ్య జరుగుతున్న అధ్యయనాలు మౌర్యులు విభిన్న ప్రాంతాలకు చొచ్చుకుపోవటానికి ముఖ్య కారణం ఆయా ప్రాంతాల్లో లభ్యమయ్యే సహజ వనరులకోసమే అని ఋజువు చేస్తున్నాయి. అశోకుని కాలంలో మౌర్య సామ్రాజ్య విస్తీర్ణం ఎంతో పెరిగింది. అతడు ఈ విశాల రాజ్యంలోని విభిన్న సంస్కృతులు, భాషలు, సంప్రదాయాల ప్రజలను ఒక గొడుగు క్రిందకు తీసుకువచ్చే సమ్మేళన ప్రక్రియ కొనసాగించాడు. అశోకుని జీవిత కాలంలోను, అనంతరం అర్ధశతాబ్దంపాటు మౌర్య సామ్రాజ్యం సుస్థిరమైన బలమైన శక్తిగా మనగలిగింది.
+మౌర్య వంశంలోని మొదటి ముగ్గురు పాలకులైన చంద్రగుప్త, బిందుసార, అశోకుల పాలనాకాలం బహుళ ప్రశస్తిని పొందినది. విభిన్న సంస్కృతుల, విభిన్న జాతుల, విభిన్న భాషలకు చెందిన వారందర్ని ఒక త్రాటి క్రిందకు తీసుకు రావటంలో ఈ వంశం చాలవరకు విజయం సాధించింది. మౌర్య అనంతర శతాబ్దాల కాలంలో ప్రతి రాజ్య వ్యవస్థకు ఆదర్శప్రాయంగా నిలచిన రాజకీయ ఐకమత్యంతో కూడిన భారత దేశ సాధన లక్ష్యంగా నిలుచుటకు కారణం మౌర్యులు సాధించిన ఈ అద్భుత విజయం. మౌర్యుల ఆదర్శాన్ని కొద్దిమంది పాలకులే సాధించగలిగారు.
+అశోకుని అనంతరం పాలించిన పాలకుల గురించి నిర్ధారితమైన, కచ్చితమైన సమాచారాన్ని మనకు లభ్యమైన వాఙ్మయం అందచేయదు. అశోకుని అనంతరం జరిగిన విశేషాల గురించి ఒక అస్పష్ట గందరగోళం ఉంది. అనేకమంది పాలకుల పేర్లు-కునాల, దశరథ, సంప్రతి, శాలిసుక, దేవ వర్మ శతధనవన్, బృహద్రథ అనేవి ప్రచారంలో ఉన్నాయి. వీరందర్ని అశోకుని కుమారులుగా గుర్తించారు.  
+93
+మనకున్న ప్రస్తుత సమాచారంతో వీరిని గురించి నిర్ధారణగా, కచ్చితంగా చెప్పలేం. బహుశా మౌర్య అశోకుని అనంతర కాలంలో సామ్రాజ్యం పశ్చిమ, తూర్పు భాగాలుగా విభజింపబడటం ఆ సామ్రాజ్యం త్వరితగతిన విచ్ఛిన్నమయ్యేందుకు దారి తీసి ఉండవచ్చు. కునాలుడు పశ్చిమ ప్రాంతాన్ని పాలించాడని, సంప్రతి వాయవ్య దిక్కునుండి బాక్ట్రియన్ గ్రీకుల వ్యతిరేకతను, దక్షిణ దిక్కుకు చెందిన శాతవాహనుల వ్యతిరేకతను ఎదుర్కొన్నారని చెప్పబడింది. తూర్పు భాగాన్ని దశరథ, సంప్రతి, శాలిశుక, దేశవళి, శతధన్ వన్, బృహద్రథులు వరుసగా పాలించారు. బృహద్రథుని సైన్యాధిపతి అయిన పుష్యమిత్ర శుంగుడు బృహద్రథుని చంపి, మగధ సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించి, శుంగ వంశ స్థాపకుడిగా ప్రఖ్యాతిని పొందాడు.
+మౌర్య సామ్రాజ్య విచ్ఛిన్నతను, పతనాన్ని అధ్యయనం చేసిన చరిత్రకారులు అనేక కారణాలను ప్రతిపాదించారు. అవి: 1) బలహీనులైన వారసులు, సామ్రాజ్య విభజన, 2) పరిపాలనా యంత్రాంగ వ్యవస్థపై పటిష్ఠమైన నియంత్రణా లోపం, 3) అవినీతిపరమైన, నిరంకుశమైన ఉద్యోగ స్వామ్యం, 4) గూఢచార వ్యవస్థా వైఫల్యం, 5) అశోకుని ధర్మ విధానం, అహింసా సిద్ధాంతం, 6) ఆర్థిక పరిస్థితులు, 7) ఉత్తర భారత దేశంలో, దక్షిణ భారత దేశంలో స్థానీయతా భావం బలపడి, స్థానిక రాజ్యాల ఆవిర్భావం. ప్రత్యక్షంగాను, పరోక్షంగాను, పైన పేర్కొన్న కారణాలన్నీ కలసి మౌర్య సామ్రాజ్య చీలికకు, విచ్ఛిన్నతకు, పతనానికి దారి తీశాయి. మౌర్యులు భారత దేశంలో పటిష్ఠమైన కేంద్రీకృత పరిపాలనా వ్యవస్థను ఏర్పాటు చేసిన మొదటి పాలకులు. అశోకుని శాసనాలు మౌర్యులపాలనావ్యవస్థను గురించి విలువైన సమాచారమిస్తాయి.
+అశోక ధమ్మం
+అశోక మౌర్యుడు భారత దేశ పాలకులలోనే కాక, ప్రపంచ పాలకులలో ఒక విశిష్ట స్థానం కలిగియున్నాడు. ప్రపంచ చరిత్రలో అశోకుడికి విశిష్ట స్థానం ఇవ్వడానికి కారణం అతడు పాలించిన విశాల సామ్రాజ్యం, దండయాత్రలు, విజయాలు కాక అతను రూపొందించి, అమలుపరచిన ధమ్మం. అయితే అశోక ధమ్మం స్వభావం, స్వరూపం చర్చనీయాంశమైంది. అనేకమంది చరిత్రకారులు తమ తమ దృక్కోణాల నుండి ఈ అంశాన్ని విశ్లేషించారు. అనేక సంవత్సరాలపాటు అశోక ధర్మమును బౌద్ధానికి పర్యాయపదంగా ఉపయోగించి, బౌద్ధమే రాజ్య మతమన్నారు. అయితే, ఈ అభిప్రాయంతో ఏకీభవించని ఆధునిక చరిత్రకారులు అశోక ధమ్మం నైతిక ప్రవర్తన, ధార్మికత, సత్ర్పవర్తనలలో కూడిన మత విశ్వాసం మాత్రమే కాదని బహుశా  
+94
+జాతి ప్రజలను పాలించే దేశపాలకుని బాధ్యతతో కూడిన దృక్పథం అని నిర్వచించారు. మానవీయ దృక్పథంతో తమ నిత్య జీవితాల్లో తమ తమ సామాజిక బాధ్యతలను గుర్తెరిగి తమ మధ్యనున్న వివిధ మత, సాంస్కృతిక వైవిధ్యాలను గౌరవిస్తూనే రాజ్యంలో సుహృద్భావ వాతావరణం సృష్టించుకొని నిజమైన స్నేహ భావంలో మెలిగేందుకు రూపొందించబడినదే అశోక ధమ్మమని ఆధునిక చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడ్డారు.
+అశోకుని శాసనాలు, పరిపాలనా చర్యలు అశోక ధమ్మమును తెలుసుకొనుటకు ముఖ్య ఆధారాలు. వివిధ ప్రాంతాలలో ప్రతిష్ఠించబడిన అశోకుని ముఖ్య రాతి శాసనాలు, చిన్న రాతి శాసనాలు, స్తంభ శాసనాలు ధమ్మమును తెలుసుకొనుటకు ఉపయోగపడే ముఖ్య సాధనాలు. ఈ శాసనాలలో పేర్కొనబడ్డ విషయాలను ప్రతి వ్యక్తి చదివి, నిత్య జీవితంలో ఆ విధంగా ప్రవర్తించాలని అశోకుడు భావించాడు. ఈ శాసనాలు అశోక ధమ్మంలో వచ్చిన పరిణామాన్ని వివరిస్తాయి. ఈ శాసన అంశాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే అశోకుడు వైయక్తిక విశ్వాసానికి, రాజ్య విధానానికి మధ్యనున్న తేడాలను గుర్తించాడని, తన రాజ్యం సుస్థిరంగా ఉండి, ప్రజల మధ్య అంతర్లీనంగా స్పర్ధలు తలెత్తకుండా చూడవలసిన బాధ్యతను గుర్తెరిగి ఈ ధమ్మ విధానానికి రూపకల్పన చేశాడని తెలుస్తుంది. కారణం మౌర్యయుగంలో నూతన సామాజిక, ఆర్థిక శక్తులు తలెత్తటం, కొత్త, పాత ఆలోచనల మధ్య తేడాలు అనేది గమనించాలి.
+మౌర్య సామ్రాజ్యంలో అశోకుని కాలంలో అంతర్లీనంగా సమాజంలోని పాత, కొత్త శక్తుల మధ్య ఘర్షణ వాతావరణం ఉన్నట్టుగా ప్రత్యక్ష పరోక్ష ఆధారాలు లేకపోయినా, అటువంటివి తలెత్తే అవకాశముందని ఊహించిన అశోకుడు, భవిష్యత్తులో సామాజిక, మత, సాంస్కృతిక సుహృద్భావ వాతావరణం చెడిపోకుండా ఉండాలన్న దృక్పథంతో, లక్ష్యంతో, ఆశయంతో, ఈ ధమ్మ విధానానికి రూపకల్పన చేశాడు.
+అశోకుని ధమ్మమనేది ఒక సామాజిక బాధ్యతతో కూడిన దృక్పథమన్న రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయం చాలా వరకు నిజానికి దగ్గిరగా ఉందనిపిస్తుంది. అంతేకాక అశోక ధమ్మం మానవ గౌరవానికి గుర్తింపు ఇవ్వవలసిన అగత్యాన్ని తెలపటమేకాక, సామాజిక కార్యకలాపాల్లో ఉండవలసిన మానవీయతా దృక్పథాన్ని కూడా వివరిస్తుంది. దీనికి కారణం మౌర్యులు వైయక్తిక గౌరవాన్ని గుర్తించే అవైదిక మత అనుయాయులు కావడమే. కొత్తగా తలెత్తిన వర్తక వ్యాపార సమూహాలు తమ అంతస్తును సాధించుకొనే ప్రయత్నం చేయటం, పట్టణాలలోని వర్తక శ్రేణులు అధికార ప్రదర్శన చేయటం,  
+95
+విశాల సామ్రాజ్యం, కేంద్రీకృత రాజ్యవిధానం వల్ల తలెత్తిన అవాంఛనీయ ధోరణులు అశోకుణ్ణి సమాజంలోని వివిధ వర్గాల మధ్య వారధులు నిర్మించేందుకు ధమ్మ ప్రతిపాదన చేయుటకు ప్రోత్సహించాయి. సహనం, అహింస, సంక్షేమం అనేవి అశోక ధమ్మంలోని ప్రధాన లక్షణాలు. అశోకుడు సహనాన్ని ఈ క్రింది విధంగా నిర్వచించాడు. బానిసల, సేవకుల పట్ల దయగా ఉండండి, తల్లికి, తండ్రికి విధేయులుగా ఉండండి, సన్యాసులు, ఋషుల పట్ల చూపించినట్లే స్నేహితుల, పరిచయస్తుల, బంధువులపట్ల కూడా దాతృత్వం చూపండి. ఆవిధంగా చూపించేందుకు ప్రతి వ్యక్తి తన మాటలతో ఇతర శాఖలను దూషించకుండా ఉండాలన్నాడు. అందువల్ల ప్రతివ్యక్తి, ఇతరుల సిద్ధాంతాలను వినేటట్లు ఒక ఒప్పందం చేసుకోవాలన్నాడు. అశోకుడు ప్రజా సమూహాలు జరుపుకొనే ఉత్సవాలను నిషేధించాడు. ఈ నిషేధం వెనుకఉన్న కారణం అవి బాహాటంగా తిరుగుబాట్ల రూపం తీసుకుంటాయన్న భయంకావచ్చు లేదా తన విధానాలకు వ్యతిరేకంగా ఆలోచనా స్థలాలు అవుతాయేమోనన్న భయం అయి ఉండవచ్చు మధ్య యుగంలో అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీకూడా ఇదే విధానం అవలంబించాడు. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీకూడా సామంతులు అందరూ కలవడాన్ని నిషేధించాడు. ఇవన్ని గమనించిన అశోకుడు సహనానికి, అహింసకూ ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. అశోకుని దృష్టిలో అహింస అనగా యుద్ధ నివారణేకాక హింసతో విజయం పొందగోరకపోవటం, జంతు వధ నివారణ కూడా. అశోకుడు తాను ఏవైతే సంక్షేమ చర్యలుగా భావించాడో అటువంటి వాటిని మనుష్యులకు, జంతువులకు అన్వయించి, రహదారులకి ఇరువైపుల చెట్లు నాటించి, నీటి సరఫరా నిమిత్తం బావులు త్రవ్వించి, విశ్రాంతి గృహాలు నిర్మింపచేసాడు. ధమ్మమును అమలు పరచేందుకు ధర్మ మహామాత్రులను నియమించాడు. అయితే ఈ అధికారుల జోక్యం నిత్య జీవితంలో ఎక్కువ కావటం వల్ల ప్రజలు వీరి జోక్యాన్ని తిట్టుకున్నారు. అశోక ధమ్మం సిద్ధాంతరీత్యా ఒక గొప్ప ప్రతిపాదనే కాని సామాన్య ప్రజానీకం ధమ్మంలోని విశేష విషయాన్ని అర్థం చేసుకోలేక పోయారు. అయినప్పటికి, అశోక ధమ్మ భావన ఎంతో మెచ్చదగినది. ఈ భావన ద్వారా విభిన్న సంస్కృతులకు, సంప్రదాయాలకు, భాషా, మత ధోరణులకు చెందినవారు శాంతియుతంగా జీవించే అవసరాన్ని గుర్తించటం జరిగింది. పాలకుల నక్షత్ర మండలిలో అశోకుడికి ఉన్నత స్థానం లభించుటకు కారణం అశోకుని దూరదృష్టితో కూడిన అసాధారణ లక్ష్యం అయిన ప్రజల ఆచరణ; వారు సమానత్వంతో స్నేహపూర్వక వాతావరణంలో జీవించాలన్న ఆకాంక్ష. అందులోనూ అటువంటి ఆకాంక్షను నిజం చేసే ప్రయత్నాన్ని క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దంలో రూపకల్పన చేయటం.  
+96
+బహుశా జాతి రాజ్యాన్ని పాలించేందుకు ఇదొక మార్గంగా భావించటం అశోకుని దూరదృష్టికి ప్రత్యక్ష నిదర్శనం.
+రాజ్యపాలనా వ్యవస్థ
+మౌర్య రాజ్య పాలనావ్యవస్థాక్రమంలో అనేక స్థాయుల పాలనా కేంద్రాలున్నాయి. అవి: 1) ప్రధాన భూభాగం అయిన మగధ ప్రాంతం, 2) ప్రాంతీయ రాజ్యాలు-కేంద్రాలు, 3) రాజ్య హద్దులలోని భాగాలు, 4) పట్టణాలు-నగరాలు, 5) గ్రామాలు. మౌర్య పాలన అనేక విషయాలైన న్యాయ, సైనిక, ఆదాయ సమీకరణ, గూఢచారి శాఖలతోపాటుగా, వృత్తి పనులను ప్రోత్సహించి సామాన్య ప్రజల జీవనాధారమును పెంచేందుకు రాజ్యాధికారాన్ని వినియోగించటమేకాక, క్రమబద్ధమైన రీతిలో శాంతి భద్రతలు కాపాడింది. కేంద్రస్థాయి నుండి గ్రామస్థాయి వరకు పాలనా వ్యవస్థలుండి, అవన్నీ కేంద్ర పాలన క్రిందనున్నాయి. మౌర్య పాలనావ్యవస్థ కేంద్రీకృతమైనదైనా, అర్థశాస్త్ర గ్రంథం కాంభోజ, లిచ్ఛవి, వజ్జి పాంచాల రాజ్యాలలో గణ వ్యవస్థ కొనసాగిందని పేర్కొంటుంది. అంతేకాక మౌర్య సామ్రాజ్య పాలనావ్యవస్థకు అభద్రత కలిగించనంత వరకు గణరాజ్యాల ప్రత్యేక హక్కులు కొనసాగించబడ్డాయి అని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది.
+కేంద్ర పాలనా వ్యవస్థ
+మౌర్యుల కేంద్ర పాలనను ఈ క్రింద పేర్కొన్న అంశాల అధ్యయనం ద్వారా తెలుసుకోవచ్చు. రాజు, మంత్రిమండలి, పట్టణ పాలన, సైనికవ్యవస్థ, గూఢచారి శాఖ అనుసంధానీకరణ, చట్టం, న్యాయం, ప్రజా సంక్షేమం.
+రాజు
+మౌర్య పాలనావ్యవస్థలో, రాజే అత్యున్నత అధికారి. రాజ్యంలోని అన్ని మౌలిక సమస్యలను పరిష్కరించేవాడు రాజు మాత్రమే. కౌటిల్యుడు అర్థశాస్త్రంలో రాజును రాజ్యం యొక్క ప్రధాన అంగమన్నాడు. అందువల్ల ప్రజలను అంతర్గత, బాహ్య దాడులనుండి కాపాడే బాధ్యతతోపాటుగా భౌతిక, ధార్మిక సంక్షేమాన్ని పరిరక్షింపవలసిన బాధ్యత రాజుదేనని, రాజు చేసిన చట్టాలు, శాస్త్రాలు సూచించినా చెప్పినా, రాజు క్రమబద్ధమైన, సమర్థనీయమైన ఉద్యోగ స్వామ్య సహాయంతో పరిపాలించటమే ఆదర్శప్రాయమైందన్నాడు. ఏవిధంగా రెండింటిలో ఒక చక్రం, ఎంత శక్తి ఉన్నా ముందుకు వెళ్ళలేదో, అదేవిధంగా రాజుకూడా మంత్రి మండలిని ఏర్పాటు చేసి  
+97
+మంత్రుల సాయంతో పరిపాలించాలన్నాడు. అర్థశాస్త్రంలో కౌటిల్యుడు రాజ్యానికి ఏడు అంగాలుంటాయన్నాడు. అవే రాజు, అమాత్యులు, జనపదం, దుర్గం, కోశం, దండు, మిత్రము అనేవి. ఈ సప్రాంగ సిద్ధాంత భావన మౌర్యులకు ముందున్న కాలంలో రూపుదిద్దుకోలేదు, అయినప్పటికీ రాజు, జనపదం, రాష్ట్రం అనే పదాలు పేర్కొనబడ్డా, రాజుచేతిలో అధికారం కేంద్రీకృతం కావటం, నిర్దిష్టమైన భూభాగం అనే భావనలు అస్పష్టంగా మాత్రమే చోటుచేసుకున్నాయన్న రొమిలాథాపర్ మాటల్లో ఎంతో నిజముంది. ఈ భావనలు క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దంలో ఒక స్పష్టమైన రూపం తీసుకొన్నాయి. ఈ విధంగా అనుకోటానికి ముఖ్య కారణం రాజే మంత్రులను నియమిస్తాడని, మంత్రులను తొలగిస్తాడని, ప్రజలను రక్షిస్తాడని, ప్రజలు అవసరాలు తీర్చి, చెడు చేసిన వారిని శిక్షిస్తాడని, తన ప్రవర్తన ద్వారా ఇతరులకు ఆదర్శ ప్రాయుడవుతాడని అర్థశాస్త్రంలో పేర్కొనబడటమే. అంతేకాక రాజు ఉన్నతకులంలో జన్మించినవాడై అసాధారణ ప్రజ్ఞా విశేషాలు కలిగియుండి, రాజ్య విషయాలను ఆకళింపు చేసుకొని, ధర్మాన్ని కాపాడాలని కూడా అర్థశాస్త్రం పేర్కొంటుంది. రాజు చురుకుగా ఉంటూ, ఎప్పుడవసరమైతే అప్పుడు తన బాధ్యతలు నెరవేర్చాలని కూడా తెలుపుతుంది. రాజు విలాసవంతమైన జీవితం గడుపుతూ, ఎవరితో కలవక ఒక అద్దాల భవంతిలో ఒంటరిగా జీవించరాదని, చిన్న పెద్ద అధికారులకు, ప్రజలకు ఎల్లప్పుడు అందుబాటులో ఉండాలని కూడా పేర్కొంటుంది. అశోకుడు కౌటిల్యుని సలహాలను తు చ తప్పకుండా పాటించాడని, మెగస్తనీస్ రచనలు, అశోకుని శాసనాలు స్పష్టంగా తెలుపుతాయి.
+అశోకుని కాలంనాటికి, పాలకుడు ఉన్నత పాలనాధికారం గల వ్యక్తిగా మారినా ప్రభువు పాలితుల పట్ల తండ్రి అన్న భావం పెరిగింది. ధౌలి శాసనంలో అశోకుడు “ప్రజలందరు నా బిడ్డలవంటి వారు, నా స్వంత బిడ్డలకు అవసరమైన సంపూర్ణ సంక్షేమాన్ని ప్రపంచంలోని మొత్తం ఆనందాన్ని ఇవ్వాలనుకున్నట్లే అందరు ప్రజలపట్ల నా భావమదే” అని చెప్పుకోవటం కనిపిస్తుంది. ఇదే విషయాన్ని తోసలిలోని శాసనంలో తన అధికారులకు తన ఆజ్ఞలుగా పేర్కొన్నాడు. ప్రజా సంక్షేమమే తన పాలనా లక్ష్యంగా పెట్టుకొని పరిపాలన కొనసాగించాడు. అశోకుడు దేవానాంప్రియ అన్న బిరుదు ధరించి, తాను భగవంతునకు ప్రియమైన వాడినని చెపుతూ, వైయక్తిక స్థాయిలో రాజరికానికి, దైవత్వానికి ఒక సంబంధం పెంచుతూనే, రాజుకు, ప్రజలకు మధ్య మధ్యవర్తుల ప్రాబల్యం లేకుండా చేశాడు. మంత్రి పరిషత్ లోని మంత్రులు నిజంగా అశోకుడికి విధేయులైన సలహాదార్లు మాత్రమే. మంత్రుల సలహాలను వినటం, వినకపోవటం రాజు ఇష్టం.
+ 
+98
+మంత్రి పరిషత్
+మౌర్యులకు పరిపాలనలో సహాయపడుటకు ఒక మంత్రి పరిషత్ వుందన్న విషయాన్ని అర్థశాస్త్రం, శాసనాలు ఋజువు చేస్తాయి. గిరినార్ శాసనం మంత్రి పరిషత్ కార్య కలాపాలను పేర్కొంటుంది. మంత్రుల సంఖ్య ఎంతో మనకు తెలియదు కాని ఎక్కువమంది ఉండటం రాజుకు శ్రేయస్కరమని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది. మంత్రి పరిషత్ లో అధిక సంఖ్యాకుల అభిప్రాయాన్ని రాజు అమలులో పెట్టడం మంచిదని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది. అయితే రాజు నిర్ణయమే అంతిమం. మంత్రి పరిషత్ లో నియమించబడేవాడు స్వచ్ఛమైన ప్రవర్తన కలిగినవాడు లేక సర్వోపదసుధామ అయివుండాలంటుంది. మంత్రి పరిషత్ తోపాటుగా, ఆంతరంగిక మంత్రి మండలి కూడా ఉండేది. అర్థశాస్త్రం 18 తీర్థాలు లేక శాఖలను పేర్కొంటుంది, వీరి విధులు, కార్య కలాపాలను ఒక అధ్యాయంలో వివరించింది. అర్థశాస్త్రం బంగారం, కంసాలి, అటవీ సంపద, వర్తక వాణిజ్యాలు, ఆయుధాల, తూనికల కొలతల, పరికరముల, నేత, పరిశ్రమల, వ్యవసాయ, ఆబ్కారి, వ్యభిచార, పశు సంపద పర్యవేక్షక అధికారులను పేర్కొంటుంది.
+మౌర్యులు స్థిర సైన్యం కలిగి ఉన్నారు. ప్లీనీ మౌర్య సైన్యంలో 9000 ఏనుగులు, 3000 ఆశ్విక దళం, 6,000 కాల్బలం ఉన్నాయన్నాడు. ప్లూటార్క్ మౌర్య సైన్యంలో 6,000 ఏనుగులు, 8000 గుఱ్ఱాలు, 2,000 కాల్బలం, 8000 యుద్ధ రథాలున్నాయన్నాడు. మౌర్యుల సైన్యం గురించి కచ్చితంగా చెప్పలేం కాని ఆకాలానికి వారి స్థాయికి తగినంత సైన్యాన్ని వారు పోషించారు. సైన్యాన్ని కాల్బలం, ఆశ్విక దళం, ఏనుగులు, రథాలు, నౌకా, రవాణా శాఖలుగా విభజించి, చతురంగ బలాలన్నారని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది. ప్రతి విభాగానికి ఒక సైనికాధిపతిని నియమించారు. సైన్యంలో వైద్య విభాగం కూడా ఉన్నట్లు చెప్పబడింది. సేనాపతి, నాయక, ముఖ్య, అధ్యక్ష అన్న హెచ్చు తగ్గులలో కూడిన వ్యవస్థ వుంది. అధికారుల అంతస్తును బట్టి వారి జీతం మారుతూ వచ్చింది. ఆయుధాల తయారీ, వాటిని జాగ్రత్తపరచే అధికారిని ఆయుధాగారాధ్యక్ష అని పిలిచేవారు. అలాగే ప్రతి శాఖకు ఒక అధ్యక్షుడున్నాడు. అర్థశాస్త్రం విపులంగా కోటల నిర్మాణం, యుద్ధ పద్ధతులు, సైనికుల నియామకం చర్చిస్తుంది. మౌర్యులకు సమర్థమైన గూఢచార వ్యవస్థ వుంది. గూఢచారులు రాజుకు కళ్ళు చెవులు వలె పనిచేసారు.
+ 
+99
+సామాజిక వ్యవస్థను క్రమబద్ధంగా నడిపించుటకు, పరిపాలనా యంత్రాంగం సమర్థనీయంగా పనిచేయుటకు, ప్రభుత్వ ఆదాయాన్ని ఎటువంటి ఆటంకాలు లేకుండా వసూలు చేయుటను పర్యవేక్షించడానికి సమర్థనీయంగా పనిచేసే న్యాయ విధానాన్ని రూపొందించారు. తప్పు చేసిన వారిని శిక్షించేందుకు ఎన్నో పద్ధతులను అర్థశాస్త్రం చెపుతుంది. ఎటువంటి వాటికి ఎటువంటి శిక్షలు విధించాలో అర్థశాస్త్రం వివరంగా పేర్కొంటుంది. రెండు రకాలైన న్యాయ స్థానాలను పేర్కొంటుంది, అర్థశాస్త్రం. అవి ధర్మస్థానీయ, కంటక శోధనలు. ధర్మస్థానీయాలు వైయక్తిక తగాదాలు, చట్టం అతిక్రమణలను విచారించగా, కంటక శోధన వ్యక్తికి, రాజ్యానికి మధ్యతలెత్తిన తగాదాలను పరిష్కరించింది. ఈ న్యాయ స్థానాలు రూపొందించిన పద్ధతి ప్రకారంగా, ప్రచారంలో వున్న ధర్మ వ్యవహార సంప్రదాయాలు రాజశాసనాలకు అనుగుణంగా తగాదాలను పరిష్కరించాయి. మెగస్తనీస్ నేరాల సంఖ్య తక్కువ కాదని పేర్కొనగా, అర్థశాస్త్రం నేరం చేసినవాని వర్ణాన్నిబట్టి శిక్ష మారుతుండేదని, ధర్మ శాస్త్రాలలో చెప్పబడిన విధంగా శిక్షలు వేయబడ్డాయని తెలుపుతుంది. ఇదంతా సిద్ధాంతరీత్యానో లేదా ఆచరణలో ఉందో కచ్చితంగా చెప్పలేం.
+మౌర్యుల కాలంలో రాజ్యానికి ఆదాయం అనేక మార్గాల గుండా వచ్చింది. కౌటిల్యుడు రాజ్యానికి ఆదాయం రహదారులు, పచ్చిక బయళ్ళు, అడవులు, గనులు, గ్రామీణ భూములు, దుర్గాలు లేక నగరాల నుండి వచ్చిందని పేర్కొన్నాడు. అర్థశాస్త్రం నగర ప్రజలనుండి 21 రకాల పన్నులు వసూలు చేశారని, వ్యవసాయదారుల నుండి భూమి శిస్తును, పండ్ల తోటలనుండి, బల్లకట్టును ఉపయోగించి కాలువలు, నదులు దాటుటకు పన్నులు వసూలు చేశారు. వివిధ రకాల పన్నులు వసూలు చేయుటకు ఎంతోమంది ఉద్యోగులు నియమించబడ్డారు. ఈ ఆదాయంలోనే సైనికులకు, ప్రభుత్వ ఉద్యోగులకు, రాజ్య నిర్వహణకు, ప్రజా సంక్షేమ చర్యలకు ఖర్చు చేశారు. రాజునకు భూమి శిస్తును పెంచే, తగ్గించే హక్కుంది. బుద్ధుడు జన్మించిన లుంబినిలోని వ్యవసాయదారుల నుండి వసూలు చేసిన పన్నును 1/2వ వంతుకు అశోకుడు తగ్గించాడు.
+మౌర్యులు ప్రజా సంక్షేమ చర్యల నిమిత్తం ధనమును తగినంతగా ఖర్చు చేశారని అర్థశాస్త్రం, మెగస్తనీస్ రచనలు పేర్కొంటాయి. ఈ సంక్షేమ చర్యలవల్ల అధిక సంఖ్యాకులు లబ్ధి పొందారు. అటువంటివాటిలో నీటి సదుపాయం కలుగచేయటం మొదటి స్థానం ఆక్రమించింది. నీటి సరఫరా సదుపాయాలను అజమాయిషి చేసి,  
+100
+నియంత్రించిన ఉద్యోగుల పదవుల పేర్లను మెగస్తనీస్ పేర్కొన్నాడు. నీటి వాడకం గురించి ప్రభుత్వం చేసిన నిబంధనలు ఉల్లంఘించిన వారిని రాజ్యం కఠినంగా శిక్షించింది. క్రీ.శ. రెండవ శతాబ్దానికి చెందిన రుద్రదమనుని ఒక శాసనం చంద్రగుప్తుడు నిర్మించిన సుదర్శన తటాకం గురించి పేర్కొంటుంది. నీటి సదుపాయంతో పాటుగా రాజ్యమే స్త్రీ, పురుషులకు అవసరమైన వైద్య సదుపాయం సమకూర్చింది. వరదలు, కరువు, కాటకాలు వచ్చినప్పుడు రాజ్యమే ప్రజల సంక్షేమం చూసుకొంది.
+రాజ్యమే అనాథ బాల, బాలికల సంక్షేమమును, కుటుంబ వ్యవస్థకు దూరమై ఎవరు లేని ఒంటరి స్త్రీ బాధ్యతను చేపట్టాలని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది. రహదారులు నిర్మించుట, బాగుచేయుట, వాటి నిర్వహణ బాధ్యతను చేపట్టడంతోపాటుగా, వసతి గృహాల నిర్వహణ బాధ్యత కూడా రాజ్యానిదేనని అశోక శాసనాలు తెలుపుతున్నాయి. బహుశా, అశోకుడు విశేషంగా ప్రజా సంక్షేమ కార్యక్రమాలు అమలుపరచి ఉంటాడు.
+నగర పాలన
+నగర పాలన కేంద్ర పరిపాలనా యంత్రాంగంలో చివరి అంశం. మౌర్యుల రాజధాని పొలిబొత్రా లేక పాటలీపుత్రం. రాజధాని అయిన పాటలీపుత్ర నగర పాలన గురించి మెగస్తనీస్ వివరణ, కౌటిల్యుని వివరణతో విభేదిస్తుంది. నగరపాలన నిమిత్తం ఆరుగురు సభ్యులతో కూడిన ఐదు కమిటీలుండేవని మెగస్తనీస్ పేర్కొన్నాడు. మొదటి సంఘానికి పరిశ్రమలు, వృత్తుల పర్యవేక్షణ బాధ్యత ఇచ్చారు. ఈ సంఘం అట్టి కేంద్రాలను సందర్శించి, వృత్తి పనులవారికి, శ్రామికులకు ఇవ్వవలసిన కూలీ రేట్లను నిర్ణయించింది. రెండవ కమిటీకి విదేశీయుల బాధ్యత అప్పగించారు. ఈ కమిటీ విదేశీయులకు అవసరమైన ఆహారం, వసతి, భద్రత కల్పించేది. మూడవ కమిటీ జనన, మరణాలను నమోదు చేసేది. నాల్గవ కమిటీ వర్తక, వాణిజ్యాలను పర్యవేక్షించి, తూనికలు, కొలతలను సమీక్షించి, మార్కెట్లను నియంత్రించేది. ఐదవ కమిటీ ఉత్పత్తి అయిన వస్తువుల అమ్మకం పర్యవేక్షిస్తూ, నాణ్యతను కాపాడేది. ఆరవ కమిటీ వస్తువుల అమ్మకంపై 1/10 వంతు అమ్మకపు పన్ను వసూలు చేసేది. అర్థశాస్త్రం పైన పేర్కొన్న కమిటీలను పేర్కొనదుకాని నగర పాలన గురించిన వివరణ విపులంగా ఇచ్చింది. నగర పాలన అధ్యక్షుల్ని నాగరికయని పిలిచారు, నాగరికునికి గోప, స్థానిక అనే వారు సహాయపడ్డారు. రాజ్యం అనేక ఉద్యోగులను భండాగారాధ్యక్ష లోకాయధ్యక్ష,  
+101
+సర్వరైత అనే పేర్లతో నియమించింది. ఈ విధంగా మౌర్యులు క్రమబద్ధమైన సమర్థంగా పని చేయు నగరపాలనా వ్యవస్థను రూపొందించారు. ఈ పైన పేర్కొనబడ్డ ఆధారాల విశేషాలతో మౌర్యుల కాలంలో రాజు అత్యున్నత అధికారియని, మౌర్యుల ప్రధాన భూభాగంలో కేంద్రీకృత పాలన వ్యవస్థ ఏర్పాటు చేశారని చెప్పవచ్చు. అయితే విశాల సామ్రాజ్య భూభాగానికి చెందిన మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని పాలకుడు సమర్థనీయంగా పర్యవేక్షించినట్లు కనిపించదు. అందువల్ల దూరాన ఉన్న సరిహద్దు ప్రాంతాలను పాలించుటకు ఒక రకమైన యంత్రాంగాన్ని రూపొందించవలసిన అవసరం వచ్చింది. అందుకే రాష్ట్రీయ, స్థానిక పాలనా యంత్రాంగ వ్యవస్థ రూపొందించబడింది. రాష్ట్రాల పాలనను రాజకుమారులకు అప్పచెప్పారు. ఈ రాజకుమారులు రాజ ప్రతినిధులుగా తమ బాధ్యతలు నిర్వర్తించారు. ఉదాహరణకు, బిందుసారుని కాలంలో అతని కుమారుడైన అశోకుడు తక్షశిల ఉజ్జయినీల రాష్ట్ర పాలకుడిగా బాధ్యతలు నిర్వర్తించాడు. రాష్ట్రపాలకుడికి మహామాత్యులు, మహా మంత్రులు, మంత్రి మండలి సహాయపడేవారు. అశోకుని శాసనాలు తూర్పు ప్రాంతానికి తోసలిని, పశ్చిమ ప్రాంతానికి ఉజ్జయిని, దక్షిణానికి సువర్ణగిరి, ఉత్తర ప్రాంతానికి తక్షశిలను రాష్ట్రీయ రాజధానులుగా పేర్కొంటాయి. ఇవేకాక కొన్ని రాష్ట్రాలు చిన్నచిన్న రాజవంశ పాలకులచే పరిపాలించబడినవి ఉన్నాయి. క్రీ.శ. 2వ శతాబ్దానికి చెందిన రుద్రదమనుని శాసనం, అశోకుని కాలంలో ఒక యవనుడైన తుషస్పను రాష్ట్రపాలకుడిగా నియమించాడని తెలుపుతుంది. అదే శాసనం అదే ప్రాంతానికి మౌర్య చంద్రగుప్తుని కాలంలో వైశ్యుడైన పుష్యగుప్తుడు రాష్ట్రపాలకుడుగా వ్యవహరించాడని తెలుపుతుంది. బహుశా, రాష్ట్రీయ పాలకుని అధికార దుర్వినియోగానికి అడ్డంగా నిలిచేందుకే మంత్రిమండలి ఏర్పాటు చేయబడిందేమో అనిపిస్తుంది. ఈ మంత్రిమండలి కేంద్ర పాలకుడికి విధేయులు. ఈ రాష్ట్ర పాలకుడే మహామాత్ర, అమాత్య, మహామాత్య అనే ఉద్యోగులను నియమించాడు. ఈ అధికారులు తమ అధికారాన్ని దుర్వినియోగం చేయగా ప్రజలు తిరుగుబాటు చేసి వారికి బుద్ధి చెప్పారని బిందుసార, అశోక శాసన ఆధారాలు తెలుపుతాయి.
+రాష్ట్రాలను పరిపాలన సౌలభ్యం కొరకు జిల్లాలుగా విభజించారు. జిల్లాలో అధికారం ప్రాదేశిక, రాజుక, యుక్తలకు ఇయ్యబడింది. బహుశా ప్రాదేశిక జిల్లా మొత్తానికి పరిపాలనాధికారి. ఇతనికి రెవిన్యూ వసూలు చేయుట, శాంతి భద్రతలు కాపాడుట అన్న విధులు ప్రధానమైనవి. అవసరమైనప్పుడు పాలకుడు, వివిధ స్థాయి  
+102
+ఉద్యోగులతో ప్రత్యక్ష సంబంధం కలిగి ఉండేవాడు. ఉదాహరణకు, అశోకుని నాల్గవ స్తంభ శాసనం ప్రకారం పాలకుడు ప్రజా సంక్షేమ కార్యకలాపాల నిర్వహణలో రాజుకతో ప్రత్యక్ష సంబంధం పెట్టుకొని ఆదేశాలు ఇచ్చాడు. యుక్త అన్న ఉద్యోగి ప్రాదేశికకు, రాజుకకు సహాయపడ్డాడు. ఏ అధికారికీ ఎక్కువ అధికారాలు ఇవ్వలేదు, అంతేగాక పాలనా అధికారంపై రాజు నియంత్రణ బాగానే వుండేది.
+అశోకుని శాసనాలు గ్రామ పాలనా వ్యవస్థ గురించి ఎక్కువ విశేషాలు తెలియపరచవు కాని అర్థశాస్త్రం గ్రామ పాలనా విశేషాలను తెలుపుతుంది. ప్రజలనుండి ఎంపిక చేయబడిన గ్రామిక అన్న ఉద్యోగి ప్రజల సహాయ, సహకారాలతో గ్రామాన్ని పాలించాడు. జిల్లా, గ్రామ పాలన వ్యవస్థల మధ్య గోప, స్థానిక అన్నవారు మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించారు. గ్రామ స్థాయిలో గ్రామాల సరిహద్దులను నిర్ధారించటం, అనేక విధాలుగా ఉపయోగించబడిన భూముల విషయాలు నమోదు చేయడం, ప్రజల ఆదాయ, వ్యయాలను నమోదు చేయడం, ప్రజల వద్ద నుండి వసూలు చేసిన పన్నులు, ఆదాయం, రుసుములు నమోదు చేయటం జరిగింది. గ్రామాలకు పరిపాలన సంబంధమైన స్వతంత్ర ప్రతిపత్తివుంది. ఉద్యోగుల జీతభత్యాలు, సేవలకు ప్రతిఫలం ధన రూపంలో చెల్లించేవారు. అయితే ఈ సంప్రదాయం తరువాత శతాబ్దాలలో కొనసాగించబడలేదు.
+మౌర్యపాలకులు సరిహద్దుననున్న ప్రక్కనేవున్న రాజ్యపాలకులతో స్నేహ, సుహృద్భావాలను కలిగి ఉన్నట్లు తెలుస్తుంది. ఇందుకు కారణం వర్తక వాణిజ్య అవసరాలు, భౌగోళికంగా దగ్గరగా ఉండటంతో పాటుగా దౌత్య సంబంధమైన అవసరాలు ప్రధానమైనవి. ఆ విధంగా రాజ్య సంబంధాల విషయ దృక్పథంలో ఒక మార్పు కనబడుతుంది. ఆ మార్పు ప్రకారం పక్క రాజ్యాలను యుద్ధాల ద్వారా దండోపాయం, హింసాయుత మార్గాల ద్వారా ఆక్రమించడానికి బదులుగా స్నేహ, నైతిక సంబంధాలు పెంచుకొనే విధానాన్ని వారు పాటించారు.
+ఈ మధ్య కాలంలో మౌర్య సామ్రాజ్యం కేంద్రీకృత రాజరిక వ్యవస్థ కాదన్న అనుమానాన్ని కొందరు చరిత్రకారులు వ్యక్తీకరించారు. ఈ అభిప్రాయాన్ని స్పష్టంగా, గట్టిగా వ్యక్తం చేసిన వారిలో ప్రధానంగా పేర్కొనవలసిన వ్యక్తి జి.యమ్. బొగార్డ్ లెవిన్. అతని మాటల్లో మౌర్య సామ్రాజ్య మండలి కేంద్రీకృత పాలనా వ్యవస్థను,క్రమబద్ధ రీతిలో నిర్వహించబడిన పరిపాలనా విధానం గురించి ఎక్కువగా అంచనా వేయనక్కరలేదు. మౌర్య సామ్రాజ్యం మొదటి ఏకీకృత రాజ్యమన్నది వాస్తవమే.  
+103
+ఆ వ్యవస్థలో ఇంతకు ముందున్న రాజకీయ వ్యవస్థా స్వరూపం నుండి ఆదివాసి సమాజ పాలనా సంప్రదాయాలు నుండి సంక్రమించిన లక్షణాలున్నాయి. మౌర్యులు సమర్థనీయమైన పాలనా వ్యవస్థను రూపొందించారు, వారి నియంత్రణ ప్రధాన భూభాగాల్లో సమర్థనీయం కాగా, సరిహద్దు ప్రాంతాల్లో, దూర ప్రాంతాల్లో బలమైన స్థానీయ సంప్రదాయాలు, విభజన దృక్పథం ఉన్నట్లు కనబడుతుంది. గేరార్డ్ ఫస్ మాన్ ఈ విషయం పై లోతుగా చర్చిస్తూ, కొత్త ప్రశ్నలు లేవనెత్తి. క్రీ.పూ. 3వ శతాబ్దం నాటి చరిత్ర, భౌగోళిక అంశాలు ఆనాడు ఒక కేంద్రీకృత రాచరిక వ్యవస్థా పాలనను దుస్సాధ్యం చేశాయని, ఈనాటికి ఇంకా అది సాధించవలసిన లక్ష్యంగా మిగిలిపోయిందనీ అన్నాడు.
+మౌర్యుల కాలంనాటి భౌతిక సంస్కృతీ వాతావరణం
+పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుల త్రవ్వకాలు, స్వదేశీయ, విదేశీయ గ్రంధాలు ఈ కాలంనాటి భౌతిక సంస్కృతిని గురించి ఎంతో కీలకమైన సమాచారమిస్తాయి. క్రీ.పూ. మొదటి సహస్రాబ్ది మధ్య కాలానికి ఇనుమును ఉపయోగించి వ్యవసాయ పరికరాలైన కొడవళ్ళు, చేతి గొడ్డళ్ళు, నాగళ్ళు తయారు చేశారు. ఈ ఇనుప పరికరాలు తూర్పు గంగా మైదానంలోని దట్టమైన అడవులను నరికి భూమిని చదునుగా వ్యవసాయ యోగ్యంగా చేసి, వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు పెంచటానికి సహాయపడ్డాయి. ఈ అదనపు వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు ఆనాటి ప్రజల భౌతిక సంస్కృతి రూపకల్పనలో ప్రముఖ పాత్ర వహించాయి. దీనితో పాటుగా కొత్త వృత్తులు, కొత్త సామాజిక వర్గాలు ఏర్పడ్డాయి. మరొక ఫలితం కొత్త పట్టణాల, నగరాల ఆవిర్భావం. వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు అధికం కావటంతో వర్తక, వాణిజ్యాలు పెరిగాయి, అంతేకాక నగరీకరణ సాధారణమైంది. ఆరియన్ మాటల్లో లెక్కపెట్టలేనన్ని పట్టణాలు, నగరాలు తలెత్తాయి. మెగస్తనీస్ పేర్కొన్నట్లుగా నగర పాలన ఎంతో సమర్థనీయంగా, క్రమబద్ధంగా కొనసాగింది. అయితే పురావస్తు త్రవ్వకాల్లో మనకు నగర నాగరికతా సూచికలు, చిహ్నాలు ఎక్కువగా దొరకలేదు. అంతేగాక మౌర్య వాస్తు నిర్మాణాన్ని వివరించే కట్టడాలు విశేషంగా దొరకకపోవటం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. ఉత్తర ప్రదేశ్, బీహార్లలో జరిపిన పురావస్తు త్రవ్వకాల వల్ల భవన నిర్మాణంలో కాల్చిన ఇటుకలు వాడినట్లు దాఖలాలు లభించాయి. మెగస్తనీస్ పాటలీపుత్రంలో రాతి నిర్మాణాలు కాక కలపతో నిర్మాణాలు చేపట్టబడ్డాయన్నాడు. ప్రతి గృహానికి నీరు అందించిన గుండ్రని బావులు విశేషంగా కనిపించాయి. దొరికిన ఇనుప ఖనిజం, ఫర్నేస్ లు ఆనాటి ప్రజలు ఇనుప పరికరాలు చేయుటలో నేర్పరులని తెలియపరుస్తాయి. గనులపై గుత్తాధిపత్యం రాజ్యానిదేనని అర్థశాస్త్రం  
+104
+పేర్కొంటుంది. ఈ మారుతున్న భౌతిక సంస్కృతీ వాతావరణంలో రాజ్యం నిర్వహించిన పాత్ర గురించి తెలుసుకోవాలి. మౌర్యుల కాలంనాటికి వ్యావసాయిక సమాజం స్థిరంగా రూపు దిద్దుకొని విస్తరణ ప్రక్రియలో భాగస్వామ్యం చేపట్టింది. అధిక సంఖ్యలో శ్రామికులు లభ్యమయితే తప్ప విస్తృత స్థాయిలో వస్తూత్పత్తులు, ఆహారధాన్యాల ఉత్పత్తి సాధ్యమయ్యేవి కాదు. వ్యవసాయ ప్రక్రియ ద్వారా ఏఒక్క కుటుంబం లేదా చిన్న సమూహాలు ధాన్యాన్ని పండించలేవు కనుక రాజ్యం శూద్ర జనావాసాలను పెంచి, విస్తృత స్థాయిలో వారి చేత వ్యవసాయం చేయించింది. కాలక్రమంలో అవన్నీ సీతా భూములైనాయి. అట్టి భూములపై రాజ్యం, ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు ప్రత్యక్ష బాధ్యత నిర్వర్తించారు. ఫలితంగా గహపతులు, గ్రామ భోజికలు అనే భూస్వాములు నియమించ బడ్డారు. వ్యవసాయ పనుల్లో వీరు జీతాలిచ్చి పెట్టుకున్న శ్రామికులను ఉపయోగించారు. మౌర్యుల కాలంలో సీతాభూములు సాగు చేసే వ్యవసాయదారులు, స్వయంగా భూములున్నవారు అనే రెండు తరగతులు ఏర్పడ్డాయి. ఈ విధంగా మౌర్యుల కాలానికి ప్రభుత్వ అజమాయిషిలో ఉన్న భూములతోపాటు, సొంత భూమి కలిగిన వర్గం తలెత్తింది. రాజ్యం నీటి సదుపాయాల కల్పనపై ప్రత్యేక శ్రద్ధ చూపించిందని మెగస్తనీస్ వ్రాశాడు. ప్రతి రైతు పండిన మొత్తం పంటలో 1/5 వంతు లేదా 1/4 వంతు లేదా 1/3 వంతు నీటి సదుపాయ సుంకంగా చెల్లించాలని అర్థశాస్త్రం తెలుపుతుంది. వర్షపాతం అతి తక్కువగా ఉన్న ప్రాంతాలలో రాజ్యం తగిన నీటి సదుపాయ కల్పనా చర్యలు తీసుకుని ఉండవచ్చు. సౌరాష్ట్రంలో గిరినార్ అనే చోటులో చంద్రగుప్తు మౌర్యుని రాష్ట్రపాలకుడైన పుష్యగుప్తుడు సుదర్శన తటాకాన్ని త్రవ్వించాడు. మౌర్యరాజ్య వ్యవస్థకు ముఖ్య ఆదాయం భూమి శిస్తునుండి వచ్చింది. సంహర్త అనే ఒక పెద్ద ఉద్యోగి భూమి శిస్తును ధన, ధాన్య రూపంలో లెక్క కట్టి వసూలు చేశాడు. కోశాధికారిని సన్నిధాత అన్నారు. కొత్తగా అభివృద్ధి పరచబడిన గ్రామాల నుండి రాజ్యానికి సైన్యాన్ని సరఫరా చేసిన గ్రామాల రైతుల వద్ద నుండి భూమిశిస్తు వసూలు చేయలేదు. అర్థశాస్త్రం, గ్రీకు గ్రంథాలు రైతుల వద్ద నుండి పండిన పంటలో 1/4 లేక 1/6 వ వంతు భూమి పన్నుగా వసూలు చేసారని పేర్కొంటాయి. బుద్ధుని జన్మ స్థలమైన లుంబిని గ్రామ రైతులవద్ద నుండి బాకి లేక కప్పం వసూలు చేయలేదు, భూమి శిస్తును 1/8 కి తగ్గించారు. కౌలుదార్లకు విత్తనాలను, వ్యవసాయానికి ఉపయోగపడే పశువులను ఇచ్చినప్పుడు పండిన పంటలో సగ భాగం భూమి శిస్తుగా చెల్లించాలి. భూమి శిస్తుతో పాటుగా పిండకార, బలి, హిరణ్య అన్న పన్నులు రైతుల వద్ద నుండి వసూలు చేశారు. అర్థశాస్త్రం భూమి శిస్తు వసూలు గురించి వివరంగా తెలుపుతుంది, ఆ సందర్భంలో భూమి శిస్తు నిర్ణయం విషయంలో భూసారం దృష్టిలో ఉంచుకోవాలని తెలుపుతుంది. మౌర్యులు  
+105
+భూమి శిస్తు వసూలుకు అత్యంత ప్రాధాన్యమివ్వటం ఆశ్చర్యం కలిగించదు, ఎందుకంటే, ప్రభుత్వ యంత్రాంగాన్ని సైన్యాన్ని సమర్థనీయంగా నడిపేందుకు భూమి శిస్తుగా వచ్చే ఆదాయం ఎంతో అవసరం. మౌర్యుల కాలంలో ఆర్థిక వ్యవస్థ పటిష్టంగా ఉండటానికి కారణం వ్యవసాయ, వాణిజ్యాభివృద్ధులు సమతూకంలో జరగటమే. మౌర్యులు అవలంబించిన స్నేహ, సుహృద్భావ వాతావరణం ఫలితంగా రాజ్యంలో శాంతి భద్రతలు పెరగటమే కాక పొరుగు రాజ్యాలతో వాణిజ్యం బాగా పెరిగింది. వివిధ వృత్తుల వారు తమ కళాకౌశలానికి మెరుగుపెట్టి నాణ్యమైన వస్తువులను ఉత్పత్తి చేయటంతో వారి వస్తువులకు గిరాకీ పెరిగి, ఆయావృత్తుల వారు తమ ఆర్థికస్తోమతను పెంచుకొన్నారు. వృత్తి పనివారలకు, వర్తకులకు వారి వారి శ్రేణులున్నాయి. ఆ శ్రేణులు తమ సభ్యుల పరిస్థితి మెరుగుపరచుటకు కృషి చేశాయి, గిట్టుబాటు ధరలు వచ్చేందుకు సహాయ పడ్డాయి. ఎగుమతులు పెరగటం, స్థానిక మార్కెట్లు పెరిగి పట్టణాలు, నగరాలు రూపొందటంతో పట్టణీకరణ ప్రక్రియ పెరిగి లోహ రూప నాణేలు ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. వెండితో చేయబడ్డ విద్ధాంక నాణేలు కూడా ప్రచారంలోకి వచ్చాయి.
+ఈ పైన పేర్కొన్న పరిణామాలన్నీ కఠినమైన రాజ్యనియంత్రణతోనే మౌర్యుల కాలంలో సాధ్యమైనాయి. మౌర్య రాజ్యం ఆర్థిక వనరులున్న ప్రాంతాలపై సమర్థనీయంగా నియంత్రణ చేసి రాజ్య ఆర్థిక సౌష్ఠవాన్ని పెంచింది. అలాగే మౌర్యుల దండయాత్రల ఫలితంగా పెరిగిన రాజ్య విస్తీర్ణం ఆర్థిక అవసరాల దృష్ట్యా జరిగింది తప్ప రాజకీయ కారణాల వల్లకాదు. ఉదాహరణకు, కళింగ ఆక్రమణ వ్యవసాయానికి పనికి వచ్చే సారవంతమైన భూభాగాన్ని పెంపు చేయగా, కర్ణాటకంపై ఆధిపత్యం బంగారం, విలువైన లోహాలపై గుత్తాధిపత్యం తెచ్చింది. మౌర్యులు ఆదివాసీలను రైతులుగా మార్చి అటవీ ప్రాంతాన్ని వ్యావసాయిక ప్రాంతంగా మార్చారు. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా మౌర్యుల కాలంనాటి భౌతిక సంస్కృతిలోను, సామాజిక వ్యవస్థలోను, భావాలలోను నూతన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. మౌర్య సామ్రాజ్యానంతరం తలెత్తిన స్థానిక రాజ్యాల ఆవిర్భావం మగధ రాజ్యంలో రూపుదిద్దుకొన్న పరిణామాల ఫలితమే అని కొందరు చరిత్రకారుల అభిప్రాయం.
+సాంస్కృతిక వాతావరణం
+కళా, వాస్తునిర్మాణ, శిల్ప రంగాలలో మౌర్య యుగం గణనీయమైన ప్రగతికి నాంది పల్కింది. ఆనాటి వాస్తు నిర్మాణ శైలి, కళా సంపదలు ఆ యుగానికి ప్రత్యేక  
+106
+ప్రాతినిధ్య సూచికలు. నూతనంగా ఆవిర్భవించిన సంపన్న సామాజిక వర్గాలు ఆనాటి కళా, శిల్ప, వాస్తు, నిర్మాణ పోషకులు. మౌర్య యుగంలో కనిపించే ప్రత్యేకత రాతితో సృజనాత్మకమైన కళా చిహ్నాలను రూపొందించటం. బుందేల్ ఖండ్ ప్రాంతంలోని చునార్లో త్రవ్వి తీసిన స్తంభాలపైనే అశోకుని స్తంభ శాసనాలు చెక్కబడ్డాయి. సంగీత, నృత్యాలను అర్థశాస్త్రం పేర్కొన్నా గుర్తుంచుకోదగిన సంగీత, నృత్య చిహ్నాల అవశేషాలు లభ్యం కాలేదు. అలాగే మౌర్యుల కాలంనాటి చిత్ర లేఖన ప్రక్రియకు సంబంధించిన విశేషాలు ఏమీ లభ్యం కాలేదు. ఇప్పటికీ అక్కడక్కడ నిలచివున్న వాస్తు నిర్మాణ, శిల్ప చిహ్నాల నుండి ఆ కాలపు వాస్తు నిర్మాణ, శిల్ప రీతులను, వాటి ప్రాధాన్యాన్ని నిర్ణయించగలం. మౌర్యుల వాస్తు నిర్మాణ రీతులను మూడు విభాగాల క్రింద అధ్యయనం చేయవచ్చు. ఎ) పాడైపోగా ఇప్పటికీ నిలిచిన భవనాల, కోటల శిథిలాలు, గృహ నిర్మాణం, స్తంభాలు. గ్రీకు గ్రంథ కర్తలయిన అరియన్, స్ట్రాబోలు మౌర్య భవంతులను పేర్కొంటారు. ఆ గ్రీకు రచయితలు పేర్కొన్న అంశాలను స్పూనర్, వాడన్లు జరిపిన త్రవ్వకాలలో దొరికిన అవశేషాలు నిజమని ఋజువు చేస్తాయి. చెక్కు చెదరని కళాత్మకమైన స్తంభాన్ని స్పూనర్ తన త్రవ్వకాల్లో వెలికి తీసాడు. ఈ స్తంభం రీతిలోను, అలంకరణలోను అశోక స్తంభాన్ని పోలివుంది. ఆ స్తంభం పై పొరంతా ఎంతో నైపుణ్యంతో రూపొందించబడి, మెరుగుపెట్టబడింది. మౌర్య భవంతి నిర్మాణం మౌర్య పాలకుల ప్రత్యక్ష పర్యవేక్షణలో జరిగినట్లు కనిపిస్తుంది.
+మౌర్యుల కళా చిహ్నాలకు ప్రాతినిధ్యం వహించేవి స్తంభాలు. ఈ స్తంభాలు పొడుగ్గా ఉండి చక్కని, సమమైన ఆకారంలో ఉండి చూపరుల దృష్టిని ఆకట్టు కుంటాయి. ఈ స్తంభాలు మీరట్, అలహాబాద్, లౌరియ ఆరరాజ్, లౌరియనందన గఢ్, ఢిల్లీ, తోప్సా, సాంచి, సారనాథ్ లలో అశోకుని శాసనాలతో కనపడతాయి. రామ్ పూర్వలోని సింహ శీర్షంతో ఉన్న స్తంభంపైన అశోకుని శాసనం ఉండగా, ఎద్దు శీర్షంతో ఉన్న స్తంభంపై శాసనం లేదు. బసరత బకిరాలో సింహశీర్షంతో ఉన్న ఒక స్తంభం మీద, కోశంలోని స్తంభంపైనా శాసనాలు లేవు. రుమిందై, నిగరి సాగర్ స్తంభాలపై అంకితాన్ని సూచించే శాసనాలున్నాయి. ఈ స్తంభాలపై అనేక జంతువులు, పక్షులు చిత్రించబడ్డాయి. ఈ జంతువులు, పక్షులు ఎందుకు చిత్రించారన్నది వివాదాస్పద అంశం. కొందరు ఏనుగు, గుఱ్ఱం, ఎద్దు. సింహం నాలుగు దిక్కులను ప్రతిబింబిస్తాయన్నారు. ఏనుగు బౌద్ధులకు, హిందువులకు కూడా పవిత్ర జంతువు. బౌద్ధ సంప్రదాయంలో ప్రముఖమైన చక్రం, సారనాథ్ స్తంభం చివర చిత్రించబడింది. ఈ స్తంభాల విషయంలో ఆసక్తి గలిగించే అంశం వీటికి  
+107
+ఆధారం లేకపోవటం. సమకాలీన అకమెనేనియంకన్ స్తంభాలకు అనేక ఆకారాలలో మూలాధారాలున్నాయి. పర్షియన్లు ఎద్దును మూలాధారంగా ఉపయోగించగా, మౌర్యుల ఎద్దు కలువ పువ్వు నమూనా నుండి తీసుకోబడింది. తలక్రిందులుగానున్న కలువ పువ్వు ఆనాటి నమూనాలలో కెల్లా ఎంతో ఆసక్తిని రేకెత్తించే నమూనా. అశోకుడు అనేక స్థూపాలను, చైత్యాలను నిర్మించాడన్న సంప్రదాయం ఉన్నప్పటికి, బార్బరా గుహలలోని చైత్యాల విశాలమైన గదులు తప్ప మిగిలినవి కనిపించవు. మౌర్య గుహలు, వాస్తు నిర్మాణానికి కొన్ని ఉదాహరణలు, బార్బరా, నాగార్జుని, సుదాన గుహలు. ఈ మూడు గుహలను వహియక, వధిక, గోపిక అని పిలిచారు.
+విడిగా దొరికిన మౌర్యుల కాలంనాటి శిల్పాలు తక్కువ. మౌర్య స్తంభాలపై చెక్కబడిన జంతువుల శిల్పాలున్నాయి. ఒరిస్సాలోని ధౌలిలో దొరికిన ఏనుగు శిల్పం మౌర్య శిల్ప కళా నైపుణ్యానికి మచ్చుతునక. ఆనాడు ఏనుగు, గుఱ్ఱం, ఎద్దు, సింహం సాధారణంగా శిల్పాలుగా చెక్కారు. ఈ శిల్పాలు జీవం తొణికిసలాడుతూ ఉంటాయి తక్షశిలలోను మిగిలిన చోట్ల కనిపించిన కాల్చిన బంకమన్ను బొమ్మల కాల నిర్ణయం కచ్చితంగా చేయలేమని స్టెల్లాక్రామరిష్, గార్డెన్ వంటి కళా విమర్శకులు అభిప్రాయపడ్డారు. బీహారులో త్రవ్వకాలు జరుపగా బయలుపడ్డ కాల్చిన బంకమన్ను బొమ్మలు, ముద్రలు, చిన్న పలకలు పాట్నా వస్తు ప్రదర్శనశాలలో ఉంచబడ్డాయి. కళా విమర్శకుల దృష్టిలో వాటి స్థాయి అతి తక్కువ. స్టెల్లా క్రామ్ రిష్ అభిప్రాయం ప్రకారం మౌర్య కళా సృష్టి ఉన్నత స్థాయికి చెందినది కాక, భారతీయ కళారంగ చరిత్రలో ఒక అనాసక్తి కరమైన అంశం మాత్రమే.
+మతం, సాహిత్యం
+మౌర్యులు అవైదిక మతాలైన బౌద్ధం, జైనం, అజీవక శాఖలను ఆదరించి, ప్రోత్సహించినా ఆ కాలంలో సనాతన ధర్మ అనుయాయులు కూడా గణనీయంగానే ఉన్నారు. వైదిక దేవతల ఆరాధన కూడా కొనసాగింది. శివ, స్కంద విగ్రహాల తయారీని, అమ్మకాన్ని పతంజలి పేర్కోవటంతో విగ్రహాల తయారీ, ఆరాధన ఈ కాలంలోనే మొదలై వుండవచ్చు అని తెలుస్తుంది. యజ్ఞాలు చేయటం కూడా కొనసాగింది. అవైదిక మత శాఖల ప్రాబల్యం అయోధ్య బీహార్, ఒరిస్సా ప్రజలపై ఎక్కువగా కన్పడుతుంది. ప్రజలలో ఒక వర్గం వారు వైష్ణవ శాఖను లేదా వాసుదేవ ఆరాధనను ప్రోత్సహించిన భాగవతశాఖను ఆదరించారు. కొందరు విదేశీయ దేవతలైన. ఇరానియన్ బాబిలోనియన్ దేవతలను ఆరాధించారు. అందువల్లనే మౌర్యుల  
+108
+కాలంలో అవైదిక శాఖలు మాత్రమే ఎక్కువ ప్రచారంలో నుండి, వైదిక ధర్మం పూర్తిగా కనుమరుగైందని చెప్పలేం. అవైదిక, వైదిక మతాలు ప్రక్క ప్రక్కనే కొనసాగాయని చెప్పవచ్చు. ఆ మతాల మధ్య తీవ్రమైన వైషమ్యం ఉందని నిర్ధారణగా చెప్పలేం.
+అనాటి సాహిత్య రంగంలో ప్రసిద్ధి పొందినవి కౌటిల్యుని అర్థశాస్త్రం, భద్రబాహుని కల్ప సూత్రం, భౌద్ధ కదావత్తులని కొందరు భావిస్తుండగా, ఆర్.సి. మజుందార్, కె.కె. దత్తా, రాయ చౌదరిలు మౌర్య యుగానికి చెందిన భారతీయ గ్రంథాలను పేర్కొనటం కష్టమన్నారు.
+సాధారణంగా సామ్రాజ్యం అనుపదాన్ని మౌర్య రాజ్య వ్యవస్థకు అన్వయిస్తున్నారు. ఈ పదాన్ని ఈ భావనను రోమన్ సామ్రాజ్యాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకొని యూరోపియన్ చరిత్ర రచనా విధానం పరిచయమున్నవారు వలస రాజ్య కాలంలో మన దేశ రాజ్యాలకు వర్తింప చేసారు. ఈ సామ్రాజ్య భావన గురించి రొమిలాథాపర్ ఈ విధంగా అభిప్రాయపడింది. మౌర్య రాజ్యం విభిన్న సంస్కృతులకు చెందిన జనాభాతో నిండిన విశాల భూభాగాన్ని ముఖ్య కేంద్రమైన మగధ నుండి పాలించి, ఇతర రాజ్యాల నుండి సంపాదించిన వనరులు, ఆదాయంతో సంపన్నమైనంత వరకు సామ్రాజ్యమనవచ్చు. అయితే ఏకీకృత కేంద్రీకృత రాజకీయ వ్యవస్థ కలిగిన భారత దేశం అన్న భావన భారత ఉప ఖండంలో సుస్థిరంగా చోటు చేసుకోలేదు. దీనికి కారణం అందుకు తగిన వనరుల సమీకరణలో విజయం పొందకపోవటం, ప్రధాన, సరిహద్దు భూభాగాల ఆర్థిక వ్యవస్థలను సమన్వయం చేస్తూ పునర్నిర్మించటంలో వైఫల్యం చెందటమని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. ఈనాటి సమకాలీన భారత దేశంలో కూడా జాతి రాజ్య నిర్మాణం సంపూర్ణంగా పూర్తికాలేదు. మౌర్య సామ్రాజ్య పతనానంతరం భారత దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో తలెత్తిన స్థానీయతా భావన, మౌర్యులు ఏకీకృత, కేంద్రీకృత రాజ్య వ్యవస్థ రూపొందించటంలో పొందిన వైఫల్యానికి తార్కాణంగా చెప్పవచ్చు. మౌర్యులకు ముందు గణ రాజ్య వ్యవస్థ నుండి రాజ్య వ్యవస్థకు పరిణామం జరుగగా, మౌర్యుల కాలంలో మెట్రో పాలిటన్ రాజ్య అవతరణ జరిగింది.
+ 
+109
+8వ అధ్యాయం మౌర్యానంతర భారతదేశం (శుంగ, కణ్వ శాతవాహన, కుషాణ పాలకుల పాలనాకాలం)
+పరిచయం
+మౌర్యానంతర భారతదేశంలో అతి చిన్నవాటి నుండి పెద్దవాటి వరకు రాజ్యవ్యవస్థలు ఆవిర్భవించి ఆధిపత్యం కొరకు ఘర్షణ పడ్డాయని, స్థానీయ భావన ప్రజల్లో బలంగా నాటుకున్నదని గ్రీకు, రోమన్ సాహిత్యాధారాలు, స్వదేశీయమైన నాణేలు, శాసనాలు సాక్ష్యమిస్తున్నాయి. కొందరు చరిత్రకారులు మౌర్యానంతర కాలాన్ని (క్రీ.పూ.200 నుండి క్రీ.శ.300 వరకు) చీకటియుగంగా పేర్కొన్నారు. వారీవిధంగా చిత్రీకరించటానికి కారణం భారత ఉపఖండంలో రాజ్యాధికారం ఒక బలమైన పాలకవంశం అధీనంలో వుండక స్వదేశీయ పాలకులు, విదేశీయులైన ఇండో గ్రీకులు, శకులు, పల్లవులు, కుషాణులు పంచుకోవటమే. రాజకీయ రంగంలో సామ్రాజ్య ఏకత్వభావన చోదక శక్తిగా వ్యవహరించి భారత ఉపఖండాన్ని రాజకీయంగా ఏకీకృతం చేయలేకపోయినా సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక రంగాలలో ఈ కాలం నూతనమైన వ్యవస్థలకు, భావాల రూపకల్పనకు నాంది పలికి ఆగామి భారతదేశ చారిత్రిక గమనాన్ని ప్రభావితం చేసింది. ఈ కాలంలోనే వాణిజ్య అనుసంధానం జరిగింది. విదేశీయులు గణనీయమైన సంఖ్యలో వివిధ స్థాయిలలో స్థిరపడ్డారు. వారితోపాటుగా వారి భావాలు, తాత్విక ధోరణులు, మత రంగంలో భక్తిపై ఆధారపడిన కొత్త శాఖలు భారతదేశంలోకి ప్రవేశించాయి. సాంస్కృతిక చిహ్నాలైన చైత్య, స్తూప, విహార, ఆలయాల నిర్మాణం జరిగింది. కొత్త ధోరణులకు కళా, శిల్ప రంగాలలో నాంది పల్కిన గాంధార, అమరావతి కళా, శిల్పరీతులు చోటు చేసుకున్నాయి. సామాజిక రంగంలోను ఈ కాలం ఘనీభవించిన ఛాందసవాదం కాక, ఒక రకమైన ఇచ్చిపుచ్చుకునే ధోరణి బలంగా  
+110
+ఉన్న కాలమిది. సామాజిక, సాంస్కృతిక వాతావరణంలో సర్దుబాటు, అంగీకార ధోరణులు చోటుచేసుకున్నాయి. వస్తున్న మార్పుల పట్ల మూర్ఖపు వ్యతిరేకత కనిపించని కాలమిది. కొత్తజాతులకు, కులాలకు చోటు కల్పిస్తూ వర్ణాశ్రమ ధర్మంలో వర్ణసంకర సిద్దాంతాన్ని ప్రవేశపెట్టిన కాలమిది.
+క్రీ.పూ.187లో మౌర్య రాజకీయ వ్యవస్థ పూర్తిగా కాలగర్భంలో కలిసి పోయింది. మగధ రాజ్యాన్ని మౌర్యుల అనంతరం శుంగులు వంద సంవత్సరాలు పాలించగా, వారి అనంతరం కణ్వులు కొంతకాలం పాలించారు. శుంగ, కణ్వ వంశాలు జన్మతః బ్రాహ్మణ వంశాలని, వాటి స్థాపకులు వరుసగా పుష్యమిత్ర శుంగ, వాసుదేవ కాణ్వాయనులని నిర్ధారించారు. శుంగ వంశంలో పదిమంది పాలకులు పాలించారు. పుష్యమిత్రుడు, అగ్నిమిత్రుడు, చివరివాడైన దేవభూతి ఈ వంశంలో గుర్తుంచుకోదగిన వారు. దేవభూతిని అతని మంత్రి అయిన వాసుదేవకణ్వుడు చంపి రాజ్యాన్ని ఆక్రమించాడు. కణ్వ వంశంలో వాసుదేవ, భూమిత్ర, నారాయణ, సుశర్మలు గుర్తుంచుకోదగిన పాలకులు. కణ్వసుశర్మను ఆంధ్రభృత్యుడైన సిముకుడు లేక చిముకుడు చంపాడని పురాణాలు పేర్కొంటాయి. సిముకుడే శాతవాహన వంశస్థాపకుడు. కణ్వుల అధికారం పతనమైన అనంతరం అయోధ్య, కౌశాంబి, మధుర, అహిచ్ఛత్ర (ప్రస్తుతపు ఉత్తరప్రదేశ్లోని బరేలి జిల్లా)లలో స్వతంత్ర రాజ్యాలు తలెత్తాయి. ఇంకా గణరాజ్యాలైన అర్జునాయనులు, ఔదంబరులు, కువిదులు, త్రిగర్తులు, యౌధేయులు, అగనియులు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించారు.
+క్రీ.పూ. 200లో మధ్య ఆసియా నుండి, దూర పశ్చిమంనుండి వాయవ్య సరిహద్దుగుండా అనేకమంది దండెత్తి రాసాగారు. అట్టివారిలో మొదటివారు యవనులుగా మనకు పరిచయమైన బాక్ట్రియన్ గ్రీకులు. డిమెట్రియస్ అనే బాక్ట్రియన్ పాలకుడు వాయవ్య సరిహద్దులో గణనీయమైన భూభాగాన్ని ఆక్రమించి భారతీయుల రాజు అన్న బిరుదు ధరించాడు. ఏకకాలంలో వాయవ్య భారతదేశాన్ని ఎథిడెమోస్, యుక్రెటైడ్ రాజవంశాలు పాలించాయి. క్రీ.పూ. 153 - క్రీ.పూ.130 మధ్యకాలంలో పాలించిన ప్రముఖ ఇండోగ్రీకు పాలకుడు మినాండర్ అయోధ్య, పాటలీపుత్రలపై ఆధిపత్యం కలిగి వున్నాడు. ఈ మినాండర్ మిళింద అన్నపేరుతో భారతీయులకు చిరపరిచితుడు. నాగసేనుడు ఇతడిని బౌద్ధమతంలోకి మార్పించాడు. బంగారు నాణేలను ముద్రించిన మొదటివారు ఇండోగ్రీకులే. వీరే శాత్రప విధానాన్ని భారతదేశంలో ప్రవేశపెట్టారు. వీరు వాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతపు కళారంగంలో  
+111
+గ్రీకు లక్షణాలను ప్రవేశపెట్టి గాంధార శిల్పకళకు ప్రారంభం చేశారు. గ్రీకు పదమైన హోరోస్కోప్ నుండి జ్యోతిషశాస్త్రానికి మరో పేరయిన హోరశాస్త్రం అన్న పేరు రూపొందించబడింది. ఇండో-గ్రీకు ప్రాబల్యం వాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతంలో కొద్దికాలం మాత్రమే వుంది. వారి తరువాత సిధియన్లు లేక శకులు పాలించారు. క్రీస్తుపూర్వం 100 సం|| మధ్యభాగం నాటికి శకాధికారం మధురవరకు విస్తరించింది. శకులలో తెలివైన పాలకుడు మౌస్ లేక మొగ. ఇతడు క్రీ.పూ. 80కి చెందినవాడుగా నిర్ధారించారు. శకులు ఐదుశాఖలవారుగా విభజింపబడ్డారు. వారి కేంద్రాలు ఆఫ్గనిస్తాన్, మధుర, తక్షశిల, మాళ్వ, కథియవార్లలో వున్నాయి. పశ్చిమ భారత ప్రాంతానికి చెందిన శకులు క్రీ.శ.4వ శతాబ్దం వరకు పాలనాధికారం కలిగి ఉన్నారు. వీరు “క్షాత్రప” అన్న బిరుదు ధరించారు. పశ్చిమ భారతదేశంలో పాలించిన రుద్రదమనుడు ప్రముఖ శకపాలకుడు. ఇతని పాలనాకాలం క్రీ.శ. 139-150 సం|| మధ్యకాలం. మౌర్యచంద్రగుప్తుడు నిర్మించిన సుదర్శన తటాకాన్ని బాగుచేయించినవాడుగా ఇతడు చరిత్రలో చిరస్థాయియైన కీర్తి పొందాడు. ఇతని జునాగడ్ శాసనం సంస్కృతంలో వేయబడ్డ మొదటి శాసనం. ఈ శాసనంలోని సంస్కృతం ఎంతో స్వచ్ఛంగా ఉంటుంది. క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్ది అంతానికి పహ్లవులు లేక ఇండో-పార్థియన్లు కూడా వాయవ్య ప్రాంతంలో ఆధిపత్యం సంపాదించారు. పహ్లవ పాలకులలో ప్రముఖుడు గొండో ఫెర్నెస్. సంప్రదాయ కథనాల ప్రకారం క్రైస్తవ మతాచార్యుడైన సెయింట్ థామస్ ఇతని ఆస్థానాన్ని సందర్శించాడు. క్రీ.శ. మొదటి శతాబ్ది మధ్యభాగంలో గొండో ఫెర్నెస్ పరిపాలించాడని తెలుస్తుంది. ఇండోపార్థియన్ రాజకీయ ఆధిపత్యాన్ని యూచి తెగకు చెందిన కుషాణులు భగ్నం చేశారు.
+కుషాణులు
+ఒక చైనీయ ఆధారం ప్రకారం క్రీ.శ. మొదటి శతాబ్దంలో యూచీ తెగల అధిపతి యూచీ తెగల వారందరినీ ఏకంచేసి హిందూకుష్ పర్వతాలు దాటి, గ్రీకులను వెళ్ళగొట్టి కాబూల్, కాశ్మీర్లను ఆక్రమించాడు. భారతదేశంలో కుషాణుల అధికార స్థాపకుడుగా కుజల కాడ్ఫసిస్ను గుర్తించారు. అతని అనంతరం అతని కుమారుడు వీమా కాడ్ఫసిస్ రాజై బంగారు నాణేలను ముద్రించినవానిగా, ఒక చరిత్రాత్మకమైన ఆవిష్కరణకు ఆద్యుడుగా భావించబడ్డాడు. వీమా అనంతరం కనిష్కుడు పాలకుడయ్యాడు. కనిష్కునికి అతని ముందు పాలించిన ఇద్దరితో వున్న సంబంధాన్ని నిర్ధారణగా పేర్కొనలేము.
+ 
+112
+కనిష్కుడు పుట్టుకతో విదేశీయుడైనా భారతదేశాన్ని తన జన్మభూమిగా చేసుకుని భారతీయ సంస్కృతికి ఎనలేని సేవ చేసి చిరస్మరణీయుడై కుషాణులలో ఘనుడైన పాలకుడుగా కీర్తించబడ్డాడు. ఇతడు సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించిన సంవత్సరం చర్చనీయాంశమే కాని శకయుగ స్థాపన చేయబడ్డ సంవత్సరమైన క్రీ.శ. 78ని అతడి పాలనారంభ సంవత్సరంగా అంగీకరిస్తున్నారు. అప్పటికి కుషాణుల అధికారం ఉచ్ఛస్థితికి చేరుకుని కుషాణులు అత్యంత బలమైనశక్తిగా రూపుదిద్దుకున్నారు. కనిష్కుని అధికారపరిధి దక్షిణాన కంచివరకు, తూర్పున వారణాసి వరకు విస్తరించింది. పురుషపుర, లేక పెషావర్ అతని రాజధాని కాగా కుషాణ సామ్రాజ్యంలో మధుర రెండవ ప్రముఖ పట్టణమయింది.
+కనిష్కుడు బౌద్ధమతం స్వీకరించి బౌద్ధమతానికి చేసిన సేవకు అతడు రెండవ అశోకునిగా న్యాయంగా గుర్తింపబడ్డాడు. కనిష్కుడు కాశ్మీర్లోని కుండలవనంలో వసుమిత్రుని అధ్యక్షతన నాల్గవ బౌద్ధసంగీతిని జరిపించాడు. ఈ సమావేశంలో బౌద్ధమతానికి చెందిన సిద్ధాంతాలు, మత విశ్వాసాలను గురించి చర్చలు జరిగాయి. టిబెట్కు చెందిన చరిత్రకారుడైన తారానాథుని రచనల వల్ల ఆనాడు బౌద్ధులలోని 18 శాఖల మధ్యనున్న విభేదాలను ఈ సమావేశంలోనే పరిష్కరించారని తెలుస్తుంది. ఈ సమావేశంలోనే హీనయాన శాఖ బదులుగా మహాయానానికి ప్రముఖస్థానమిచ్చారు. బుద్ధుడిని భక్తితో పూజించి ఆరాధించటానికి ప్రాముఖ్యమిచ్చి భక్తునికి, బుద్ధునికి మధ్య బోధిసత్త్వుడిని సృష్టించారు. ఈ కాలంలోనే పాళీలో కాక సంస్కృతంలో సాహిత్య గ్రంథాలు వ్రాయటం ఎక్కువయింది. మధ్య ఆసియాకు, చైనాకు భౌద్ధ సన్యాసులను, పండితులను పంపి మతమార్పిడికి కనిష్కుడెంతో ప్రాధాన్యాన్నిచ్చాడు. కనిష్కుడు పెషావర్లో అనేక అంతస్తులున్న గోపురాన్ని నిర్మించి దానిలో బుద్ధుని అవశేషాలుంచాడని నమ్ముతారు. భారతదేశాన్ని 7వ శతాబ్దంలో సందర్శించిన హ్యూయాన్సాంగ్ (యువాన్ చాంగ్), 11 వ శతాబ్దంలో సందర్శించిన అల్ బెరూని దీనిని చూసినట్లు పేర్కొన్నారు. పరిమితమైన పురావస్తు తవ్వకాలు ఒక స్తూపం, ఒక విహారం నిర్మించబడినట్లు అక్కడ లభ్యమైన శిల్పాల ఆధారంతో నిర్ధారణ చేస్తున్నాయి. కనిష్కుడు కళా సాహిత్య రంగాలను పోషించాడు. ఇతని కాలంలో ఉన్నతస్థాయికి చెందిన లౌకిక, మతపరమైన సాహిత్యపు సృష్టి జరిగింది. “బుద్ధచరిత”, “సూత్రాలంకార” గ్రంథాల రచయితయైన అశ్వఘోషుడు, “మహా విభాసశాస్త్ర” గ్రంథకర్త వసుమిత్రుడు “చరక సంహిత” రచించిన చరకుడు కనిష్కునిచే ఆదరించబడ్డారు. కనిష్కుడు గొప్ప భవన నిర్మాత. మధుర గొప్ప కళాశిల్ప  
+113
+నిర్మాణకేంద్రం. గొప్పయోధుడు, సామ్రాజ్యనిర్మాత, సాహిత్య, కళాపోషకుడుగా పేరుపొందిన కనిష్కుడు మధ్య ఆసియా, భారతదేశాలలో గణనీయమైన ప్రాంతాల్ని పాలించాడు. ఇతని మరణానంతరం కుషాణుల రాజకీయ ప్రాభవం క్షీణించి, పతనమై, కనుమరుగైంది.
+శాతవాహనులు
+క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దంలో కుషాణులు, శకులు వరుసగా ఉత్తర, పశ్చిమ భారత ప్రాంతాలలో పరిపాలిస్తుండగా, వాయవ్య దక్కన్లో శాతవాహనులు పాలించారు. మహారాష్ట్రలోని పైఠాన్ లేదా ప్రతిష్ఠానపురం శాతవాహనుల తొలి రాజధాని. శాతవాహనుల జన్మస్థలం, కాలనిర్ణయం, కులం, మతవిశ్వాసాల గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. శాతవాహనులు ఆంధ్రజాతివారని సాధారణంగా అంగీకరిస్తున్నారు. 1) వారు గోదావరీతీరం వెంబడి పశ్చిమంగా ప్రయాణంచేసి, మౌర్యుల పతనానంతరం రాజ్యస్థాపన చేశారని, 2) వీరు స్వతహాగా పశ్చిమ దక్కన్కు చెందినవారై క్రమంగా తమ పాలనాధికారాన్ని ఆంధ్రప్రాంతంగా పిలువబడ్డ తూర్పుతీరం వైపు విస్తరించారని వారి గురించి రెండు అభిప్రాయాలున్నాయి. డి.ఎన్.ఝా అభిప్రాయం ప్రకారం తొలి శాతవాహన శాసనాలు పశ్చిమ దక్కన్లో దొరకటంతో వారు తరువాత కాలంలో తూర్పుదక్కన్కు మారారు.
+శాతవాహనుల చరిత్ర నిర్మాణానికి ఆధారాలు పురాణాలు, గుణాఢ్యుని “బృహత్కథ”, హాలుని “గాథా సప్తశతి”, నాణేలు, పశ్చిమ దక్కన్లో దొరికిన 19 శాసనాలు, తూర్పుదక్కన్లో దొరికిన 7 శాసనాలు. శాతవాహన వంశం ఎంతకాలం పరిపాలించింది, ఎంతమంది పాలకులున్నారు అన్న విషయాన్ని గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. కొన్ని పురాణాలు 19 మంది పేర్లు ఇవ్వగా మరికొన్ని పురాణాలు 30మంది పేర్లు ఇచ్చాయి. పురాణాలు పేర్కొన్న వారి పాలనా కాలాలలో తేడాలున్నాయి. అశోకశాసనాలు ఆంధ్రులను పేర్కొనటంతో ఆంధ్రులు మౌర్యుల సామంతులయి వుంటారని భావించారు. కణ్వుల అధికారాన్ని తుదముట్టించిన సిముకుడు లేక చిముకుడు శాతవాహన వంశస్థాపకుడు.
+శాతవాహన ముఖ్యపాలకులు కన్హ లేక కృష్ణ మొదటి శాతకర్ణి, రెండవ శాతకర్ణి, హాల, గౌతమీపుత్ర శ్రీ శాతకర్ణి, రెండవ పులమావి, వాసిష్ఠీపుత్ర శ్రీ శాతకర్ణి, శివ శ్రీ పులుమావి, 4వ పులుమావిలు. శాతవాహనులకు, క్షహరాట తెగకు చెందిన శకులకు  
+114
+మధ్య దీర్ఘకాలంపాటు ఘర్షణ కొనసాగింది. శక పాలకుడైన నహపాణుని నాణేలు, శాసనాలు నాసిక్లో దొరకటం వల్ల క్రీస్తుశకం మొదటి శతాబ్దం అంతానికి కాని క్రీ.శ. రెండవ శతాబ్దం మొదట్లో కాని శకులు బలవంతులై ఆ ప్రాంతాన్ని ఆక్రమించారని తెలుస్తుంది. శాతవాహన వంశంలో 23వ వాడైన గౌతమీ పుత్ర శాతకర్ణి, మళ్ళీ శాతవాహన ప్రాబల్యాన్ని పునరుద్ధరించాడు. ఈ వంశపాలకులలో ఎంతో సమర్థుడు, ఘనుడు గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి. ఇతడు క్రీ.శ.70 నుండి 95వరకు పాలించాడు. ఇతడు క్షహరాట నహపాణుడిని నాశనంచేసి, అపరాంత, అనుప, సౌరాష్ట్ర కుటార, అకర, అవంతిలను నహపాణుని వద్దనుండి తిరిగి జయించాడు. గౌతమీపుత్రునికి (మూడు సముద్రాల నీరు తాగిన వాహనములు- అశ్వాలు గలవాడు) “త్రిసముద్ర తోయపీత వాహన” అన్న బిరుదు వుంది. ఈ బిరుదును బట్టి మూడు సముద్రాలచే చుట్టబడిన భూభాగాన్ని ఇతడు జయించి పాలించాడని తెలుస్తుంది. నహపాణునిపై ఇతని విజయం తాత్కాలికమైనదిగా కనిపిస్తుంది. ఎందుకనగా ఇతడు సంపాదించిన భూభాగాలను మరల కర్దమకులు జయించి స్వాధీనం చేసుకున్నారు. ఈ సమాచారాన్ని టాలమీ రచించిన జాగ్రఫీ, రుద్రదాముని జునాగఢ్ శాసనం బలపరుస్తాయి. రుద్రదాముని కుమారునికి, గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణికి మధ్య ఒక వివాహ ఒప్పందం కుదిరినా వారిమధ్య శత్రుత్వం కొనసాగింది.
+రుద్రదాముని మరణానంతరం క్రీ.శ. రెండవ శతాబ్దం అంతానికి శాతవాహనులు తాము పోగొట్టుకున్న ప్రాంతాలను తిరిగి సంపాదించారు. శాతవాహన రాజ్యాధికారం పశ్చిమతీరంలోని కథియవార్ వరకు, కృష్ణాడెల్టాకు, తమిళనాడు వరకు విస్తరించింది. అయితే, ఇది కూడా తాత్కాలికమే. క్రమక్రమంగా శాతవాహన అధికారం బలహీనపడి స్థానిక రాష్ట్రపాలకులు, సామంత ప్రభువులు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకోవటంతో వీరి రాజ్యం మరింత కుంచించుకుపోయింది. పశ్చిమ దక్కన్లో త్రైకూటకులు, అభీరులు, ఉత్తరదక్కన్లో వాకాటకులు బలపడగా, ఉత్తర ద్వీపకల్పంలో కాలచూరి, చేది వంశాలు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకొని క్రీ.శ.248-249 కి క్రొత్త శకాన్ని ఆరంభించాయి. గంగా మైదానంలో అనేక చిన్న రాజ్యాలు తలెత్తాయి. వాటి పాలకులలో కొందరిని మాఘులు, బోధిలు, నాగులు, మిత్రులుగా గుర్తించారు. ద్వీపకల్పంలోని దక్షిణ ప్రాంతంలో క్రీ.శ. 3,4 శతాబ్దాలలో రాజ్యాధికారాన్ని ఇక్ష్వాకులు, బృహత్పలాయనులు, శాలంకాయనులు సంపాదించారు. శాలంకాయనులు, బృహత్పలాయనులు పశ్చిమ గోదావరి ప్రాంతాన్ని మచిలీపట్నం ప్రాంతాన్ని పాలించగా ఇక్ష్వాకులు కృష్ణానదీ లోయలో రాజ్యాధికారం చేపట్టిన స్థానిక గణం. వీరు రాజ్యాధికారాన్ని చేపట్టిన తరువాత  
+115
+తాము సూర్యవంశానికి చెందినవారుగా తమ శాసనాల్లో ప్రకటించుకున్నారు. ఇక్ష్వాకులు నాగార్జున కొండ, లేదా విజయపురి అనే ఒక అద్భుత మహానగర నిర్మాతలై చరిత్రలో చిరస్థాయియైన యశస్సు నార్జించారు. ఇక్ష్వాకు పాలకులు వైదిక క్రతువులు నిర్వహించగా, ఇక్ష్వాకు రాణులు, స్త్రీలు భౌద్ధ సంఘాన్ని అభిమానించి ఆదరించారు. మౌర్యానంతర భారతదేశ రాజకీయ చిత్రపటాన్నిస్థూలంగా పరిశీలిస్తే క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దం, క్రీ. శ. 3వ శతాబ్దం మధ్యకాలంలో పోటీ పడుతున్న గణరాజ్యాలు, రాజులు, దండయాత్రలు చేపట్టిన సాహసవంతుల జాతులతో ఒక అస్పష్టచిత్రం కనిపిస్తుంది. ఆనాటి పాలకులలో చెప్పుకోదగ్గ గుర్తింపు పొందినవారు కుషాణులు, శాతవాహనులు మాత్రమే.
+తూర్పు ప్రాంతంలో గల క్రీ.పూ. ఒకటవ శతాబ్దం నాటి హాతిగుంఫా శాసనం ఆనాటి కళింగ, లేదా నేటి ఒరిస్సాలోని కటక్, గంజాం, పూరి జిల్లాలు బలవంతుడైన ఖారవేలుని నాయకత్వంలో కళింగ రాజ్యంగా రూపుదిద్దుకున్నాయని పేర్కొంటుంది. ఖారవేలుడు అనేకమంది రాజులను ఓడించి, కళింగాధిపతి లేక కళింగచక్రవర్తి అన్న బిరుదును ధరించాడు. అతి ప్రాచీన కాలంలో దక్షిణభారతదేశం కృష్ణానదికి దక్షిణంగా వున్న ప్రాంతంగా గుర్తించబడి మూడు గణరాజ్యాలుగా విభజించబడింది. అవే కావేరి డెల్టాలోని చోళ, పశ్చిమతీరంలోని చేర, పాండ్య రాజ్యాలు. క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దంలో చోళ పాలకుడైన కరికాలచోళుడు తంజావూరు వద్ద వెన్ని అనేచోట చేర, పాండ్యులను ఓడించి ఖ్యాతి గడించాడు. కరికాలచోళుని వలె పాండ్య పాలకుడైన నెడుంజలియన్ చోళ, చేర పాలకులను తలయాగం యుద్ధంలో ఓడించి ఖ్యాతి గడించాడు. చేర పాలకులలో ఎవరూ కరికాల చోళ, నెడుంజలియన్ల వలె ఖ్యాతి పొందలేదు.
+మధ్య, ఉత్తర, భారతదేశంలో లభ్యమైన నాణేలను బట్టి కుషాణుల సామంతులైన నాగులు అనేక చిన్న చిన్న రాజ్యాలను పాలించారని, వారు గణరాజ్యాలకు చెందినవారని చెప్పబడుతున్నది. గుప్తశాసనాలు విదిశ, కాంతిపుర, మధుర, పద్మావతికి చెందిన నాగులని పేర్కొంటాయి. వీరందర్నీ గుప్తులు ఓడించారని తెలుస్తుంది. మధుర ప్రాంతంలో మిత్ర, దత్త అన్న ఇంటిపేర్లు పేర్ల చివర వున్న వారి నాణేలు దొరికాయి. వీరిని కుషాణుల సామంతులుగా గుర్తించారు. వీరందరూ క్రీ.శ.2వ శతాబ్దంలో పాలించారు. అహిచ్ఛత్ర ప్రాంతంలో దొరికిన నాణేల పైనున్న మిత్ర, పాల, గుప్త, ఇంటిపేర్లతో అంతమైన పేర్లుగల స్థానిక పాలకులను కుషాణుల సామంతులుగా గుర్తించారు. అయోధ్య ప్రాంతంలో దేవదత్త, మిత్ర, వర్మ, సేన నామాలతో అంతమైన  
+116
+పేర్లు గల చిన్నపాలకుల నాణేలు దొరికాయి. కుషాణుల సామంతులైన మాఘులు కౌశాంబి ప్రాంతంలో పాలించి కొంత ప్రాధాన్యాన్ని సంతరించుకున్నారు. శకపాలకుల సామంతులైన ఆభీరులు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకొని వాయవ్య దక్కన్లో క్రీ.శ. 4వ శతాబ్దం వరకు స్వతంత్రంగా పాలించారు. శకుల సామంతులైన బోధీలు వాయవ్య దక్కన్లో క్రీ.శ.3వ శతాబ్దంలో ఒక రాజ్యాన్ని స్థాపించారు.
+రాజ్యవ్యవస్థ స్వరూప స్వభావాలు
+రాజకీయ రంగంలో మౌర్యులవలె కుషాణులు కాని, శాతవాహనులు కాని ఉద్యోగ స్వామ్య సహాయంతో కేంద్రీకృత రాచరిక వ్యవస్థ కలిగిన రాజ్యవ్యవస్థను అమలులో పెట్టలేదు. స్థానీయతా భావం, స్థానికుల అధికార కాంక్ష పెరగటంతో శాతవాహనులు, కుషాణులు ఆ స్థానిక శక్తులను నిలవరించేందుకు తగిన పద్ధతిని సామంత సంబంధాల ద్వారా అమలుపరచారు. ఈ సామంతులు సార్వభౌమునికి కప్పం చెల్లిస్తూ అవసరమైనప్పుడు సైనిక సహాయం చేయటం తమ విధిగా పెట్టుకున్నారు. ఈ పరిణామం ఫలితంగా మౌర్యులవలె సువిశాల రాజ్యాలను పాలించటం తగ్గి పాలకుని సమర్థనీయమైన అధికార నిర్వహణ ప్రధాన భూభాగానికే పరిమితమయింది. రాచరిక వ్యవస్థ బలంగా వేళ్ళూనుకొని, కొత్త ప్రాంతాలైన ఒరిస్సాలోను, తూర్పుదక్కన్లోను వరుసగా ఖారవేల, శాతవాహనుల నాయకత్వంలో రాచరిక వ్యవస్థ రూపుదిద్దుకుంది. ఈ కాలంలోనే రాచరికానికి దైవత్వం ఆపాదించి పెరుగుతున్న విభజన ధోరణులను నివారించే ప్రయత్నానికి శ్రీకారం చుట్టబడింది. ఒక శాతవాహన శాసనం గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణిని శక్తి సామర్థ్యాలలో అనేకమంది దేవతలతో పోలుస్తుంది. కుషాణ పాలకులు తమకు దైవత్వం ఆపాదించుకునేందుకు దేవపుత్ర అన్న బిరుదును ధరించటం, చనిపోయిన పాలకుల విగ్రహాలు తయారుచేయించి నిలిపే దేవకులాలను ఏర్పాటు చేయటం చేశారు. అయితే డి.ఎన్. ఝా అభిప్రాయం ప్రకారం దీనివల్ల రాజరికపు బలం పెరగలేదు. పాలకులు ప్రవేశపెట్టిన భూదానాలు, వారు బ్రాహ్మణ, బౌద్ధమతాల వారికిచ్చిన రాయితీలు రాజ్యాధికారాన్ని గణనీయంగా తగ్గించివేయటమే దీనికి కారణం. పురోహితులకు ఇచ్చే భూదానాలకు ధర్మశాస్త్రాల ఆమోదముంది. అయినప్పటికీ భూదానానికి సంబంధించిన తొలి శాసనం క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దానికి చెందినది. బ్రాహ్మణులకు వైదిక క్రతువులైన యజ్ఞాలు చేయుటకు ఇట్టిదానం ఇవ్వబడిందని ఈ శాసనం తెలుపుతుంది. భూదానగ్రహీతలకు మొదట పన్నులనుండి రాయితీ మాత్రమే ఇవ్వబడింది కాని క్రీ.శ. రెండవ శతాబ్దం నాటికి దానమివ్వబడిన భూమి లేదా  
+117
+గ్రామంలోనికి ప్రభుత్వోద్యోగుల ప్రవేశాన్ని, అక్కడి కార్యకలాపాలలో వారి జోక్యాన్ని కూడా నిషేధించారని శాతవాహన శాసనాలు తెలుపుతాయి. దీనిని బట్టి మతశాఖలకు భూదానంగా ఇవ్వబడ్డ గ్రామాలు, భూములు చాలావరకు స్వతంత్రంగా ఉండేవనీ, రాచరిక నియంత్రణకు లోబడి లేవనీ ఆర్.యస్.శర్మ డి.ఎన్.ఝా వంటి చరిత్రకారులు వాదించారు. పుణ్యాన్ని సంపాదించే ఉద్దేశ్యంతో మతపరమైన భూదాన ప్రక్రియ ఆరంభమైనా ఈ భూదానం అంతరార్థం వైయక్తిక కృషి ఫలితంగా వ్యవసాయ విస్తరణ జరగటం కోసమనే భావం కూడా వుంది. దీనికి కారణం మౌర్యుల కాలంలో ఉన్నంత చురుకుగా మౌర్యానంతర కాలంలో రాజ్యవ్యవస్థ వ్యవసాయం పైన, నీటి సదుపాయాల కల్పన పట్ల శ్రద్ద చూపకపోవటమే. అడవులను నరికి, భూమిని చదునుచేసి పంట భూములుగా మార్చేందుకు అవసరమైన ఉద్యోగ స్వామ్యం ఆ రాజ్యవ్యవస్థలో లోపించటంవల్ల వ్యక్తులకే ఆ బాధ్యతను అప్పగించి వారిని ప్రభుత్వం ప్రోత్సహించింది. సమకాలీన బౌద్ధగ్రంథాలు, మనుధర్మశాస్త్రం ఈ విషయాన్ని స్పష్టంగా పేర్కొంటాయి.
+ఆర్థిక వ్యవస్థ స్వరూప స్వభావాలు
+మౌర్యానంతర భారతదేశపు ఆర్థిక వ్యవస్థలు వ్యవసాయాభివృద్ధిపైన అంతర్గత, దూరవర్తక వాణిజ్యాలపై, వృత్తి పనులవారి, కళాకారుల నేర్పరితనంతో రూపొందించబడ్డ వస్తూత్పత్తిపై ఆధారపడింది. ఆనాటి ముఖ్య పరిణామం పశ్చిమ ప్రపంచానికి, భారతదేశానికి మధ్య పెరిగిన వాణిజ్య సంబంధాలు. మౌర్యానంతర కాలంలో వర్తక, వాణిజ్యాల పెరుగుదలకు, మౌర్యుల కాలంలో పెరిగిన అంతర్గత రహదారి, రవాణా సౌకర్యాలు, దక్షిణ భారతదేశానికి నదీలోయల గుండా, తీర ప్రాంతాలగుండా, కనుమలగుండా పెరిగిన రహదారులు వాణిజ్యాన్ని బాగా పెంచాయి. క్రీ.శ.46-47 మధ్యకాలంలో హిప్పోలస్ అనే గ్రీకు నావికుడు వర్షబారు గాలులను కనుగొనటం ఒక ముఖ్యమైన మలుపు. దీని ఫలితంగా అరేబియన్ సముద్రం మీదుగా నౌకాయానం సాధ్యం కావటమేకాక భారతదేశానికీ పశ్చిమ ఆసియా రేవు పట్టణాలకు మధ్యనున్న దూరభారం తగ్గింది. ఇండో-గ్రీకుల, కుషాణుల, శకుల దండయాత్రలు భారతదేశానికీ పశ్చిమ, మధ్య ఆసియాకు మధ్యనున్న సంబంధాలు మరింతగా బలపడటానికి సహాయపడ్డాయి. చైనాకు, భారతదేశానికి మధ్య సంబంధాలు పెరిగాయి. అంతేకాక భారతీయవర్తకులు సిల్కు వాణిజ్యంలో మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించారు. వాయవ్య ప్రాంతానికి చెందిన వ్యాపారస్తులు పశ్చిమ, మధ్య ఆసియా, చైనాలతో వ్యాపారం  
+118
+చేయగా పశ్చిమ భారత, దక్షిణభారతదేశ వ్యాపారస్తులు దక్షిణ అరేబియా, ఎఱ్ఱసముద్రం, అలెగ్జాండ్రియాలతో సంబంధాలు పెట్టుకోవటానికి ముఖ్యకారణం వారు రోమన్ వాణిజ్యంలో సింహభాగాన్ని నిర్వహించడమే.
+భారతీయ వ్యాపారులకు రోమన్ సామ్రాజ్యావతరణం ఎంతో లాభసాటి యైనది. పేరు చెప్పుకోని ఒక గ్రీకునావికుడు వ్రాసిన “పెరిప్లస్ ఆఫ్ ది ఎరిత్రియన్ సీ” అనే గ్రంథం భారతీయులు మిరియాలు, ముత్యాలు, సిల్కు, వజ్రాలు, పసుపు, విలువైన జాతిరాళ్ళు తాబేటి చిప్పలు, జటామాంసి అనే చెట్టుయొక్క సువాసన లేపనాన్నీ ఎగుమతి చేసి గోమేధికం, పల్చని బట్ట, సుర్మా పెళుసుగాజు, రాగి, తగరం, సీసం, సారాయి, గోధుమలను దిగుమతి చేసుకున్నారని తెలుపుతుంది. పాండిచ్చేరి దగ్గిర వున్న అరికెమేడు త్రవ్వకాలలో లభ్యమైన ద్రాక్షసారాయి తాగే గ్లాసులు రోమ్ నుండి దిగుమతి అయినవి కాని, ఇక్కడకు వచ్చి స్థిరనివాసమేర్పరచుకున్న రోమన్లు వాడినవి కాని కావచ్చు. ఇంతవరకు 67 బంగారు, వెండి నాణేల గుట్టలు భారతదేశమంతటిలో దొరకగా వాటిలో 57 గుట్టలు వింధ్యకు దక్షిణంగా దొరికాయి. భారతీయులు ప్రతి సంవత్సరం దాదాపు 50 మిలియన్ల సెస్టెర్సస్ (రోమన్ ద్రవ్యం)ను తమవంతు లాభంగా సంపాదించారు. ఈ విధంగా రోమన్ ద్రవ్యం భారతదేశంలోకి ప్రవహించటంతో రోమ్ భారతదేశంతో వ్యాపారం చేసే విషయాలలో ఎల్లప్పుడూ నష్టపోయేదని ప్లీనీ బాధపడ్డాడు.
+ఈ కాలంలో దూర వ్యాపారం బాగా అభివృద్ధి చెందటంతో ద్రవ్య సంబంధ ఆర్థిక విధానంతో కూడిన వ్యవస్థ రూపుదిద్దుకుంది. దిగుమతి చేసుకోబడిన నాణేలు బులియన్గా వ్యవహరించబడ్డాయి. దేశంలో తయారయిన స్వదేశీయ నాణేలు రోజువారీ కార్యక్రమాలకు ఉపయోగించేవారు. బంగారు నాణేలను ఇండో-గ్రీకులు తక్కువ సంఖ్యలో ముద్రించగా కుషాణులు గణనీయంగా ముద్రించారు. వినిమయ ప్రక్రియలో బంగారు, వెండినాణేలు ఉపయోగించకపోవటంతో శాతవాహనులు పోటిన్, తగరాలతో నాణేలు ముద్రించారు. దీన్ని బట్టి నిత్య అవసరాలలోను, సామాన్యుల జీవిత సరళిలోను నాణేలు గణనీయమైన పాత్రను నిర్వహించాయని చెప్పుకోవచ్చు. ఫలితంగా పెరిప్లస్లో చెప్పబడినట్లు వర్తక వ్యాపారాలు పెరగటంతోను, ద్రవ్య ఆర్థిక వ్యవస్థ బలంగా వేళ్ళూనుకోవటంతోను పట్టణీకరణ పెరిగింది. ఈ పట్టణాల్లో సంపన్నుల సంఖ్య పెరిగి కళల, వృత్తుల నైపుణ్యపు పెరుగుదలకు దారితీసింది. క్రీ.శ. రెండవ శతాబ్దానికి చెందిన బౌద్ధగ్రంథమైన మహావస్తు 36కన్న ఎక్కువ రకాల శ్రామికులు రాజ్ గిర్ లో  
+119
+వుండేవారని తెలుపుతుంది. మిళిందపన్హో అనే సాహిత్య గ్రంథం 75 రకాల వృత్తులను పేర్కొంటుంది. వాటిలో 60కి పైగా వృత్తులు ఇతర వృత్తులతో పరస్పర సంబంధాలు కలిగివున్నాయి. “మిళింద పన్హో” లోహవృత్తిలో నైపుణ్యం గలవారిని అతి ఎక్కువగా పేర్కొనగా “పెరిప్లస్” మనదేశం నుండి ఈజిప్టుకు ఎగుమతి చేయబడిన ఇనుము, ఉక్కులను పేర్కొంటుంది. పతంజలి రచనల వల్ల, మిళిందపన్హోలో పేర్కొనబడ్డ విషయాలవల్ల నేత దుస్తుల తయారీలో భారతీయుల అసాధారణ ప్రజ్ఞాపాటవాలు తెలుస్తాయి.
+ప్రజలు ఎంతో శ్రమపడి తమ ఉత్పత్తిని పెంచి, వస్తువులను అదనంగా తయారు చేయటంతో ఆ వస్తువులను సమర్థనీయంగా పంపిణీ చెయ్యటం, వారి శ్రమకు తగిన ప్రతిఫలం పొందటం అవసరమయింది. ఈ విధమైన ఉత్పత్తి, పంపిణీలలో భాగస్వాములైన వృత్తిపనివారు, వర్తకులు శ్రేణులుగా, సభలుగా ఏర్పడి తమ బలాన్ని సమష్టిగా పెంచుకున్నారు. ఆనాడు వృత్తిపని వారి శ్రేణులు రెండు డజన్లకు పైగా ఉండటం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. శాతవాహన శాసనాలు నూనె తయారుచేసేవారికి, హైడ్రాలిక్ యంత్రాలు నడిపేవారికి, కుమ్మరి, నేత పనివారికి, వెదురుతో వస్తువులు తయారుచేసే వారికి, జొన్నలు అమ్మేవారికి చెందిన శ్రేణులను పేర్కొంటాయి. ఇవేకాక ఇంకా అనేకం వుండి వుండవచ్చు. శ్రేణులు కొన్ని పర్యాయాలు బ్యాంకులవలె వ్యవహరించి సభ్యులు తమవద్ద దాచుకున్న ధనానికి తగిన వడ్డీలు చెల్లించాయి. ఉసవదత్తుడనే పాలకుడు కలికనిగమ శ్రేణిలో శాశ్వతంగా రెండు మొత్తాలను దాచి వచ్చిన వడ్డీని కొత్త బట్టలకు, ఆహార సదుపాయాలకు ఖర్చు చేశాడు. వీటినిబట్టి శ్రేణుల ఆర్థిక పరిస్థితి ఎంతో మెరుగ్గా వుండేదని తెలుస్తుంది. మధురలో దొరికిన కుషాణుల కాలానికి చెందిన ఒక శాసనం ప్రకారం ఒక వర్తకశ్రేణి పురాణద్రవ్యంతో ఒక శాశ్వత నిధిని ఏర్పాటుచేసి దాని నుండి వచ్చిన వడ్డీని తాము చేయదలుచుకున్న కొన్నిపనులకు వినియోగించింది. గుప్తులకాలంనాటి బస్రాముద్ర శ్రేష్ఠి-సార్థవాహ-కురిక-నిగమ అనే పదాలను పేర్కొంటుంది. ఈ పదాలను శ్రేణి అధ్యక్షుడు - దూరప్రాంత వ్యాపారస్థుడు, వృత్తిపనివారు- శ్రేణిలుగా అనువదించారు. ఈ రకంగా రూపుదిద్దుకున్న వర్తక-వ్యాపారస్థుల, వృత్తిపనివారిలో కొందరు సంపన్నులై, బలవంతులయ్యారు. అంతేకాక, పాలనా వ్యవస్థలో క్రియాశీలక కార్యకర్తలై ఒక ఉన్నతస్థానం సంపాదించుకున్నారు. కొన్ని శ్రేణులవారు స్వంతంగా నాణేలు ముద్రించు స్థాయికి చేరుకున్నారు. సాధారణంగా సార్వభౌమాధికారం కలవారు మాత్రమే అట్టి అధికారం కలిగివుంటారు. తక్షశిల, కోశాంబి, తలిపురి, మాహిష్మతి, విదిశ, ఇరాన్,  
+120
+వారణాసిలలోని నేతపనివారి శ్రేణివారు నాణేలు ముద్రించే అధికారం కలిగి వున్నారు. అందువల్ల వారు అధికార వ్యవస్థలో ముఖ్యపాత్ర నిర్వహించారని చెప్పవచ్చు. ప్రతిశ్రేణికి ఒక జెండా, రాజముద్ర, ఒక ప్రత్యేక అస్తిత్వం వున్నాయి, ఒక సమయ ధర్మముంది. దానికి రాజ చట్టానికున్న గౌరవం, గుర్తింపు వుండేవి. శ్రేణి సభ్యులకు ఒక సామాజిక స్థాయి ఇవ్వబడింది. ప్రతి వృత్తి పనివాడు తన వృత్తిలో నైపుణ్యం పెంపొందించుకొని, వస్తువులను నాణ్యంగా రూపొందించి విపణిలో ప్రభుత్వం నిర్ణయించిన ధరకు అమ్ముతూ ఉంటాడు.
+వృత్తిపనివారైన శూద్రుల ఆర్థిక పరిస్థితి మెరుగయింది. ఫలితంగా సమాజపు దొంతరలో వారిస్థానం పెరిగింది. శూద్రులకు, వైశ్యులకు మధ్యనున్న ఆర్థికపరమైన తేడాలు గణనీయంగా తగ్గసాగాయి. వృత్తిపనులు చేపట్టని ఇతర శూద్రజాతులవారు తమ జీవనాధారం కొరకు పొలాల్లో పనిచేసే రోజువారీ వేతన కూలీలుగా, లేక అర్థబానిసలుగా గడపగా, మనుధర్మశాస్త్రం, పతంజలి గ్రంథాలు శూద్రులపై అవమానకరమైన ఆంక్షలు విధించి హీనంగా పరిగణించినట్లు పేర్కొనబడింది. బహుశా, శూద్రులు బ్రాహ్మణులకు వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేయకుండా వుంటూ, బ్రాహ్మణుల అవసరాలను కాపాడేందుకు ఈ విధమైన ఆంక్షలు విధించి వుంటారని అభిప్రాయముంది. ఆనాటి రైతాంగాన్నీ వ్యాపార సమూహాలనూ అనేక గృహ లేక కుటుంబ లేక కులాలుగా విభజించారు. గృహ లేక ఇంటిపెద్దను గహపతి కుటుంబి అనేవారు. దశబ్రాహ్మణ జాతకమనే గ్రంథం బ్రాహ్మణులు, పన్ను వసూలు చేసే ఉద్యోగులుగా, వేటగాళ్ళుగా, వర్తకులుగా, సాయుధ రక్షకులుగా, పనివారుగా, బండ్లు నడిపేవారుగా, రాజులవద్ద అతిహీనమైన సేవకులుగా వృత్తులు నిర్వహించారని తెలుపుతుంది. మహాభారతంలోని ఒక అధ్యాయంలో బ్రాహ్మణులను వారి లక్షణాలను బట్టి దేవతలుగా, క్షత్రియులుగా, వైశ్యులు, శూద్రులుగా విభజించారు. దీన్ని బట్టి బి.యన్.ముఖర్జీ అను చరిత్రకారుడు బ్రాహ్మణులను క్షత్రియులతో పోల్చటాన్ని బట్టి బ్రాహ్మణులు, ఇతర కులాలవారికి సంప్రదాయబద్ధంగా ఇవ్వబడిన వృత్తులను కూడా చేపట్టారని పేర్కొన్నాడు. కుశజాతకమనే మరోగ్రంథం రాజకుమారుడు లేదా ఒక క్షత్రియుడు ఏవిధంగా వరుసగా ఒక కుమ్మరిగా, వంటవానిగా, పూలదండలు తయారుచేసేవానిగా, మేదరిగా పనులు చేశాడో తెలుపుతుంది. క్షత్రియలు తమకు సంప్రదాయంగా వచ్చిన వృత్తినే కాక ఏ ఇతర వృత్తినయినా చేపట్టవచ్చునని బి.యన్. ముఖర్జీ అన్నాడు. ఈ కాలంలో కులంలో ఒక వ్యక్తిపాత్రను నిర్ణయించినది  
+121
+జన్మ లేక పుట్టుక కాక తాను చేపట్టిన వృత్తియని చెప్పవచ్చు. శాతవాహనుల కాలంనాటి శాసనాలు వాటిని వేయించిన వారి కులాలను పేర్కొనక వృత్తిని మాత్రమే పేర్కొన్నాయి. ఈ కాలంలో కులవ్యవస్థ కఠినంగా లేదని దీనినిబట్టి అర్థం అవుతుంది. శాసనాలలో పాలకులు వర్ణాశ్రమధర్మాన్ని రక్షించామని చెప్పుకొన్నప్పటికి, వాస్తవంగా వివక్షతో కూడిన కఠినమైన వర్ణవ్యవస్థ ఆనాటి సమాజంలో ఆచరణలో లేదనిపిస్తుంది. వర్ణవ్యవస్థ ఒక సిద్దాంత నమూనా మాత్రమే. విదేశీయుల దండయాత్రల ఫలితంగా సంప్రదాయ వర్ణవ్యవస్థ నమూనా వెనుకంజ వేసిందన్న అభిప్రాయం వుంది. అయితే భారతదేశానికి వచ్చిన విదేశీయుల సంఖ్య సంప్రదాయ వర్ణవ్యవస్థను దెబ్బతీయగలిగే పరిస్థితిలో వుండేటంత ఎక్కువగా లేదని ఆనాటి జనాభా లెక్కలలోని విదేశీయుల సంఖ్య సాక్ష్యమిస్తుంది. భారతదేశానికి వచ్చిన విదేశీయులను పరిశీలిస్తే గ్రీకులు, శకులు, పహ్లవులకన్న కుషాణుల సంఖ్య ఎక్కువగా వుంది. భారతదేశంలో స్థిరస్థానం సంపాదించుకునే లక్ష్యంతో కొందరు విదేశీయులు బౌద్ధధర్మాన్ని ఆదరించారు. ఇండోగ్రీకు పాలకులైన అగథోక్లిస్, మినాండర్లు తమ నాణేలపై భౌద్ధ సంకేతాలను ముద్రించారు. ఇరిల అనే విదేశీయుడు జున్నార్లోని బౌద్ధ భిక్షువుల కొరకు రెండు నీటి కుంటలు ఏర్పాటు చేశాడు. కనిష్కుడు భౌద్ధాన్ని ఆదరించి, విదేశాలలో బౌద్ధం వ్యాప్తికి కృషిచేసి, భౌద్ధాన్ని అంతర్జాతీయ మతాన్ని చేసిన ఘనతను సంపాదించాడు. వర్ణసంకరం అన్నభావం ప్రచారంలోకి రావటానికి కారణం బహుశ ఆనాటి సమాజంలోని విదేశీయులు, స్వదేశీయుల మధ్య వివాహ సంబంధాలు పెరగటంతో పాటుగా స్వదేశీయులలోనే వివిధ జాతుల, కుటుంబాల మధ్య వివాహ సంబంధాలు చోటుచేసుకోవటంతో అందరికీ ఆనాటి సమాజంలో స్థానం చూపేందుకు ఈ భావన ఉపయోగపడి వుండవచ్చు. విదేశీయులలో ఒకడైన రుద్రదమనుడు బ్రాహ్మణ మతాభిమాని కాగా విదిశ పాలకుడైన భగభద్రుని ఆస్థానానికి రాయబారిగా వచ్చిన హెలియొడోరస్ విష్ణుభక్తుడైనాడు. బౌద్ధచైత్యాలకు విరాళాలిచ్చిన విదేశీయులను గుహాశాసనాలు అనేక సందర్భాలలో పేర్కొన్నాయని డి.ఆర్. భండార్కర్ చెప్పారు. కార్లేలోని శాసనాలలో సిహధాయ లేక సింహధ్వజ, ధర్మ అనే విదేశీయులైన యవనులు పేర్కొనబడ్డారు. జున్నార్లోని శాసనాలలో ఇసిల, చిత్య, చంద్ర అనే ముగ్గురు యవనుల పేర్లు, నాసిక శాసనంలో ధర్మదేవుని కుమారుడైన ఇంద్రాగ్నిదత్త పేరు కనబడతాయి. వీరందరూ భౌద్ధ ఉపాసకులయ్యారు. అందులో ఒకరు హిందూపేరు పెట్టుకున్నారు.
+ 
+122
+మతం
+మౌర్యానంతర కాలంలో వైదిక సనాతన ధర్మాన్నీ బౌద్ధ జైనమతాలనూ ప్రజలు ఆదరించారు. పాలకులు తమకు నచ్చిన దేవతను, శాఖను ఆదరించినా, పోషించినా, తాము అవలంబించిన మతాన్ని రాజ్యమతంగా ఎన్నడూ ప్రకటించలేదు. మతం భారతీయుల జీవనవిధానంలో ప్రధాన ప్రత్యేక పాత్ర పోషించినా ఏ సమయంలోనయినా భారతదేశాన్ని హిందూ భారతదేశం (హిందూ ఇండియా), మహమ్మదీయ భారతదేశం (ముస్లిమ్ ఇండియా) అని పిలవటం సమంజసం కాదు. గతంలో ఏనాడు కూడా భారతదేశమంతటిలో ఏదో ఒక మత ఆధిక్యత లేదు. అందువల్ల ఆనాటి సమాజాన్ని కాని, దేశాన్ని కాని మతంతో ముడిపెట్టడం సరికాదు. ఈ కాలంలో పాలకులు తమ వర్ణాన్ని లేదా కులాన్ని పేర్కొనలేదు. శుంగులు, కణ్వులు తప్ప మిగిలిన పాలకుల వర్ణాలను నిర్ధారణగా చెప్పలేం. శాతవాహనులు బ్రాహ్మణులన్న అభిప్రాయం ప్రచారంలో వున్నా ఆ విషయాన్ని నిరూపితమైన ఆధారాలతో కచ్చితంగా చెప్పలేం. పాలకులు యజ్ఞాలు చేయటంతో వైదిక క్రతు నిర్వహణకు ప్రాధాన్యమిచ్చారని, అనంతర కాలంలో వారిని వైదిక మతావలంబులుగా పేర్కొనటం జరిగింది. శాతవాహన రాణియైన నాగనిక వేయించిన నానాఘట్ శాసనం మొదటి శాతకర్ణి రెండు అశ్వమేధ యాగాలను, రాజసూయ యాగాన్ని నిర్వహించాడని ఇంకా అనేక యజ్ఞాలు చేశాడని తెలుపుతుంది. ఈ కాలంలో వైదిక క్రతుకాండతో పాటుగా, భాగవతశాఖ లేక వాసుదేవ కృష్ణ ఆరాధన ఎంతో ప్రచారంలో వుంది. ఈ కాలంలో ఇతిహాసాలైన మహాభారతం, రామాయణాలు పవిత్ర సాహిత్య స్థాయిని పొందాయి. కాలక్రమంలో భాగవతశాఖ వైష్ణవమతంగా రూపొందింది. వైదిక క్రతుకాండ ఆచరణ నుండి పౌరాణిక ధర్మానికి కాలక్రమంలో మార్పు చెందింది. ఈ విషయాన్ని మొదటి పులుమావి నాసిక్ శాసనం, నాణేలు, గాథాసప్తశతి స్పష్టంగా బుజువు చేస్తాయి. గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి వంటి పాలకులు శివుడు, విష్ణువు, రాముడు, పశుపతి, గణేశుడు, వాసుదేవుడు, సంకర్షణుడు, ఇంద్రుడు, హరి, త్రివిక్రములను ఆరాధించారని ఆధారాలున్నాయి. వైదిక సనాతన ధర్మానికి పునాదియైన త్రిమూర్తులు- బ్రహ్మ, విష్ణు, మహేశ్వరుల ఆరాధన పెరిగింది. అంతేకాక పౌరాణిక ధర్మం ప్రజాబాహుళ్యంలో ప్రచారంలో నున్న జంతువులను, వృక్షాలను, గ్రామదేవతలను పూజించటాన్ని తన ఆరాధనా పద్ధతులలో కలుపుకుంది.
+ఈ పై ఆరాధనా పద్దతులతో పాటుగా బౌద్ధం కూడా బహుళ ప్రచారంలో వుంది. పితర్ ఖోరా, నాసిక్, భజ, బెడ్సా, కొంకిణె, కుడలోని భౌద్ధ గుహలు, శాసనాలు,  
+123
+భట్టిప్రోలు, అమరావతి, గోలి, ఘంటసాల, గుమ్మడి దుఱ్ఱు, సాంచి, బర్హూత్ నాగార్జున కొండ, కార్లేలోని మిగిలిన ప్రదేశాల్లోని, స్తూపాలు భౌద్ధం ప్రజాదరణ పొందిన విధానం తెలుపుతాయి. బౌద్ధమత అనుయాయులలో నాసిక్, కన్హేరిలలోని భద్రనయనియాలు, కార్లేలోని మహాసాంఘికులు, సోపారాలోని ధర్మోత్తరీయులతో పాటుగా చైతికయ, పుబ్బశిల, అపరశిల, ఉతయిపభాతి, మహావినయసూర మొదలైన అనేక శాఖలు తలెత్తాయి. బుద్ధునిచే బోధింపబడినదని నమ్మబడ్డ హీనయానం సింహళ, బర్మా, ఆగ్నేయ ఆసియా దేశాలలో బాగా ప్రచారంలోకి రాగా, మహాయాన శాఖ మధ్య ఆసియా, టిబెట్, జపానులలో బాగా అభివృద్ధి చెందింది. మహాయాన శాఖ దార్శనికునిగా పేరుగాంచిన నాగార్జునుడు సనాతన వైదిక మతంనుండి బౌద్ధంలోకి మారాడు.
+మహాయాన శాఖ సూత్రాలలో ముఖ్యమైనది బోధిసత్వ సిద్ధాంతం. ఈ భావనను అంతకుముందున్న భౌద్ధ భావాల తార్కిక అభివృద్ధిగా భావించారు. హీనయాన భౌద్ధ శాఖ వైయక్తిక నిర్వాణానికి ప్రాధాన్యమివ్వగా అందరి విముక్తియే తన ధ్యేయంగా మహాయాన శాఖ కృషి చేసింది. బుద్ధుని పూర్వజన్మకు చెందిన వివిధ అవతారాలలో బోధిసత్వుడొకడని, జన్మల జీవన విధానం ఫలితంగా సమకూడిన ధార్మికమైన పుణ్యాన్ని పోగుచేసుకోవచ్చునని, పుణ్యఫలాన్ని మరొకరికి బదిలీ చేయవచ్చునని ఈ సిద్దాంతంలోని సారాంశం. మహాయానంలోని బోధిసత్త్వుడు దయ, క్షమాగుణం కలవాడై బాధపడుతూ, తన బాధ ద్వారా మానవాళి విముక్తి సాధ్యం చేశాడు. మహాయాన బౌద్ధులు బుద్ధుడిని ఒక మతాచార్యుని అంతస్తునుండి రక్షించే భగవంతుని స్థాయికి మార్చి బుద్ధుని విగ్రహరూపంలో ఆరాధించే విస్తృతమైన క్రతుకాండలను, సూత్రాలను, మహత్తులను రూపొందించారు. ఈ విధంగా బుద్ధుని భగవంతుని అవతారంగా భావించబడి, బుద్ధుడిని భక్తితో ఆరాధించటం మహాయాన భౌద్ధ లక్షణమయింది. ఈ విధంగా తొలినాటి బౌద్ధం మహాయాన బౌద్ధంగా పరిణామం చెందింది. ఈ పరిణామ ప్రక్రియను ప్రోత్సహించిన పరిస్థితులు, ఎవరు ఎవరిని ప్రభావితం చేశారన్న అంశాలపై వాదోపవాదాలున్నాయి.
+సనాతన వైదిక ధర్మం, బౌద్ధమతాలవలె జైనం కూడా మార్పుకు లోనయింది. క్రీ.శ. మొదటి శతాబ్దం నాటికి జైనులు దిగంబరులు, శ్వేతాంబరులు అనే శాఖలుగా చీలిపోయారు. దిగంబరులు తామే స్వచ్ఛమైన, అసలైన జైనులుగా ప్రకటించుకోగా శ్వేతాంబరులు ఉదారవాదులు. క్రమంగా జైనం మగధనుండి మధురకు, అక్కడి నుండి  
+124
+ఉజ్జయినికి, అంతిమంగా పశ్చిమతీరంలోని సౌరాష్ట్రకు, తూర్పుతీరంలోని కళింగకు చేరుకుంది. కళింగపాలకుడైన ఖారవేలుడు జైనమతాన్ని పోషించాడు. జైనంలో కూడా విగ్రహారాధన ఆరంభమయిందని ఖారవేలుని హాతిగుంఫా శాసనం పరోక్షంగా తెలుపుతుంది. ఆ శాసనంలో ఖారవేలుడు తాను పాటలీ పుత్రంనుండి తీర్థంకరుని విగ్రహాన్ని తిరిగి తెచ్చానని సగర్వంగా చెప్పుకుంటూ ఆ విగ్రహం ఎత్తుకు పోబడిందని పేర్కొన్నాడు. మధురలో లభ్యమైన జైనశిల్పాలు జైనంలో విగ్రహారాధన ఆరంభమైందన్న అంశాన్ని స్పష్టంగా తెలుపుతాయి. ఆ విధంగా వైదిక, అవైదిక శాఖలలో విగ్రహారాధన సాధారణమైంది. ఈ విగ్రహారాధన ఆయా శాఖలకు చెందిన సాంస్కృతిక సూచికలైన, స్తూప, చైత్య విహారాల, బసదుల, ఆలయాల రూపకల్పనకు నిర్మాణానికి దారితీసింది.
+ఈ కాలంనాటి సమకాలీన వాస్తు నిర్మాణ ప్రక్రియకు చెందిన సాంస్కృతిక సూచికలను స్థూలంగా లౌకిక, మత నిర్మాణాలుగా విభజించారు. లౌకిక నిర్మాణాలు కాలగమనంలో మట్టిలో కలిసిపోయే కలపతో నిర్మించటంతో అవి కాలగర్భంలో కలిసిపోయాయి. మిళింద పన్హో అనే సాహిత్యగ్రంథం కందకాలతో, కోటబురుజులతో విశాలమైన వీథులతో, విపణులతో, తటాకాలతో, ఆరాధనా స్థలాలతో, బహుళ అంతస్తులున్న భవంతులతో ఉన్న నగరాన్ని పేర్కొంటుంది. అతి సామాన్యుల గృహాలు మట్టి, చెక్కల వంటి కాలక్రమాన నశించే వస్తువులతో నిర్మించబడ్డాయి.
+పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞుల త్రవ్వకాలలో తొలినాటి ఆలయాల అవశేషాల సాక్ష్యాలు ఎక్కువగా లభించలేదు. తక్షశిల దగ్గరి జాండియల్ని ఆలయం, నగరి (రాజస్థాన్)లోని సంకర్షణ ఆలయం, మధ్యప్రదేశ్లోని బస్ నగర్లోని ఆలయాలు, నాగార్జున కొండలో దొరికిన గుఱ్ఱపునాడా ఆకారంలో వున్న ఆలయం ఈ కాలానికి చెందిన నమూనాలు. చైనీయ బౌద్ధయాత్రికుడైన ఫాహియాన్ గుప్తుల కాలానికి చెందిన 13 అంతస్తుల శిఖరాన్ని దానిలోని ఇనుపచట్రాన్ని ఆకర్షణీయమైన గొడుగులను పేర్కొంటాడు.
+పవిత్ర వ్యక్తుల అవశేషాలను భూమిలోపల నిక్షిప్తం చేయటం చాలాకాలంగా అమలులో వున్న సంప్రదాయం. బౌద్ధులు ఈ సంప్రదాయాన్ని అనుసరించి కొనసాగించారు. అవశేషాలపై నిర్మించిన నిర్మాణాన్ని స్తూపం అన్నారు. భౌద్ధ సంప్రదాయం బుద్ధుని అవశేషాలను అనేక ప్రదేశాలలో నిర్మించిన స్తూపాల కింద నిక్షిప్తం చేసినట్లు తెలుపుతుంది. అట్టి స్తూపాలున్న ప్రాంతాలు బౌద్ధుల పవిత్ర ప్రదేశాలయ్యాయి. అక్కడ ప్రత్యేక తరహాలో వాస్తు నిర్మాణం చేపట్టబడింది. సాధారణంగా స్తూపాలు బోర్లా పడుకోబెట్టబడిన అర్ధగోళపు ఆకారంలో నిర్మించబడ్డాయి.  
+125
+వీటిపైనున్న చదునైన ప్రదేశాన్ని హార్మక లేక భగవంతుని నివాసస్థలంగా భావించారు. ఈ హార్మకలోనే బంగారు లేక వెండి భరిణెలో పవిత్ర అవశేషం వుంచబడింది. ఈ స్తూపంలో యస్తి అనే కర్ర స్తంభం మధ్యలో వుంచుతారు. దాని మొదలు స్తూపంపైన నిలబెట్టబడింది. ఈ యస్తి పైభాగంలో గౌరవం, ఆరాధన, దాతృత్వాలకు సూచికలుగా మూడుగొడుగుల వంటివి వుంచబడ్డాయి.
+బీహార్లోని బోధ్ గయలోను, మధ్యప్రదేశ్లోని సాంచి, బార్హత్లలోను, ఆంధ్రప్రదేశ్లోని అమరావతి, నాగార్జున కొండలోను, వాయవ్య దిక్కున తక్షశిలలోను గుర్తింపబడ్డ బౌద్ధారాధన స్తూపాలున్నాయి. వీటితోపాటుగా భౌద్ధులు, జైనులు విహారాలు, చైత్యాలు ఆరాధనా స్థలాలుగా నిర్మించారు. చైత్యంలో ఒక కృతజ్ఞతాపూర్వక స్తూపాన్ని నిర్మించి దానిని దైవమందిరంగా వ్యవహరించారు. బౌద్ధ సన్యాసులు నివసించే ప్రదేశాలు విహారాలు. సాధారణంగా ఈ విహారాలు, చైత్యాలను కొండరాతిని తొలిచి నిర్మించారు. ఈ చైత్యాలు, విహారాలు భజ, కార్లే, కాందాణి, నాసిక్, చితాల్దో అజంతా, కన్హేరి, ఉదయగిరిల్లో కనిపిస్తాయి. ప్రతి చైత్యానికి కొన్ని లక్షణాలున్నాయి, విహారానికీ ప్రత్యేక లక్షణాలున్నాయి. నలుచదరంగా లేక దీర్ఘచతురస్రంగా వుండే పెద్దగది కేంద్రంలో వుంటే, దానివెనుక స్తంభాలతో నున్న వరండా, చిన్న చిన్న నలుచదరపు గదులు, ఆ గదులలో ఎత్తయిన రాతిబెంచీలు వుంటాయి. భజ, బెడ్సా, అజంతా, పితల్ బోరా, నాసిక్, కార్లేలు పశ్చిమ భారతదేశంలోని తొలినాటి విహారాలు. ఉదయగిరి ఖండగిరిలలో ఖారవేలుడు విహారాలు నిర్మించాడు. వీటిలో ఉదయగిరిలో వున్న రెండు అంతస్తులు గల రాణిగుంఫా గుహ అతి విశాలమైంది. ఈ సందర్భంలో పవిత్ర ప్రదేశాలు, ఆరాధనీయాలు అయిన చైత్య, స్తూప విశేషాలు మొత్తంగా అవగాహన కావాలంటే శిల్పకళాజ్ఞానం అత్యంత ఆవశ్యకం. ఆనాటి శిల్పకళారీతులలో కనిపించే విశేషం ప్రాంతీయ, స్థానీయరీతుల సమ్మేళనం. ఇది ప్రస్ఫుటంగా ఉత్తర భారతదేశానికి చెందిన గాంధార, మధుర రీతులలో, ఆంధ్రప్రదేశ్లోని గోదావరి, కృష్ణానదుల లోయలోని అమరావతీ శిల్ప సంప్రదాయంలో చోటు చేసుకుంది. తొలినాటి మౌర్యకళా సంప్రదాయం రాజాస్థాన సంబంధితమైనది కాగా, అనంతర కాలానికి చెందిన ఈ కళాసంప్రదాయపు సాంఘిక పునాది విస్తృతమైనది. విహారాల, చైత్యాల గోడలమీద, నిర్మాణ ముఖభాగం, పునాది, స్తంభపు అడుగుభాగం, సింహద్వారం, కంచెలా నిర్మించ బడ్డ స్తూపపు పిట్టగోడలపైన ఆనాటి శిల్పులు రూపొందించిన విగ్రహాలు వారి నేర్పరి తనాన్నీ ప్రావీణ్యాన్నీ ప్రస్ఫుటంగా ప్రదర్శిస్తాయి. భౌద్ధ శిల్పకళాసంపదతో పోలిస్తే సనాతన వైదిక సంస్కృతీ సంబంధిత శిల్పసంపద తక్కువ. విగ్రహాల రూపకల్పనలో  
+126
+ఎవరు ఎవరిని ప్రభావితం చేశారో చెప్పటం కష్టం. భౌద్ధ, జైన విగ్రహాల రూపకల్పన నుండే బ్రాహ్మణీయ దేవీ దేవతా మూర్తుల రూపకల్పన జరిగినట్లు కన్పిస్తుందన్న భావన వుంది. ఈనాటి శిల్పకళా సంప్రదాయరీతులలో యక్ష యక్షిణులు ప్రముఖ స్థానాన్ని ఆక్రమించడం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. శుంగ వంశపు కాలంనుండి విగ్రహారాధన ప్రజాబాహుళ్యంలోకి చొచ్చుకుపోయింది. మధుర, గాంధార శిల్పరీతుల్లో కూర్చున్నవీ, నిలువెత్తున నిల్చి వున్నవీ బుద్ధ విగ్రహాలు కనిపిస్తాయి.
+గాంధార కళారీతి
+కుషాణుల కాలంలో గాంధార కళారీతి బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చింది. గాంధారం సింధునది ఒడ్డున భారత ఉపఖండపు వాయవ్య ప్రాంతంలో వుంది. మధ్య ఆసియాలో బౌద్ధధర్మాన్ని ప్రచారం చేయటంలో ఈ ప్రాంతం బుద్ధుని కాలంనుండి కీలక పాత్ర నిర్వహించింది. గాంధార భౌగోళిక సరిహద్దులను నిర్దుష్టంగా చెప్పటం కష్టం. అందుకు కారణం సరిహద్దులు తరచు మారుతూ వుండటమే. గాంధారానికి రాజధానియైన తక్షశిల ప్రసిద్ధ విద్యాకేంద్రమే కాక ఉన్ని వస్త్రాల ఉత్పత్తి కేంద్రంకూడా. ఉత్తర భారతదేశంలోని విభిన్న ప్రాంతాలకు వర్తక వ్యాపార సంబంధమైన రహదారులు గాంధారనుండి వున్నాయి. గాంధార కళారీతి క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం వరకు విలసిల్లింది. స్వాతంత్ర్యానంతరం గాంధారం పాకిస్తాన్లో అంతర్భాగమయింది. ప్రాచీన గాంధారంలో పెషావర్లోయ, స్వాట్, బర్నర్, బజోరో ప్రాంతాలున్నాయి. ఈ ప్రాంతాన్ని వరుసగా ఇరాన్కి చెందిన అకెమినీడ్స్, గ్రీకులు, మౌర్యులు, శకులు, పహ్లవులు, కుషాణులు పాలించారు. ఫలితంగా ప్రాంతం విశ్వవ్యాప్త సంస్కృతికి నెలవై అక్కడి శిల్పకళారీతులపై హెలినిజం ప్రభావం కనబడుతుంది. గాంధారకళారీతి ప్రధానంగా బౌద్ధ సంబంధమైనది. ఈ కళారీతి రోమన్ సామ్రాజ్య ఆసియా మైనర్ సంబంధితమై గ్రీకోరోమన్ సంస్కృతికి చెందినదని వి.ఎ.స్మిత్ అంటాడు. నీహార్ రంజన్ రే అభిప్రాయం ప్రకారం గాంధార కళారీతి క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 5వ శతాబ్దంవరకు ఎంతో చురుకుగా వుంది. గాంధారరీతిపై హెలినిస్టిక్ కళాసంప్రదాయం ప్రభావం ఉందనుకోవటానికి ముఖ్యకారణం బుద్ధుని విగ్రహాన్ని గ్రీకోరోమన్ సంప్రదాయ దుస్తులతో చెక్కి, రింగు రింగులుగా ఉన్న జుట్టుతో రూపొందించటమే. పూరి అభిప్రాయంలో గాంధార కళారీతిలో విదేశీయ సంప్రదాయరీతులు కొట్టవచ్చినట్లు కనిపించినా ప్రతిమల్లో భారతీయ లక్షణాలు బలంగా వున్నాయి. స్టెల్లా క్రేమారిష్ అనే కళా చరిత్రకారిణి గాంధార కళారీతిని హెలినిస్టిక్ నాగరికత యొక్క తూర్పు  
+127
+విస్తరణగాను, పాశ్చాత్య దుస్తులలో వున్న శిల్పరీతిని భారతీయ సంస్కృతి యొక్క పశ్చిమ తీర విస్తరణగాను ప్రతిపాదించారు. గాంధార, కళారీతి విషయంలో భారతీయమైనదనీ, రూపంలో, కళాకారుని సృష్టిలో హెలినిస్టిక్ లక్షణాలు కలిగివుందన్న అభిప్రాయంతో ఈ చర్చను ముగించవచ్చు. గాంధార కళారీతి ప్రభావం గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. పాల్మేసన్ ఆర్సెల్ ఈ కళారీతి రెండువిధాల ప్రభావం చూపిందంటాడు. దీని ప్రభావం మధ్య ఆసియా, చైనా, జపాన్, ఇండోచైనా, భారత ఉపఖండాల పైన వుంది. ఇది మధుర కళారీతిని కూడా ప్రభావితం చేసిందన్న భావనా వుంది.
+మధుర కళారీతి సంప్రదాయం
+మధుర కళారీతి సంప్రదాయం కూడా కుషాణుల కాలానికి చెందినదే. మధుర సంప్రదాయంలో ఆరు రీతులున్నాయని ఆర్.సి. శర్మ అభిప్రాయపడ్డారు. మధుర శిల్ప కళారీతిపై గాంధార ప్రభావం కనిష్కుని పాలనాంతంలోనే కనపడుతుందని ఆయన అన్నాడు. మధుర కళా సంప్రదాయంలో బుద్ధుని, బోధిసత్వుని, జైన తీర్థంకరుల ప్రతిమలు ప్రధానమైనవిగా ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. మధుర కళాసంప్రదాయ రీతులలోని శిల్పాలు, ప్రతిమల నమూనాలు మధుర, సారనాథ్, సాంచి, కోశమ్లలో కనిపించాయి. మధుర శిల్పకళారీతి క్రీ.పూ. రెండవ శతాబ్దంలో రూపు తీసుకొని క్రీ.శ. మొదటి శతాబ్దానికి ప్రముఖ కళా, శిల్ప కేంద్రమయింది. మధురలో రూపొందిన శిల్పాలకు, ప్రతిమలకు గిరాకి ఎక్కువయింది. మథుర కళాకారులు స్థానికంగా దొరికే నలుపు, ఎరుపు ఇసుకరాయిని ప్రతిమలు, శిల్పాలు తయారుచేసేందుకు ఉపయోగించారు. మథురలో రూపొందించబడిన బుద్ధప్రతిమలలో ఈ క్రింది లక్షణాలున్నాయి:
+(అ) బుద్ధుడు బోధివృక్షం కింద కూర్చుని కుడిచేతిని అభయముద్రలో చూపించటం, (ఆ) ధర్మచక్రాన్ని త్రిరత్నాలను బుద్ధవిగ్రహం అరచేతిలోను, పాదాలవద్ద చెక్కటంతోపాటుగా, (ఇ) బుద్ధప్రతిమకు ఒక గుప్పెడు వెంట్రుకలు మాత్రం వుంచి మిగిలిన తల అంతా నున్నగా చేయటం.
+మధుర వైదిక, అవైదిక శాఖల భక్తులందరికీ ప్రముఖ కేంద్రం. అత్యంత ప్రాచీన కళారీతులకు ప్రాతినిధ్యం వహించే శివ, లక్ష్మి, సూర్యుడు, సంకర్షణ, బలరాముల ప్రతిమలు ఇక్కడ లభ్యమైనాయి. కుషాణుల కాలంలో కార్తికేయ, విష్ణు, సరస్వతి,  
+128
+కుబేర, నాగప్రతిమలను రాతితో చెక్కారు. అమ్మతల్లి ఆరాధన ఈ కాలంలో బాగా ప్రచారంలో వుంది. మధురలో అనేక యక్ష యక్షిణుల ప్రతిమలు దొరికాయి. మధురకు దగ్గిరగా నున్న మాట్నుండి కనిష్క లిమ, చెస్తానుల ప్రతిమలు లభ్యమవటం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. రాజుల ప్రతిమలను రూపొందించే ఆచారం, వస్త్ర సంప్రదాయంతో సహా మధ్య ఆసియానుండి తీసుకురాబడింది.
+అమరావతి కళా శిల్ప సంప్రదాయం
+తూర్పు దక్కన్లోని దిగువ కృష్ణాలోయలో విలసిల్లిన అమరావతి కళాశిల్పరీతి భౌద్ధ, సిద్దాంతాలచే ప్రభావితమైంది. ఈ శిల్పకళా సంప్రదాయాన్ని పాలక వంశా లయిన శాతవాహన, ఇక్ష్వాకు వంశాలే కాక సామంత ప్రభువులు, ప్రభుత్వోద్యోగులు, వర్తకులు ఎంతగానో ప్రోత్సహించి పోషించారు. ఆనాటి కళా, శిల్పరీతులపై బౌద్ధం ప్రభావం ఎంతో వుంది. అమరావతి రీతికి ముఖ్యకేంద్రాలు నాగార్జున కొండ, అమరావతి, గోలి, ఘంటసాల, జగ్గయ్యపేట. క్రీ.పూ. 150 - క్రీ.శ. 150 మధ్య కాలంలో ఈ రీతి ఉచ్ఛస్థితిలో వుంది. ఆనాటి స్తూపాలకు రక్షణగా నిర్మించబడ్డ గోడలు, స్తంభాల అడుగుభాగాలు, స్తూపనిర్మాణంలోని మిగిలిన భాగాలన్నీ శిల్పాలతో నిండివున్నాయి. అమరావతీ స్తూపం అబ్బురపరిచేటంత పరిమాణం గలది. ధాన్యకటకంగా కూడా ప్రసిద్ధమైన అమరావతికి దక్షిణ భాగంలో ఈ బౌద్ధస్తూపం బయటపడింది. దీనిని అనేకసార్లు పునర్నిర్మించినట్లు కనపడుతుంది. బి.యస్.ఎల్. హనుమంతరావు అభిప్రాయంలో ఈ స్తూపం చివరి దశలో మహోన్నత నిర్మాణంగా రూపొంది సమకాలీన బౌద్ధనిర్మాణాలన్నిటికీ తలమానికంగా ప్రశంసలు అందుకుంది. ఈ స్తూపం వ్యాసం 162 అడుగులు. ఈ స్తూపాన్ని మనోహరమైన శిల్పాలతో అలంకరించారు. మేధిచుట్టూ, అండం దిగువ భాగం చుట్టూ శిల్పాలు చెక్కిన పాలరాతి పలకలు అమర్చారు. జీవం తొణికిసలాడే ఈ శిల్పాలు చెక్కటంలో ఆంధ్రశిల్పులు గొప్ప నైపుణ్యం చూపించారు. అమరావతీ శిల్పసౌందర్యం చైతన్యవంతమై అనంతర శిల్ప సంప్రదాయాన్ని ఎంతగానో ప్రభావితం చేసింది. అమరావతీ శిల్పరీతి పూర్వపు అనంతర కాలపు సంప్రదాయాల మధ్య వారధిగా వ్యవహరించి కళాశిల్పరీతిలో తన విశిష్టతను, ప్రత్యేకతను చాటుకుంది.
+ఈ విధంగా మౌర్యానంతర భారతదేశం అనేక నూతన ధోరణులకు నాంది పలికి ఒక యుగసంధికి చిహ్నంగా నిలిచింది.
+ 
+129
+9వ అధ్యాయం సంగం యుగం లేదా తమిళకంలోని తొలినాటి చారిత్రకయుగం 
+(క్రీ.పూ. 300 నుండి క్రీ.శ. 300 వరకు)
+భారతీయ చరిత్ర సంస్కృతి పరిణామక్రమంలో దక్షిణభారతదేశం నిర్వహించిన పాత్ర తక్కువ గణనీయమైనది కాదు. బ్రిటిష్ యూరోపియన్ చరిత్రకారుల చారిత్రక రచనా పద్ధతి యూరప్ను కేంద్రంగా తీసుకుని అధ్యయనంచేసే యూరోపియన్ దృక్పథంకాగా భారతీయ చరిత్రకారులు తమ దృక్పథాన్ని గంగానదీ పరీవాహక ప్రాంత పరిణామాలను కేంద్రంగా తీసుకుని భారతీయ చరిత్ర, సంస్కృతుల పరిణామక్రమాన్ని ప్రభావితంచేసిన అంశాలను పరిశీలించి సాధారణీకరణలు చేశారు. అయితే, గత ఆరు శతాబ్దాలలో సంగం సాహిత్యమును వివిధ కోణాలనుండి అధ్యయనం చేయడంతోపాటుగా నూతనంగా కనుగొనబడిన పురావస్తు ఆధారాలైన నాణేలు, శాసనాలు, పరికరాల అవశేషాలు తమిళకం గతంలో నిర్వహించిన గణనీయమైన పాత్రను వెలికి తీసుకువచ్చాయి.
+సాహిత్యం మాత్రమే ముఖ్యమైన చారిత్రక ఆధారంగా పరిగణించబడిన కాలంలో సాహిత్యాన్ని పోషించిన సంఘాలను బట్టి ఆ కాలాన్ని సంగం యుగం అని, ఆ కాలంలో రూపొందించబడిన సాహిత్యాన్ని సంగం సాహిత్యమనీ పిలిచారు. చరిత్ర రచనా ప్రక్రియలో కె.ఎ.నీలకంఠశాస్త్రి అడుగుజాడలలో నడుస్తున్న చరిత్రకారులు ఈ కాలాన్ని సంగం యుగంగా కాక తొలినాటి చారిత్రిక యుగంగా పిలుస్తున్నారు. ఆర్. చంపకలక్ష్మి, ఫ్రాంకోయిగ్రో, రాజన్ గురుక్కల్, జార్జి ఎల్.హార్ట్, కె.కైలాసపతి, నొబొరు కరాషిమ, క్రిస్టఫర్ మెలొనీ, యం.జి.యస్ నారాయణన్, లెస్లీవోర్, ఎ.కె.రామానుజన్, సుదర్శన్ సెవెవిరత్నె కె. శివతంబి, సాన్ ఫోర్డ్ స్టీవర్, బర్టన్ స్టెయిన్,  
+130
+ఆర్. ట్రాట్మన్, కమిల్ జ్వెలిబిల్, కేశవన్ వేలుథాట్, వై, సుబ్బరాయులు, ఆర్. నాగస్వామి, కె.రాజన్, ఐరావతం మహాదేవన్, కె.కె. పిళ్ళై, యన్.సుబ్రహ్మణ్యం వంటి స్వదేశీయ, విదేశీయ చరిత్రకారులు, భాషా చరిత్రకారులు ఈ తొలినాటి చారిత్రక యుగ విశేషాలను వెలికితీయటంలో ఎంతో కృషి చేశారు. ఈ మధ్యకాలంలో పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు కొడుమనల్, కరూర్లలో త్రవ్వకాలు జరపగా ఎంతో ఆసక్తికరమైన సమాచారం బయటపడింది. సంగం సాహిత్యంలో పేర్కొనబడిన రాజ్యవ్యవస్థ ఆవిర్భావానికి ముందున్న ముఖ్య నాయక వ్యవస్థలైన చోళ, చేర, పాండ్య పాలన గురించి, మౌర్య అశోకుని శాసనాలు, కళింగ పాలకుడైన ఖారవేలుని హాతిగుంఫా శాసనం పేర్కొంటాయి.
+కె.కె. పిళ్ళై అనే చరిత్రకారుడు సంగం అనేది తొలినాటి తమిళుల అపూర్వమైన వ్యవస్థ అని అంటూనే ఇంకా తీరవలసిన సందేహాలు అనేకం వున్నా ఆ కాలాన్ని సంగం యుగమని, ఆనాటి సాహిత్యాన్ని సంగం సాహిత్యమని పేర్కొన్నాడు. సంగం అనే పదం సంస్కృతంలోని సంఘం అనే పదానికి సమానార్థక తమిళపదం. మథురై రాజధానిగా పాలించిన పాండ్యుల పోషణలో నున్న కవులు, గాయకులైన భట్టుల సమూహం సంగమని పిలవబడింది. ఈ సంగంయుగ కాల నిర్ణయం కచ్చితంగా చేయలేం. ఈ యుగానికి చెందినవిగా గుర్తింపబడిన కావ్యాల కాలనిర్ణయం కూడా కచ్చితంగా చేయలేం. సంగం కాలాన్ని పల్లవులకు ముందున్న కాలమని, తమిళకం అనేది వెంగడం కొండలకు కన్యాకుమారికీ మధ్యనున్న ప్రదేశమని యన్.సుబ్రహ్మణం అంటాడు.
+మూడు సంగంల ఐతిహ్యం మొదటిసారిగా క్రీ.శ. 7 లేక 8వ శతాబ్దానికి చెందిన ఇరైనార్ అన్ప్పోడుల్ ఉరై అనే వ్యాకరణ సంబంధ వ్యాఖ్యానంలో పేర్కొనబడిందని కె.కైలాసపతి పేర్కొన్నాడు. పాండ్యులు మొదటి, మధ్య, చివరి సంగంలను స్థాపించి పోషించారు. మనకు అందుబాటులోనున్న సంగం పద్యకావ్యాలు రెండు:- ఎట్టుత్తొకై లేక 8 సంకలనాలు; పత్తుప్పాటు లేక 10 పాటలు లేదా జానపదగీతాలు.
+ఎట్టుత్తొకైలోని ఎనిమిది సంకలనాలు
+1. నర్రినై, (2) కురున్ తొకై, (8) ఇన్కురునూరు, (4) పతిర్రు పాట్టు, (5) ఏరిపాటల్, (6) కవిత్తొకై, (7) అకనానూరు, (8) పురనానూరు.
+వీటిని కాలనిర్ణయం ప్రకారం నమోదు చెయ్యలేదు.
+ 
+131
+పత్తుప్పాట్టులోని పదిపాటలు:
+(1) మురుకర్రుప్పబై, (2) పొరునారార్రుప్పాటై, (3) చిరుపొణార్రుప్పాటై, (4) పెరుంహణారుప్పాటై, (5) మున్నైప్పాట్టు, (6) మతురైకాంచి, (7) నెతునలవతై, (8) కురించి పాట్టు, (9) పత్తినాప్పలై, (10) మలై పతుకతామ్.
+ఈ పద్య కావ్యాలన్నిటినీ గాయకుల పాటలు లేక రాజాస్థాన పద్యకావ్యాలన్నారు. వీటిలో ఎక్కువగా వీరుల వీరోచిత కృత్యాల గురించి పాడారు. పురనానూరు ఆ కోవకు చెందినదే. పురనానూరు సంకలనాన్నే పురప్పాట్టు అని కూడా పిలుస్తారు. యస్.కె. అయ్యంగార్, కె.ఎన్.శాస్త్రి, వైయపురి పిళ్ళై, కె.జి.శేషఅయ్యర్లు, ఈ సంకలనాలతో పాటుగా పతిర్రుపాటును చారిత్రకంగా ఎంతో నమ్మదగిన ఆధారంగా గుర్తించారు. పురనానూరులోని 400 పద్యాలలో రెండు (266, 268లు) దొరకలేదు. దొరికిన వాటిలో ఒకటి శివస్తోత్రం. లభ్యమైన 397 పద్యాలలో 138 చేర, చోళ, పాండ్య వంశాలకు చెందిన 43మంది రాజుల ప్రశస్తులు కాగా, 141 పద్యాలు 48 తెగల, లేక గణాల ముఖ్యనాయకులను కీర్తించగా 121 పద్యాలు ఇంతవరకు గుర్తించబడని నాయకులను పొగుడుతాయి. ఈ పద్యాలలో 18మంది చేర, 13 మంది చోళ, 12 మంది పాండ్య పాలకులు పేర్కొనబడ్డారు. కె.కైలాసపతి అభిప్రాయంలో ఈ సంఖ్యలు మారే అవకాశం వుంది. సంగం వాజ్మయంలో శృంగారం, ప్రేమకు సంబంధించిన పద్య సంకలనాలున్నాయి. ఈ మధ్యకాలంలో జరిగిన, ఇప్పుడు జరుగుతున్న పరిశోధనల నేపథ్యంలో ఈ వాజ్మయమంతా ఒక సహస్రాబ్ది కాలంలో వ్రాయబడిందనీ, కవిత్వశైలీ స్వరూపాలలో వివిధ దశలకు చెందినదనీ అంగీకరిస్తున్నారు. ఈ సాహిత్యాన్ని సూక్ష్మంగా, విమర్శనాత్మకంగా అధ్యయనం చేస్తే తమిళకం ప్రాంతమంతా ఐదు విభిన్న పర్యావరణ ప్రాంతాలుగా కనిపిస్తుంది - కొండలు, వాటిచుట్టూ అడవులు (కురుంబి), ఎత్తుపల్లాలున్న మైదానాలు, మాగాణి భూములు (మరుతమ్), పొడుగాటి తీరప్రాంతం, (నేతాల్), పశుగ్రాసం పెరిగే భూములు (ముల్లై), ఎండిన నేలలతో నిండివున్న ప్రాంతాలు (పాలై). ఈ ప్రాంతమంతా మూడు రాజకీయ శక్తులు- చోళ, చేర, పాండ్యపాలకుల పాలనలో వుంది. ఇవన్నీ రాజ్యాలా, గణరాజ్యాలా అన్నది కచ్చితంగా చెప్పలేం. ప్రతిప్రాంతానికి ఒక దేవత వుంది. ఆ భూభాగాల స్వభావ, స్వరూపాలను బట్టి అక్కడి ప్రజలు తమ జీవన విధానాన్ని చేపట్టారు. వీరందరూ ప్రకృతిని ప్రేమిస్తూ దానితో మమేకమై వేట, ఆహార సముపార్జనలు తమ జీవనోపాధులుగా చేసుకున్నారు. కురించి ప్రాంతం వారు సియోన్  
+132
+లేక యుద్ధదేవుడిని, పశుపోషకులు మేయోన్ను, వ్యవసాయదారులు వెంతక్ లేక వరుణుడిని, పాలై ప్రాంతీయులు కొర్రవై అనే రక్తపిపాసిని, నేతక్ ప్రాంతీయులు కాతాలాన్ అనే సముద్రదేవతను ఆరాధించారు. కేశవన్ వేలుథాట్ అభిప్రాయం ప్రకారం అన్ని పర్యావరణ ప్రాంతాలలో మరుతమ్ లేక సారవంతమైన మాగాణి భూములు, నీటి సదుపాయం బాగా వుండటంవల్ల అన్ని ప్రాంతాలు బాగా అభివృద్ధి చెందివున్నాయి. ఆనాటి సంబంధాలన్నీ రక్తసంబంధంపై ఆధారపడినవే. ఉత్పత్తి క్రమంలో పనిచేసే శ్రామికులు కూడా రక్తసంబంధ బంధువులే. ఆనాటి సాంఘిక వ్యవస్థలో ప్రధాన పాత్ర నిర్వహించినవి కుటీలు లేక గృహాలు, ఉర్ లేక తెగ ఆవాసాలు. ఈ పర్యావరణ ప్రాంతాలన్నీ నిర్ణీతంగా విభజించబడలేదు. అవి అప్పుడప్పుడు ఒకదానితో ఒకటి కలిసిపోయాయి. ఆనాటి ప్రజలు తమ జీవనోపాధి కొరకు తమకు అనుకూలమైన వివిధ వృత్తులు లేక ఉత్పత్తులు చేపట్టారు. ఆనాడు ఉత్పత్తియైనవి వారి మనుగడకు సరిపోయాయి తప్ప అదనంగా వుండి వినిమయానికి ఉపయోగించబడలేదు. పురావస్తు అవశేష ఆధారాలు సాహిత్య ఆధారాలను సమర్థిస్తాయి. వీరికి వ్యవసాయం, ఇనుప పరికరాల ఉపయోగం తెలుసు. తవ్వకాలలో లభ్యమైన కుండపెంకులు, బంకమన్నుతో చేసి కాల్చిన బొమ్మలు, పూసలు, కంచువస్తువులు ఆనాటి వారి వృత్తి కౌశలాన్ని ఆనాటి వివిధ వృత్తుల ఆవిర్భావాన్ని తెలుపుతాయి. తమిళ బ్రాహ్మిశాసనాలు బంగారం వ్యాపారం చేసే వర్తకులను, నేతబట్టలు, ఉప్పు, పంచదార, సారాయి అమ్మేవారిని పేర్కొంటాయి. ఒక శాసనం నిగమను పేర్కొనగా మరొక శాసనం కంసాలిని పేర్కొంటుంది. సాహిత్యం వర్తకుడిని వణికన్ అని పేర్కొంటుంది. సార్థవాహ లేక వర్తక బిడారులను కూడా శాసనాలు పేర్కొంటాయి.
+సంగం సాహిత్యం సమకాలీన శాసనాలు పేర్కొన్న చోళ, చేర, పాండ్య రాజ్యాలు నిజంగా రాచరిక రాజ్యాలు కావనిపిస్తుంది. అవన్నీ గణ లేక తెగ రాజ్యాలుగా కనిపిస్తాయి. ఆనాటి చేర గణరాజ్యంలో ముఖ్యరాజకీయ కేంద్రాలు కరూరు, ప్రాచీన రేవు పట్టణమైన ముసిరిన్ లేక క్రాగ్నూర్. చోళుల పాలనలో కోరమాండల్ తీరంలోని ఉరయూరు, పుహార్లు ముఖ్య రాజకీయకేంద్రాలు కాగా, పాండ్యుల పాలనలో మదురై సవియార్లు ప్రముఖ రాజకీయ కేంద్రాలు. అన్ని ప్రాంతాల ప్రజల సంస్కృతిలో కొన్ని సామాన్య లక్షణాలున్నా, సమాజంలో అసమానతలు చోటుచేసుకున్నాయి. సమకాలీన ఆంధ్ర, మహారాష్ట్ర ప్రాంతాలతో పోలిస్తే ఈ ప్రాంతంలో అభివృద్ధి చెందిన రాజ్యవ్యవస్థ ఇంకా రూపుదిద్దుకోలేదు.
+ 
+133
+ఆనాటి తమిళకంలో అనేక అతిపెద్ద, పెద్ద, చిన్న తెగలరాజ్యాలున్నాయి. ఈ రాజ్యాల నాయకులను పెరుమరన్ లేక పెద్దకుమారుడు గాను, కొమకన్ లేక చిన్న కుమారుడుగాను పిలిచారు. అక్కడి నాయకులను, తెగరాజ్యాల పాలకులను కిజర్ లేక చిన్న నాయకులు, వెదర్ లేక అతిపెద్ద నాయకులని అన్నారు. చేర, చోళ, పాండ్య పాలకులను మువెండార్ అన్నారు. తమ వనరులను, ఆదాయాన్ని పెంచుకునేందుకే సాధారణంగా తెగాధిపతులు సంపన్న లేక వనరులున్న ఇరుగు పొరుగు రాజ్యాలను కొల్లగొట్టారు. ఆ కొల్లగొట్టిన సంపదను యుద్ధవీరులకు, భట్రాజులకు, సన్న్యాసులకు పంచిపెట్టారు. ఈ సామాజిక వ్యవస్థలో కొడై లేక దానమిచ్చే సంప్రదాయం చోటుచేసుకుంది. సంగం వాజ్మయం ఆనాటి నాయకుల దాతృత్వాన్ని ఎంతగానో పొగుడుతుంది.
+తమిళకంలోని తెగల అధిపతులు ఇరై, తిరై అనే రెండు విధాలైన సేవలు ప్రజల వద్ద నుండి అందుకున్నారు. ఈ సేవలను సూచించే పదాలకు కచ్చితమైన అర్థాలను ఇవ్వలేం. ఆనాటి సమాజం గణవ్యవస్థ రూపంలో నుండి ప్రజలు గణ ఆచారాలను, సంప్రదాయాలను, గణ దేవీ దేవతలను ఆరాధించారు. అయితే వరి పండించే మాగాణి భూములున్న ప్రాంతంలో వర్ణవ్యవస్థ ఆరంభదశ కనబడుతుంది. కాలక్రమంలో హెచ్చుతగ్గులున్న స్థలావిష్కరణ జరిగింది. ఆర్య సంప్రదాయాలతో పాటు శ్రమణక, భౌద్ధ, జైన పద్ధతులు, సంప్రదాయాలు చోటు చేసుకున్నాయి. తెగాధిపతులు కూడా తమ పూర్వికులు సూర్య, చంద్ర వంశాలకు చెందినవారని చెప్పుకోవడం మొదలయింది. ఈ విధంగా వ్యవసాయిక ప్రాంతాల్లో గిరిజన సంస్కృతి, బ్రాహ్మణీయ భావాల సమ్మేళనం ఆరంభం కావటం మొదలయింది. ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థ వ్యవసాయం పైనే కాక వర్తక, వ్యాపారాలపై కూడా ఆధారపడింది. ఆనాడు స్థానీయ, ప్రాంతీయ, విదేశీయ వర్తక వాణిజ్యం చోటు చేసుకుంది. మరొక గణనీయమైన అంశం తమిళకం, రోమ్ల మధ్య సాగిన లాభసాటి వ్యాపారం. తమిళకంనకు శ్రీలంక, ఆగ్నేయ ఆసియాలతో సంబంధ బాంధవ్యాలున్నాయి. అరికెమీడులో జరిపిన తవ్వకాలలో దొరికిన అవశేషాలు ఈ ప్రాంతానికి రోమ్తో ఉన్న సంబంధానికి ప్రత్యక్ష సాక్ష్యాలు. వర్తక వాణిజ్యాలు పెరగటంతో వినిమయం నిమిత్తం నాణేల ముద్రణ జరిగింది. సాహిత్యంలో కాసు, కనమ్, పొన్, వెన్ పన్ అనే పేర్లతో నాణేలు పేర్కొనబడ్డాయి కాని అటువంటి నాణేలు ఎక్కువ సంఖ్యలో దొరకలేదు. రోమన్ నాణేలు బంగారు, వెండి, రాగి లోహాలతో ముద్రించబడ్డాయి. భూమిశిస్తు ధన, ధాన్యరూపంలో వసూలు చేయబడింది. వృత్తిపనులవారు కరుకర  
+134
+అనే పన్ను చెల్లించినట్లు తెలుస్తుంది. తూనికలు, కొలతలు సాహిత్యంలో పేర్కొనబడ్డాయి. భూమిని మా, వేల్ అనే కొలతలలో కొలిచారు. వర్తక వాణిజ్యాల నిలయాలైన పట్టణాలు, రేవు పట్టణాలు సాహిత్యంలో పేర్కొనబడ్డాయి.
+క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దం నాటికి తమిళం సాహిత్యభాష అయిందని తొలినాటి గుహాశాసనాలు ఋజువు చేస్తున్నాయి. అరిత్తపటి, కరుంగలక్కుటి, కొంగవ్ పులియం కులంలలో దొరికిన శాసనాలలో తమిళ, ప్రాకృత,పాళీ, సంస్కృత పదాలు ఉన్నాయి. సంగం సాహిత్యం కూడా తమిళం సాహిత్యభాషగా రూపాంతరం చెందిందని సాక్ష్యంగా నిలుస్తుంది. వైదిక దేవతలైన మురుగన్ లేక సుబ్రహ్మణ్యం, శివ, బలరామ, విష్ణు, కృష్ణ, అర్ధనారీశ్వర, అనంతసాయిల ఆరాధన పెరిగింది. కె.ఎ.ఎన్.శాస్త్రి అభిప్రాయ పడినట్లు సంగం యుగపు సాహిత్యం చారిత్రక కాలం ఆరంభంనాటి తమిళ ప్రజల జీవన విధానాన్ని గురించి వాస్తవ రూపాన్నే కాక, వారి అసాధారణ, సంక్లిష్ట జీవన విధానాన్ని పేర్కొంటుంది. కేశవన్ వేలుథాట్ మాటల్లో ఆనాటి సాహిత్యం, శాసనాలు, పురావస్తు ఆధారాలు అప్పటికి రాజ్యమనే వ్యవస్థ వున్నట్లు ఎటువంటి సూచనా చేయవు. ఆర్.చంపకలక్ష్మి అభిప్రాయం ప్రకారం తొలినాటి చారిత్రిక తమిళకంలో సామాజిక అవతరణ భిన్నంగా జరిగింది. దానికి కారణం తొలినాడే తమిళకం ఒక భాషా ప్రయుక్త రాష్ట్రంగా రూపొందటమే అని ఆమె అంటుంది. తమిళకంపై మౌర్య సామ్రాజ్యం ప్రభావం లేకపోవటంవల్ల తమిళకం ఒక సమగ్రమైన రాజ్యవ్యవస్థగా రూపొందక, బలమైన తెగాధిపత్య వ్యవస్థగానే వుండిపోయింది.
+ 
+135
+10వ అధ్యాయం సామ్రాజ్య భావనా పునరుద్ధరణ కాలం - గుప్తయుగం
+భారతీయ చరిత్ర
+సంస్కృతి పరిణామక్రమంలో క్రీ.పూ.200- క్రీ.శ.300 మధ్యకాలాన్ని సామ్రాజ్య భావనా క్షీణతాకాలం అన్నారు. ఈ కాలంలో భారతదేశంలోని వివిధ భూభాగాల్లో స్వదేశీయ, విదేశీయ రాజ్యవ్యవస్థలు చోటు చేసుకుని ఆ రాజ్యాలన్నీ రాజ్యాధిపత్యం కొరకు తమలో తాము కలహించుకోవటంతో విశాల రాజ్యాల ఆవిర్భావం జరగలేదు. ఈ కాలాన్నే మరోకోణం నుండి పరిశీలించిన చరిత్రకారులు దీనిని ఫ్యూడలిజం దిశగా అడుగులు వేస్తున్న కాలంగా పరిగణించారు. రొమిలా థాపర్ అభిప్రాయంలో క్రీ.శ. 300-700 మధ్యకాలం కొత్తగా తెరవబడిన ద్వారాలలోనికి ప్రవేశించిన నూతనభావాలకు, వాటిద్వారా వచ్చిన పరిణామాలకు స్వాగతం పలికిన కాలం. మళ్లీ ఒకసారి సామ్రాజ్యభావన గుప్త రాజ్యస్థాపనలో వాస్తవమైంది. రాజకీయంగా చిన్న పెద్ద స్వదేశీయ, విదేశీయ రాజ్యాలు వివిధ భూభాగాలలో తమ పాలన జరుపుతున్న కాలంలో కచ్చితంగా నిర్ధారించలేని సామాజిక, కుల అంతస్తుకు చెందిన గుప్తులు రాజ్యస్థాపన చేసి రాజ్యాధికారం చేపట్టారు. గుపల ప్రధాన భూభాగం తూర్పు ఉత్తరప్రదేశ్.
+చరిత్రకారుల్లో బహుళ సంఖ్యాకులు గుప్తులను సామ్రాట్టులుగా (ఇంపీరియల్ గుప్తులు), గుప్తుల కాలాన్ని స్వర్ణయుగంగా వర్ణించారు. ప్రతి నాగరికతా ఏదో ఒక కాలంలో అన్ని రంగాలలో ఉచ్ఛస్థితిని చేరుకుంటుంది. ఆ కాలాన్ని స్వర్ణయుగమని పిలుస్తారనీ, స్వర్ణయుగ భావనచే ప్రభావితమైన కాలానికి చెందిన చరిత్రకారులు  
+136
+గుప్తుల కాలాన్ని స్వర్ణయుగంగా పేర్కొన్నారనీ రొమిలా థాపర్ అన్నారు. గుప్తుల కాలాన్ని చరిత్రకారులు స్వర్ణయుగంగా ఎంచుకోవటానికి కారణం సంస్కృతంలో విశేషంగా సాహిత్య ఉత్పత్తి జరగటం, కళావిజ్ఞాన రంగాలలో అమోఘమైన కృషి జరగటంతో పాటుగా ఆ కాలాన్ని వైదిక సంప్రదాయ పునరుజ్జీవన కాలసూచిగా అవగాహన చేసుకోవటమే. దీనికి కారణం భారతీయ నాగరికతను గతంలో హైందవ, సాంస్కృతిక సంస్కృతిగా గుర్తించి, వివిధ రాజాస్థానాలలో వివిధ భూభాగాలలోని శిష్టులు తమ ప్రతిభా సామర్థ్యాలచే సృజనాత్మక సాహిత్య సృష్టిలో, శిల్పంలో, వాస్తు నిర్మాణంలో, తత్త్వశాస్త్రంలో, ఉన్నత శిఖరాలకు చేరటమే. ఇంకా శిష్టసమూహంతో పాటుగా సామాన్యులు కూడా గతంతో పోలిస్తే ఉన్నతమైన భౌతిక, సాంస్కృతిక వాతావరణంలో జీవించినట్లు భావించటమే ఈ రకమైన వివరణకు కారణం. గుప్తవంశానికి చెందిన ప్రజాకర్షణ గల పాలకులు తమ యుద్ధ విజయాల ద్వారా ఉత్తరభారత ప్రాంతపు రాజకీయ శక్తులను విదేశీయుల బారినుండి విముక్తం చేయటమే కాక రాజకీయ ఏకత్వాన్ని సాధించి బలమైన వికేంద్రీకరణ శక్తులను అణచివేయటమే ఈ విధమైన దృక్పథానికి కారణమని బి.డి. చటోపాధ్యాయ అంటారు. ఈ దృక్పథంతోనే, ఆర్.సి. మజుందార్, పరిణతి చెందిన గుప్త సామ్రాజ్యం ఉత్తర భారతదేశమంతటా ఏకత్వాన్ని, శాంతిని, సుసంపన్నతను పెంచిందన్నాడు. ఇదే అభిప్రాయాన్ని యు.ఎన్. ఘోషాల్ మరింత గట్టిగా చెప్పాడు. కె.కె.దత్తా, ఆర్.సి. మజుందార్, బి.బి.లహరీలు గుప్తులు సాధించిన రాజకీయ, ఆర్థిక ఉన్నతిని ఎంతగానో శ్లాఘించారు.
+పైన పేర్కొన్న వివరాలను కొందరు చరిత్రకారులు ఉత్ప్రేక్షలుగా భావించి అంగీకరించలేదు. గుప్తయుగానికి ముందే మత, సాంస్కృతిక, భాషా, కళారంగాలలో ఆరంభమైన నూతన పవనాలు ఈ కాలంలో బలపడి స్పష్టమైన రూపం తీసుకున్నాయి కనుక పునరుద్ధరణ లేక పునరుజ్జీవన కాలంగా గుప్తయుగాన్ని భావించలేమనీ ఈ పరిణామాలు మొదటి సహస్రాబ్ది చివరికాలంలో ఉత్తర భారతసమాజంలో తలెత్తిన పరిణామాలు ఇవనీ రొమిలా థాపర్ అభిప్రాయపడింది. ఈ రెండు వివరణలకు భిన్నంగా మరికొంతమంది ఆర్.యస్. శర్మ, డి.ఎన్.ఝా, బి.యన్.ఎస్. యాదవ్లు ఈ గుప్తయుగాన్ని పురా-ఫ్యూడల్ వ్యవస్థాకాలమన్నారు.
+మౌర్యుల కాలంనాటికి భారతదేశచరిత్ర- సంస్కృతి పునర్నిర్మాణానికి అవసరమైన ఆధారాల సంఖ్య ఎక్కువైనా గుప్తులకాలపు పునర్నిర్మాణానికి లభించిన ఆధారాలు తక్కువగానే వున్నాయి. ఈ ఆధారాలను సాధారణంగా వాజ్మయ, పురావస్తు, చైనీయ  
+137
+బౌద్ధ యాత్రికుల వివరణలుగా చెప్పవచ్చు. వాజ్మయ ఆధారాలలో ప్రధాన స్థానాన్ని పురాణాలు ఆక్రమిస్తాయి. మహాపురాణాలైన వాయు,విష్ణు, మత్స్య, బ్రహ్మాండ, భాగవత పురాణాలు చరిత్రకారునికి ఎంతగానో ఉపయోగపడతాయి. ఈ కాలంలోనే ఈ పురాణాలు క్రోడీకరించబడి లిఖిత రూపంలోకి తీసుకు రాబడ్డాయి. ఈ కాలానికి మరొక వాజ్మయ దశనుండి లిఖిత లిపికి ప్రయాణం పూర్తయింది. పురాణ ఆధారాలు గుప్తవంశస్థాపకులు తొలిదశలో ప్రయాగ, సాకేత, మగధలను పాలించారని తెలుపుతాయి. ప్రముఖ సంస్కృత కవి, నాటక రచయిత అయిన కాళిదాసు ఈ కాలం వాడేనన్న భావన బహుళ ప్రచారంలో వుంది. అయితే, కాళిదాసు రచనలు గుప్తుల కాలపు చరిత్ర నిర్మాణానికి ఉపయోగపడవని వి.ఆర్.రామచంద్ర దీక్షితార్ వ్యాఖ్యానం గమనార్హం. కామందకుని నీతిసారం, ప్రవరసేనుని సేతుబంధ కావ్యం, రచయిత ఎవరన్న విషయంపై వివాదమున్న నాటకమైన కౌముదీ మహోత్సవం, విశాఖదత్తుని దేవీ చంద్రగుప్తం, ముద్రా రాక్షస నాటకాలు, బాణుని, హర్షచరితంలు విశ్వసనీయమైన ఆధారాలుగా గుర్తించబడ్డాయి.
+శాసనాలు, నాణేలు, ముద్రలు, చిత్రాలు పురావస్తు ఆధారాల కిందకు వసాయి. గుప్త నాణేలను సూక్ష్మంగా, విమర్శనాత్మకంగా విశ్లేషిస్తే గుప్తుల రాజ్యవిస్తీర్ణం, ఆర్థిక సౌష్ఠవం, మతవిశ్వాసాలు, కళానైపుణ్యాల గురించి తెలుసుకోవచ్చు. గుప్తులకాలం నాటి బంగారు, వెండి, రాగి, నాణేల గుట్టలు ఎన్నో దొరికాయి. గుప్తుల బంగారు నాణేలపై ఒకవైపు రాజుబొమ్మ మరొకవైపు ఒక దేవత బొమ్మతో అగ్నికుండం, గరుడుని బొమ్మ తులసిమొక్క మొదలైనవి చిత్రించబడ్డాయి. మొదటి చంద్రగుప్తునివి, కుమార గుప్తునివి, స్కందగుప్తునివి బంగారునాణేలు లభ్యమయ్యాయి. ఇంకా పురుగుప్తునివి, రెండవ కుమారగుప్తునివి, నరసింహగుప్తు బాలాదిత్యునివి కూడా బంగారు నాణేలు దొరికాయి. రెండవ చంద్రగుప్తునివి, మొదటి కుమారగుప్తునివి, స్కందగుప్తునివి వెండినాణేలు, రెండవ చంద్రగుప్తు, స్కందగుప్తుల రాగినాణేలు కూడా దొరికాయి. నాణేలపై ముద్రించబడ్డ ఐతిహ్యాలు దేవతలపట్ల వారికి గల భక్తి గౌరవాలను తెలుపుతాయి. మొదటి చంద్రగుప్తుడు తన రాణి, లిచ్ఛవి రాజపుత్రి అయిన కుమారదేవితో కలిసి వున్న చిత్రాన్ని నాణంపై ముద్రించటం అతడు ఆ వివాహ సంబంధానికిచ్చిన రాజకీయ ప్రాముఖ్యాన్ని తెలుపుతుంది. అశ్వమేధయాగం చేస్తున్నట్లు ముద్రించిన నాణేలు గుప్తుల సార్వభౌమాధికారానికి సజీవ చిహ్నాలుగా చెప్పుకోవచ్చు. అంతేకాక ఆనాడు దొరికిన బంగారు, వెండి, రాగినాణేలు ఆ కాలపు వృత్తి పనులవారి నైపుణ్యానికి తార్కాణాలు.
+ 
+138
+క్రీ.శ. 360 నుండి 466 మధ్యకాలానికి చెందిన గుప్తుల కాలపు 42 శాసనాలు, ఇతర వంశాలకు చెందిన సమకాలీన శాసనాలు, ఈ కాలపు చరిత్ర నిర్మాణానికి పనికివచ్చే అనంతరకాలపు శాసనాలు ప్రధానంగా చెప్పుకోదగ్గవి. గుప్తులకు చెందిన 42 శాసనాలలో 19 అధికారికమైనవి కాగా, మిగిలిన 23 ఇతర వ్యక్తులు వేయించిన శాసనాలు. వాటిలో 27 శాసనాలు రాతిమీద చెక్కించబడ్డవి కాగా మిగిలినవి రాగి శాసనాలు. సముద్రగుప్తుని అలహాబాద్ ప్రశస్తి, స్కందగుప్తుని కాలానికి చెందిన రెండు ప్రశస్తులు, రెండవ చంద్రగుప్తుని మెహరౌలీ ఇనుపస్తంభంపై చెక్కబడిన ప్రశస్తులు చరిత్ర నిర్మాణానికి ఎంతగానో ఉపయోగపడతాయి. సాధారణంగా రాగిరేకులపై చెక్కిన రాజవంశ ప్రశస్తులు దానం తీసుకున్న వారి వంశావళులను వివరంగా పేర్కొంటాయి. సముద్రగుప్తుని మహాదండనాయకుడైన హరిసేనునిచే వ్రాయబడ్డ అలహాబాద్ ప్రశస్తి సముద్రగుప్తుని రాజకీయ విజయాలను సంప్రదాయ సంస్కృతంలో వివరంగా ఇస్తుంది. 33 పంక్తులున్న ఈ శాసనం ఒకే ఒక పొడుగాటి వాక్యం. దురదృష్టవశాత్తు ఈ శాసనం వేయించిన సంవత్సరం పేర్కొనబడలేదు. రెండవ చంద్రగుప్తుని పశ్చిమ భారతదేశ విజయాన్ని ఉదయగిరి గుహాశాసనం పేర్కొంటుంది. అదేవిధంగా కుమారగుప్తుని విజయాలను గఢ్వాల్ రాతిశాసనం, భిల్వాడ్ స్తంభరాతి శాసనం, మంకువార్ రాతి ప్రతిమ శాసనాలు తెలుపుతాయి. ఈ విధంగా గుప్తుల, గుప్తుల సమకాలీనుల శాసనాలు చాలావరకు గుప్తుల చరిత్ర, సంస్కృతుల నిర్మాణానికి సహాయపడతాయి. శాసనాలతో పాటుగా గుప్తుల కాలపు ఆలయాలు, భౌద్ధ సంఘారామాలు, చైత్యాలు ఆ కాలపు మత, కళారంగాల గురించి ఎంతోవిలువైన సమాచారాన్నిస్తాయి. ఈ కాలంలో మథుర, బెనారస్, నలంద కళా, వాస్తు సంప్రదాయాలున్నాయి. అజంతా, ఎల్లోరా గుహలలోని చిత్రాలు, వైశాలీ ముద్రలు ఆ కాలపు విశేషాల నిర్మాణానికి ఎంతగానో సహాయపడతాయి.
+చైనీయ యాత్రికులు
+చైనీయ బౌద్ధయాత్రికులు భారతదేశాన్ని సందర్శించి, తాము చూసినవి, విన్నవి, అర్థంచేసుకున్నవీ అన్ని విషయాలను తమ భాషలో గ్రంథస్థం చేశారు. గుప్తుల కాలంలో వచ్చిన ఫాహియాన్, అనంతర కాలంలో వచ్చిన ఇత్సింగ్ల రచనలు ఈ కాలాన్ని గురించి స్వదేశీయ వాజ్మయం, పురావస్తు ఆధారాలనుండి తెలుసుకున్న అంశాలను సరిపోల్చేందుకు, అన్వయించుటకు సహాయపడతాయి. ఫాహియాన్ భారతదేశంలో 9 సంవత్సరాలు వున్నాడు. అందులో 6 సంవత్సరాలు గుప్తుల ఆస్థానంలోనూ,  
+139
+పాటలీపుత్రంలో మూడు సంవత్సరాలూ వుండి కనౌజ్, అయోధ్య, శ్రావస్తి, కపిలవస్తు, వైశాలి, కుశినగరాలను సందర్శించాడు. అతని గ్రంథం ఫా-కో-కై లేక బౌద్ధ రాజ్యాల గ్రంథం గుప్తయుగం గురించి అత్యంత ఆసక్తికరమైన విషయాలను తెలుపుతుంది. అయితే ఆ గ్రంథంలో అప్పటి గుప్తపాలకుని పేరు పేర్కొనకపోవటం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. ఫాహియాన్ వివరణను యథాతథంగా గుప్తుల కాలానికి అన్వయించి అంగీకరించలేం. మరో చైనీయ యాత్రికుడైన ఇత్సింగ్ క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం చివరిరోజుల్లో, భారతదేశాన్ని సందర్శించాడు. శ్రీ గుప్తుడనే గుప్త వంశ స్థాపకుడు మృగ శిఖావనంలో చైనీయ బౌద్ధ యాత్రికుల కొరకు ఆరాధనా మందిరం నిర్మించాడని తెలుపుతాడు. ఈ విధంగా గుప్తులకాలపు చరిత్ర- సంస్కృతులను పైన పేర్కొన్న వివిధ ఆధారాల సహాయంతో నిర్మించవచ్చు. అయితే రొమిలా థాపర్ అభిప్రాయ పడినట్లు సాహిత్య విశేషాలతో పోలిస్తే పురావస్తు అవశేష ఆధారాలు ఆనాటి సంప్రదాయ (క్లాసికల్) సందర్భంపై వ్యాఖ్యానంలా కనిపిస్తాయి.
+గుప్తవంశపు రాజకీయ చరిత్ర
+భారతదేశ చారిత్రక పరిణామ ప్రక్రియలో అత్యంత కీలకపాత్ర వహించి, తమ పాలనాకాలం స్వర్ణయుగంగా గుర్తింపుపొందిన గుప్తుల పాలనారంభ కాలం గురించి వివరాలు ఏమీ తెలియవు. గుప్తుల పూర్వికులు, వారి స్వస్థలం గురించి అతితక్కువగా తెలియటం ఎన్నో ఊహాగానాలకు ఆస్కారమిచ్చింది. గుప్తులు రాజకీయాధిపత్యం చేపట్టి ప్రముఖ రాజకీయ శక్తిగా ఎదిగి, సామ్రాజ్యాధిపతులుగా గుర్తించబడటంలో ధర్మ శాస్త్రాలలో చెప్పబడినట్లు క్షత్రియవర్ణస్థులు మాత్రమే రాజ్యార్హులు అన్న సిద్దాంతం ఆచరణలో వాస్తవమైనదిగా కనిపించదు. అంతేకాక శాతవాహన, శుంగశాసనాలు శివగుప్త అను పేరును పేర్కొనటంతో గుప్తులు కూడా శాతవాహనులంత ప్రాచీనులని భావించవచ్చు. అయితే గుప్తులు రాజవంశానికి చెందిన ప్రాచీనులు కారనేది వాస్తవం. గుప్త వంశస్థాపకులైన మొదటి ఇద్దరు పాలకులు తమ బిరుదులు తప్ప మరి ఏ వివరాలు ఇవ్వకపోవటంవల్ల, మొదటి చంద్రగుప్తుడు లిచ్ఛవి రాజకుమార్తెను వివాహం చేసుకున్న అంశాన్ని ప్రధానంగా తన నాణేలపై పేర్కొనటంవల్ల ఈ విషయం స్పష్టమౌతుంది. గుప్తులు గనుక రాజవంశానికి చెందినవారైతే గుప్త వంశ స్థాపకులు తప్పనిసరిగా ఆ విషయాన్ని తమ శాసనాలలో స్పష్టంగా ప్రకటించి వుండటమే కాక గణరాజ్యానికి చెందిన లిచ్ఛవులతో వివాహానికి మొదటి చంద్రగుప్తుడు అంత ప్రాధాన్యమిచ్చి వుండేవాడు కాదు. కనుక గుప్తులు ఒక సామాన్యవంశానికి చెందినవారై,  
+140
+కుషాణుల అనంతరం ఉత్తర భారతదేశంలో తలెత్తిన రాజకీయ సంక్షోభ కాలంలో తమ శక్తి సామర్థ్యాలతో రాజకీయాధికారం చేపట్టారు అనేది నిర్వివాదాంశం. గుప్తుల జన్మ స్థలాన్ని గురించి ఎన్నో సిద్దాంతాలు ప్రతిపాదించబడ్డాయి. కొందరు గుప్తుల జన్మస్థలం ఉత్తర బెంగాల్ అనగా మరికొందరు బీహార్, ఉత్తర ప్రదేశ్లోని మగధలను వారి జన్మభూమి అన్నారు. ఇప్పుడు తూర్పు ఉత్తరప్రదేశ్ గుప్తుల జన్మస్థలమని దొరికిన ఆధారాలను బట్టి నిర్ణయిస్తున్నారు. ఈ ఆధారాలన్నీ తూర్పు ఉత్తరప్రదేశ్లోని ప్రయాగ ప్రాంతం వారి ప్రధాన భూభాగంగా ఋజువు చేస్తున్నాయి. గుప్తులు క్రీ.శ. 4వ శతాబ్దం రెండవ దశకంలో స్వతంత్ర పాలన ఆరంభించే ముందు క్రీ.శ. 3వ శతాబ్దపు చివరి దశాబ్దాలలో వాయవ్య భారతదేశాన్ని పాలించిన అనంతర కుషాణుల సామంతులుగా వున్నారు. శాసనాలు గుప్తవంశపు మొదటిపాలకుడు శ్రీగుప్తుడని, అతడి అనంతరం ఘటోత్కచ గుప్తుడు పాలించాడని తెలుపగా ప్రభావతీ గుప్త పూనా, రిత్పూర్ శాసనాలు ఘటోత్కచుడిని మొదటి పాలకునిగా చెప్పగా రేవా శాసనాలు ఘటోత్కచుడే గుప్తవంశ స్థాపకుడంటాయి. బహుశ ఘటోత్కచుడు సాధించిన రాజకీయ విజయం అతడిని గుప్తవంశ స్థాపకుడుగా చెప్పుకునేటట్లు చేసివుండవచ్చు. ఇతడు మహారాజు అన్న బిరుదు ధరించాడు. అయినా ఘటోత్కచుడు స్వతంత్రంగా పరిపాలించాడని చెప్పలేం.
+ఘటోత్కచుని కుమారుడు, వారసుడు అయిన మొదటి చంద్రగుప్తుడు క్రీ.శ.319-320లో గుప్త సింహాసనం అధిష్ఠించి గుప్తశకానికి నాంది పలికాడు. చంద్రగుప్తుడు గుప్తశక స్థాపకుడు, గుప్తవంశపాలనకు స్థాపకుడని జె.యఫ్.ఫ్లీట్ ప్రతిపాదించాడు. ఇతడు తన పూర్వికులకు భిన్నంగా మహా రాజాధి రాజ అనే బిరుదు ధరించి తాను స్వతంత్రపాలన ఆరంభించానని తన బిరుదు ప్రకటనలో చెప్పుకున్నాడు. చంద్రగుప్తుని పాలనా విశేషాలు ఎక్కువగా తెలియవు. లిచ్ఛవి రాజకుమార్తె అయిన కుమారదేవితో వివాహం ఇతని జీవితంలో ప్రముఖ సంఘటనగా కనిపిస్తుంది. చంద్రగుప్తుని వారసులు ఈ వివాహాన్ని గురించి ప్రత్యేకంగా చెప్పుకోవటం వల్ల ఈ వివాహం చంద్రగుప్తునికి తన రాజ్యాన్ని అధికారాన్ని సుస్థిరం చేసుకోవటానికి సహాయపడిందని నమ్మవచ్చు. చంద్రగుప్తుని అనంతర పాలకుడైన సముద్రగుప్తుడు లిచ్ఛవి దౌహిత్రుడినని చెప్పుకోవటం ఈ భావనకు మరింత బలమిస్తుంది. లిచ్ఛవులతో వివాహసంబంధం వెనుక రాజకీయ కారణం వుందని నిస్సందేహంగా చెప్పేందుకు చంద్రగుప్తుడు ముద్రించిన బంగారునాణెం, దానిపైనున్న లిచ్ఛవాన్వయ అన్న ఐతిహ్యం చక్కని సూచికలు. చంద్రగుప్తుని రాజ్యపు సరిహద్దులను నిర్ధారణగా వివరించలేం. ఇతని రాజ్యంలో బీహార్, ఉత్తరప్రదేశ్, బెంగాల్ లో కొన్నిభాగాలు వున్నాయి.
+ 
+141
+కుమారదేవీ, చంద్రగుప్తుల కుమారుడైన సముద్రగుప్తుడు తండ్రి అనంతరం రాజ్యానికి వచ్చి క్రీ.శ. 325 నుండి క్రీ.శ. 375, లేదా క్రీ.శ.330 నుండి 880 వరకు 5 దశాబ్దాల కాలం పాటు పరిపాలించాడు. సముద్రగుప్తుడు గుప్తవంశ పాలకులలోనే కాక తొలినాటి భారతదేశపాలకులలో అగ్రగణ్యుడుగా, సుప్రసిద్ధుడుగా గుర్తింపు పొందాడు. గుప్త సామ్రాజ్యానికి నిజమైన స్థాపకుడిగా కీర్తిని పొందాడు. అశోక శిలాస్తంభ శాసనంపైన మరొక పక్కన సముద్రగుప్తుని మహాదండనాయకుడైన హరిసేనుడు లిపిబద్ధం చేసిన సంస్కృత ప్రశస్తి శాసనమే అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం. ఈ శాసనం యుద్ధవీరుడిగా, విజేతగా, పాలకునిగా, వ్యక్తిగా సముద్రగుప్తుని సమగ్ర చిత్రాన్ని మనముందుంచుతుంది. ఇది ప్రశస్తి కనుక సహజంగానే కొన్ని ఉత్ప్రేక్షలు, సమర్థనలు వుండివుంటాయి. అనేకమంది పోటీపడుతుండగా చంద్రగుప్తుడు తన వారసునిగా సముద్రగుప్తుడిని ఏరికోరి నియమించాడని పేర్కొనటం వాటిలో ఒకటి. దీనిని బట్టి చంద్రగుప్తునికి అనేకమంది కుమారులున్నారని, వారు పోటీ పడినప్పటికీ సముద్రగుప్తుడు ఏ ఘర్షణా లేకుండా శాంతియుతంగా అధికారం చేపట్టాడన్న అభిప్రాయం బలంగా వున్నప్పటికీ కచుడు అనే పేరుగల రాజు కొంతకాలం పరిపాలించాడని నాణేలు సాక్ష్యమిస్తాయి. ఈ ఆధారాన్నిబట్టి చంద్రగుప్తుని మరణానంతరం సింహాసనం కొరకు వారసుల మధ్య పోరాటం జరిగిందని, దీనిలో కచుడు జయించి కొంతకాలం పాలించి వుండవచ్చునన్న అభిప్రాయం కొంతమంది చరిత్రకారులలో వుంది. కచునివి, సముద్రగుప్తునివి బంగారు నాణేలు ఒకేవిధంగా వుండటం కూడా ఈ అభిప్రాయానికి బలమిచ్చింది. అయితే, గుప్తశాసనాలు కచుని గురించి నిశ్శబ్దంగా వుండటం కొంతవరకు ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది.
+సముద్రగుప్తుడు తన అధికారాన్ని గుప్తరాజ్య సరిహద్దుల్లో సుస్థిరం చేసుకున్నాక, తన దృష్టిని రాజ్యవిస్తరణపై నిలిపాడు. కాలాన్ని పేర్కొనని సముద్రగుప్తుని అలహాబాద్ ప్రశస్తి అతని రాజ్యవిస్తరణ లక్ష్యాన్ని పేర్కొంటుంది. ఈ శాసనాన్ని లిఖించిన హరిసేనుడు సముద్రగుప్తుని యుద్ధ మంత్రియన్న నమ్మకం చాలామందికి వుంది. అంతేకాక ఈ శాసనం జరిగిన విషయాలను అవి జరిగిన క్రమంలో విధేయతతో వివరించిందని చాలామంది విశ్వసిస్తారు. బహుశా ఈ శాసనం దండయాత్రలలో విజయం లభించిన వెంటనే వేయించబడి వుండవచ్చునన్న అభిప్రాయం వుంది. దానికి కారణం సముద్రగుప్తుడు అశ్వమేధయాగం చేసిన విషయాన్ని ఈ శాసనం పేర్కొనకపోవటం. అశ్వమేధయాగం తరువాత ఎప్పుడో జరిగి వుంటుందని చరిత్రకారులు నమ్ముతారు.
+ 
+142
+సముద్రగుప్తుని ఆర్యావర్త దిగ్విజయ యాత్రల గురించి ముందుగా చెప్పుకోవలసి వుంది. ఈ దండయాత్రలు ఒకటా, లేక రెండా అన్న విషయంలో అభిప్రాయ భేదాలున్నాయి. అదేవిధంగా జరిగినవి రెండు దండయాత్రలైతే అవి వెంట వెంటనే జరిగాయా లేక మధ్యలో ఏమయినా విరామముందా అన్నది కూడా స్పష్టంగా చెప్పలేం. ఆర్యావర్త దండయాత్రలు దిగ్విజయంగా పూర్తి చేయటంతో సముద్రగుప్తుడు ఆర్యావర్తంపై తిరుగులేని అధికారం సంపాదించాడు. ఈ ఆర్యావర్త భూభాగం చుట్టూ విశ్వాసపాత్రులైన పాలకులుగల ఆటవిక రాజ్యాలను ఏర్పాటు చేసి తన ముఖ్య పరిపాలనా భాగాన్ని సుస్థిరంగా తన పాలనలో వుంచుకొని ఈ రాజ్యాల పాలకులను స్నేహపూర్వకంగా చూసే విధానాన్ని రూపొందించాడు. సరిహద్దు రాజ్యాల పాలకులైన మాళ్వలు, అర్జునాయనులు, యౌధేయులు, మద్రకులు సముద్రగుప్తుని సార్వ భౌమాధికారాన్ని అంగీకరించారు. ఇంకా ఆభీరులు, సనకానికులు, కాకలు, ఖర పరిహారులు కూడా సముద్రగుప్తుని సార్వభౌమాధికారాన్ని అంగీకరించారు.
+దక్షిణాపథ దిగ్విజయ యాత్రలు: 
+సముద్రగుప్తుడు ఎన్ని పర్యాయాలు దక్షిణాపథంపై దండెత్తాడు, అతడనుసరించిన మార్గం ఏది అన్న విషయాన్ని గురించి చరిత్రకారులలో అనేక అభిప్రాయాలు వున్నాయి. సముద్రగుప్తుడు దక్షిణాపథ పాలకులను ఓడించాడని అలహాబాద్ ప్రశస్తి స్పష్టంగా తెలుపుతుంది. దక్షిణాపథంపై సముద్రగుప్తుడు రెండుసార్లు దండెత్తాడన్న సూచన రేఖామాత్రంగా శాసనంలో వుందన్న వాదంకూడా వుందికాని ఇది సత్యంగా కనిపించదు. అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం ప్రకారం సముద్రగుప్తుడు కోసల పాలకుడైన మహేంద్రుడిని, మహాకాంతార పాలకుడైన వ్యాఘ్రరాజును, కుణాల పాలకుడైన మంథరాజును, పిష్ఠపుర పాలకుడైన మహేంద్రుని, కొత్తూర పాలకుడైన స్వామిదత్తుని, ఈరండపల్లి పాలకుడైన దమనుని, కంచిపాలకుడైన విష్ణుగోపుని, అవముక్తక పాలకుడైన నీలరాజును, వేంగి పాలకుడైన హస్తివర్మను, పాలక్క పాలకుడైన ఉగ్రసేనుని, దేవరాష్ట్ర పాలకుడైన కుబేరుని, కుశస్థలపుర పాలకుడైన ధనంజయుని ఓడించినట్లు తెలుస్తుంది. దక్షిణాపథ పాలకుల పట్ల సముద్రగుప్తుడు గ్రహణం-మోక్ష-అనుగ్రహ లేక శత్రువుని బంధించి లేదా పట్టుకొని- విడిచిపెట్టి- వారికి రాజ్యం తిరిగి ఇచ్చే విధానాన్ని అమలుపరచాడని అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం తెలుపుతుంది. ఈ విధానం సముద్రగుప్తుని దూరదృష్టిని, దౌత్యనీతి కుశలతను తెలుపుతుంది. రవాణా, వార్తా సౌకర్యాలు ఎక్కువగా లేని ఆ కాలంలో ఎంతోదూరంగా వున్న ప్రాంతాలను సమర్థవంతంగా పాలించటం అత్యంత కష్టమైనదిగా గుర్తించిన సముద్రగుప్తుడు దక్షిణాపథ పాలకులు తన సార్వభౌమాధికారాన్ని గుర్తించటంతో  
+143
+సంతృప్తిపడటం అతని దూరదృష్టికి, వాస్తవ అవగాహనకు చక్కని తార్కాణం అని ఆర్.కె.ముఖర్జీ ప్రస్తుతించాడు. ఈ శాసనంలో పేర్కొనబడ్డ క్రమంలోనే సముద్రగుప్తుని దక్షిణాపథ దిగ్విజయయాత్ర జరిగిందని చరిత్రకారులు నమ్ముతున్నారు. ఈ మధ్యకాలంలో సముద్రగుప్తుని దక్షిణ దిగ్విజయ యాత్ర వెనుకనున్న లక్ష్యం తన వనరులను అభివృద్ధి పరచుకొనటమో, రాజకీయ లాభదృష్టియో కాక దక్షిణాపథంలో సనాతన ధర్మాన్ని పరిచయంచేసి, ఆ ప్రభావంకిందకు దక్షిణప్రాంతాన్ని తీసుకురావటమేనని పి.వి.పరబ్రహ్మశాస్త్రి ఒక ప్రతిపాదన చేశారు. ఈ ప్రతిపాదన కూడా నమ్మదగినది కాదని పూర్తిగా కొట్టిపారవెయ్యలేం. ఏ కారణమైనా, సముద్రగుప్తుని దక్షిణ దిగ్విజయయాత్ర వాస్తవమే కాక అతడినొక దిగ్విజయుడిగా నిరూపిస్తుందనటంలో ఎంతమాత్రం అతిశయోక్తి లేదు.
+స్వతంత్రమైన అర్ధస్వాతంత్ర్యం గల పాలనావిభాగాలు సముద్రగుప్తుని సార్వభౌమాధికారాన్ని అంగీకరించాయని అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం తెలుపుతుంది. దానిలో పేర్కొన్న వాటిలో సింహళాన్ని మాత్రమే గుర్తించగలం. ఈ శాసనం దైవపుత్ర షాహీ షాహను షాహీ-శక-మురుండ అన్న సంయుక్త పదాన్ని పేర్కొంటుంది. ఈ సంయుక్త పదంలోని బిరుదు కుషాణులకు వర్తిస్తుంది. వీరి రాజ్యం ఆనాటికి మూడు స్వతంత్ర రాజ్యభాగాలుగా విభజించబడింది. అయితే సముద్రగుప్తుని సార్వ భౌమాధికారాన్ని అంగీకరించిన ఆ కుషాణులెవరో గుర్తించటం కష్టం.
+సముద్రగుప్తుని దండయాత్రల స్వభావాన్ని అతడు అవలంబించిన విధానాన్ని పరిశీలిస్తే గుప్తరాజ్యపు ఆకాంక్షలను దృష్టిలోనుంచుకుని పాలించిన ఒక రాజకీయ వాస్తవవాదిగా సముద్రగుప్తుడు కనిపిస్తాడు. అతడు రక్తపిపాసియైన విజేత కాడు, ఆచరణ యోగ్యమైన విధానాన్ని అవలంబించిన సామ్రాజ్యవాది. ఒక ప్రక్కన తన ముఖ్యరాజ్య భాగపు శాంతి, సుస్థిరతలకు భంగం కలిగించేవారిని ఉన్మూల్య లేక నాశనం చేయటానికి పూనుకుని దూరప్రాంత పాలకులతో శాంతిపూర్వక స్నేహ ఆచరణ చూపించాడు. సముద్రగుప్తుడు గుప్తరాజ్య నిజస్థాపకుడుగా, రాజ్యాన్ని సుస్థిరపరచినవాడుగా, సమర్థుడైన సైన్యాధిపతిగా, యుద్ధవీరునిగా, సంగీత, సాహిత్య, నృత్య చిత్రలేఖనాదుల పోషకుడుగా ఎనలేని కీర్తిని గడించాడు. అతడు వ్రాసిన సాహిత్యం దొరకకపోయినా అతడికి కవిరాజు బిరుదు వుండటం వాస్తవం. సముద్రగుప్తుడు సనాతన ధర్మపోషకుడని అతడు చేసిన అశ్వమేధయాగం తెలుపుతుంది. రాజు భగవంతుని ప్రతినిధి అన్నభావానికి అతడు సూచనగా నిలుస్తాడు. సనాతన  
+144
+ధర్మ అభిమాని, పోషకుడైనా అతడు అవైదిక మతాల వ్యతిరేకి కాదన్న విషయం సముద్రగుప్తుడు తన కుమారుని బౌద్ధ పండితుడైన వసుబంధుని వద్ద శిష్యరికం చేయటానికి పంపటం ఋజువు చేస్తుంది. ఆనాటి వివేకవంతులైన, విచక్షణా జ్ఞానంగల పాలకులు రాజ్యక్షేమం దృష్ట్యా తమ స్వంత అభిప్రాయాలను రాజ్యపాలనా లక్ష్యాలతో ముడిపెట్టక, రాజ్య సుస్థిరత దృష్ట్యా పాలితులపట్ల ఎటువంటి అసహనం చూపించకుండా పాలించటం గమనార్హం. వైదిక, అవైదిక మతాలు ఈనాడు మనం ఊహించినంతగా ఘర్షణ పడ్డాయని అనిపించదు. నాణేలపై ముద్రించిన చిత్రాన్ని బట్టి సముద్రగుప్తుని శరీరాకృతి ఆకర్షణీయంగా వుండేదని తెలుస్తుంది.
+గుప్తశక స్థాపకుడు మొదటి చంద్రగుప్తుడని ఎరిగిన విషయమే అయినా సముద్రగుప్తుని నలంద, గయ, రాగిశాసనాలు వరుసగా 5.9 గుప్త శక సంవత్సరాలలో వేయించబడినట్లు నమోదు కావటంవల్ల కొందరు సముద్రగుప్తుడే గుప్తశక ఆరంభకుడన్నారు కాని ఆ అభిప్రాయాన్ని అంగీకరించలేం. సముద్రగుప్తుని కుటుంబ విశేషాలు ఎక్కువగా లభ్యం కాలేదు కాని రామగుప్తుని పేరున్న కొన్ని నాణేలు దొరకటంవల్ల, కొన్ని సాహిత్యగ్రంథాలైన, నాట్యదర్పణం, కావ్య మీమాంస, హర్ష చరిత, దేవీ చంద్రగుప్తలు సోదరులైన చంద్రగుప్త రామగుప్తులమధ్య రాజ్యాధికారం కొరకు యుద్ధాలు జరిగినట్లు పేర్కొనటంవల్ల సముద్రగుప్తుని అనంతరం అతని పెద్ద కుమారుడైన రామగుప్తుడు గుప్తసింహాసనాన్ని అధిష్ఠించాడని కొందరు చరిత్రకారులు ప్రతిపాదించారు. దొరికిన శాసనాధారాలు, సాహిత్యం సముద్రగుప్తుని మరణానంతరం వెంటనే శకులు దండెత్తి వచ్చి, గుప్తులను ఓడించి రెండవ చంద్రగుప్తుని భార్య అయిన ధ్రువదేవిని తమకు పంపించమని అవమానపరిచారని తెలుపుతాయి. అయితే సాహిత్యాధారాలు ధ్రువదేవి రామగుప్తుని భార్య అని తెలుపుతాయి. రెండవ చంద్రగుప్తుడు తన సోదరుడైన రామగుప్తుని బలహీన ధోరణికి ఆగ్రహించి ధ్రువదేవి వేషంలో వెళ్లి శకపాలకుడిని చంపాడని సాహిత్యాధారం వుంది కాని ఇది నమ్మదగిన విషయం కాదని హెచ్.సి.రాయచౌదరి పూర్తిగా కొట్టిపారేశాడు. రెండవ చంద్రగుప్తుడిని తన అనంతర పాలకుడిగా సముద్రగుప్తుడు ఎంపిక చేశాడన్న అభిప్రాయం బలంగా వుంది. పైన పేర్కొన్న సాహిత్య, శాసన ఆధారాలను పరిశీలిస్తే సముద్రగుప్తుని అనంతరం గుప్తుల అధికారానికి కొంత దెబ్బ తగిలిందని, రెండవ చంద్రగుప్తుడు ఆ సమయంలోనే అధికారాన్ని చేపట్టాడని తెలుస్తుంది. రెండవ చంద్రగుప్తుడు దండయాత్రల ద్వారా తన శత్రువులను ఓడించి గుప్తుల ప్రతిష్ఠను పునరుద్ధరించాడు. రెండవ చంద్రగుప్తుడు ఎంతో ముందుచూపుతో సమకాలీనులు, బలవంతులు అయిన  
+145
+నాగులతోను, వాకాటకులతోను వివాహ సంబంధాలు పెట్టుకున్నాడు. తాను నాగరాకుమార్తె అయిన కుబేరనాగను వివాహమాడి తన కుమార్తె ప్రభావతి గుప్తను వాకాటక పాలకునికిచ్చి వివాహం జరిపించాడు. ఫలితంగా ఉత్తర భారతంలోను, దక్కన్లోను గుప్తులకు నమ్మదగిన మిత్రులు ఏర్పడ్డారు. ఈ నేపథ్యంలో రెండవ చంద్రగుప్తుడు గుజరాత్ను, కథియవార్ను పాలిస్తున్న శకులపై దండెత్తి విజయం సాధించాడు.
+రెండవ చంద్రగుప్తుని దండయాత్రలను, విజయాలను వివరంగా పేర్కొనే శాసనాధారాలు, అలహాబాద్ ప్రశస్తివంటివి ఇంతవరకు లభించలేదు. అయితే ఉదయగిరి, భిల్సా దగ్గరలోనున్న సాంచి శాసనాలు చంద్రగుప్తుడు మాళ్వపై దండెత్తినట్లు తెలుపుతాయి. ఈ దండయాత్రలో శకులలో చివరివాడైన రుద్రసింహుడిని చంద్రగుప్తుడు ఓడించి చంపివేశాడు. ఈ సంఘటన అనంతరం శక నాణేల ముద్రణ లేకపోవటం వల్లను, చంద్రగుప్తుడు శకారి అన్న బిరుదుతో శకులవలెనే వెండితో నాణేలు ముద్రించటంవల్లను చంద్రగుప్తుడు శకులను సంపూర్ణంగా నాశనం చేశాడని చెప్పవచ్చు. ఈ విజయం ఫలితంగా చంద్రగుప్తుడు గుజరాత్, కథియవార్లను జయించి విదేశీయపాలనను అంతం చేయటమే కాక అరేబియా సముద్రతీరంలోని ముఖ్యరేవు పట్టణాలపైన, పశ్చిమ తీరంలోని వర్తక కేంద్రాలపైన ఆధిపత్యం సంపాదించి గుప్తుల ఆర్థిక సౌష్ఠవాన్ని ఎంతగానో మెరుగుపరచాడు.
+రెండవ చంద్రగుప్తుడు వంగ (తూర్పు బెంగాల్)ను జయించి తూర్పువైపున తన రాజ్యాన్ని విస్తరింపజేశాడు. ఈ విషయాన్ని మెహరౌలి ఇనుప స్తంభశాసనం ఋజువు చేస్తుంది. ఈ మెహరౌలి శాసనంలో పేర్కొన్న చంద్ర ఎవరు అన్న విషయంలో వాదోపవాదాలున్నాయి. చాలామంది చరిత్రకారులు చంద్రను చంద్రగుప్త మౌర్యునితో, చంద్రగుప్తునితో, రెండవ చంద్రగుప్తునితో పోల్చారు. వీరిలో రెండవ చంద్రగుప్తునితో పోల్చటమే సరైనది. సముద్రగుప్తుని కాలంలోనే వంగ, గుప్త రాజ్యంలో అంతర్భాగమైనదన్నది తెలిసినదే. స్పష్టమైన కారణం చెప్పలేకపోయినా చంద్రగుప్తుడు వంగను గుప్తుల ప్రత్యక్షపాలన కిందకు తీసుకుని వచ్చాడన్నది అంగీకరించవచ్చు.
+మెహరౌలి శాసనం చంద్ర సింధు ప్రాంతాన్ని దాటి, వాహిక లేక బాక్ట్రియాను జయించాడని తెలుపుతుంది. చంద్ర, రెండవ చంద్రగుప్తుడు ఒకరేనన్న అభిప్రాయం ఉంది. ఈ విజయం చంద్రగుప్తునికి ఆపాదించబడింది. చంద్ర అనే పేరుతో ముద్రించబడిన నాణేలు, కుషాణుల నాణేలను పోలినవి, ఈ విషయాన్ని రుజువు  
+146
+చేస్తాయి. లభ్యమైన వివిధ ఆధారాల సహాయంతో రెండవ చంద్రగుప్తుడు గుప్తరాజ్యపు సరిహద్దులను పశ్చిమ, వాయవ్య, తూర్పు దిక్కులలో విస్తరించాడని చెప్పవచ్చు.
+రెండవ చంద్రగుప్తుడిని మహాకవి కాళిదాసు రచించిన రఘువంశ మహాకావ్యపు నాయకునితోను, ఐతిహ్యం ప్రకారం ఉజ్జయినిని పాలించిన విక్రమాదిత్య చక్రవర్తితోను పోల్చారు. నిస్సందేహంగా రెండవ చంద్రగుప్తుడు గుప్తవంశంలోనే కాదు, తొలినాటి భారతదేశ చారిత్రిక కాలంలో ఒక ప్రసిద్ధ పాలకుడుగా చరిత్రలో పేరుగాంచాడు. ఇతడు నవరత్నాలన్న పేరుతో ప్రసిద్ధులైన తొమ్మిదిమంది కవులను ఆదరించి, పోషించాడు. అందులోనివాడే మహాకవి, నాటకకర్త అయిన కాళిదాసు. రెండవ చంద్రగుప్తుని పరిపాలనా కాలంలోనే ఫాహియాన్ గుప్తరాజ్యాన్ని సందర్శించాడు. ఎన్నో సాంఘిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక విశేషాలను తన గ్రంథంలో పేర్కొన్న ఫాహియాన్ ఆశ్చర్యకరంగా క్రీ.శ. 380-415/416 మధ్య పరిపాలించిన రెండవ చంద్రగుప్తుని పేరు ప్రస్తావించలేదు.
+రెండవ చంద్రగుప్తుని అనంతరం అతని కుమారుడైన కుమార గుప్తుడు నాలుగు దశాబ్దాల పాటు క్రీ.శ. 415-455 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. ఇతడు తనకు సంక్రమించిన రాజ్యాన్ని యథాతథంగా వుంచగలిగాడు. ఇతని కాలంలోనే విదేశీయులైన హూణులు, స్వదేశీయులైన నర్మదాలోయ ప్రాంతానికి చెందిన పుష్యమిత్రులు దండెత్తి వచ్చారు. ఈ దండయాత్ర గుప్తరాజ్యానికి ఎటువంటి నష్టం కలిగించలేదు. ఇతనికి మహేంద్రాదిత్య, మహారాజాధిరాజ అనే బిరుదులున్నాయి. నలందా విశ్వవిద్యాలయ పోషకుడుగా, కాళిదాస మహాకవి పోషకుడుగా ఇతడు ప్రఖ్యాతి గాంచాడు. ఇతని రాజ్యానికి వలస వచ్చిన పట్టునేత పనివారు సంపన్నులై సుఖజీవనం గడిపినట్లు ఒక శాసనాధికారం వుంది. ఇతడు సమకాలీన వాకాటక పాలకులతో స్నేహసంబంధాలు కొనసాగించాడు. ఇతని కుమారుడైన స్కందగుప్తుడు పుష్యమిత్రుడి, హూణుల దండయాత్రలను అణచటంలో కీలకపాత్ర నిర్వహించాడు.
+కుమార గుప్తుని అనంతరం అతని కుమారుడైన స్కందగుప్తుడు రాజ్యాధికారం చేపట్టి క్రీ.శ. 455-467 మధ్యకాలంలో పరిపాలించి, విక్రమాదిత్య, క్రమాదిత్య అనే బిరుదులు ధరించాడు. అతడు గుప్తవంశంలో చివరి బలవంతుడైన పాలకుడు. ఇతని పాలనాకాలంలో హూణులు దండెత్తి వచ్చారు. స్కందగుప్తుడు విదేశీయుల దాడినే కాక అంతర్గత సమస్యలు, ఆర్థికమైన చిక్కులు ఎదుర్కొనవలసి వచ్చింది. కనుకనే ఇతని పాలనాకాలపు బంగారు నాణేలు చాలా తక్కువగా లభ్యమయ్యాయి.  
+147
+ఈ సమస్యలున్నప్పటికీ ప్రజాహిత కార్యక్రమాలు చేపట్టాడని, కొనసాగించాడని జునాగఢ్ శాసనం తెలుపుతుంది. విపరీతమైన వర్షాల ఫలితంగా సుదర్శన తటాకం బాగా దెబ్బతిన్నప్పుడు ఇతని రాష్ట్ర. పాలకుడైన (గవర్నరు) పూర్ణపాలకుడు ఆ తటాకానికి అవసరమైన మరమ్మతులు చేయించాడు. క్రీ.శ. 467వ సంవత్సరంలో ఇతని గురించి తెలిపే చివరి శాసనం వేయించబడింది. ఇతని మరణంతో గుప్త పాలకుల కేంద్రాధిపత్యం పేకమేడలా కూలిపోయింది. ఇతని అనంతర పాలకులు సింహాసనం కొరకు తమలో తాము తగవులాడుకున్నారు, రాజ్యాన్ని అస్థిరపరచారు. స్కందగుప్తుని అనంతరం బుధగుప్త, వైన్యగుప్త, నరసింహగుప్త, బాలాదిత్య, రెండవ కుమారగుప్త, విష్ణుగుప్తులు పాలించారని శాసనాలు తెలుపుతాయి. అయితే వరుసక్రమంలో ఎవరి తరువాత ఎవరు పాలించారో చెప్పటం సాధ్యం కాదు. గుప్తరాజ్యం క్రీ.శ. 550 వరకు కొన ఊపిరితో కొనసాగినా, స్కందగుప్తుని అనంతరం పతనం ఆరంభమయింది. క్రీ.శ. 477 నాటికి గుప్తుల అధీనంలో నుండి కథియవార్, మాళ్వలో కొన్ని భాగాలు పోయాయి. క్రీ.శ. 500 నుండి తోరమాణ, మిహిరకులుల నాయకత్వంలో హూణుల దండ్రయాత్రలు ఎక్కువై, గుప్తరాజ్యం మరింతగా దెబ్బతింది. ఫలితంగా సామంతులైన వల్లభిపాలకులు తిరుగుబాటు చేయగా అంతిమంగా మాళ్వపాలకుడైన యశోధర్ముడు, మౌఖారీలు చావుదెబ్బ తీసినా గుప్తులు తూర్పుభారతంలో కొంతకాలం మిణుకు మిణుకుమంటూ వెలిగారు.
+గుప్త రాజ్యాధికార క్షీణతకు కారణాలు
+గుప్తులు క్రీ. శ. 319 నుండి క్రీ.శ. 550 వరకు ఉత్తర భారతదేశాన్ని పరిపాలించారు. అయితే వారు అత్యంత సమర్థంగా పాలించిన కాలం 130 సంవత్సరాలు మాత్రమే. స్కందగుప్తుని అనంతరం వారు పేరుకు మాత్రమే పాలకులు. సాధారణంగా ఒక వంశ పాలనాక్షీణతకు అంతర్గత బలహీనతకు తోడుగా విదేశీయ దండయాత్రలు కారణాలుగా పేర్కొంటారు.
+గుప్తుల క్షీణతకు హూణుల దండయాత్ర ముఖ్యమైన కారణంగా లేదా ముఖ్యమైన కారణాలలో ఒకటిగా పేర్కొంటారు. ఈ విదేశీయులతో పాటు పురాణాలలో పాతమిత్రులు లేక దుర్మిత్రులుగా పేర్కొనబడినవారు కూడా గుప్తుల పతనానికి కారకులయ్యారు. వీరు పుష్యమిత్రులుగా గుర్తించబడ్డారు. వారి దండయాత్రలు గుప్తుల శక్తి సామర్థ్యాలను దెబ్బతీయగా బలహీనపాలకులు మరింతగా బలహీన పడ్డారు. వీటితో పాటుగా పరిపాలనా సంబంధ బలహీనత మరొక కారణం. గుప్తులు  
+148
+సమర్థనీయమైన పాలనా వ్యవస్థను, పద్ధతులను ప్రవేశపెట్టటంలో విఫలురయ్యారు. పాలకులు బలహీనులవటం కారణంగా తీసుకుని సమకాలీన సామంతరాజ్యాలు, స్వతంత్ర రాజ్యాలు నిరంతరం తిరుగుబాటు చేయటం వల్ల, గుప్తులు తమ వనరులను ఆ తిరుగుబాట్లను అణచివేయటానికి పూర్తిగా ఉపయోగించవలసి వచ్చింది. గుప్తుల బలం తగ్గిపోవటం గమనించిన సమకాలీన సామంత రాజ్యాలలో స్వతంత్రులవాలన్న కోరిక పెరిగి స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకోసాగారు. గుప్త రాజ్యక్షీణతకు మరొక కారణం రాజ్యపాలన, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక రంగాలలో పెరిగిన భూస్వామ్య ధోరణులు. ఆనాడు పాలకులు మత, లౌకిక సంస్థలు/ వ్యక్తులకు ఇచ్చిన భూదానాలతో ఈ భూస్వామ్య ప్రక్రియ ఆరంభమై క్రమంగా వేళ్ళు పాతుకుపోయి రాజ్యానికి రావలసిన ఆదాయం తగ్గిపోవటానికి, పరిపాలనా వికేంద్రీకరణకు దారితీయటంతో పాటుగా సామంతీకరణ ప్రక్రియ కూడా క్షీణతను మరింత వేగవంతం చేసింది. కొందరు గుప్తపాలకులు బౌద్ధమతంపట్ల ఆకర్షితులై అహింసామార్గాన్ని ఎన్నుకొని, రాజ్యాన్ని బలోపేతం చేసి రక్షణ కల్పించే ప్రయత్నం చేయకపోవటం కూడా కారణమంటారు. అయితే కుమారగుప్త, స్కందగుప్తులు బౌద్ధమతానికి చెందిన విశ్వవిద్యాలయాలకు విరాళమిచ్చి పోషించిన మాట వాస్తవమే కాని అంతమాత్రాన వారు రాజధర్మాన్ని విస్మరించి సన్న్యాసులుగా జీవించిన దాఖలాలు లేవు. పైన పేర్కొన్న కారణాలన్నీ కలిసి ప్రత్యక్షంగానో, పరోక్షంగానో గుప్తపతనానికి దారి తీశాయి.
+గుప్తరాజ్యపు ఆర్థిక, సామాజిక, సాంస్కృతిక వ్యవస్థలు.
+గుప్తులు వారి పూర్వికులైన మౌర్య పాలకులవలె ఒక సామ్రాజ్య భావానికి ప్రతీకలు అని సంప్రదాయవాద, జాతీయవాద చరిత్రకారులు భావించారు. సామ్రాజ్యాన్ని ప్రజాకర్షణ గలిగిన పాలకులు సైనిక విజయాలతో నిర్మించిన ఒక రాజకీయ వ్యవస్థా స్వరూపంగా విశ్వసించారు. ఈ పాలకులు ఉత్తర భారతదేశాన్ని బహుకాలంగా పరిపాలిస్తున్న విదేశీయుల ఆధిపత్యం నుండి విముక్తం చేసి భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర భారతదేశంలో పెరుగుతున్న విచ్ఛిన్నకర ధోరణులను అరికట్టి విజయం సంపాదించిన వారుగా కీర్తింపబడ్డారు. బిలహరి అనే చరిత్రకారుడు ఈ నేపథ్యంలోనే గుప్తుల పాత్రను అంచనా వేశాడు. ఆ ధోరణిలోనే గుప్తసామ్రాజ్యం పరిణతి చెందిన ఉచ్చదశలో తిరిగి ఏకత్వాన్ని శాంతిని, సుభిక్షతను మొత్తం ఉత్తర భారతదేశంలో సాధించిందని ఆర్.సి. మజుందార్ పేర్కొనగా, యు.యన్. ఘోషాల్ భారతదేశంలోని అధికభాగం నిస్సందేహంగా ఎంతో సుభిక్షంగా వుందన్నాడు. గుప్తుల పాలనాకాలం  
+149
+భారతదేశ చరిత్రలో ఒక క్లాసికల్ యుగం, స్వర్ణయుగం కూడా అని దాస్ గుప్త అంటాడు. ఈ విధంగా వర్ణించబడిన గుప్తుల కాలంలో ఉన్న వ్యవస్థల స్వభావాన్ని గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. ఆ వాదోపవాదాలను రెండు ప్రధాన స్రవంతులుగా పేర్కొనవచ్చు : 1. సంప్రదాయ దృక్పథం, 2. ఫ్యూడల్ రాజ్య సామాజిక ఆవిర్భావం. రెండు దృక్పథాలవారు తమ తమ వాదాలను బలంగా, విశ్వసనీయ ఆధారాలతో ప్రతిపాదించారు.
+సంప్రదాయ దృక్పథంలో గుప్తుల కాలం : రాజ్యవ్యవస్థ స్వరూప స్వభావాలు
+గుప్తుల కాలంనాటి పాలనా వ్యవస్థను తెలుసుకొనటానికి ఉన్న ముఖ్య ఆధారాలు వాజ్మయ, పురావస్తు శాఖలకు చెందినవి. కామందకుని నీతిసారం, మనుస్మృతి లేక మనుధర్మ శాస్త్రం, క్రోడీకరించబడిన వైదిక, పురాణ వాజ్మయం, సమకాలీన కావ్యాలు, నాటకాలు, విదేశీయుల వ్రాతలు, శాసనాలు, నాణేలు, బంకమన్ను ముద్రలు మొదలైనవి. ఈ ఆధారాలన్నీ గుప్తరాజ్య స్వభావాన్ని ఆ రాజ్య చోదక శక్తులు నిర్వహించిన పాత్రను తెలియజేస్తాయి. సాధారణంగా ప్రచారంలోనున్న బలమైన భావం ప్రకారం గుప్తుల పాలన కేంద్రీకృతమైనదే కాక ఒక సామ్రాజ్యం కూడా. కాని సూక్ష్మ దృష్టితో పరిశీలిస్తే ఈ భావన సరియైనది కాదనిపిస్తుంది. యస్.యన్.భట్టాచార్య అభిప్రాయంలో అలహాబాద్ స్తంభ ప్రశస్తి శాసనం సముద్ర గుప్తుడిని మను ధర్మశాస్త్రంలో పేర్కొన్న రాజరిక భావన ప్రకారంగా భూమిపై నడయాడిన భగవంతునిగా కనబడేటట్లు చేస్తుంది. గుప్తులకు పూర్వపు పాలకులైన మౌర్యులు, కుషాణులు ఈ స్థాయిని చేరుకునేందుకు ప్రయత్నించారు. అయితే వీరందరూ రాజ్య, అంతర్భాగంలోని రాజధానికి దగ్గరగా ఉన్న భూభాగంలో మాత్రమే పరిమితంగా విజయం సంపాదించారు. సామ్రాజ్యంలోని మిగిలిన భూభాగంలోను, ఆక్రమించిన రాజ్యాలలోను అంతకు పూర్వమున్న పాలకులనే స్థానిక పాలకులుగా నియమించారు. వారు చక్రవర్తికి నామమాత్రపు విధేయత చూపిస్తూ, చక్రవర్తి సార్వభౌమాధికారం అంగీకరించినా స్వతంత్రులుగా వ్యవహరించారు.
+గుప్తులు పాలనా వ్యవస్థను గ్రామస్థాయి నుండి కేంద్రస్థాయి వరకు అంచెలంచెలుగా రూపొందించారు. గుప్త పాలనా వ్యవస్థను కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలుగా విభజించ వచ్చు. గుప్తుల రాజ్యవ్యవస్థకు కేంద్రం రాజు. గుప్తులు మహారాజాధిరాజ, సామ్రాట్, ఏకాధిరాజ, చక్రవర్తి, పరమ భట్టారక, పరమదైవత, పరమేశ్వర అన్న బిరుదులు ధరించారు. అలహాబాద్ ప్రశస్తి శాసనం సముద్రగుప్తుడు దేవుళ్ళతో  
+150
+సమానుడని చెపుతూ కుబేర, వరుణ, ఇంద్ర, యములతో అతడిని పోలుస్తుంది. గుప్తవంశంలో చిట్టచివరి ఘనుడైన స్కందగుప్తుని గురించి భిటారి శాసనం కూడా విజేత, దయాళువు అని, ప్రతిరోజూ అతని ఘనత పెరుగుతున్నప్పటికీ అహంకారి కాక, ఓడిన పాలకులను, పాలితులను కరుణతో చూశాడని పేర్కొంటుంది. గుప్తపాలకులను దేవుళ్ళతో పోల్చినా వారు ధర్మ బద్ధమైన జీవనం గడిపి తమ విధులను సక్రమంగా నిర్వహించారని శాసనాలు తెలుపుతాయి. పాలనలో రాజుకు సహాయపడుటకు మంత్రిమండలి వుంది. గుప్త శాసనాలు మంత్రులను పేర్కొన్నా వారి స్పష్టమైన విధులు, ధర్మాలు, బాధ్యతలు ఏవో తెలియజేయవు. ఈ మంత్రుల స్థాయీభేదాలు కూడా మనకు తెలియవు. మంత్రిమండలిలోని మంత్రుల సంఖ్యా తెలియదు. మంత్రుల సలహాతో రాజు అధికారులకు లిఖితపూర్వక ఆజ్ఞలు జారీచేశాడు. గుప్తశాసనాలు మహా బలాధికృత అనే సైనికాధికారిని, మహా దండనాయక అనే ముఖ్య కార్య నిర్వాహక అధికారిని, మహాప్రతీహాకార అని పిలవబడ్డ రాజభవన ముఖ్య సంరక్షకుడిని పేర్కొంటాయి. గుప్త శాసనాలు మొదటిసారిగా సంధివిగ్రహక అని పిలువబడ్డ యుద్ధాలు, శాంతి విషయాలు పర్యవేక్షించే ఒక కేంద్ర అధికారి లేక మంత్రి (కచ్చితంగా చెప్పలేం) ని పేర్కొంటాయి. కేంద్ర, రాష్ట్ర పాలన వ్యవస్థను అనుసంధానం చేయుటకు కుమారామాత్య, ఆయుక్తక అనే అధికారులను నియమించారు. బహుశా కుమారామాత్యులు రాజకుమారులై వుంటారు. మంత్రులు, ఉన్నతాధికారులను ఏ విధంగా నియమించేవారో తెలుసుకునే ఆధారాలు లేవు. కాని శీలవంతులను, విజ్ఞానవంతులను, దేశాన్ని ప్రేమించేవారిని నియమించారని చెప్తారు. చాలా సందర్భాలలో ఈ పదవులన్నీ వంశపారంపర్యంగా కొనసాగాయి. మంత్రిమండలితో పాటుగా ఒక యుద్ధ సలహామండలి లేక సభ అనేది వుందని తెలుస్తుంది. ఈ సభ స్వభావం, స్వరూపం, పరిధి గురించి స్పష్టంగా తెలియదు. గుప్తుల కాలానికి ఉద్యోగుల సంఖ్య నియామకాలు బాగా పెరిగాయి. మహా ప్రతీహార వినయ శూర, బాధ్యతా పాలికలు శాసనాలలో కనిపిస్తాయి. గుప్తుల కాలంలో ఉద్యోగాలను పౌర, సైనిక విధులుగా విభజించే విధానం కనిపించదు. దీనిని బట్టి పాలనవ్యవస్థ ఇంకా సంక్లిష్టం కాలేదని భావించవచ్చు.
+పరిపాలన సౌలభ్యం కొరకు గుప్తపాలకులు తమ విశాల రాజ్యాన్ని తీర, భుక్తిలుగా విభజించారు. ఉదా- పుండ్రవర్ధనభుక్తి లేక ఉత్తరబెంగాల్, తీరభుక్తి లేక ఉత్తర బీహార్లు. భుక్తి పాలకుడిని ఉపరిక అన్నారు. ఉపరికను రాజే నియమించేవాడు. వీరే కుమారామాత్యులు అయివుండవచ్చునని కొందరి అభిప్రాయం.  
+151
+భుక్తి, దేశ, రాష్ట్రమనేవి అయిదారు జిల్లాలు లేక విషయాలుగా చెప్పారు. విషయ, భాగ పాలకులను కొన్ని సందర్భాలలో విషయపతి అనీ, కొన్ని సందర్భాలలో ఆముక్తక అనీ పిలిచేవారు. పుండ్రవర్ధన భుక్తి పాలనలో ఆ సమాజమందున్న నగరశ్రేష్ఠి, సార్థవాహ, ప్రథమకులిక, ప్రథమ కాయస్థ అనేవారు ముఖ్యపాత్ర నిర్వహించారని తెలిపే శాసనాధారాలున్నాయి. ఇంకా పుస్తపాల (లిఖిత ఆజ్ఞలను భద్రపరిచేవాడు) అనే ఉద్యోగి పేరు కనిపిస్తుంది. విషయ అనే పరిపాలనా విభాగానికి, చిట్టచివరిదైన గ్రామానికి మధ్య గ్రామాల సమూహమనే విభాగం వుండేదని తెలుస్తుంది. ఈ విభాగాన్ని పిఠక లేక సమతక అన్నారు. నగర పాలనా వ్యవస్థ విడిగా ఉందో లేదో కచ్చితంగా చెప్పలేం కాని పైన పేర్కొన్న నగరశ్రేష్ఠి, సార్థవాహ, ప్రథమకులిక, ప్రథమ కాయస్థ, పుస్తపాలలు నగరాన్ని పాలించారని ఒక అభిప్రాయం కొందరిలో వుంది. నగరం విషయంలో అంతర్భాగమా లేక పరిపాలనా వ్యవస్థ వుందా అన్నది వివాదాస్పద అంశం. పరిపాలనా యంత్రాంగం చివర నున్నదే గ్రామం. గ్రామపెద్దను గ్రామాధ్యక్ష లేక గ్రామపతి అని పిలిచేవారు. గ్రామాల్లోని తగాదాలను గ్రామవృద్ధులనే ఒక సమూహం పరిష్కరించింది. శాసనాలలో అష్టకులాధికరణ, గ్రామికలు, కుటుంబినులు, మహత్తరలు అనే పదాలు కనిపిస్తాయి. యస్.యన్. భట్టాచార్య అభిప్రాయం ప్రకారం మహత్తరులే గ్రామపెద్దలు. స్వంత ఆస్తులున్నవారి భూభాగాన్ని భోగ అన్నారు. అనంతర గుప్తుల కాలానికి చెందిన ఒక శాసనం భుక్తి, మండల, విషయ, గ్రామ, అగ్రహారాలను పేర్కొంటుంది. అయితే వీటి పరిమాణాలు, పరిపాలనా పరిధి, వీటి మధ్యనున్న తేడాలు, సంబంధాలు ఇంకా తెలియవు. గుప్తుల కాలంలో మూడురకాల సామంత ప్రభువులున్నారు. సార్వభౌమాధికారం గల రాజవంశ ఆవిర్భావమునకు ముందునుండి వున్నవారు సామంత రాజులుగా ఉండి స్వతంత్రులైన వారు, సామ్రాజ్యాధికారం కలిగిన వంశాలకు చెందినవారి రాజ్యాలను స్థాపించి సామంతులుగా అధికారం పొందినవారు, సామ్రాజ్య పాలకులచే సామంతులుగా చేయబడ్డవారు. ఈ యుగంలో మొదటిరకం సామంతులు సర్వసాధారణం. గుప్తులు తమ సామంతులను సమర్థనీయంగా నియంత్రించ లేకపోయారు. ఉదాహరణకు, వల్లభి రాకుమారులు తమ నాణేలపైన తమ సంకేతమైన త్రిశూలాన్ని ముద్రించారు తప్ప గుప్తుల సంకేతమైన నెమలిని కాదు. అలాగే పరివ్రాజక మహారాజుకు చెందిన భూశాసనాలలో గుప్తసార్వభౌముని పేరు ముద్రించకుండా ఆ దానాలనిచ్చారు. దీనిని బట్టి గుప్త అధికారం కేంద్రీకృతం కాక, అంచెలంచెలుగా ఒకదానిపై ఒకటి ఆధిక్యత కలిగి వున్న అధికార వ్యవస్థ. 
+ 
+152
+గుప్తులు దండయాత్రలు కొనసాగించి, దిగ్విజయ యాత్రలు జరిపి విజయం పొంది ఒక విశాల సామ్రాజ్యానికి పాలకులయ్యారు. ఈ ప్రక్రియలో వీరు స్థిర సైన్యం సహాయం పొంది వుండాలి. అయితే స్థిర సైన్యం ఎంత వుంది, దానిలో ఎన్ని విభాగాలున్నాయి అనే ప్రశ్నలకు స్పష్టమైన సమాధానం లేదు. పీలుపతి (లేక ఏనుగులపై సర్వాధికారి), అశ్వపతి (లేక గుఱ్ఱాలపై అధికారి), నరపతి (లేక కాల్బలం పై అధికారి) అనే పదవుల పేర్లు తెలిశాయి. సైన్యం 6 విభాగాలుగా విభజించబడి మహాబలాధికృత అధీనంలో వుందని భావించబడింది. అలాగే, ఆనాటి శాసనాలలో కనిపించే మరొక పదం రణభండాగారిక సైనిక స్టోర్సు అధిపతిని సూచిస్తుంది. యుద్ధాలలో రాజే సైన్యాధిపత్యం వహించి స్వయంగా సైన్యాన్ని నడిపించేవాడు. వారు యుద్ధాలలో గొడ్డళ్ళు, విల్లంబులు, బల్లేలు, కత్తులు, ఈటెలు వుపయోగించారు. సైనిక వ్యవస్థ అంచెలంచెలుగా విభజించబడిందో లేదో చెప్పలేం. గుప్తులు సైనికులకు జీతభత్యాలు ధనరూపేణ ఇచ్చారని చెప్పబడింది. ఏది ఏమైనా ఎక్కువ సంఖ్యలో స్థిర సైన్యాన్ని నిర్వహించగల వనరులు గుప్తులకున్నాయా అని అన్నది ప్రశ్నే.
+గుప్తరాజ్య వ్యవస్థ భూమిశిస్తు పైన, వసూలు చేయబడిన ఇతర పన్నులపైన ఆధారపడింది. సముద్రగుప్తుని కాలంలో గోపస్వామి అనే వ్యక్తి అక్షపట బలాధికృతగా వ్యవహరించాడు. ఇతడు ఆదాయ వ్యయాలపై నిశితదృష్టి పెట్టి ఆర్థిక వ్యవహారాలను పర్యవేక్షించాడు. ఇతనితోపాటు పుస్తపాల అనే మరో ఉద్యోగి వివరంగా లెక్కలు వ్రాసి ఆ రికార్డులను భద్రపరచి వుంచాడు. ఆనాడు భూమిశిస్తు రాజ్యానికి ముఖ్య ఆదాయం కనుక సాగులో ఉన్న భూమిని సక్రమంగా కొలిచి భూమిశిస్తును క్రమబద్ధంగా వసూలు చేశారు. పండిన పంటపై రాజ్యం 1/6వ వంతు శిస్తుగా వసూలు చేసిందని కామందకుని నీతిసారం, కాళిదాసు కావ్యాలు తెలుపుతాయి. ఈ భూమిశిస్తుతోపాటుగా రాజ్యం “ఉపరికార” అనే పన్నును బట్టలు, నూనె అమ్మే వివిధ ప్రదేశాలలో వసూలు చేశారు. వ్యాపారం చేసుకునేందుకు వర్తకులకు అనుమతి నిచ్చినందుకు ప్రభుత్వం వారివద్దనుండి సుంకం వసూలు చేసింది. రాజు హక్కుగా విష్టి, బలి అనేవి వసూలు చేశారు. ఉప్పు అమ్మకంపై, గనులపై, త్రవ్వకాలలో దొరికిన విలువైన వస్తువులపై రాజ్యం పన్నులు వసూలు చేసింది. అయితే గుప్తయుగంలో వర్తక వ్యాపారాలు క్రమంగా క్షీణించటంతో దూరవర్తక వాణిజ్యం నుండి వచ్చే ఆదాయం తగ్గిపోయింది.
+ఆనాటి ఆర్థిక వ్యవహారాలపై ప్రభావం చూపిన మరో అంశం పాలకులు మత, లౌకిక శక్తులకిచ్చిన భూదానాలు, భూదాన గ్రహీతలకు రాజ్యమిచ్చిన పరిహారాలు.  
+153
+వీటివల్ల విస్తృతమైన వ్యవసాయ యోగ్యమైన భూములపై క్రమక్రమంగా రాజ్య ఆధిపత్యం క్షీణించి, బలవంతులు, సంపన్నులైన మధ్యవర్తుల సంఖ్యను పెంచింది. ఈ బలవంతులు, సంపన్నులైన మత, లౌకిక శక్తులు రాజ్యక్షీణతకు పరోక్షంగా కారకులై రాజ్యసుస్థిరతకు భంగం కలిగించే దశకు చేరుకొని, వారిలో రాజకీయ ఆకాంక్ష గలవారు తమను తామే నృపులు, నరపతులు, క్షితిపతులుగా ప్రకటించుకున్నారని వాజ్మయ, శాసనాధారాలు పేర్కొంటాయి.
+పైన వివరించిన పరిణామాల ప్రధాన ప్రభావం వల్ల క్రమంగా రాజ్యాధికార వికేంద్రీకరణ జరిగి కేంద్రంలో సమర్థనీయమైన పరిపాలన జరుగుతున్నా మిగిలిన ప్రాంతాలలో, ముఖ్యంగా దూర సరిహద్దు ప్రాంతాలలో ఉన్న సామంత ప్రభువులలో సామంత, మహా సామంత, మండలేశ్వర, మహామండలేశ్వర అన్న స్థాయిలు తలెత్తాయి. ఈ విధంగా గుప్తుల కాలంలో రాజ్య ఆర్థిక, సామాజిక, సాంస్కృతిక వ్యవస్థలలో భూస్వామీకరణ చోటు చేసుకుందని స్వాతంత్ర్యానంతర కాలంలో చరిత్రకారులు ప్రతిపాదించారు. ఈ దశను ఆర్.యస్.శర్మ ప్రోటో ఫ్యూడల్ పాలిటిగా ప్రతిపాదించగా, బి.డి. చటోపాధ్యాయ గుప్తులకాలంలో కేంద్రీకరణ భావన అతివేగంగా క్షీణించిందన్నాడు. మరొక ప్రముఖ చరిత్రకారుడు ఎ.ఎల్.బాషామ్ గుప్తులు తగినంత కట్టుదిట్టమైన పరిపాలనా వ్యవస్థను రూపొందించటంలో వైఫల్యం చెందారన్నారు. రాఘవేంద్ర వాజ్ పాయి అనే మరో చరిత్రకారుడు గుప్తులు హ్రస్వధృక్పథంతో తోలినాటి భారత చరిత్రా కాలమందలి స్వర్ణయుగంలో భారతదేశమంతటా భూస్వామ్య లక్షణాలు ప్రతిబింబించేందుకు దోహదం చేశారని విమర్శించాడు. గుప్తుల కాలం నుండి పెరుగుతూ వచ్చిన భూదానాలను మరో కోణంలోనుంచి- అనగా సామాజిక చలనం నుంచి- పరిశీలించి, భూదాన ప్రక్రియ ఫలితంగా వ్యవసాయక భూమి పెరగటమే కాక, ఈ భూదానాలు కొత్తగా రాజ్యాధికారం చేపట్టిన అనేకమంది అస్పష్టమూలాలున్న వారికి కొత్త క్షత్రియస్థాయి కలిగించి ధర్మబద్ధత కలిగించడమేకాక అట్టి పాలక వర్గాలను సమర్థించే నూతన సమూహాలను పౌరాణిక హిందూధర్మవ్యాప్తికి, ముందుకాలంలో ఆలయాలు బలమైన ఆర్థిక, సామాజిక, సాంస్కృతిక కేంద్రాలుగా రూపొందుటకు సహాయపడ్డాయి. క్రీ.శ. 1200 వరకు ఉత్తర, దక్షిణ దేశాలలో కనిపించే ధోరణులకు నాందికాలమే గుప్తయుగం అనే రొమిలా థాపర్ అభిప్రాయం ఒక విధంగా సరైనదే.
+ఆనాడు ప్రజల ముఖ్య జీవనాధారం వ్యవసాయం. వ్యవసాయ కార్యకలాపాల నుండి రాజ్యం అధికంగా శిస్తును ఆదాయంగా పొందింది. అనేక వృత్తులు చేపట్టిన  
+154
+వారుకూడా జనాభాలో బహుళంగానే వున్నారు. వ్యవసాయక ఉత్పత్తులు, వృత్తిపనివారు తయారుచేసిన వస్తువుల ఉత్పత్తికూడా ఎక్కువగా వుండటంవల్ల వర్తక, వాణిజ్యాలు కూడా బాగానే సాగాయి. అయితే అదంతా అంతర్గతంగానే జరిగింది తప్ప దూర విదేశీయ వాణిజ్యం ఎక్కువగా సాగినట్లు కనిపించదు. వర్తక వ్యాపారాలు అంత లాభసాటిగా జరగకపోవటం వల్ల సామాజిక ఆర్థిక వ్యవస్థ వ్యవసాయంపైనే ఆధారపడింది. ఫలితంగా గ్రామీణ ఆర్థికవ్యవస్థ బలపడింది. దీనికి మరోకారణం ఇంతకుముందే మనం చెప్పుకున్న భూదానాలు. బంగారు, వెండి, రాగినాణేలు అధిక సంఖ్యలో దొరికినా జీతాలు వీరు మౌర్యులవలె ధనరూపంలో చెల్లించలేదు. ఆర్థిక రంగంలో వచ్చిన మార్పులు సామాజిక సమూహాల మధ్యనున్న సంబంధాలలో కూడా గణనీయమైన మార్పులను తీసుకువచ్చాయి. గుప్త శాసనాలు ఉపయోగాన్ని ప్రయోజనాన్ని బట్టి వివిధ రకాల భూములను పేర్కొంటాయి. సాగులో ఉన్న భూములను క్షేత్రమని, సాగులో లేనిదాన్ని ఖిల లేక అప్రహతం అన్నారు. ఈ కాలంలో క్రమక్రమంగా ఎంతో ఖిల భూమి క్షేత్రస్థాయికి వచ్చిందని గుప్తశాసనాలు తెలుపుతాయి. నేలను, సారాన్ని, ఉపయోగాన్ని బట్టి గుప్తులు భూమిని తరగతులుగా విభజించారు. భూముల పరిమాణం తెలుసుకోటానికి కొలిచారు కాని ప్రాంతానికీ ప్రాంతానికీ కొలతలలో తేడాలున్నాయి. కొన్ని ప్రాంతాలలో భూమిని నివర్తనములలో కొలవగా బెంగాల్ లో “కుల్వవాస, ద్రోణవాస”లుగా కొలిచారు. గుప్తుల కాలంలో అన్నిరకాల పంటలు, కూరగాయలు, పత్తి, చెరకు పండించారు. వ్యవసాయ ఉత్పత్తులను పెంచే లక్ష్యంతో నీటిపారుదల సౌకర్యాలను పెంచటంలో రాజ్యం శ్రద్ధ వహించింది. సుదర్శన తటాకాన్ని బాగుచేయించేందుకు చర్యలు చేపట్టారు. పెద్ద పెద్ద బావులనుండి కాలువల ద్వారా నీటిని వ్యవసాయానికి సరఫరా చేశారు. అయితే, మౌర్యులతో పోలిస్తే నీటిపారుదల విషయంలో గుప్తులు తీసుకున్న శ్రద్ధ తక్కువగా కనిపిస్తుంది. గుప్తుల కాలానికి భూమి ఒక అమ్మకపు వస్తువుగా రూపాంతరం చెంది, భూమి అమ్మకం, కొనుగోలు మొదలయ్యాయి. ఆ రోజుల్లో భూమిని కొని భూదానాలకు ఉపయోగించారు. చిన్న చిన్న స్థానిక ప్రాంతాలలో కూడా రాజవంశాలు బయలు దేరటంతో భూదానాలు ఇచ్చే భూమి పెరిగింది. ఫలితంగా తమంతట తాముగా భూమిసాగు చేయని భూ యజమానుల సంఖ్య క్రమంగా పెరిగింది. భూదానాలు చేసిన వారిని ధర్మాత్ములుగా, ఉదారులుగా భావించటం సామాజిక వ్యవస్థలో పెరిగింది. ఈ కొత్త సంపన్న భూ యజమానులను కులచట్రంలో శిష్ట కులస్థులుగా గుర్తించటం ఆరంభమయింది. బహుశా శాసనాలలో పేర్కొన్న “భూమికులు”, కుటుంబినులు,  
+155
+మహత్తరులు అటువంటివారే అయివుండవచ్చు. వీరితో పోలిస్తే సాధారణ వ్యవసాయ దారులైన కృషీవలులు, కర్షకులు, కినస్సలు ఆర్థికంగా తక్కువస్థాయికి చెందినవారు. కాని అట్టివారికి తక్కువ సామాజిక అంతస్తు ఇచ్చినట్లు కనిపించదు. ఆనాడు స్త్రీ పురుష బానిసలున్నారని, స్త్రీ బానిసలను యజమానులు అనేక కష్టాలకు గురిచేశారని వాత్స్యాయన కామసూత్రాలు తెలియజేస్తాయి. భూమిని దున్ని వ్యవసాయం చేసేవారిపైనే భూమిశిస్తు చెల్లించే బాధ్యత ఎక్కువగా పడింది. (క్రమంగా వసూలు చేయబడ్డ పన్నుల సంఖ్య పెరుగుతూ వచ్చింది.) దీనికి తోడు పాలకులు బలవంతంగా ప్రవేశపెట్టిన విష్టి, అతిసాధారణ వ్యవసాయదారులను మరింతగా దెబ్బతీసింది.
+వృత్తులు
+గృహావసరాలకు కావలసిన వివిధ వస్తువుల తయారీతో పాటుగా, సంపన్నులు విలాసవంతంగా జీవించటానికి అవసరమైన బంగారు, వెండి, విలువైన రాళ్ళతో కూడిన నగలు, దంతపుబొమ్మలు, పట్టు, ఉత్తమమైన నూలు బట్టలను వివిధ వృత్తులవారు తయారుచేసేవారు. కొన్ని వస్తువులను స్థానికంగా తయారు చేసినా మరికొన్ని వస్తువులను దిగుమతి చేసుకున్నారు. వాజ్మయం అనేక వస్తువులను పేర్కొన్నా అవి తవ్వకాలలో ఎక్కువగా లభించలేదు. అమరకోశం, బృహత్ సంహిత అను లిఖిత రూపంలో వున్న కావ్యాలు అనేక రకాల వృత్తిపనివారి నైపుణ్యానికి చిహ్నాలుగా అనేక వస్తువులను పేర్కొంటాయి. తక్షశిల, అహిచ్ఛత్ర, మథుర, రాయఘర్, కౌశాంబి, పాటలీపుత్రంలలోని పురావస్తు తవ్వకాలలో మృణ్మయపాత్రలు, బంకమన్నుతో చేసి కాల్చిన బొమ్మలు, ఇతర వస్తువులు వివిధ రకాల విలువ గల రాళ్ళతో తయారుచేయబడ్డ ఆభరణాలు, మెరిసే రంగు రంగుల రాళ్ళు గాజు సామానులు, లోహాలతో తయారు చేయబడ్డ వస్తువులు దొరికాయి. గుప్తుల కాలంలో వర్తక, వాణిజ్యాలు అసలు లేవని చెప్పలేం. లభ్యమైన ఆనాటి విలువైన లోహనాణేలు వర్తక, వ్యాపార మార్పిడికి వాడారని ఊహించవచ్చు. నగరపాలన వ్యవస్థలో నగరశ్రేష్ఠి, సార్థవాహులకు స్థానం కల్పించటంవల్ల గుప్తుల కాలంలో సామాజిక నిచ్చెన మెట్ల చట్రంలో వర్తక వ్యాపారస్థులకు సముచిత స్థానమిచ్చినట్లు కనిపిస్తుంది. గతంలోవలె ఆరోజుల్లో కూడా వృత్తి పనివారు, వ్యాపారస్థులు సభలుగా ఏర్పడ్డారు. ఆ సభలను శ్రేణులన్నారు. ఈ శ్రేణులు తమ సభ్యుల హక్కులను కాపాడుతూ, ఆకాంక్షలను తీర్చేందుకు ప్రయత్నం చేశాయి. ప్రతి శ్రేణికి కొన్ని ప్రత్యేక హక్కులు, విధులు వున్నాయి. వృత్తిపనుల వారందరికీ సామాజిక చట్రంలో ఒకేస్థాయికి చెందిన స్థానంలేదు. దీనికి కారణం  
+156
+ఆనాడు క్రోడీకరించబడిన ధర్మశాస్ర్తాలు వృత్తిపనులవారికి సామాజిక చట్రంలో వివిధరకాల స్థాయి, స్థానం కల్పించారు. వీరిలో హెచ్చుతగ్గులున్నాయి. ఈ శ్రేణులకు తమ తమ ఉత్పత్తులను కాపాడుకొనుటకు సైన్యాలున్నాయి. అంతేకాక ప్రత్యేక ముద్రలు ఒక్కొక్క శ్రేణికి వున్నాయి. ఆధునిక బసర్ లేక వైశాలిలో సంయుక్తంగా ఉన్న బ్యాంకర్లకు, వ్యాపారస్థులకు, రవాణా వర్తకులకు చెందిన వివిధ ప్రదేశాలకు చెందిన ముద్రలు లభ్యమయ్యాయి.
+గుప్తుల కాలంలో లోహ, వస్త్ర పరిశ్రమలు విలసిల్లాయి. వస్ర్తాలకు అంతర్గత విపణిలో ఎంతో గిరాకీ వున్నా పట్టువస్ర్తాలకు ఎక్కువ గిరాకీ లేదు. దీనికి కారణం దూర వస్త్రవ్యాపారం బాగా సాగకపోవటమే. ఫలితంగా పట్టునేత పనివారు తమ వృత్తిని వదిలిపెట్టి కొత్తవృత్తిని చేపట్టారు. అటువంటి కొత్త వృత్తులలో లోహాలతో వస్తూత్పత్తి ఒకటి. ఆనాడు ముఖ్యంగా ఇనుప పరిశ్రమ ఉన్నత శిఖరాలకు చేరుకుందని ఢిల్లీలోని మహరౌలి ఇనుపస్తంభం రుజువు చేస్తుంది. దీనితోపాటుగా బంగారు, వెండి నగల ఉత్పత్తికూడా ఉన్నత శిఖరాలకు చేరుకుంది. విలువైన రాళ్ళను సానబెట్టటం, కోతకోయటంతోపాటు దంతపువస్తువుల ఉత్పత్తి, శిల్పం, మృణ్మయ పాత్రల తయారీ, ముత్యాలపరిశ్రమ బాగా అభివృద్ధిలోకి వచ్చాయి. అయితే ప్రజల జీవన ప్రమాణం సంతృప్తికరంగా లేకపోవటానికి కారణం పర్యావరణంలో మార్పులు, వర్షపాతం తగ్గిపోవటం, భూములు నిర్జలం కావటం వంటివి ఉత్పత్తులను తగ్గించి వేశాయి. అయితే ఫాహియాన్ ఆనాటి ప్రజల పరిస్థితి ఎంతో మెరుగ్గా వుందన్నారు. అతని వ్రాతలు ఉత్ర్పేక్షలుగా కనిపిస్తాయని, ఇది ఆనాటి మార్పులకు సంకేతమని అన్నారు. ఆనాడు చోటుచేసుకున్న వాతావరణ మార్పులు కూడా పాక్షికంగా ఆనాటి నగరాల పతనానికి, ఆర్థిక దుస్థితికి కారణం అన్న అభిప్రాయం కూడా బలంగా వుంది.
+సమాజం
+భారతీయ సమాజం ఎటువంటి మార్పుకూ లోనుకాకుండా తరతరాలుగా స్తబ్ధంగా వుంటూ వచ్చిందనేది సర్వసాధారణ భావన. ఈ భావన సరికాదు. భారతీయ సమాజ చారిత్రక గమనంలో మార్పు, కొనసాగింపు అనే లక్షణాలు ప్రస్ఫుటంగా సూక్ష్మపరిశీలనలో కనిపిస్తాయి. పైపైనుండి స్థూలంగా చూస్తే సామాజిక మనుగడలో గణనీయమైన మార్పులు కనిపించవు. దీనిని పాశ్చాత్యులు, ముఖ్యంగా ఆంగ్లేయ వలస పాలకులు తమ స్వప్రయోజనాల దృష్ట్యా విస్తృతంగా ప్రచారం చేశారు. జాతీయవాద చరిత్రకారులు కూడా తమ తమ కారణాల వల్ల ఈ అభిప్రాయాన్నే  
+157
+సమర్థించారు. మార్క్సిస్టు చరిత్రకారులు కూడా బ్రిటిష్ పాలనా కాలం వరకు ప్రాచ్య నిరంకుశ వాదంతో కూడిన ఆసియా ఉత్పత్తి విధానం, స్వయం సంపూర్ణ గ్రామీణ ఆర్థిక వ్యవస్థ కొనసాగిందని, ఈ వ్యవస్థలను మతం, కులం సమర్థించాయని భావించారు. ఈ మధ్యకాలంలో చారిత్రక ఆధారాలను వివిధ దృక్కోణాలనుండి పరిశీలిస్తూ చారిత్రిక గమనంలో మార్పులు అనివార్యంగా చోటు చేసుకున్నాయని, చరిత్ర అధ్యయనం అంటే మార్పులు ఏ కాలంలో, ఏ విధంగా, ఏ ప్రాంతాలలో వచ్చాయి, ఆ మార్పుకు చోదక శక్తులు ఏమిటి, మార్పులకు వివిధ వ్యవస్థలు రాజకీయ, సాంఘిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక వ్యవస్థల మధ్యనున్న సంబంధాలు ఏమిటి అన్న దృక్పథంలో మార్పును కేంద్రంగా తీసుకుని, చారిత్రిక అధ్యయన ప్రక్రియ చేపట్టటంతో చరిత్ర అనగా ముఖ్య సంఘటనల సమాహారం కాదని, చరిత్ర ఒక ప్రక్రియ అన్న భావం పెరిగింది.ఆ నేపథ్యంలో గుప్తుల సమాజ స్వరూప స్వభావాలను గురించి తెలుసుకుందాం. గుప్తకాలపు సమాజ వ్యవస్థకు మూలాధారం చాతుర్వర్ణ వ్యవస్థ అన్న సాధారణ అభిప్రాయం బలంగా వుంది. అయితే స్మృతులలో పేర్కొన్న అంశాల ఆచరణ విషయంలో కొన్ని మార్పులు, తేడాలు స్పష్టంగా కనిపిస్తాయి. గుప్తుల కాలంలో కులానికి, వృత్తులకు మధ్య సంబంధం బలంగా కనిపించదు. అంతేకాక, ఆచరణలో వర్ణవ్యవస్థ నిర్దేశించిన వృత్తులను ఆయా వృత్తుల వారు కచ్చితంగా అనుసరించాలన్న, అమలుపరచాలన్న నిబంధన కూడా లేదు. ఈ కాలం నాటికి ధర్మశాస్ర్తాలు వర్ణసంకరాన్ని లేక వివిధ వర్ణాలు / కులాల / జాతుల మధ్య వివాహాన్ని అంగీకరించాయి. గుప్తులముందు కాలానికి చెందిన విదేశీయులైన సిథియన్లను వ్రత్య క్షత్రియులు లేక క్షత్రియ స్థాయికి తగినవారుగానే కాక, కొన్ని గణాల వారిని తమతో కలుపుకుని వారికి సనాతన ధర్మంలో కల్పితమైన పుట్టుక స్థాయిని ఇచ్చి వారికి వర్ణవ్యవస్థలో ఉచితస్థానాన్ని ఇచ్చారు. అత్యవసర పరిస్థితుల్లో కొన్ని ధర్మాలను ఆచరణలో పెట్టటం ధర్మశాస్ర్తాలు అంగీకరించాయి. ఆనాటి పరిస్థితుల ఫలితంగా బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు ధర్మశాస్ర్తాలు కేటాయించని వృత్తులను చేపట్టటం సాధారణంగా కనిపిస్తుంది. ఆనాడు కనిపించే మరో లక్షణం అగ్రవర్ణాలను వైశ్యులు, శూద్రులు అనుకరించటం. దీన్నిబట్టి ఆనాడు సమాజంలో ఒకరకమైన అస్థిరత్వం చోటు చేసుకుని అన్నిరకాల సామాజిక సమూహాలలో అభిలాషలకు స్థానం కల్పించిందని చెప్పవచ్చు. తమ పాండిత్య ప్రకర్ష నేర్పరితనం వల్ల బ్రాహ్మణులు సమాజంలో గణనీయమైన ప్రాబల్యం సంపాదించి సామాజిక వ్యవస్థలో ముఖ్యస్థానం ఆక్రమించారు. వ్యవసాయం శూద్ర వర్ణం వారి ప్రత్యేకవృత్తి అయినా బ్రాహ్మణులకు  
+158
+భూదానం ఇచ్చే ఆచారం ప్రారంభం కావడంతో ధర్మశాస్త్ర నిబంధనలకు భిన్నమైన సంప్రదాయం మొదలయింది. బ్రాహ్మణులందరూ భూదానాలు పొందలేదు. వారిలో విశేష పాండిత్యం, ప్రజ్ఞ కలవారు మాత్రమే భూదానానికి అర్హులై, కొందరే భూ కామందులయ్యారు. బ్రాహ్మణ నేరస్తులను శిక్షించక వారిని ఆ భూభాగం నుండి తరిమివేశారు.
+గుప్తుల కాలంలో శూద్రుల సామాజిక స్థాయి పెరిగినట్లు కనిపిస్తుంది. ధర్మశాస్ర్తాలు బానిసలకు, శూద్రులకు తేడాలను పేర్కొంటాయి. శూద్రులు ధారణ గోత్రీకులుగా పేర్కొనబడ్డారు. అయితే, అంటరానివారి పరిస్థితిలో ఏమాత్రం మార్పులేదని చైనీయ యాత్రికుడైన ఫాహియాన్ రచనల వల్ల తెలుస్తుంది. భారతదేశ సంస్కృతి అంతా సంస్కృతీకరణ ప్రక్రియ జరుగుతూ వచ్చినా అంటరానివారు, కొన్ని గిరిజన తెగలు సమాజపు ప్రధాన స్రవంతిలోకి తీసుకు రాబడలేదు. ఈ కాలంలో బానిస వ్యవస్థా విధానం కొనసాగటమే కాక, కొత్త నిబంధనలు కూడా చేర్చబడ్డాయి. బ్రాహ్మణులు (స్ర్తీలు కాని పురుషులు కాని) బానిసలు కాలేరని ధర్మశాస్ర్తాలు పేర్కొంటాయి. ఒక బ్రాహ్మణ స్త్రీ బానిస పురుషుడిని వివాహమాడితే ఆమె కూడా బానిస అవుతుంది. అయితే ఒక బానిస స్ర్తీ తన యజమానికి కుమారుడిని కంటే ఆమె స్వేచ్ఛాజీవి అవుతుందని ధర్మశాస్ర్తాలు పేర్కొంటాయి.
+ఒకే కులం వారి మధ్య వివాహం జరగాలని ధర్మశాస్ర్తాలు పేర్కొంటాయి. కాని విభిన్న కులాలమధ్య వివాహాలు సర్వసాధారణం. ఉమ్మడి కుటుంబ వ్యవస్థ అమలులో ఉండి ఆస్తి తండ్రి- కొడుకుల మధ్య సమానంగా విభజించబడింది. స్ర్తీ పురుషునికి లోబడే జీవించింది. అగ్రవర్ణాల స్త్రీలకు విద్యావకాశాలు పరిమితంగా వున్నప్పటికీ, వారికి ఆస్తిహక్కు వుంది. యుక్తవయస్సులోనే స్ర్తీలకు వివాహాలు జరిగాయి. తల్లిదండ్రులే వరుడిని, వధువును నిర్ణయించి వివాహాలు జరిపించారు కాని గాంధర్వ వివాహ పద్ధతి అమలులో వుంది. వితంతువుల పరిస్థితి ఎంతో హృదయవిదారకంగా వుండేది. అట్టి పరిస్థితినుండి స్త్రీలను తప్పించేందుకు ఒక ప్రత్యామ్నాయంగా బృహస్పతి సతీసహగమనాన్ని ప్రతిపాదించాడు. గుప్తుల కాలంలో ఇది విమర్శలు, పొగడ్తలు అందుకుంది. క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం నాటి ఎరాన్ శాసనం సతిని పేర్కొంటుంది. వితంతు వివాహాలను ప్రోత్సహించలేదు కాని వాటిని పూర్తిగా నిషేధించలేదు. పునర్వివాహం తరువాత కూడా వితంతువు యొక్క సామాజిక స్థాయి పెరగలేదు. ధర్మశాస్ర్తాలు స్ర్తీని ఆదర్శమూర్తిగా, ఆదర్శ పత్నిగా, ఆదర్శమాతగా- పేర్కొంటాయి. సామాజిక జీవనంలో  
+159
+కనిపించే మరొక ముఖ్యమైన అంశం సంపన్న నాగరికునికి, గ్రామవాసియైన సామాన్యునికీ మధ్యనున్న తేడా. నగరాలలో నివసించే నాగరికుడు విలాసవంతమైన సంపన్న జీవనం గడపగా, గ్రామాలలోని సామాన్యులు ఆకలి తీరీ తీరని స్థితిలో జీవించారు. నగరాలలో కనిపించే మరో అంశం గణికలు. ఒక సామాజిక వర్గంగా వీరు కొంత గౌరవాన్నీ స్వేచ్ఛనూ కలిగియున్నారు. అట్టివారు ఎంతో అందమైనవారే కాక సంగీత నృత్యాదులలో ఎంతో ప్రావీణ్యం గలవారు కూడా. గుప్తుల కాలంనాటికి దేవదాసి వ్యవస్థ బాగా బలపడిందని శాసనాలు రుజువు చేస్తాయి. జీవనాధారం కొరకు కొందరు వేశ్యావృత్తిని చేపట్టారు. సంపన్నులు, బీదవారు ధరించిన వివిధ ఆభరణాలను అమరకోశం పేర్కొంటుంది. బంగారం, వెండి, రాగి, ఇనుము వంటి వివిధ లోహాలతో చేసిన పరికరాలను గృహాలలో వాడారు. ఆ కాలంవారు శుభ్రతకెంతో ప్రాధాన్యం ఇచ్చారు. ఫాహియాన్ పేర్కొన్నట్లు జంతువధ, సురాపానం, వెల్లుల్లిల వాడకం వారికి తెలియదన్నది నిజంకాదు. సురాపానం సంపన్నులకు సాధారణమైన అలవాటు. ఆ రోజుల్లో అన్ని వర్ణాల, వర్గాలవారికి శకునాలు, తిథులపై నమ్మకముండేది.
+సాహిత్యం, కళలు
+గుప్తుల కాలంలో సామాన్యులు ప్రాకృతం మాట్లాడగా శ్రేష్ఠులు సంస్కృతంలో మాట్లాడేవారు. గుప్తుల కాలాన్ని సంస్కృత భాషకు స్వర్ణయుగంగా భావించారు. ఈ కాలంలో వ్రాసిన సంస్కృత నాటకాలకు, కావ్యాలకు రాజాదరణే కారణం. సంస్కృత కవులలో, నాటక కర్తలలో అగ్రగణ్యుడుగా పేరుగాంచిన కాళిదాసుకి రెండవ చంద్రగుప్తుని ఆస్థానంలోని నవరత్నాలలో ఒక విశిష్టస్థానమున్నట్లు సంప్రదాయ కథనం వుంది. అతని కావ్యాలైన రఘువంశం, కుమార సంభవం మేఘసందేశం, ఋతు సంహారం , నాటకాలైన శాకుంతలం మాళవికాగ్నిమిత్రం, కాళిదాసు సాహిత్యసృష్టికి విశిష్టమైన గుర్తులు. శూద్రకకవి మృచ్ఛకటికం, విశాఖదత్తుని ముద్రారాక్షసం, దేవీ చంద్రగుప్తం, భారవి కిరాతార్జునీయం, సుబంధుని వాసవదత్త, విష్ణుశర్మ పంచతంత్రంలు ఆ కాలపు ఉత్కృష్ట సాహిత్యసృష్టికి ఉదాహరణలు. దండి రచించిన కావ్యాదర్శ, దశకుమార చరిత్రలు కూడా ఈ కాలానికి చెందినవే. నారద, బృహస్పతులచే రచించబడిన ధర్మశాస్ర్తాలు ఈ కాలానికి చెందినవే. 18 పురాణాలు, ఉప పురాణాలు ఈ కాలంలోనే క్రోడీకరించబడినవి. శబరుని తాత్త్విక రచనలు, జైముని మీమాంసపై భాష్యం, ఈశ్వర కృష్ణుని సంధ్యాకారిక పతంజలి వ్యాసభాష్యం,  
+160
+వాత్స్యాయనుని వ్యాసభాష్యం, వ్యాసుని యోగభాష్యం కూడా ఇప్పటివే. శాస్త్రరంగంలో ఈ కాలమొక అద్భుతకాలం. ఆర్యభట్టుని ఆర్యభట్టీయం, వరాహమిహిరుని బృహత్ సంహిత, పంచసిద్ధాంతిక, వాగ్భటుని అష్టాంగ సంగ్రహలు ఈ కాలానికి చెందినవే. శృంగార గ్రంథమైన వాత్స్యాయనుని కామసూత్ర ఈ కాలంలోనే వ్రాయబడింది.
+రాజులు సంస్కృతాన్ని పోషించి, ఆదరించగా సామాన్యులు ప్రాకృత సాహిత్యాన్ని ఆదరించారు. జైనులు, బౌద్ధులు ప్రాకృత, పాళీభాషలకు ఎంతో సేవ చేశారు. సంస్కృత నాటకాలలో శూద్రులు, స్ర్తీలు ,ప్రాకృత పాళీభాషలలోను, శ్రేష్ఠులు సంస్కృతంలోను సంభాషిస్తారు. బౌద్ధ సాహిత్యంలో ప్రముఖులైన బుద్ధఘోషుడు, అసంగుడు, వసుబంధు, దిఙ్నాగుడు మహాయాన బౌద్ధాన్ని ఆరాధించి, ఆదరించి గ్రంథరచనలు చేశారు. బుద్ధఘోషుని విశుద్ధ మగ్గ, అసంగుని యోగాచార భూమి శాస్త్ర, మహాయాన సుపరిగ్రహ, వసుబంధుని అభిధమ్మ కోశ దిఙ్నాగుని ప్రమాణ సముచ్ఛయలు బహుళ ప్రచారంలో ఉన్న సంస్కృత గ్రంథాలు. దిఙ్నాగుడు కుందమాల అనే సంస్కృత నాటకాన్ని వ్రాశాడన్న నమ్మకం ప్రచారంలో వుంది. జైన పండితులైన ఉమాస్వాతి, సిద్ధసేనులు తత్త్వశాస్త్రంలో గ్రంథాలు రచించారు. ఆ కాలంనాటి సంస్కృత శాసనాలలో అలహాబాద్ స్తంభ ప్రశస్తి, మెహరౌలి స్తంభశాసనాలు పేరెన్నిక గన్నవి.
+కళారంగం
+గుప్తుల కాలంలో సాధించిన రాజకీయ ఐక్యత, నూతనంగా ఆవిర్భవిస్తున్న జాతీయతాభావం, ఆర్థిక సౌష్ఠ వాలు సృజనాత్మకమైన సాంస్కృతిక ఉద్యమానికి కారణమైనాయని కొందరు చరిత్రకారుల బలమైన నమ్మకం. అంతవరకు అనుకరణగా నున్న కళారంగం సృజనాత్మకమై, కళాకారులు విదేశీయ సంప్రదాయాలను అనుకరించటం మానివేసి తమ సృజనాత్మక శైలికి నాంది పలికారు. మౌర్యుల అనంతరం గుప్తులకు ముందు వున్న కళాసంప్రదాయంపై హెలినిస్టిక్ శైలి, మహాయాన బౌద్ధాల ప్రభావం ఎక్కువగా వుండేది. ఈ కాలంలో కళారంగం, వాస్తు నిర్మాణాలు పౌరాణిక ధర్మ సంప్రదాయంచే ప్రభావితమైనాయి. ఈ కాలంలో భారతదేశమంతటా అంతకు ముందెన్నడూ లేనంతగా కళాసృష్టి జరిగిందని ఎంతోమంది చరిత్రకారుల నమ్మకం. కళా విమర్శకుల అభిప్రాయం ప్రకారం అనేక రకాల కళాసంప్రదాయాలు సహజత్వంతో పరిణతితో సమతౌల్యం సాధించాయి. ఈ కాలంలో కొత్తదీ పూర్తిగా భారతీయమైనదీ అయిన బాణీ కళారంగంలో ఆవిర్భవించిందని ఆర్.డి. బెనర్జీ అభిప్రాయం. 
+ 
+161
+వాస్తు నిర్మాణం
+భారతదేశ వాస్తునిర్మాణం పరిణామక్రమంలో గుప్తుల కాలం ఒక స్పష్టమైన విభజన రేఖయై ఒక నూతన శకానికి నాంది పలికింది. గుప్తయుగం ఒక విశిష్టమైన, విలక్షణమైన భారతీయ వాస్తు నిర్మాణశైలికి పునాది వేసింది. హిందూ దేవతామూర్తులకు రాతితో చిన్నఆలయాల నిర్మాణాలు ఆరంభమై, అర్ధశతాబ్దికాలంలో భారత ఉపఖండంలోని అనేక ప్రాంతాలలో ఈ దేవాలయాలు బలమైన సాంస్కృతిక కేంద్రాలయ్యాయి. ఆలయాలతో పాటుగా ప్రజాబాహుళ్యంలో ప్రచారంలోనున్న ఐతిహ్యాలను, మూర్తులను శిల్పాలుగా చెక్కటం కూడా సంప్రదాయమై విస్తృతంగా వ్యాపించింది అన్న రొమీలా థాపర్ మాటల్లో ఎంతో సత్యముంది. గుప్తులకు పూర్వం నిర్మించిన దేవాలయాలు కాలగమనంలో నశించిపోయే చెక్కతోగాని, బంకమన్నుతో గాని, ఇటుకతోగాని నిర్మించబడటం వల్ల వాటి అవశేషాలు లభించలేదు. గుప్తులకాలం నుండి ఒకేవిధమైన నిర్మాణ శైలిలో నిర్మించిన ఆలయాలు పశ్చిమ భారతదేశంలో ఎక్కువగా కనిపిస్తాయి. సాధారణంగా వీటి స్తంభాలు అలంకారభరితాలై గంట ఆకార శీర్షికలతో, జంతు శీర్షాలను కలిగివుంటాయి. ద్వారబంధాలు ఐతిహ్య సంబంధ చిత్రాలతో నిండి చూపరులను ఆకట్టుకుంటాయి. గుప్తులు నిర్మించిన ఆలయాలన్నిటికీ బల్లపరుపుగా వుండే పైకప్పులుండి, అవి ఆకారంలో చాలా చిన్నవిగా వుండేవి. చిన్న ఆకారంలో వున్నవైనా, వాటి గోడలను పట్టి వుంచేందుకు సున్నాన్ని విరివిగా వాడారు. ఆ ఆలయ నిర్మాతలు ఇంకా గుహనిర్మాణ శైలీదశ నుండి బయటపడినట్లు కనబడదని, వారు ఆ ఆలయ శిల్పశైలిపై సంపూర్ణ ఆధిపత్యం సంపాదించలేదన్న ఎ.ఎల్.బాషామ్ అభిప్రాయం సరియైనది. గుప్తుల ఆలయాలలో ఝాన్సీ సమీపంలోని దియోఘర్ లో నిర్మించిన ఐదవ శతాబ్దంనాటి ఆలయ నిర్మాణశైలి కొంతవరకు మెరుగుగా వుంది. ఈ ఆలయంలో రాతి నిర్మాణాలను ఇనుప చీలలతో బంధించారు. గర్భగుడిపై చిన్న చిన్న శిఖరాకృతులను ప్రదక్షణ పథమంతా పైకప్పును నిర్మించారు. కళావిమర్శకులు గుప్తుల ఆలయాలను మూడు సమూహాలుగా విభజించారు. మొదటి సమూహంలో సాంచి, తిగ్వా, ఎరాన్ లలోని బల్లపరుపు కప్పులతో, ఒకే ప్రవేశద్వారంతో, గర్భగృహం, మండపం గల చతురస్రాకారపు ఆలయాలున్నాయి. గుప్తుల ఆలయాల శీర్షకంలో చెప్పుకోవలసినది పూర్ణకుంభం. ఈ మొదటి సమూహపు ఆలయాల నిర్మాణంలో గుప్తులకు ముందున్న కళారీతుల ప్రభావం వుంది. ఉదాహరణకు, ఈ ఆలయాలలోని స్తంభాలు బిస్ నగర్ ఆలయ గరుడధ్వజంలా, వాటి శీర్షాలు అశోకుడు నిర్మించిన  
+162
+ఆలయాల శీర్షికల్లా కన్పిస్తాయి. తిగ్వా ఆలయంలో కనిపించే నూతన లక్షణాలు ఆకారం, అలంకరణలే కాక, ఒక ప్రక్కన తాబేలుపై కూర్చున్న యమున, మొసలిపై కూర్చున్న గంగలు గుప్తులకు పూర్వపు నిర్మాణ, శిల్ప సంప్రదాయాలతోగల భిన్నత్వాన్ని చూపిస్తాయి. గుప్త అనంతర కాలపు ఆలయ ద్వారాల నిర్మాణంలో ఇవి ప్రముఖంగా రూపుదిద్దుకున్నాయి. రెండవ సమూహపు ఆలయాలలో కూడా బల్లపరుపుగానున్న పైకప్పు, చతురస్రాకారపు గర్భగుడి, ముందువైపున స్తంభాలతో, మెట్లు వుండి, తెరచివున్న వరండాలు ముఖ్యలక్షణాలు. నాచనకొతూరాలోని పార్వతి ఆలయం, భూమారాలోని శివాలయం ఈ రకం ఆలయాలకు చక్కని ఉదాహరణలు. అలంకరణపూరితమైన శిల్పాలతో, ద్వారబంధాలతో, కీర్తి ముఖాలతో, ఆకులు, పువ్వులతో అలంకరించబడిన పైకప్పుతో, భూమారా ఆలయం గుప్తులకాలపు విశిష్ట నిర్మాణంగా పేరు గాంచింది. మొదటి, రెండవ ఆలయ సమూహాలనుండి మూడవదానిని భిన్నంగా చూపేవి ఈ మూడవ సమూహపు ఆలయ శిఖరాలు. ఈ శిఖరాలు ఎత్తుగా, పిరమిడ్ ఆకారంలో నిర్మించబడినట్లు చెప్పబడుతున్నది. ఈ శిఖర ఆకృతి చిహ్నాలు ఈనాడు కనిపించవు. మూడవ సమూహపు ఆలయాలలో ప్రఖ్యాతి పొందినవి దియోఘర్ లోని దశావతార ఆలయం, భిటార్ గావ్ ఆలయం. దియోఘర్ ఆలయం రాతితో నిర్మించబడగా భిటార్ గావ్ ఆలయం ఇటుకలతో నిర్మించబడింది. ఈ రకమైన ఆలయాల నిర్మాణం పెరగటానికి కారణం విగ్రహారాధన జన సామాన్యంలో పెరగటం, దీనికి గుహాలయం సరిపోక పోవటం ప్రధాన విగ్రహంచుట్టూ ఇతర విగ్రహాలు పెట్టబడి ఆ భాగమంతా నగిషీలు చెక్కి సుందరంగా అలంకరించటం ఎక్కువ కావటంతో విడి ఆలయాల నిర్మాణం ఆవశ్యకమై, రాతితో ఆలయ నిర్మాణశైలిని వివరించే గ్రంథాలు వ్రాయబడి, ఆ గ్రంథాలు సూచించిన నిర్మాణ విధానాలను అనుసరించి నిర్మాణాలు సాగాయన్న రొమీలా థాపర్ మాటలు ఎంతో నిజమనిపిస్తాయి. గుప్తులు రాతి గుహాలయ నిర్మాణ సంప్రదాయాన్ని కొనసాగించి గుహ ముందరి భాగాన్ని అందమైన అలంకారాలతో నింపి, లోపలి భాగంలోని స్తంభాల ఆకృతిని మెరుగుపరచారు. అటువంటి గుహలు అజంతా, ఎల్లోరా, బాగ్ లలో కనిపించాయి. ఈ గుహలన్నీ బౌద్ధ విశ్వాసాలను ప్రతిబింబిస్తాయి. అరుదుగా బ్రాహ్మణీయ, జైన విగ్రహాలు కూడా కనిపించాయి. గుప్తుల కాలంలో కూడా స్థూపాలు, సంఘారామాలు నిర్మించబడ్డాయి. సింధ్ లోని స్తూపం, సారనాథ్ లోని ధమేక్ స్తూపం, రత్నగిరిలోని బౌద్ధస్తూపం వాటిలో పేర్కొనదగినవి. సారనాథ్, నలందాలలో పురావస్తు శాఖ జరిపిన తవ్వకాలలో గుప్తులకాలంనాటి సంఘారామాలు బయల్పడ్డాయి. సుప్రసిద్ధ  
+163
+అజంతా చైత్యాలు, విహారాలు గుప్తుల కాలానికి చెందినవిగా కళావిమర్శకులు గుర్తించారు కాని అవి గుప్త రాజుల ప్రత్యక్ష ఆదరణలో నిర్మించబడ్డాయని చెప్పలేం. అజంతాలోని 28 గుహలలో 23 గుహలు గుప్తుల కాలానికి చెందినవే. ఆ 23లో రెండు చైత్యాలు కాగా మిగిలినవి విహారాలు. 12, 17, 19 నెంబర్ల గుహలు ఎంతో అందంగా అలంకరించబడి ఆ కాలానికి నమూనాలుగా గుర్తించబడ్డాయి. ఔరంగాబాద్ లో 11 విహారాలున్నాయి. జైనుల కళాసంపద తక్కువగా వుంది. ఆలయాలతో పాటుగా గుప్తుల కాలం నాటి కళాసృష్టి గురించి మెహరౌలి ఇనుపస్తంభం నుండి, ఎరాన్ లోని బుధగుప్తుని ఏకశిలా స్తంభంనుండి తెలుసుకోవచ్చు. ఎరాన్ స్తంభశాసనపు స్తంభాగ్రాన సింహశీర్షపు ఆకారంలో వుండి ముఖ్యదూలాన్ని మోసే నలుచదరపు ఫలకం విష్ణువిగ్రహాన్ని నిలబెట్టటంలో సహాయపడుతుంది. ఈ శాసన స్తంభం 13 మీటర్ల ఎత్తుండగా మెహరౌలి ఇనుపస్తంభ శాసనం ఏడు మీటర్ల ఎత్తువుంది. గుప్తశాసనాలు, ఫాహియాన్ రచనలు గుప్తులు నిర్మించిన అనేక కట్టడాలను పేర్కొన్నా వాటి చిహ్నాలు ఇప్పుడు కానరావు. దీనికి కారణం ముస్లిములు దండెత్తి నాశనం చేయటమేనని చరిత్రకారులు పేర్కొంటారు. కాని ఆ నిర్మాణాలు అంత ఆకర్షణీయమైనవి కాకపోవటం వల్ల కళావిమర్శకుల దృష్టిలోకి రాకపోయి అయినా వుండవచ్చు లేదా, ఆ నిర్మాణాలను అనంతర కాలంలో సంస్కరించి కొత్తవాటిని నిర్మించి వుండవచ్చు అన్న అభిప్రాయాన్ని కొందరు వ్యక్తపరచారు. గుప్తుల కాలం నాటి ఆలయ వారసత్వ సంపద మనకు లభ్యం కాకపోయినా ఆ ఆలయశైలి నుండి నగర, ద్రావిడ ఆలయశైలులు రూపొందాయి. మనం గమనించవలసిన మరో ముఖ్య లక్షణం ఆనాటి బౌద్ధ నిర్మాణాలు ఈ నాటికీ చెక్కుచెదరక నిలచి వుండటం.
+శిల్పం
+గుప్త యుగపు శిల్పులు భవిష్యత్ తరాలవారికి అద్భుతమైన నైపుణ్యం చూపే శిల్పాలను తమ కళాప్రావీణ్యపు ప్రతీకలుగా వదిలివెళ్ళారు. వారు చెక్కిన మానవశిల్పాలు సమగ్ర సౌందర్యానికి, పొందికకు, సొగసుకు అతి చక్కని ఉదాహరణలు. ఆ శిల్పాల రూపాలలో ప్రస్ఫుటంగా కనిపించే లాలిత్యానికి కారణం విగ్రహాలకు చెక్కిన అతి పలుచని వస్ర్తాలు, పరిమితమైన నగల అలంకరణ. ఆనాటి శిల్పులు చెక్కిన మతసంబంధమైన అనేక విగ్రహాలలో సహజమైన సొగసు, ఆధ్యాత్మికత కొట్టవచ్చినట్లు కనిపిస్తాయి. గుప్త శిల్పకళకు ప్రత్యేక విశిష్ట ప్రతీకలుగా కళా విమర్శకులు దియోఘర్ ఆలయంలోని శేషసాయి, విష్ణువు, గజేంద్రుడు, వరదండ, నరనారాయణ శిల్పాలను,  
+164
+ఉదయగిరి గుహలోని భూవర్ధనుని గుర్తించారు. ఇంకా కోశమ్ లోని శివపార్వతి శిల్పాలు, దియోఘర్ లోని దశావతార ఆలయంలోని రామాయణ చిత్రాలు గుప్తులకాలపు శిల్పకళకు చక్కని నమూనాలు. రాతి శిల్పాలతో పాటుగా కంచు, రాగిలోహాలతో బుద్ధుని విగ్రహాలు రూపొందించారు. అటువంటి లోహ శిల్పాలలో గణనీయమైనవి సుల్తాన్ గంజ్, నలంద, సారనాథ్ లలో లభ్యమయ్యాయి. గుప్తులకాలంలో గర్భగుడిలో ప్రతిష్ఠించిన ప్రధాన విగ్రహాలతోపాటుగా ఉత్సవాలు, ఊరేగింపులలో ఉపయోగించే ఉత్సవ మూర్తులను రూపొందించటం పెరిగింది. ఈ విధంగా వాస్తు నిర్మాణంలో, శిల్పంలో ఆరాధనా పద్ధతులలో గణనీయమైన మార్పు రావటానికి కారణం, ఈ కాలానికి సనాతన ధర్మానికి భిన్నంగా పౌరాణిక హిందూ ధర్మం ఒక రూపం తీసుకుని, యజ్ఞయాగాదులకు బదులుగా ఒకే భగవంతుడి (శివుడు లేక విష్ణువు) ఆరాధనకు దారి తీయటంతో పాటుగా వైయక్తిక భక్తిభావం ప్రబలటం, తత్ఫలితంగా అవైదిక మతప్రభావాన్ని తగ్గించేందుకు ఆలయాన్ని భక్తిమార్గాన్ని ఎన్నుకోవటమే. ఈ కాలంలోనే పురాణాలు, ఇతిహాసాలైన మహాభారత రామాయణాలు క్రోడీకరించబడి స్పష్టమైన రూపం తీసుకున్నాయి. ఈ పరిణామాలే రాతితో శాశ్వతమైన నిర్మాణాలు చేపట్టేందుకు దారితీశాయి.
+బంకమన్ను పలకలు, ముద్రలు, బొమ్మలు
+మహారాష్ట్రంలోని అనేక ప్రదేశాలలోను, పాట్నా పావయా, బికనీర్, అహిచ్ఛత్ర, కోశమ్, కాశ్మీర్ లోని హరవన్ లోను కాల్చిన బంకమన్ను బిళ్ళలు, ఫలకాలు, ముద్రలు బౌద్ధదేవగణంతోను, రామాయణ సంఘటనలతోను, ఆకులు, పువ్వులు, నమూనాలతో కనిపించాయి. ఈ కాల్చిన బంకమన్ను పూసలు, బొమ్మలు, బిళ్ళలు, ముద్రలు సామాన్యులచే ఉపయోగించబడ్డాయి. బౌద్ధ మత స్థావరాల ముందరి ప్రాంగణాన్ని బుద్ధిని జీవయాత్రను వివరించే ఘట్టాలతో నిండిన కాల్చిన బంకమన్ను ఫలకాలతో నింపివేశారు.
+నాణేలు
+గుప్తుల కాలపు నాణేలు అత్యద్భుత కళాసృష్టికి చక్కని ఉదాహరణలు. తొలినాటి గుప్తుల నాణేల తయారీపై కుషాణుల, గ్రీకుల ప్రభావం కనిపించినా అనంతర గుప్త నాణేలపై గుప్తుల కాలపు కళాకారుల, వృత్తిపనివారి నేర్పు, నైపుణ్యం స్పష్టంగా కనిపిస్తాయి. గుప్తులకాలపు వృత్తిపనివారు నునుపైన నాణేలపై అందంగా చెక్కబడిన  
+165
+స్కంద, విష్ణు, లక్ష్మీ మొదలయిన చిత్రాలతో, మధ్యలో ఒక చీలికతో ఉన్న నాణేలను రూపొందించారు. నాణేలపై చక్రం, విల్లంబులు, అశ్వమేధ యాగాశ్వం, నెమలి, గరుడుడు, బల్లెం మొదలైన వాటిని ఎంతో నేర్పుతో చక్కగా ముద్రించారు.
+చిత్రలేఖనం
+అజంతా, బాగ్ గుహలలోని గోడలమీద ఉన్న చిత్రాలు గుప్తుల కాలపు చిత్రలేఖన నైపుణ్యానికి చక్కని ఉదాహరణలు. ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి చెందిన అజంతా చిత్రాల చిత్రణలో గొప్ప ప్రావీణ్యం, సమతౌల్యం అబ్బురపరుస్తాయని కళావిమర్శకులు వేనోళ్ల కీర్తించారు. గుప్తుల కాలంనాటి చిత్రకారులు తమ చిత్రాలలో కరుణరసాన్ని ఎంతో హృద్యంగా చిత్రించారు. బోధిసత్వ పద్మపాణి, నల్లరాకుమారి చిత్రాలలో వారు అందాన్ని చూపిన విధానం ఎంతో ఉత్కృష్టమైనది. ఆనాటి చిత్రాలు ఆ కాలం నాటి దుస్తులను, నగల రూపాలను, ఆకులు, పువ్వులు, సంప్రదాయాలనెంతో చక్కగా చూపెడతాయి. కళాచరిత్రకారులైన స్టెల్లాక్రైమారిష్ ఆనంద కుమారస్వామిలాంటివారు ఆనాటి చిత్రాలను ఉత్తమ కళాఖండాలుగా కీర్తించారు.
+మతం, తత్వం
+గుప్తుల కాలాన్ని పరివర్తనం చెందిన వైదిక ధర్మంపై ఆధారపడిన హిందూమత పునరుత్థానం అని పేర్కొన్నారు. గుప్తుల కాలపు వైదిక ధర్మంలో భాగవత మతశాఖ ఆరాధన, పౌరాణిక దేవుళ్ల ఆరాధన ఏకమయ్యాయి. ఈ కాలంలోనే ఈనాడు హిందూమతంలో ప్రధాన అంశాలుగా గుర్తించబడ్డ విగ్రహారాధన, ఆలయనిర్మాణం, భక్తి ప్రాబల్యం, శివ, విష్ణు, శక్తి ఆరాధనలు ప్రముఖమయ్యాయి. గుప్త కళాకారులు ఏకముఖ, చతుర్ముఖ శివలింగాలను జనబాహుళ్యంలో బాగా ప్రచారంలోకి తీసుకువచ్చారు. గుప్తపాలకులలో అధికసంఖ్యాకులు విష్ణుభక్తులై పరమభాగవతులనే బిరుదులను ధరించినా వారు మత దురభిమానం చూపించక, విశాల దృక్పథాన్ని ప్రదర్శించారు. ఎంతో దూరదృష్టితో, రాజకీయ విజ్ఞతతో వైష్ణవమతాన్ని రాజ్యమతంగా ప్రకటించలేదు. హిందూమతానికి ఎటువంటి ప్రత్యేక ప్రాధాన్యం ఇవ్వక జైన, బౌద్ధాలతో సమానంగా గౌరవించారు. గుప్తుల వ్యక్తిగత మతవిశ్వాసం, వారి మత విధానాన్ని రాజాదరణ విధానాన్ని ఎంతమాత్రం ప్రభావితం చేయలేదు. గుప్తుల కాలంలో పురాణాలు, ఇతిహాసాలు క్రోడీకరించబడి లిఖితరూపం తీసుకున్నా, హిందూ దేవతలైన విష్ణువు, శివుడు, లక్ష్మి, స్కందుల రూపాలను నాణేలపై ముద్రించినా, అశ్వమేధయాగ  
+166
+నిర్వహణ పునరుద్ధరించినా, అవైదికమతాలైన జైన బౌద్ధాలకు సమాన గౌరవ ప్రతిపత్తులను కల్పించారు. సారనాథ్ లోని బౌద్ధస్థూపాన్ని పునర్నిర్మించి బౌద్ధ పండితుడైన వసుబంధును ఆదరించారు. మహాయాన బౌద్ధమతాన్ని హైందవ వ్యతిరేక మతంగానో, శత్రువుమతంగానో భావించకపోవటానికి రెండు శాఖలలో వారికి కొన్ని దగ్గరి పోలికలు కనిపించాయి. బౌద్ధంతో పాటు జైనమతం పశ్చిమ భారత దేశంలోను, దక్షిణభారతదేశంలోను, దక్కన్ లోను, విలసిల్లింది. రెండవ జైన మహాసభ క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దపు తొలిదినాలలో వల్లభిలో జరిగింది. ఇక్కడే ఈనాడు ప్రచారంలో ఉన్న జైన మూలసూత్రాలు క్రోడీకరించబడినవి. జైనం మలబార్ లో కూడ స్థిరస్థానం సంపాదించగలిగింది. సిరియన్ క్రిస్టియన్ చర్చికూడా మలబార్ లో స్థాపించబడింది. మధ్యధరా ప్రాంతానికి చెందిన గ్రంథాలు ముంబయికి దగ్గిరగా ఉన్న కల్యాణ్ లో ఒక బిషప్ నియమించబడ్డారని తెలుపుతాయి. గుప్తుల కాలంలో మేధాపరమైన చర్చలు వాదోపవాదాలు మతాచార్యుల మధ్య చోటుచేసుకున్నాయి. ఈ చర్చలు ఆనాటి మేధో వాతావరణాన్ని ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. అంతేకాక ఆనాడు హిందూ తత్త్వశాస్త్రంలో న్యాయ, వైశేషిక సాంఖ్య, యోగ, మీమాంస, వేదాంత అనే ఆరు విభాగాలు చోటుచేసుకుని ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. న్యాయం అనేది తర్కంపై ఆధారపడి బౌద్ధ మత సిద్దాంతాలను ఖండించేందుకు సాధనంగా వాడబడింది. వైశేషిక అనేది ఒక పరమాణు తత్త్వ సిద్దాంతం. సాంఖ్య సృష్టి కారణాలను 25 సిద్ధాంతాల సహాయంతో వివరిస్తుంది. యోగ శరీరాన్ని బుద్ధిని నియంత్రించేందుకు, తద్వారా అంతిమ జ్ఞాన సముపార్జనకు సహాయపడుతుంది. మీమాంస వేదజ్ఞానమే అంతిమ జ్ఞానమంటుంది. మానవుడు మరణించిన తరువాత భగవంతునితో సమ్మేళనం చెందుతాడని చెప్పేది వేదాంతం.
+బౌద్ధ తత్త్వశాస్త్రం వైభాషిక, సౌతాంత్రిక, మాధ్యమిక, యోగాచార అనే నాలుగు సిద్ధాంతాల ప్రాతిపదికపై ఆధారపడింది. మొదటి రెండు సిద్ధాంతాలు హీనయాన బౌద్ధశాఖకు చెందగా మిగిలిన రెండు సిద్ధాంతాలు మహాయానానికి చెందినవి. జైన తత్వశాస్త్రం తర్కానికి ఎంతో ప్రాధాన్యమిచ్చింది. జైనతత్త్వవేత్తలైన అకలంక, పూజ్యపాదులు, మరికొందరు స్వాద్వాద, నయవాద సిద్ధాంతాలను అభివృద్ధి పరచగా అదే కాలంలో హైందవ తత్త్వవేత్తలు ఆవృతకాల సిద్ధాంతాన్ని ప్రతిపాదించి,ఆవృత కాలాన్ని కల్పమని, అది 4,300 సహస్రాబ్ద సంవత్సరాలకు సమానమనీ అన్నారు. ఈ భావాలకు యూరప్ లో, మిగిలిన చోట్లలోనూ ప్రచారంలో వున్న సహస్రాబ్ది భావానికీ మధ్య గల పోలిక ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుందని రొమీలా థాపర్ అంటారు. 
+ 
+167
+శాస్త్ర, సాంకేతిక రంగాలలో గుప్తయుగం ఒక విశిష్టమైన కాలం. కాలానికి ఎదురు నిలిచి సగర్వంగా భారతీయ విజ్ఞానాన్ని ప్రపంచానికి పంచిన అనేక శాస్ర్తీయ పరిశోధనలు జరిగి, విజ్ఞానం గ్రంథాల రూపంలో నిక్షిప్తం చేయబడింది. ఖగోళ, గణిత, లోహ, వైద్య శాఖలలో అపురూప శాస్త్రీయ జ్ఞానం గుప్తయుగపు కానుక, వైద్య విజ్ఞానం ఇక్కడినుండి పశ్చిమానికి వెళ్లి, పశ్చిమ ఆసియా వైద్యులలో ఎంతో ఆసక్తిని రేకెత్తించింది. ఆనాటి రాగి శాసనాలు, కంచువిగ్రహాలు, మొహరౌలి ఇనుప స్తంభం, బంగారు, వెండి, రాగి లోహాలలో అందంగా ముద్రించిన నాణేలు ఆనాటి లోహ సంగ్రహణ శాస్త్ర జ్ఞాన పరిధిని వివరిస్తాయి. భారతీయ గణిత శాస్త్రజ్ఞలు సున్నను, 1,10,100,1000 అంకెలను పేర్కొనటాన్ని ప్రపంచానికి కానుకగా ఇచ్చారు. ప్రముఖ ఖగోళ శాస్త్రజ్ఞుడైన ఆర్యభట్టు సూర్యసంవత్సరాల కాలాన్ని లెక్కకట్టి, సూర్య సంవత్సరంలో 365 రోజులుంటాయని ప్రతిపాదించాడు. భూమి గుండ్రంగా వుండి, తన ఇరుసు మీద సూర్యునిచుట్టూ తిరుగుతుందని కూడా ఆర్యభట్టు ప్రతిపాదించాడు. చంద్రునిపై పడే భూమి నీడ గ్రహణానికి కారణమౌతుందని అతడే తెలిపాడు. గుప్తుల కాలానికి మిగిలిన సమకాలీన ప్రపంచంలోకన్నా భారతదేశంలోనే గణితశాస్త్ర జ్ఞానం ఎంతో అభివృద్ధి చెందింది. భారతీయులు ఆల్ జీబ్రా విభాగానికి ఆద్యులై గ్రీకులు సంక్లిష్టమైన ఆల్ జీబ్రాను అభివృద్ధి చేయటానికి సహాయపడ్డారు. తొమ్మిది సంఖ్యాస్థానాలను రూపొందించి సున్నను ఇచ్చి 10, 100, 1000 సంఖ్యలకు రూపకల్పన చేసినవారు, దశాంశ పద్ధతిని తొలిగా ప్రవేశపెట్టినవారు భారతీయులే. అరబ్బుల ద్వారా యూరప్ కు చేరిన దీనిని హింది సత్ లేక భారతీయ కళ అన్నారు. ఆర్యభటీయ మనే గ్రంథం క్రీ.శ. 499లో ఆర్యభట్టుచే రచించబడింది. ఆ కాలానికే చెందిన మరొక విశ్వవిఖ్యాతుడు గణిత శాస్త్రజ్ఞుడైన భాస్కరాచార్యుడు. ఇతడు సిద్ధాంత శిరోమణి అనే గ్రంథాన్ని లీలావతి, బీజగణిత, గ్రహగణిత, గోళాధ్యాయ అనే నాలుగు విభాగాలుగా రచించాడు. లీలావతి రేఖాగణితం, అంక గణితాలను గురించి వివరిస్తుంది. ఇతడు రచించిన కర్ణకుతూహల ఖగోళ శాస్త్ర సంబంధమైన లెక్కల గురించినది. ఈనాటికీ ఈ గ్రంథం ఉపయోగంలో వుంది. వరాహమిహిరుని బృహత్సంహిత ఈ కాలానికి చెందిన మరొక జ్యోతిషశాస్త్ర గ్రంథం. ఇతడికి గ్రీకుల ఖగోళ శాస్త్ర జ్ఞానంతో సన్నిహిత సంబంధమున్నట్లు ఈ గ్రంథం ఋజువు చేస్తుంది.
+తొలినాటి భారతదేశచరిత్ర అధ్యయనం వల్ల మనకు తెలిసే మరొక ఆసక్తికరమైన అంశం మతం, వ్యాపారం భారతీయ సంస్కృతిని భారత ఉపఖండపు ఎల్లలు దాటించి బయటి ప్రపంచానికి పరిచయం చేయటమే కాక, వ్యాప్తి చెందటానికి దోహదం  
+168
+చేయటం. భారతదేశంలోని మతాలలో ఒకటైన బౌద్ధం భారతీయ సంస్కృతిని ఆసియాలోని వివిధ ప్రాంతాలలో వ్యాపింపచేసేందుకు చొరవ తీసుకోగా ఆయా ప్రాంతాలలోని సంపన్న వర్తక వాణిజ్య సమూహాలు దానిని ఆదరించి పోషించారు. ఆఫ్ఘనిస్థాన్ లోని బామియాన్ ప్రాంతం ఒకానొకప్పుడు భారతదేశంతో ఆఫ్ఘనిస్థాన్ కు అతిదగ్గిర సంబంధాలుండేవని ఋజువు చేస్తుంది. ఇంకా ఆశ్చర్యం కలిగించే విషయం, భారతదేశం నుండి చైనాకు ప్రయాణమై వెళ్లిన బౌద్ధం, గుప్తులు భారతదేశాన్ని పాలిస్తున్న కాలంలో క్రీ.శ. 370 చైనా రాజ్యమతంగా ప్రకటించబడింది. ఇదే కాలంలో భారతదేశంలో పరివర్తన చెందుతున్న సనాతన ధర్మ. పౌరాణిక ధర్మంగా పునరుజ్జీవనం పొంది బాగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. ఫలితంగా క్రీ.శ. 400-700 మధ్యకాలంలో చైనీయ బౌద్ధయాత్రికులైన ఫాహియాన్, హ్యుయాన్ సాంగ్, ఇత్సింగ్ లు భారతదేశాన్ని సందర్శించి ఎన్నో విలువైన బౌద్ధగ్రంథాలను చైనాకు తీసుకువెళ్ళారు. చైనా, భారతదేశాల మధ్య వర్తక, వాణిజ్య, సాంస్కృతిక సంబంధాలు బాగా పెరిగాయి. భారతీయులు దక్షిణ, ఆగ్నేయ ఆసియాతో సంబంధాలు పెంపొందించుకున్నారు. వర్తకం కొరకు ఈ ప్రాంతాన్ని ఎన్నుకోవటానికి కారణం అక్కడ బంగారం, సుగంధద్రవ్యాలు, కలప, సుగంధభరితమైన గుగ్గిలం, విరివిగా దొరకటమే. వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధితో వలసల స్థాపన ఆరంభమై సాంస్కృతిక ప్రాబల్యం క్రమక్రమంగా థాయ్ లాండ్, కాంబోడియా, జావాలకు విస్తరించింది. చైనీయ కథనాల ప్రకారం భారతీయుల తొలినాటి కార్యకలాపాలు పూనాన్ లేక మెకాంగ్ డెల్టాలో ఆరంభమయ్యాయి. ఇవి మలేద్వీపకల్పంలోని భారతీయులకు చెందిన చిన్న నౌకా వాణిజ్య కేంద్రాలు. భారతీయ రేవుపట్టణాలైన అమరావతి, తామ్రలిప్తిల నుండి భారతదేశపు ఓడలు బర్మా మార్తబాన్, ఇండోనేషియాలకు వెళ్లాయి. దక్షిణ, పశ్చిమ తీరప్రాంతాలు తెన్నశ్శిరమ్, ట్రాయ్, మలక్కా జావాలతో వర్తక, వ్యాపార సంబంధాలు కలిగివున్నాయి. చైనాపై బౌద్ధమత ప్రభావం గాఢంగా వుంటే, దక్షిణ ఆగ్నేయ ఆసియాపై సనాతన ధర్మ ప్రభావం ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది.
+జన బాహుళ్యంలో బాగా పాతుకుపోయిన అభిప్రాయం గుప్తయుగం స్వర్ణయుగం అన్నది. దీనిని ఈ మధ్యకాలంలో కొందరు చరిత్రకారులు చరిత్ర రచనా పద్ధతి కోణంనుండి తీవ్రంగా ప్రశ్నించి, వ్యతిరేకిస్తున్నారు. ఈ రకమైన ధోరణికి ముఖ్య కారణం చరిత్రను వారొక కొనసాగుతున్న ప్రక్రియగా భావించటమే. ఈ ప్రక్రియ వివరణలో స్వర్ణయుగాలు, చీకటియగాలు అనేవి వుండవు. ఈ వివాదాల సుడిగుండంలో నుండి ప్రస్తుతానికి తప్పుకొని ఈ దశలో గుప్తయుగం సాంస్కృతిక,  
+169
+మేధా రంగాలలో గణనీయమైనదని అంగీకరిస్తూనే ఆర్థిక, సామాజిక రంగాలలో రావలసిన గుర్తింపు ఇంకా ఎంతో వుందని అంగీకరించవచ్చు. గుప్తుల పాలన కాలంలో మొదటి సగభాగంలో సామ్రాజ్యభావన సజీవంగా వుండి, కొంతవరకు ఆ లక్ష్యాన్ని సాధించే ప్రయత్నం చేసిందికాని సంపూర్ణంగా సఫలీకృతం కాలేకపోయింది.
+వాకాటకులు
+వాకాటకులు గుప్తుల సమకాలీనులు. వీరుకూడా కళాపోషకులుగా చరిత్రలో గణనీయమైన స్థానం కలిగియున్నారు. వాకాటక వంశానుక్రమణికను, కాల నిర్ణయాన్నీ కచ్చితంగా చెప్పలేం. భారతదేశ పాలకవంశాలకు ఈ సాధారణీకరణ వర్తిస్తుంది.
+వాకాటకులు శాతవాహనుల సామంతులై వుండవచ్చు. శాతవాహనుల పతనానంతరం క్రీ.శ. 3-6 శతాబ్దాల మధ్యకాలంలో వాకాటకులు రాజకీయంగా బలవంతులై కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. వాకాటకుల స్వస్థలం, వంశావిర్భావం గురించి నిర్ధారితమైన సమాచారం లేదు. కొందరు వీరి జన్మస్థలం మాళ్వయని, వీరు బ్రాహ్మణులని పేర్కొనగా, మరికొందరు వీరు దక్షిణ భారతదేశానికి లేదా తూర్పు దక్కన్ కు చెందినవారన్నారు. వాకాటకుల శాసనాలు మధ్యప్రదేశ్ లో అధికసంఖ్యలో దొరకటంవల్ల వారి జన్మస్థలం మధ్యప్రదేశ్ అయివుంటుందని ఆర్.సి. మజుందార్ అంటాడు. ఒక దశలో వాకాటకులు ఉత్తరాన బుందేల్ ఖండ్ ప్రాంతంనుండి దక్కన్ లో హైదరాబాద్ వరకు పాలించినా వారి ముఖ్యపాలనా ప్రాంతం మధ్యప్రదేశ్, ప్రభావతీగుప్త పూనా రాగిశాసనం వాకాటకులు గుప్తుల సమకాలీనులేనని స్పష్టం చేస్తుంది. అయితే సముద్రగుప్తుడు జయించిన రాజ్యాల పేర్లలో వాకాటక రాజ్యం పేర్కొనబడలేదు.
+వాకాటక వంశస్థాపకుని పేరు వింధ్యాశక్తి క్రీ.శ. 3వ శతాబ్దపు చివరిభాగంలో పురిక రాజధానిగా అతడు పాలించాడు. ఇతడు తన రాజ్యాన్ని విస్తరించి అందుకు గుర్తుగా యజ్ఞయాగాదులు నిర్వహించాడని, ఇతడు వైదిక మతాభిమానియని చాలామంది చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. వింధ్యాశక్తి కుమారుడైన ప్రవరసేనుడు క్రీ.శ. 280 నుండి 340 వరకు పాలించి వాకాటక వంశాన్ని సుస్థిరం చేశాడు. వాకాటక పాలకులలో సమ్రాట్ బిరుదు ధరించిన పాలకుడితడొక్కడే. ఇతడి కుమారుడైన గౌతమీపుత్రుడు భారశివవంశ రాకుమారిని వివాహమాడాడు. ఈ వివాహ సంబంధం వల్ల వాకాటక వంశ రాజకీయ ప్రాబల్యం పెరిగింది. ప్రవరసేనుడు తన  
+170
+రాజ్యవిస్తరణకు సూచనగా అశ్వమేధ, వాజపేయ యాగాలను జరిపించాడు. మొదటి ప్రవరసేనుని నలుగురు కుమారులు విడివిడిగా స్వతంత్రంగా పాలించారని పురాణాలు తెలుపుతాయి. ప్రవరసేనుని పెద్ద కుమారుడైన గౌతమీపుత్రుడు మరణించడం వల్ల అతని కుమారుడైన మొదటి రుద్రసేనుడు వాకాటక పాలకుడయ్యాడు. ఇతడు నాగపూర్ దగ్గిరలోనున్న నందివర్ధననుండి పరిపాలించాడు. ప్రవరసేనుని మరో కుమారుడు సర్వసేనుడు వస్తుగుల్మ (విదర్భలోని ఆధునిక బెస్సిన్)ను రాజధానిగా చేసుకొని పాలించాడు. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 340 నాటికి వాకాటక వంశం రెండుగా చీలిపోయి వారు నందివర్ధన, వస్తుగుల్మలనుండి పరిపాలించారు. ఈ పరిణామాలు జరుగుతున్నా సమకాలీన గుప్తులు వాకాటకులపై దండెత్తలేదు. బహుశా పశ్చిమ క్షాత్రపులను ఓడించేందుకు వాకాటకులు తమకు సహాయపడతారని గుప్తులు భావించి వుండవచ్చు. రుద్రసేనుడు క్రీ.శ. 340-365 మధ్య కాలంలో పాలించగా అతని కుమారుడైన మొదటి పృథ్విసేనుడు క్రీ.శ. 365–370 మధ్య కాలంలో పాలించి వుండవచ్చు. ఇతని కాలంలో గుప్తులకు, వాకాటకులకు మధ్య ఒక ఒప్పందం కుదిరింది. వాకాటకులు మాళ్వ, కథియవార్ లను పాలిస్తున్న శకశాత్రపులను ఓడించారు. ఈ సమయంలోనే రెండవ చంద్రగుప్తుని కుమార్తె ప్రభావతిగుప్తకు, వాకాటక పాలకుడైన రెండవ రుద్రసేనునికి వివాహం జరిగింది. చిన్నవయసులోనే రెండవ రుద్రసేనుడు మరణించటంవల్ల ప్రభావతి రాజప్రతినిధిగా, తనకుమారులైన దివాకరసేన, దామోదరసేనుల తరఫున క్రీ.శ. 410 వరకు పాలించింది. దామోదరసేనుడు కూడా అతిచిన్నవయసులో మరణించటంవల్ల దివాకరసేనుడు 35 సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. నేటి వార్ధా జిల్లాలోని పావనార్ ను అతడు ప్రవరపురం అనే పేరుతో తన రాజధానిగా చేసుకున్నాడు. ప్రాకృతంలో సేతుబంధ కావ్యమును దివాకరసేనుడు రచించాడు. ఇతని కుమారుడైన నరేంద్రసేనుడు కదంబ రాజకుమారియైన అజిత భట్టారికను వివాహం చేసుకోవటంతో కదంబ, వాకాటక వంశాల మధ్య సన్నిహిత సంబంధాలు ఏర్పడ్డాయి. నరేంద్రసేనుని అనంతరం రెండవ పృథ్విసేనుడు రాజ్యానికి వచ్చి శత్రురాజ్యాల దండయాత్రలను ఎదుర్కొన్నాడు. ఇతని కాలంలోనే వస్తు గుల్మ పాలకుడైన హరిసేనుడు నందివర్ధన రాజ్యాన్ని జయించి తన రాజ్యంలో కలుపుకున్నాడు.
+వస్తుగుల్మ రాజధానిగా పరిపాలించిన వాకాటక వంశస్థాపకుడైన సర్వసేనుడి అనంతరం అతడి కుమారుడు వింధ్యాశక్తి విదర్భ, ఉత్తర హైదరాబాద్ ప్రాంతాలను, ప్రక్కప్రక్కన వున్న మరికొన్ని ప్రాంతాలను జయించాడు. వాకాటక వంశంలోని  
+171
+ఈ శాఖలో అగ్రగణ్యుడు రెండవ హరిసేనుడు. ఇతడు రెండు శాఖలను ఏకం చేసి కుంతల, అవంతి, కళింగ, కొంకణ, ఆంధ్రలను జయించాడు. విశాల సామ్రాజ్యానికి అధినేత అయిన రెండవ హరిసేనుడిని దండి మహాకవి తన గ్రంథాలలో ఎంతగానో ప్రశంసించాడు. రెండవ హరిసేనుని మరణంతో వాకాటకులు తమ ప్రాబల్యాన్ని కోల్పోయారు. వీరి రాజ్యంలోని వివిధ భూభాగాలను నీలలు, కదంబులు, కాలచూరిలు, మాళ్వపాలకుడైన యశోధర్ముడు ఆక్రమించారు. రాబర్ట్ ఎమ్.స్పింక్ అజంతా గుహలలోని చిత్రాలను వెలికితీసి వాకాటకుల ప్రతిష్ఠను పెంచాడు. వాకాటక రాజకీయ ప్రాబల్యం క్రీ.శ. 5వ శతాబ్దం మధ్యభాగానికి అంతమైంది. వాకాటకులు బ్రాహ్మణ మతాభిమానులే కాని ఉదారవాదులు. వాకాటక పాలకులైన రెండవ ప్రవరసేనుడు, సర్వసేనుడు ప్రాకృతంలో గొప్ప పాండిత్యం గలవారు, ప్రసిద్ధ కవులు. ప్రవరసేనుడు సేతుబంధ కావ్యాన్ని సర్వసేనుడు హరివిజయ కావ్యాన్ని రచించి ప్రఖ్యాతి పొందారు. కాళిదాసు, బాణభట్టు, దండి వంటి మహాకవులు ఎంతో ప్రశంసించిన సంస్కృతంలోని వైదర్భరీతి వీరి కాలంలోనే ప్రచారంలోకి వచ్చింది. వాకాటకులు తిగ్వా, నచకకుధార్ లలో ఆలయాలను నిర్మించారు. ఈ ఆలయాలలో వీరి ప్రత్యేక శైలి కనబడదు కాని వాటి నిర్మాణంలో గ్రీకు ప్రభావం ప్రబలంగా కనిపిస్తుంది. అజంతా XVI.XVII.XIX గుహలలోని చిత్రాలు వాకాటకుల కాలంనాటివని కళావిమర్శకులు గుర్తించారు. వాటిలో మహాభినిష్క్రమణం అనే చిత్రం ఎన్నో ప్రశంసలందుకుంది. వాకాటక పాలకులే కాక వారి ప్రతినిధులైన హస్తిభోజుడు, వరాహదేవుడు అజంతా చిత్రకారులను పోషించారు. వాకాటకులు కళా, సాహిత్యరంగ పోషకులుగా తమ ప్రత్యేక ముద్రను ప్రదర్శించారన్నది స్పష్టం. 
+ 
+172
+11వ అధ్యాయం ఉత్తర తొలి మధ్యయుగం నాటి భారతదేశం
+ఉపోద్ఘాతం 
+భారతదేశ చరిత్ర-సంస్కృతి అధ్యయన ప్రక్రియలో గుప్తయుగానంతర కాలాన్ని ఒక నిర్ణయాత్మక విభజన దశగా ఈనాడు అనేకమంది చరిత్రకారులు భావిస్తున్నారు. గుప్తయుగంతో తొలినాటి భారతదేశం కాల విభజన ముగింపుకు వస్తుంది. గుప్త యుగ అనంతర కాలం నుండి తొలి మధ్య యుగం ఆరంభమవుతుందన్నది ప్రస్తుత భావన. గత కాలంనుండి అనుసరించబడుతూ వస్తున్న భారత దేశ చరిత్ర- సంస్కృతి యుగ విభజనను స్థూలంగా చూస్తే సమంజసంగానే కనబడుతుందికాని విమర్శ నాత్మకంగా, సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే మనం చెప్పుకుంటున్న ప్రాచీన, మధ్య, ఆధునిక యుగాల విభజన ఎంతో అసంతృప్తికరంగానే కాక లోప భూయిష్ఠంగా కనబడుతుంది. గత 5 లేక 6 దశాబ్దాలుగా భారత దేశ చరిత్ర, సంస్కృతుల అధ్యయనాన్ని మరింత స్పష్టంగా అర్థం చేసుకొనుటకు అవసరమైన ప్రాతిపదికల గురించి వాడిగా, వేడిగా వాదోప వాదాలు చోటు చేసుకున్నాయి. ఈ వాదోప వాదాల నేపథ్యాన్ని సారాన్ని అర్థం చేసుకుంటే తప్ప మనం భారత దేశం చారిత్రిక గమనంలో వచ్చిన వివిధ మార్పులను అవగతం చేసుకోలేం.
+భారత దేశ చరిత్ర అధ్యయన ప్రక్రియలో కనిపించే త్రియుగ (ప్రాచీన, మధ్య, ఆధునిక) విభజన అనుకూలత దృష్ట్యా చేసిన విభజనగా కనిపించక సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే ఆ విభజనలో గాఢమైన భావజాల ముద్ర విస్పష్టంగా కనపడుతుందన్న అభిప్రాయాన్ని కేశవన్ వెలూథాట్ వెలిబుచ్చాడు. కేశవన్ మాటల్లో మనకు తెలియకుండానే యూరోపియన్ కేంద్ర భావజాల ఆధిక్యతను మనం అంగీకరించామని అర్థమవుతుంది. ఈ రకమైన యుగ విభజనకు ఫోడియం (Feodium) అన్న  
+173
+గ్రంథంలో 1639లో పౌసిన్ ఆఫ్ ఫ్రీజ్ ప్రతిపాదించగా హల్లే విశ్వ విద్యాలయానికి చెందిన కెల్లర్ లేక క్రిష్టఫర్ సెల్లెరియస్ సమర్థించాడు. భారతదేశానికి సంబంధించినంత వరకు ఇది ఒక ప్రమాదకరమైన విభజన. ప్రాచీన యుగాన్ని హిందూ యుగంగాను, మధ్య యుగాన్ని ముస్లిమ్ యుగంగాను గుర్తించి ఆ యుగాల పరిణామాలను మత ప్రాతిపదికన విశ్లేషించి, ఉద్దేశ్యం ఏమైనప్పటికి, మంచి, చెడులుగా ముద్రవేసి అపాయకరమైన మతతత్వ ధోరణికి వీరు అంకురార్పణ చేశారు. ఈ లోపాన్ని సవరించే ఉద్దేశ్యంతో ఉత్పత్తి విధాన పద్ధతిని భారత ఉప ఖండం మొత్తానికి అన్వయిస్తూ బానిస-ప్యూడల్ - పెట్టుబడిదారి వ్యవస్థా విధానాన్ని, ప్రాచీన, మధ్య, ఆధునిక యుగాలకు అన్వయించినా, అది ఉప ఖండం మొత్తానికి యథాతథంగా అన్వయించలేకపోతున్నాం. డి.డి.కోశాంబి చరిత్రను అధ్యయనం చేసే ప్రతి పాఠకుణ్ణి ఒక విషయం తప్పనిసరిగా గుర్తుంచుకోమన్నాడు, అదేమంటే ఏక కాలంలో భారత ఉపఖండమంతా ఒకే రకమైన ఉత్పత్తి విధానం ఎల్లప్పుడు లేదు కాబట్టి పాత ఉత్పత్తి పద్ధతులు ఏదో రూపంలో బాహ్యంగా కొనసాగించబడినా, ఏదో ఒక కొత్త పద్ధతి ఒక్కొక్క ప్రాంతంలో ప్రవేశపెట్టబడింది, అటువంటి కొత్త పద్ధతిని ఎంపిక చేసుకున్న ప్రాంతాన్ని తీసుకుని అధ్యయనం కొనసాగించాలి. ఈ విధమైన యుగ విభజనలో ఫ్యూడల్ యుగమన్నది ప్రాచీన కాలం చివరలో మొదలై తొలి మధ్య యుగంలో రూపు తీసుకుందన్న అభిప్రాయం బలంగా ఉంది. ఇర్ఫాన్ హబీబ్. ఎస్సేస్ ఇన్ ఇండియన్ హిస్టరి అన్న గ్రంథంలో ప్రాచీన యుగం బానిస ఉత్పత్తి విధానంపై ఆధారపడిందని, మధ్య యుగం ఫ్యూడల్ వ్యవస్థ పై అధారపడిందని, ఆధునిక యుగం వలస పాలన వ్యవస్థపై ఆధారపడిందని పేర్కొన్నాడు. ఆర్.యస్ శర్మ పశ్చిమ ఐరోపా సమాజంలోవలే భారతీయ సామాజిక పరిణామాలు లేవని వ్రాస్తూ, ప్రాచీన భారతీయ సామాజిక, సాంస్కృతిక వ్యవస్థ బానిస ఉత్పత్తి వ్యవస్థకు చెందినది కాదని క్రీ.శ. 4-7 శతాబ్దాలలో రాజకీయ, ఆర్థిక, సామాజిక రంగాలలో మౌలికమైన మార్పులు వచ్చాయని అన్నాడు. అంతేకాక రాజ్యం, వర్ణం, జాతి, పురుష స్వామ్య, కుటుంబంపై ఆధారపడిన సామాజిక వ్యవస్థ ఇనుప నాగలితో వ్యవసాయం, ఇటుకల, మృణ్మయ పాత్రల, నిర్మాణాల తయారీ, క్రతుకాండ, వర్ణ సంస్కారం, భక్తి ఉద్యమాల విషయంలో ప్రాచీన, మధ్య యుగాల్లో పోలికలున్నప్పటికీ కొన్ని కొట్టవచ్చినట్లు కనిపించే తేడాలున్నా యన్నాడు. అయితే ఆర్.డి. బెనర్జీ, ఆర్.సి మజుందార్, కె.ఏ. నీలకంఠ శాస్త్రి, ఆర్.యస్ త్రిపాఠి వంటి చరిత్రకారులు క్రీ.శ. 1206లో తురుష్క ముస్లిం పాలన ఆరంభంతో ప్రాచీన యుగం అంతమవుతుందన్నారు. ఇంకా మధ్య యుగారంభానికి క్రీ.శ. 646,  
+174
+712, 750, 916, 985, 1174 1206, 1325లు కూడా సూచించబడ్డాయి. వంశాల ఆధిపత్యం విషయంలో మార్పులు చోటుచేసుకున్న ఈ సంవత్సరాలలో, మౌలికమైన సామాజిక, సాంస్కృతిక మార్పులు లేవు అని ఆర్.యస్ శర్మ అభిప్రాయపడ్డాడు. హెచ్.సి. రాయ్ చౌదరి తన పొలిటికల్ హిస్టరి ఆఫ్ ఏన్షియంట్ ఇండియాలో గుప్త సామ్రాజ్యపు పతనంతో ప్రాచీన యుగం అంతమవుతుందన్నాడు. అయితే రాయ్ చౌదరి ప్రాచీన యుగం క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దంలో అంతమవుతుందనటానికి కారణాలు వివరించలేదు. ఆర్.యస్ శర్మ గుప్తుల కాలంలో రాజ్య వ్యవస్థ ఫ్యూడల్ స్వభావం సంతరించుకొందన్నాడు.
+ప్రాచీన భారతీయ సామాజిక వ్యవస్థ మధ్య యుగ వ్యవస్థగా పరిణామం చెందేలా చేసిన ముఖ్యాంశం భూదాన ప్రక్రియ అని మధ్యయుగాన్ని ఫ్యూడల్ యుగమని వాదించేవారి ప్రగాఢ విశ్వాసం. అశోకుని శాసనాల్లో ఎక్కడా భూదానాల ప్రసక్తి లేనే లేదు. క్రీ.పూ. మొదటి శతాబ్దానికి చెందిన ఒక శాసనంలో భూదాన ప్రక్రియను తొలిసారిగా పేర్కొన్నారు. క్రీ.శ. 2వ శతాబ్దం కాలంనాటి శాతవాహన పాలకుడైన గౌతమీ పుత్ర శాతకర్ణికి చెందిన భూదాన శాసనం పరిపాలనాధికారాన్ని భూదాన గ్రహీతకు బదిలీ చేస్తుంది. దానం చేయబడిన భూమిని అప్రవేశ్యం లేదా రాచ సైనికులు ప్రవేచించకూడదని, అనావమరశ్యం అనగా ప్రభుత్వోద్యోగులచే పీడింపబడనిదని, అరాష్ట్రసంవినాయికమ్ లేదా పొలీస్ యంత్రాంగపు జోక్యం ఉండకూడదని చెబుతుంది. ఇది అధికార విభజనకు సూచనయని ఆర్.యస్ శర్మ అభిప్రాయపడ్డాడు. క్రీ.శ. 4వ శతాబ్దం మధ్య భాగం నుండి బ్రాహ్మణులకిచ్చిన భూదాన శాసనాల సంఖ్య బాగా పెరగసాగింది.
+ప్రాచీన కాలంలో రాజ్యానికి ఒక రాజధాని మాత్రమే ఉండగా, మధ్య యుగంలో అనేక రాజధానులు స్కంధావారాలని పిలవబడ్డాయి. మధ్య యుగాలలో బలమైన, పటిష్ఠమైన కోటల నిర్మాణం పెరిగింది. మధ్య యుగంనాటికి సామాజిక చట్రంలోని నాలుగు వర్ణాలలో రెండవది అయిన క్షత్రియ వర్ణంతోపాటు రాజపుత్ర అనే వర్గం వాడుకలోకి వచ్చింది. మధ్య యుగంనాటి ఫ్యూడల్ వ్యవస్థలో యుద్ధం ప్రముఖమైంది. యుద్ధ ప్రక్రియలో పాల్గొనే జనం వివిధ సామాజిక సమూహాలకు చెందినవారైనారు. బ్రాహ్మణులు కూడా గణనీయమైన సంఖ్యలో యోధులైనారు. అధికారం సంపాదించిన అన్ని సమూహాలు రాజపుత్ర అంతస్తును చెప్పుకొని, సూర్య, చంద్ర వంశస్థులమని వంశావళులను తయారు చేయించటం మధ్య యుగ లక్షణమైంది. వంశావళి ఒక  
+175
+బలమైన భావజాలమైంది. భూదానాలలో భూమితోపాటు ఆ భూమిని సాగుచేస్తున్న కుటుంబాలు, వృత్తి పనులవారు, దాన గ్రహీతలకు బదిలీ చేయబడ్డారు. వ్యక్తులకు చేసే భూదానాలతోపాటు, గ్రామాలు కూడా దానమియ్యబడ్డాయి. ఆ శాసనాలు, ధన జనసహిత, జనతా సమృద్ధ, సప్రతివాసి జన సమేతంగా ఇయ్యబడ్డాయి. ఆవిధంగా భూమిని దున్నుతున్న కౌలుదార్లు లేక అతి చిన్న కర్షకులు అర్థబానిసలుగా రూపొంది తమ స్వేచ్ఛను కోల్పోయారు.
+ఈ కాలంలో ప్రాంతాలతో సముద్ర వ్యాపారం క్షీణించింది. తిరిగి 9వ శతాబ్దం వరకు, కొన్ని ప్రాంతాల్లో 11వ శతాబ్దం వరకు, వర్తక వ్యాపారాలు పుంజుకోలేదు. వ్యాపార క్షీణతతో పట్టణాల, నగరాల ప్రాబల్యం తగ్గిపోయి, నాణేల ముద్రణ, విస్తృతి కూడా క్షీణించింది. వ్యవసాయం పెరిగింది. ప్రభుత్వోద్యోగులకు, సామంతులకు, భూమిపై హక్కు ఇవ్వటం జరిగింది. ఈ కాలంలో వ్యవసాయ సంబంధ శాస్త్ర సాహిత్యం పెరిగింది. ఇంకా గణితం, ఖగోళ శాస్ర్తాలు, లోహ సంబంధ విద్య బాగా పెరిగేయి. సుప్రసిద్ధ శాస్త్రవేత్తలు ఆర్యభట్టు, బ్రహ్మగుప్తుడు, వరహామిహిరుడు ఈకాలం వారే. ఈ పరిణామాలతోపాటు గణనీయంగా ప్రాంతీయతా భావం పెరిగి, ప్రాంతీయ రాజ్యాలు, ప్రాంతీయ భాషలు, మాండలికాలు, ప్రాంతీయ వాస్తు, శిల్ప,శైలులు పెరిగాయి.
+మధ్య యుగంలో ప్రధానంగా దక్షిణ భారత దేశంలో ఆలయం సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ, సాంస్కృతిక రంగాలలో కీలక పాత్రను పోషించి, సామాజిక ఐక్యత సాధించే ప్రయత్నం చేసింది. మత రంగంలో భక్తిభావం విశేషంగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. గుప్త అనంతర కాలంలో విగ్రహాల ఆరాధనలో వివిధ దేవతల స్థాయిలో హెచ్చు తగ్గులు ప్రవేశించి విష్ణువు, శివుడు, దుర్గ ప్రధాన దేవతలయ్యారు. ఆలయాలతోపాటు మఠాల ప్రాబల్యం పెరిగింది. పూజా, ఆరాధన పద్ధతుల ప్రాచుర్యం పెరిగింది. నూతన సామాజిక సమూహాలు తాము సంపాదించుకొన్న ఆర్థిక, సామాజిక స్థాయుల వల్ల పాత వ్యవస్థలో పాతుకుపోయిన శక్తుల ప్రాధాన్యాన్ని అంగీకరింపక ఘర్షణకు దిగటం కనబడుతుంది. ఈ ఘర్షణలు హింసాత్మక స్థాయికి చేరుకోలేదు కాని లోలోపల గుంజాటన మొదలైంది. ఆర్.యస్. శర్మ అభిప్రాయంలో క్రీ.శ.4-7 శతాబ్దాల మధ్య కాలంలో భారతీయ సమాజం రూపాంతరీకరణ దశలో ఉందికాని ఇంకా స్పష్టమైన రూపం తీసుకోలేదు. రాబోయే పుటలలో ఉత్తర భారత దేశాలలోను, దక్షిణ భారత దేశాలలోను తలెత్తిన ఈ పరిణామాలను వివరంగా తెలుసుకుందాం. 
+ 
+176
+గుప్త యుగానంతరం భారత ఉపఖండంలో కనుపించే ముఖ్య లక్షణం ప్రాంతీయ అస్తిత్వ ఆవిర్భావం. కాలక్రమంలో ఈ ప్రాంతీయ అస్తిత్వ భావన బలంగా వేళ్లూనింది. భారత దేశ చారిత్రిక గమనంలో ఇది ఒక నిర్దిష్ట రూపం తీసుకొన్న కాలం. అందువల్ల విపులమైన వివరణతో కూడిన అధ్యయనం అవసరం. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్ధంనాటికి స్పష్టమైన రూపు తీసుకున్న ప్రాంతీయ ఆకృతి స్వరూపాలు అనంతర కాలంలో కూడా అదే రాజకీయ ప్రాధాన్యాన్ని ప్రదర్శించాయని భావించవచ్చు. హర్షవర్ధన, గౌడశశాంక చాళుక్య పులకేశిల మధ్య ఉత్తర, తూర్పు, మధ్య ప్రాంతాలలో తలెత్తిన త్రిభుజ ఘర్షణ, దక్షిణంలో చాళుక్యులకు, పల్లవులకు మధ్య జరిగిన సంఘర్షణ వారితో అంతంకాక అదే నమూనాలో అనంతర కాలంలో పదే పదే జరిగింది. హర్షవర్ధనుడు పవిత్ర నగరమైన కనౌజ్ ను రాజధానిగా చేసుకుని, రాజకీయ ఆధిపత్య కేంద్రాన్ని తూర్పు నుండి దూరంగానున్న పశ్చిమానికి మార్చాడు. ఇంతకుముందునాటి తొలి చారిత్రిక యుగంలో మౌర్యులకు, గుప్తులకు పాటలీపుత్రం రాజాధానియై దిగువ గంగానది ప్రాంతాన్ని నియంత్రించటం తేలిక అయింది. కనౌజ్ గంగా - యమునా నదుల నడిమి ప్రదేశం. కనౌజ్ క్రీ.శ. 10వ శతాబ్దం వరకు వివిధ పాలకులకు, రాజ వంశాలకు రాజధానిగా ఉంది. ఈ రాజధాని మార్పిడి ఫలితంగా తూర్పు భారత దేశం, పశ్చిమ దక్కన్ దక్షిణ తీర ప్రాంతాలు రాజకీయ కార్యకలాపాల ప్రధాన కేంద్రాలయినాయి. క్రీ. శ 600-1200 మధ్య ప్రాంతీయ రాజ్యాల మధ్య ఘర్షణలతోపాటు ప్రత్యేకమైన ప్రాంతీయ అస్తిత్వ భావన బాగా బలపడి, భారతీయ సంస్కృతి గమనాన్ని ఎంతో ప్రభావితం చేసింది.
+ఈనాడు భారత దేశంలోని వివిధ వ్యవస్థలు ఎదుర్కొంటున్న అనేకానేక సమస్యలకు మూలం ఈ కాలమే. గుప్త రాజ్యాధికార విచ్ఛిన్నతతో భారత ఉపఖండమంతా సార్వభౌమాధికారం కొరకు తమలో తాము కలహించుకుంటున్న రాజ్యాలుగా, కూటములుగా చీలిపోయి నిరంతర ఘర్షణకు లోనయింది. ఆనాటి రాజ్యాల సార్వభౌమాధికారానికి పునాదులు స్పష్టమైన ప్రాంతీయత, స్థానీయతలు. ఇవి అనంతర శతాబ్దాల కాలంలో ఒక స్పష్టమైన రూపాన్ని స్వరూపాన్ని సంతరించుకున్నాయి. గుప్త రాజకీయ అధికారానికి వారసులైన ప్రతీహారులకు తప్ప మిగిలినవారికి ఇది ఒక సుదూర స్వప్నమైంది. సామ్రాజ్యాలు కాకపోయినా, విశాల రాజ్యాల నిర్మాణ సామర్థ్యం ఉత్తర భారత దేశం కన్నా దక్కన్ లోను, తమిళ భూభాగంలోనూ సాధ్యమైంది. కనుకనే దక్కన్, దూర దక్షిణ ప్రాంతపు రాజ్యాలైన చాళుక్య రాష్ట్ర కూట, పల్లవ, చోళ వంశాలు గొప్పవైన అపూర్వ జీవ శక్తిని ప్రదర్శించి  
+177
+ప్రాచీన భారతీయ నాగరికతా పరిణామపు కొనసాగింపులో ప్రముఖ పాత్ర నిర్వహించారు.
+క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దంలో గుప్త సామ్రాజ్య క్షీణతతో క్రమ క్రమంగా అనేక చిన్న రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. ఈ ప్రక్రియలో కొన్ని ప్రాంతాలలో నూతన రాజ్యాలు అవతరించగా, కొన్ని ప్రాంతాలలో గుప్త సామంతులు స్వతంత్ర రాజ్యాలు స్థాపించారు. ఆవిధంగా కొత్త రాజ్యాలను స్థాపించినవారిలో ముఖ్యులు మౌఖారీలు, హూణులు, మగధను పాలించిన గుప్తులు, మాళ్వా పాలకుడైన యశోధర్ముడు. ఈ నూతన రాజ్యాల రాజకీయ అస్తిత్వ నేపథ్యంలో ఆనాటి రాజకీయ చిత్ర పటాన్ని అర్థం చేసుకోవాలి.
+యశోధర్ముడు
+మాళ్య రాజ్యంలోని మాండసోర్ ప్రాంతాన్ని మొదటి కుమారగుప్తుని సామంతుడైన బంధువర్మ పాలించాడు. క్రీ.శ. 532నాటి ఒకానొక మాండసోర్ శాసనం యశోధర్ముడు సాధించిన విజయాలను పేర్కొంటుంది. ఈ శాసనం మిహిరకులుడు గుప్తులకన్నా విస్తృతమైన రాజ్యాలను జయించాడని తెలుపుతుంది. ఈతడు క్రీ.శ. 528 శతాబ్ద మధ్య కాలంలో పాలించాడని చెప్తుతున్నారు. క్రీ.శ. 543 అనంతరం ఇతడిని గురించి తెలియదు. మౌఖారీలు పతంజలిచే పేర్కొనబడిన ఒక ప్రాచీన వంశం. ఇంకా వీరిని గురించి నాగార్జునుని బారాబర గుహా శాసనాలు పేర్కొంటాయి. వీరు స్వతంత్రంగా కనౌజ్ నుంచి పాలించే ముందర, గయ ప్రాంతపు పాలకులుగా కన్పిస్తారు. ఈ పైన పేర్కొన్న శాసనాల్లో యజ్ఞవర్మ శార్దూలవర్మ, అనంతవర్మ అనే ముగ్గురు పాలకుల పేర్లు కన్పిస్తాయి. వీరి పేర్లమందు సామంత అనే పదముండటంచేత గుప్తుల సార్వభౌమాధికారాన్ని వీరు అంగీరించి వుంటారని తెలుస్తుంది. అసిర్ ఘర్ రాగిముద్ర హరివర్మ, ఈశాన వర్మ, సర్వవర్మలను కనాజ్ పాలకులుగా పేర్కొంటుంది. ఈశాన వర్మ మహారాజాధిరాజ అన్న బిరుదు ధరించగా, మిగిలిన వారు మహారాజ బిరుదు ధరించారు. ఈ బిరుదావళినిబట్టి ఈశానవర్మ స్వతంత్రంగా పాలించాడని భావించబడింది. తొలి మౌఖారి పాలకులకు, గుప్తులకు మధ్య సత్ సంబంధాలుండగా, ఈశానవర్మను ఓడించినట్లు కుమారగుప్తుని అస్సార్ శాసనం తెలుపుతుంది. దీనికి పొడిగింపుగా దామోదరగుప్త అను గుప్తపాలకుడిని, ఈశానవర్మ కుమారుడు సర్వవర్మ ఓడించినట్లు చెప్పబడింది. మౌఖరి వంశంలో చివరివాడు గృహవర్మ ఈతడు హర్షవర్ధనుని సోదరి రాజ్యశ్రీని వివాహమాడాడు. ముఖ్య పాలకుడైన దేవగుప్తుడు గృహవర్మను అంతమొందించటంలో మౌఖరి వంశం అంతమైంది. మౌఖరిపాలకులు  
+178
+ఆధునిక ఉత్తర ప్రదేశ్ ను, బీహార్ లో కొంత భాగాన్ని పాలించారు. గుప్తుల-మౌర్యుల మధ్య తరచు జరిగిన యుద్ధాల వలన రాజ్య సరిహద్దులు తరచు మారుతూ వచ్చాయి. మౌఖరీలు బ్రాహ్మణ మత పోషకులు, వీరు కూడా తమ భూభాగాలను గుప్తులవలే హూణుల దండయాత్రలనుండి కాపాడుకొన్నారు. మౌఖరీలు హూణులపై విజయం సంపాదించి, పుష్యభూతి వంశస్థుడైన ప్రభాకర వర్ధనుడు రాజ్యాధికారం చేపట్టేందుకు మార్గం సుగమం చేశారు.
+మగధ గుప్తులు లేక అనంతర గుప్తులు అనువారు క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దపు మధ్య భాగంలో బీహార్, ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని ప్రాంతాలను, పాలించారు. కాని వీరికి, గుప్త వంశస్థులకు మధ్య సంబంధాలున్నట్లు చెప్పలేం. ఆదిత్యసేనుని అస్సాద్ శాసనం కృష్ణగుప్త, హర్షగుప్త, జీవితగుప్త, కుమారగుప్త, దామోదరగుప్త, మహా సేనగుప్త, మాధవగుప్త, ఆదిత్యసేన అన్న పాలకుల పేర్లను పేర్కొంటుంది. వీరికీ మౌఖరీలకు మధ్య శత్రుత్వం ఉంది. వీరిని మాళ్వా పాలకుడైన యశోధర్ముడు ఓడించాడు. ఇదే కాలంలో వీరితోపాటుగా, వల్లభికి చెందిన మైత్రకులు పశ్చిమ భారత దేశంలోని కథియవార్ ప్రాంతాన్ని పరిపాలించారు. మైత్రకులు మొదట్లో గుప్తుల సామంతులు. వీరు గుప్త పతనానంతరం తమ అధికారాన్ని ప్రకటించుకున్నారు. ఘూర్జరులు రాజపుత్రస్థానంలోను, గుజరాత్ లోను, పాలించారు. ఈ వంశ స్థాపకుడు హరిశ్చంద్రుడు. ఈ వంశ పాలకులు క్రీ.శ. 640 వరకు పాలించారు. గౌడ ప్రాంతాన్ని శశాంకుడు పాలించాడు.
+థానేశ్వర్, కనౌజ్ పాలకులైన పుష్యభూతి వంశస్థులు
+గుప్త యుగానంతర కాలంలో చెరగని ప్రభావం చూపించిన వంశాలలో పుష్యభూతి వంశం, పాలకులలో ఆ వంశానికి చెందిన హర్షవర్ధనుడు ప్రముఖంగా పరిగణింపబడ్డారు. ఈ వంశ వివరాలను, విజయాలను తెలిపే సాహిత్య ఆధారాలు ఉన్నాయి. ఆనాటి భౌతిక సంస్కృతిని అవగాహన చేసుకొనుటకు త్రవ్వకాలలో లభ్యమైన పురావస్తు ఆధారాలు విశేషంగా ఉన్నాయి. సాహిత్యాధారాలలో బాణభట్టుని హర్షచరిత, యువాన్ చాంగ్ రచించిన సి.యు.కి లేక యువాన్ చాంగ్ యాత్రలు ప్రధానమైనవి కాగా పురావస్తు ఆధారాలలో శాసనాలు, నాణేలు ఉన్నాయి. హర్షవర్ధనుని ఆస్థాన కవియైన బాణభట్టు రచన అంతా హర్షవర్ధనుని పొగడ్తలతో నిండి, అతని పనులను సమర్థిస్తుంది. కనుక పూర్తిగా విశ్వసనీయత కలిగినదిగా అనిపించకపోవచ్చు. అంతమాత్రాన హర్షచరితకు చారిత్రిక విలువ లేదని  
+179
+నిరాకరించలేం. యువాన్ చాంగ్ వివరించిన విషయాలకు హర్షచరితతో పోల్చి, నిజానిజాలను ఋజువు చేయవచ్చు. యువాన్ చాంగ్ క్రీ.శ. 629-644 మధ్య కాలంలో భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలను సందర్శించి, తాను చూచినది, విన్నది నమోదు చేసాడు. కొంత అతిశయోక్తులున్నా ఈ రెండు సాహిత్యాధారాలు చరిత్రకారుడికి కొంత వరకు సహాయకారులే.
+ఇప్పటి వరకు దొరికిన హర్షుని శాసనాలు, సమకాలీన పాలకుల శాసనాలు హర్షుని పాలనపైన, విజయాల గురించి విశ్వసనీయమైన సమాచారం ఇవ్వవు. దొరికిన శాసనాల్లో మధుబన్ రాగి శాసనం, బన్ స్కెరా శాసనాలు ముఖ్యమైనవి. బన్ స్కెరా శాసనం హర్షుని సంతకం కలిగి వుండగా, మధుబన్ శాసనం అతని బౌద్ధ మతాభిమానాన్ని గురించి తెలుపుతుంది. బాదామి చాళుక్య శాసనాలు రెండవ పులకేశి హర్షవర్ధనునిపై సాధించిన విజయాన్ని గొప్పగా వర్ణింపగా, హర్షవర్ధనుని శాసనాలు నిశ్శబ్దం పాటించాయి. బ్రోచ్ పాలకులైన ఘూర్జరుల శాసనాలు హర్షవర్ధనునికి, వల్లభి పాలకునకు జరిగిన యుద్దాల్లో వారు నిర్వహించిన కీలక పాత్రను పేర్కొంటారు. ఉదాహరణకు, నలందా ముద్ర గృహవర్మ అనే కనౌజ్ పాలకునకు పరమ భట్టారక అన్న బిరుదుందని తెలుపుతుంది. హర్షవర్ధనుని వెండి నాణేలు, గుప్తులు ముద్రించిన నెమలి గుర్తు నాణేలను పోలి వున్నాయి. ఆ నాణేలపైనున్న ఐతిహ్యాలు ఇతనిని భూలోక స్వర్గలోకాల విజేతగా పేర్కొంటాయి బాణభట్టు ఈ వంశస్థాపకుని పేరు పుష్యభూతియని చెప్పగా, శాసనాల్లో ఆ పేరు కనపడదు. హర్షవర్ధనుని శాసనాల్లో పేర్కొనబడ్డ పాలకులలో మొదటి ముగ్గురు మహారాజ అన్న బిరుదు ధరించగా, ప్రభాకరవర్ధనుడు మహారాజాధిరాజ అన్న బిరుదు కలిగి యున్నాడు. దీన్నిబట్టి ప్రభాకరవర్ధనుడు స్వతంత్రంగా పాలన ఆరంభించాడని తెలుస్తుంది, ఇతడు సమకాలీన మౌఖరి పాలకుడైన గృహవర్మకు తన కుమార్తె అయిన రాజ్యశ్రీని ఇచ్చి వివాహం చేశాడు. బాణభట్టు హూణులనే జింకలకు ప్రభాకరవర్ధనుడు ఒక సింహంవంటివాడని వర్ణించాడు. క్రీ.శ. 604 ప్రాంతంలో హూణులు పశ్చిమం వైపు నుండి వచ్చి దాడి చేశారు. ప్రభాకర వర్ధనుని పెద్ద కుమారుడు హూణులపై పంపబడ్డాడు. కాని తండ్రికి తీవ్రమైన జబ్బు చేయటంతో అతడు హూణులపై దాడిని నిలిపివేసి తిరిగి వచ్చేసాడు. ఈలోపునే ప్రభాకరవర్ధనుడు మరణించాడు. ఈ ఆకస్మిక సంఘటన కొత్తగా స్వతంత్ర రాజ్యంగా అవతరించిన పుష్యభూతి వంశాన్ని కష్టాల్లోకి నెట్టివేసింది. ఇది అదునుగా తీసుకొని మాళ్వపాలకుడైన దేవగుప్తుడు గృహవర్మను చంపి, రాజ్యశ్రీని బందీ చేసాడు. అంతేకాక దేవగుప్తుడు, గౌడ శశాంకునితో ఒప్పందం చేసుకొని, థానేశ్వర్ ను  
+180
+పట్టుకునేందుకు చొచ్చుకువచ్చాడు. రాజ్యవర్ధనుడు వీరోచితంగా పోరాడుతూ, గౌడ శశాంకునిచే మాయోపాయంచే చంపబడ్డాడు. ఈ విధమైన క్లిష్టపరిస్థితుల్లో హర్షవర్ధనుడు పూర్తిగా ఇష్టం లేకుండా పుష్యభూతి వంశపాలకుడుగా సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించాడు. హర్షుడు రాజ్యశ్రీని రక్షించి, దృఢచిత్తంతో శత్రువులపై దండెత్తుటకు నిశ్చయించుకొని, తన బలాన్ని పెంచుకొనుటకు గౌడ శశాంకుని శత్రువైన అస్సాం పాలకుడు భాస్కరవర్మతో స్నేహపూర్వక ఒప్పందం చేసుకున్నాడు. అనంతరం కనౌజ్, థానేశ్వర్ ల పాలకుడై కనౌజ్ లేక కన్యాకుబ్జం రాజధానిగా పాలించాడు.
+హర్షవర్ధనుడు వల్లభి, సింధ్, గౌడ పాలకులతో యుద్దాలు చేశాడుకాని శాశ్వత విజయం ఏ పక్షానికీ అందలేదు. హర్షవర్ధనుడ్ని రెండవ పులకేశి ఎప్పుడు, ఎక్కడ ఓడించాడో కచ్చితంగా చెప్పలేం. ఈ సంఘటన క్రీ.శ. 612 లేక క్రీ.శ. 620లో జరిగి వుండవచ్చు. హర్షుని రాజ్య విస్తీర్ణం గురించి చరిత్రకారులలో ఏకాభిప్రాయంలేదు. ఈతడు ఉత్తరాపథం మొతాన్ని బీహార్, బెంగాల్, ఒరిస్సా, కాశ్మీర్ లో కొంత భాగాన్ని పంజాబ్, సింధు, రాజపుటానాలను జయించి పాలించాడని కొందరు చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. వల్లభి ప్రాంతం స్వతంత్రంగా ఉందని యువాన్ చాంగ్ పేర్కొన్నాడు. కనుక రాజస్థాన్, ఉత్తర ప్రదేశ్, బీహార్, ఒరిస్సాలు ప్రత్యక్షంగా పాలించబడగా, సరిహద్దు రాజ్యాలైన కాశ్మీర్, సింధ్, వల్లభి, కామరూప్ లు ఈతని సార్వభౌమాధికారాన్ని అంగీకరించాయి. నేపాల్ లో హర్ష శకం ప్రచారంలో ఉండటంవల్ల నేపాల్ కూడా హర్షుని పాలనలోని భూభాగమే అన్న భావనవుంది. హర్షుడు చైనాతో స్నేహ సంబంధాలు కలిగి వున్నాడు. చైనీయ ఆధారాలు హర్షవర్ధనుని చివరి రోజులను గురించి సమాచారాన్నిస్తాయి. ఈతని సమకాలీనుడైన తాంగ్ చక్రవర్తి తైత్సుంగ్ రెండు రాయబార వర్గాలను క్రీ.శ. 643, క్రీ.శ. 647లలో పంపించాడు. ఈ రెండవ రాయబార వర్గం సందర్శించే వేళకు హర్షవర్ధనుడు మరణించాడు. ఇతని మరణానంతరం హర్షుని రాజ్యం ఛిన్నాభిన్నమై చిన్న చిన్న రాజ్యాలుగా చీలిపోయింది.
+పుష్యభూతి వంశస్థుడైన హర్షవర్ధనుడు గుప్త పాలనా వ్యవస్థ స్వరూపాన్ని పద్ధతులను కొన్ని మార్పులతో ఆచరణలో పెట్టాడు. యువాన్ చాంగ్ మాటల్లో హర్షవర్ధనుడు పాలనా వ్యవస్థలో న్యాయబద్ధతకు అత్యంత ప్రాధాన్యమిచ్చి, తన విధి నిర్వహణలో ఎంతో నిబద్ధత ప్రదర్శించాడు. విధి నిర్వహణ సమయంలో ఆహారం, నిద్రలను మరచిపోయేవాడు. రోజును మూడు భాగాలు చేసి, ఒక భాగాన్ని ప్రభుత్వ కార్యకలాపాలకు వినియోగిస్తూ, అలసట లేకుండా విధి నిర్వహణ కొనసాగించాడు.  
+181
+హర్షవర్ధనుడు పాలనా సంబంధ విషయాల్లో పూర్తిగా ఉద్యోగుల, సామంతులపైనా ఆధారపడక, తనే స్వయంగా ప్రతిపనిని పర్యవేక్షించి, నిర్ణయాలు తీసుకుని, ఆ నిర్ణయాలను అమలు జరిపించాడు. యువాన్ చాంగ్ మాటల్లో హర్షవర్ధనుడు నిరంతరం ప్రయాణానికి సిద్ధంగా ఉంటూ, ప్రయాణాలు చేస్తూ, తప్పు చేసిన వారిని స్వయంగా దండిస్తూ, గుణవంతులను సత్కరిస్తూ వచ్చాడు. హర్షుడు కూడా మౌర్యులు, గుప్తుల వలే కేంద్రీకృత రాజరిక వ్యవస్థను అమలుపరచాడని అనేకమంది భావించగా, దీనికి భిన్నంగా కొందరు చరిత్రకారులు ఇతడి పాలన వికేంద్రీకరించబడిన భూస్వామ్య వ్యవస్థ అన్నారు. బాణభట్టు హర్ష చరిత, శాసనాలు, రాజ్య సంబంధ పౌర, సైనిక అధికారులైన మహా సంధి విగ్రహక, దేవీకృత, మహాబలాధికృత, బలదేవీకృత, సేనాపతి, చటభట, దూత, రాజాస్థానీయ, కుమారమాత్య, ఉపరిక, విషయపతి, మహాతలవర, భోగపతి, మహాప్రతీహార, పరియాత, దూత, కార్మికులు అనే వారిని పేర్కొంటాయి. ఈ పేర్లనుబట్టి ఆనాటి పాలనావ్యవస్థకు ఆధారంగా ఒక క్రమబద్దమైన, అంచెలు అంచెలుగా ఉన్న ఉద్యోగస్వామ్యం ఉండి ఉండవచ్చునని చరిత్రకారులు ప్రతిపాదించారు. పరిపాలనాసౌలభ్యం కొరకు హర్షవర్ధనుడు తన రాజ్యాన్ని భుక్తులు లేక రాష్ట్రాలు, విషయాలు లేక జిల్లాలు, పధకారలు లేక తాలూకాలుగా, చివరగా గ్రామాలుగా విభజించాడు. ఆనాటి రాజ్యవ్యవస్థ ప్రజల నిత్య జీవనంలో ఎక్కువగా జోక్యం చేసుకొని వారిని కష్టపెట్టలేదని, పన్నులు విపరీతంగా వసూలు చేయలేదని యువాన్ చాంగ్ వ్రాతలు తెలుపుతాయి. ఆనాటి రాజ్యం పండిన పంటలో 1/6 వంతును పన్నుగా వసూలు చేస్తూ, తులామాన్య, లేక వస్తువుల బరువును బట్టి, భాగభోగ లేక అనుభవిస్తున్న భాగంలో భాగమును వసూలు చేశారు. రాజ్యభూమి నుండి వచ్చే ఉత్పత్తిని మూడు భాగాలు చేసి, ఒక భాగాన్ని రాజ్య సంబంధ, ప్రభుత్వ సంబంధ పనులమీద, ఒక భాగాన్ని ప్రజా ఉపయోగ అవసరాల నిమిత్తం, మూడవ భాగాన్ని పండిత పోషణకు, పుణ్య కార్యాల నిర్వహణ కొరకు ఖర్చు పెట్టారు. ఉద్యోగులకు, మంత్రులకు జీతాలు ధన రూపంలో కాక భూమి రూపంలో చెల్లించారు. ఆనాడు నేరాలు తక్కువగా ఉండటానికి కారణం తీర్పులు అతి కఠినంగా, క్రూరంగా ఉండటమే. హర్షవర్ధనుడు దయాళువై కరుణ ప్రదర్శిస్తూ పాలించినా పెద్ద స్థిర సైన్యంతోపాటుగా, సామంతులు పంపిన సైన్యం కూడా కలిగియున్నాడు. సైనిక వ్యవస్థ కాల్బలం, ఆశ్వదళం, గజదళం, రథదళంగా విభజింపబడ్డది. ఈ పైన పేర్కొన్నదంతా నమ్మేవారి దృక్పథం. సూక్ష్మంగా, విమర్శనాత్మకంగా పరిశీలిస్తే, హర్షుని పాలనావ్యవస్థ, గుప్త పాలనా వ్యవస్థ ఒకటి కాదని, కొంత భిన్నత్వం ఉందనిపిస్తుంది.  
+182
+హర్షుని ప్రత్యక్ష అధికార పాలన ముఖ్య ప్రాంతమైన కనౌజ్, ప్రయాగ, తూర్పు వారణాసిల మధ్యనున్న ప్రాంతానికే పరిమితమైంది అన్న అభిప్రాయముంది. అయితే హర్షవర్ధనుడు తన రాజధానికి 250 కి. మీటర్ల అవతలనున్న ప్రాంతానికి చెందిన ఒక అప్రమాణిక భూదానాన్ని రద్దు చేసినట్లు తెలుస్తుంది. దీనినిబట్టి అతని ప్రత్యక్ష అధికార పరిధి విస్తృతమైందిగా చెప్పవచ్చు. అయితే మిగతా విషయాలలో హర్షుని పాలనలో వికేంద్రీకరణమే ఎక్కువ. క్రీ.శ. 632కి చెందిన మధుబన్ శాసనం మరొక విధమైన పరిపాలనా స్వరూపాన్ని తెలుపుతుంది. ఆ శాసనం మహా సామంత, మహా రాజ, దౌవారిక, ప్రమాతార, రాజాస్థానీయ, కుమారామాత్య, ఉపరిక, విషయపతులను, భట, చాట, జనపదులందరు కలసి ఈ దానం యొక్క ప్రామాణికతకు బాధ్యత వహిస్తారు అని ప్రకటించింది. అంతేకాక ఈ శాసనాన్ని ఈశ్వరగుప్తుడనే మహా కసపతాలిక లేక రాచ ప్రధానోద్యోగి అమలుపరుస్తాడని కూడా చెప్పబడింది. ఈ దానమిచ్చిన వారిలో స్కందగుప్తుడనే పాలకుడిని మహా సామంత, మహారాజ అని పేర్కొనగా, ఈశ్వరగుప్తునికి అన్ని బిరుదులు ఇవ్వబడ్డాయి. ఈ శాసనాన్నిబట్టి రాజకీయాధికారం విభజింపబడిందేమోనన్న భావం కలుగుతుంది. మొదట్లో సామంతుడనగా పక్కనున్నవాడు అన్న అర్థంలో వాడారు. కాని తొలి మధ్య యుగంనాటికి సామంత అన్న పదం యొక్క అర్థం మారిపోయింది. సామంతుడంటే ఒక ప్రాంతపు లేక భూభాగపు అధిపతిగాను, సార్వభౌమతకు విధేయుడైనవానిగాను భావించారు. హర్షుడు సామంతీకరణ విధానం ప్రవేశపెట్టాడని, అది కూడా ఒక రకమైన ఫ్యూడలిజం అని కొందరు చరిత్రకారులు భావించారు. బహుశా, ఈ కాలానికి పాలకుని ఘనతను అతనికున్న సామంత చక్రం లేక కప్పం చెల్లించే సామంతుల సంఖ్యనుబట్టి నిర్ధారించటం ఆరంభమయి ఉండవచ్చు. హెర్మన్ కుల్కె, డైట్ మర్ రోధర్ మండ్ లు సామంతీకరణ విధానం క్రమ క్రమంగా పాలకుని అధికార పీఠాన్ని ప్రధాన భూభాగంలో కూడా దెబ్బ తీసిందనీ, అదే అధికార వికేంద్రీకరణకు దారి తీసి, భారతీయ ఫ్యూడలిజంలో ఒక దశకు దారి తీసిందనీ అన్నారు.
+హర్షవర్ధనుడు నీలలోహితుడు లేక శివుడ్ని మొదట్లో ఆరాధించాడని బాణుడు వ్రాశాడు. ఈ విషయాన్ని బన్ స్కెరా, మధుబన్ శాసనాలు వరుసగా అతడు పరమమాహేశ్వర, మహేశ్వర అన్న బిరుదులు ధరించాడని పేర్కొనటం సమర్థిస్తుంది. ఇందుకు భిన్నంగా హర్షుడు శిలాదిత్య అన్న బిరుదుతో మొదట్లో మహాయాన బౌద్ధాన్ని ఆదరించి పోషించాడని యువాన్ చాంగ్ పేర్కొన్నాడు. హర్షుడు అనేక వేల బౌద్ధ స్థూపాలను, సంఘారామాలను నిర్మించటమే కాక చైత్యాలను నిర్మించి, ప్రతి సంవత్సరం  
+183
+బౌద్ధ పండితులను ఆహ్వానించి 21 రోజులపాటు సమావేశాలు నిర్వహించాడు. ఈ సమావేశంలో నిజమైన బౌద్ధ బిక్షకులను గౌరవించాడు. హర్షుడు యువాన్ చాంగ్ ను ప్రత్యేకంగా కనౌజ్ లో ఏర్పాటు చేసిన సమావేశాలలో 20 మంది పాలకులు, నలందా విశ్వ విద్యాలయంనుండి రప్పించబడిన 1000 మంది పండితులు, హీనయాన శాఖకు చెందిన 3000 బౌద్ధ బిక్షువుల, మహాయాన శాఖకు చెందిన 3000 బిక్షుకుల సమక్షంలో విశేషమైన బహుమతులు ఇవ్వటమే కాక, అతడిని గజారోహణం చేయించి మరింతగా గౌరవించాడు. అనేకమంది బ్రాహ్మణ, జైన పండితులు కూడా ఈ సమావేశాలలో పాల్గొన్నారు. బంగారంతో ఎత్తయిన బౌద్ధ విగ్రహాన్ని నెలకొల్పాడు. మతపరమైన చర్చలు 23 రోజులు కొనసాగాయి. బౌద్ధ మతాభిమానియైన యువాన్ చాంగ్, హర్షుడిని చంపుటకు బ్రాహ్మణులు పథకం వేశారుకాని ఫలించలేదన్నాడు. ఈ ప్రయత్నంలో పాలుపంచుకున్న నాయకులను హర్షుడు చంపించాడు. బహుశా హర్షవర్ధనుడు తన రాజ్య సుస్థిరతను దృష్టిలో వుంచుకొని, అన్ని మతాలవారిని సమానంగా అభిమానించి వుండవచ్చు. హర్షుడు ప్రతి 5 సంవత్సరాలకు ఒక మహామోక్షపరిషత్ నిర్వహించి, నిలవచేసిన ధనాన్ని అన్ని మతాల పండితులకు దానం చేశాడు. యువాన్ చాంగ్ అటువంటి 6వ మహామోక్షపరిషత్ లో పాల్గొన్నాడు. ఇది ప్రయాగలో జరిగింది. ఇక్కడ హర్షుడు, బుద్ధుడిని, సూర్యుడిని, శివుడిని, పూజించాడు.
+హర్షవర్ధనుడు సమర్థుడైన పాలకుడు, విజేత మాత్రమే కాదు గణనీయమైన సాహిత్య స్రష్ట కూడా. రత్నావళి, ప్రియదర్శి, నాగానందమ్ అనే మూడు నాటకాలను సంస్కృతంలో రచించాడు. హర్షుడే స్వయంగా బన్ స్కెరా, మధుబన్ శాసనాలను రూపొందించాడు. ఇవేకాక రెండు సంస్కృత స్తోత్రాలు, ఒక వ్యాకరణాన్ని కూడ సంస్కృతంలో రచించాడని చెప్పబడింది. హర్షుడు స్వయంగా నాటక రచయితయేకాక, కవి, పండిత పోషకుడు. బాణుడు, మయూరసేనుడు, దివాకరుడు అనేవారు హర్షుని ఆస్థానంలో ఉండేవారు. బాణుడు హర్ష చరితనే కాక కాదంబరి అన్న కావ్యాన్ని రచించాడు. ఇంకా ఇతడు పార్వతీ పరిణయం, చండి శతకాలను కూడా వ్రాశాడని సంప్రదాయం చెప్తుంది. మయూరసేనుడు సూర్య శతకం, అష్టక అన్న గ్రంథాలను రచించాడు. భర్తృహరి హర్ష వర్ధనుడి ఆస్థానంలో ఉండేవాడన్న అభిప్రాయం ఉంది. హర్షుడు నలందా విశ్వవిద్యాలయ పోషకుడు కూడా.
+హర్షవర్ధనుడ్ని తొలి చారిత్రిక కాలపు చివరి ప్రసిద్ధ పాలకునిగా గుర్తించి, అశోక, సముద్రగుప్తులతో తరచూ పోల్చటం జరుగుతున్నది. హర్షవర్ధనుడు  
+184
+నిస్సందేహంగా తొలి మధ్య యుగానికి చెందిన గొప్ప పరిపాలనా దక్షుడు, విజేత, కవి, పండిత పోషకుడు అయిన మొదటి పాలకుడు. ప్రజల మేలు గురించి నిరంతరం అతడు తీసుకున్న చర్యలు తప్పనిసరిగా హర్షవర్ధనుడ్ని ఆనాటి ప్రముఖ పాలకులలో ఒకడుగా గుర్తింపచేస్తాయి. రొమిలాథాపర్ మాటల్లో హర్షుడు ఎంతో శక్తిమంతుడై, తరచు తన రాజ్యంలో పర్యటిస్తూ ప్రజలకు అందుబాటులో వుంటూ తన సామంతులపై అతి దగ్గరగా అజమాయిషీ చేయగలిగాడు.
+చిన్నచిన్న రాజ్యాలు - వంశాలు
+గుప్త పాలకులైన పురుగుప్త, బుధ గుప్తుల సామంతుల శాసనాలు మాళ్వా, బెంగాల్ లలో వారు తమ అధికార పరిధిని విస్తరించుకొనే ప్రయత్నాలు చేసినట్లు నొక్కిచెప్తాయి. అటువంటి కుటుంబాలలో కథియవార్ ద్వీపకల్పానికి చెందిన మైత్రకులు ఒకరు. ఈ మైత్రక వంశ స్థాపకుడైన భటార్కుడు గుప్తుల సైన్యాధిపతి. మొదట్లో మైత్రకులు తమను తాము సేనాపతులుగా పిలుచుకున్నా, క్రీ.శ.502 నాటికి ఈ వంశస్థుడైన ద్రోణసింహుడు మహారాజ బిరుదు ధరించాడని అతని శాసనం తెలుపుతుంది. క్రీ.శ. 545-570 మధ్యకాలంలో వీరు సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకున్నారు.
+నరసింహ గుప్తుడు రాజ్యాధికారం చేపట్టిన కాలంలో బుందేల్ ఖండ్ ప్రాంతంలో పరివ్రాజక వంశం వారు, ఉచ్ఛకల్ప పాలకులైన జయంగ వంశంవారు, బందా బగేల్ ఖండ పాలకులైన పాండు వంశం, అలహాబాద్, రేవాప్రాంతపు మహారాజ లక్ష్మణ వంశం వారు, మాహిష్మతి పాలకులైన మహా రాజ సుబంధు వంశంవారు గుప్తుల సామంతులని శాసనాధారముంది. మౌఖరి వంశమునకు చెందిన యజ్ఞవర్మ, సుధులవర్మ, అనంత వర్మలు బీహార్, ఉత్తర ప్రదేశ్ లలో గుప్తుల సామంతులు. గుప్తుల అధికారం క్షీణిస్తున్న కాలంలో ఘూర్జర తెగవారు జోధ్ పూర్, భరుకచ్చ ప్రాంతాలలో స్వతంత్ర రాజ్యాలు స్థాపించారు. బెంగాల్ లో గౌడ, వంగ అనే రెండు స్వతంత్ర రాజ్యాలు తలెత్తాయి. ఉత్తర, పశ్చిమ బెంగాల్ లు వంగ రాజ్యంగా పిలవబడగా, దక్షిణ, తూర్పు బెంగాల్ లు వంగ రాజ్యంగా పిలవబడ్డాయి. వంగ రాజ్యాన్ని క్రీ.శ. 525-575 మధ్యకాలంలో గోప చంద్ర, ధర్మాదిత్య సమాచార దేవులు పరిపాలించారు. కళింగ ప్రాంతాన్ని అనేక రాజ వంశాలు పాలించాయి, వాటిలో తూర్పు గాంగులు ప్రసిద్ధులు, దక్షిణ కోసలను శరభ పురీయులు పరిపాలించారు. అనంతరం ఆ రాజ్యాన్ని పాండు వంశీయులు దక్షిణ కోసల, మహా కోసలలను కలిపి పాలించారు. 
+ 
+185
+దూర దక్షిణంలో క్రీ.శ. 4-6 శతాబ్దాల మధ్యకాలంలో కాలభ్రులు అనే అస్పష్టమైన పుట్టు పూర్వోత్తరాలుగల జాతికి చెందిన వారు పాలించారు. కలభ్రుల దండయాత్రతో సంగం యుగం అంతమైంది. కలభ్రులు అవైదిక మతాలైన జైన, బౌద్ధ మతాల అనుయాయులని, అనాగరికులని వర్ణించబడ్డారు. క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం అనంతరం పాండ్యులు కలభ్రుల పిడికిలి నుండి బయటపడ్డారు. కర్ణాటకలో పశ్చిమ గాంగులు, కదంబులు ఈ కాలంలో ప్రాముఖ్యంలోకి వచ్చారు. కదంబులు పల్లవ సామంతులు. మొదట్లో బాదామి చాళుక్యులు కదంబుల సామంతులు. క్రీ.శ. 7-8 శతాబ్దాలలో బాదామిచాళుక్యులు కర్ణాటకంలో ప్రాధాన్యం సంతరించుకొన్నారు. గోవా ప్రాంతాన్ని భోజలు అనే తెగవారు, అపరాంత లేక ఉత్తర కొంకణ ప్రాంతాన్ని త్రైకూటకులు పాలించారు. క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దపు మధ్య భాగంలో ఘూర్జరులు, కాలచూరీలు త్రై కూటకులను త్రోసి రాజన్నారు. ఇంకా అనేక చిన్న చిన్న రాజ్యాలున్నాయి. గుప్త యుగానంతర కాలానికీ రాజపుత్ర రాజ్యాల అవతరణకు మధ్య నున్న కాలంలో పెద్ద చిన్న స్థానిక రాజ్యాలు ఆధిపత్యం కొరకు పోటీపడ్డాయి. ఆవిధంగా ఆనాడు కలవరపరచే అనైకమత్యంతోపాటుగా ఆధిపత్యం కొరకు తీవ్రపోటీ చోటు చేసుకొన్నది. ఫలితంగా ఈ కాలాన్ని చీకటి యుగంగా కొందరు చరిత్రకారులు భావించారు. అయితే గత మూడు లేక నాలుగు దశాబ్దాలుగా ఈ కాలాన్ని నూతన దృక్పథంతో బహు కోణాల నుంచి పరిశీలించి, రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక అంశాల మధ్యనున్న సంబంధాలను బట్టి ఈ దశను మూడు నమూనాలుగా - ఖండిత, ఏకీకృత, ఫ్యూడల్ స్వరూపాలుగా ప్రతిపాదించారు. ఆర్.ఎస్ శర్మ మొదలైనవారు ఖండిత రాజ్య ప్రతిపాదన దక్షిణ భారతదేశ రాజ్యాలకు మాత్రమే వర్తింపచేయగా, బర్టన్ స్టెయిన్ ఫ్యూడల్ ప్రతిపాదనను భారత ఉపఖండమంతా వర్తింప చేసాడు బి.డి. చటోపాధ్యాయ ఏకీకృత నమూనాను ప్రతిపాదించాడు. ఈ నమూనాలను భారతదేశం మొత్తానికి అన్వయించే ప్రయత్నం ఇంకా కొనసాగుతున్నది.
+ఈ కాలపు రాజ్యాల స్వభావ, స్వరూపాల చర్చను తాత్కాలికంగా ప్రక్కన పెట్టి ఢిల్లీ సుల్తాన్ రాజ్య స్థాపనకు ముందున్న శతాబ్దాలలో రాజపుత్రులు రాజ్యాధికారం కొనసాగించిన కాలంలోనే, భారతదేశంపై దండెత్తి వచ్చిన మహ్మదీయ దండయాత్రలు, వాటి స్వభావ స్వరూపాల ప్రభావం తెలుసు కొందాం.
+హర్షవర్ధనుని మరణానంతరం దాదాపు 8వ శతాబ్దంనుండి క్రీ.శ. 12 వ శతాబ్దం వరకు ఉత్తర భారత రాజకీయాలలో ప్రముఖ పాత్ర నిర్వహించిన రాజపుత్రుల  
+186
+పుట్టు పూర్వోత్తరాల గురించి స్పష్టమైన సమాచారం లేకపోవటంవల్ల చరిత్రకారులలో ఏకాభిప్రాయం లోపించి, చర్చలు, వాదోపవాదాలు చోటు చేసుకున్నాయి. అన్ని రాజ వంశాల వలే వీరి గురించి కూడా స్థూలంగా విదేశీయ, స్వదేశీయ సిద్ధాంతాలున్నాయి. రాజపుత్రులు విదేశీయులని ప్రతిపాదించిన కల్నల్ టాడ్, కెన్నెడి, భండార్కర్ మొదలయినవారు విదేశీయులైన శక, పహ్లవ, కుషాణ, హూణులకూ స్వదేశీయుల స్త్రీలకు జన్మించిన మిశ్రమ జాతి ఈ రాజపుత్రులనీ వారిలో స్వదేశీయ హైందవ ఆచారాలు నమ్మకాలతో పాటు, మధ్య ఆసియా జాతుల క్షాత్రం చోటు చేసుకుందన్నారు. సి.వి.వైద్య, మరికొందరు చరిత్రకారులు రాజపుత్రులు ప్రాచీన సుక్షత్రియ కుటుంబాల వారని, వారు సూర్య వంశ, చంద్ర వంశాలకు లేక అగ్ని యాగంచే ప్రక్షాళన చేయబడ్డవారని అభిప్రాయపడగా, వి.ఎ.స్మిత్ ప్రతీహారులు, పరమారులు, చౌహానులు, చౌళుక్యులు విదేశీయ సంతతి వారు కాగా, దక్కన్ లోని రాష్ట్రకూటులు, రాజపుత్రస్థానంలోని రాథోర్ లు, బుందేల్ ఖండ్ చందేలులు ప్రాచీన హైందవ సంతతివారని ప్రతిపాదించారు. రాజస్థాన్ లోని చరిత్రను పాటల రూపంలో పాడేవారు వీరిని అగ్నిపునీత క్షత్రియలు అన్నారు. రాజస్థాన్ లో ప్రచారంలోనున్న ఐతిహ్యాలు అగ్నికుండం నుండి పుట్టిన నాలుగు - పరమార లేక పవార్, ప్రతీహార లేక పరిహార్, చహమాన్ లేక చౌహాన్, చాళుక్య లేక సోలంకి తెగలని పేర్కొంటాయి. ఈ ఐతిహ్యాల ప్రకారం మౌంట్ ఆబూ పర్వతంపై వశిష్ఠుని ఆధ్వర్యంలో అగ్ని కుండం నుండి నలుగురు వీరులు జన్మించారని, వీరి ఆవిర్భావం గురించి చాంద్ బర్దాయ్ తన ప్రథ్వీరాజ్ రాసోలో పేర్కొన్నాడన్న వాదం బహుళ ప్రచారంలో వుంది. అయితే అగ్నిచే ప్రక్షాళన పొందవలసిన అగత్యం గురించి సంతృప్తికరమైన సమాధానం లేదు. బహుశా, ఆనాడు వివిధ నేపథ్యాలకు చెందిన సాహసవంతులు రాజ్యాధికారం చేపట్టి ధర్మబద్ధ ప్రక్రియ ద్వారా తమ స్థానం పెంచుకున్నట్లే, రాజపుత్రులు కూడా ఈ యజ్ఞ ప్రక్రియ ద్వారా సముచితమైన క్షత్రియ అంతస్తు పొంది యుండవచ్చునన్న రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయంతో ఏకీభవించవచ్చు. వీరు తమను బ్రహ్మ క్షత్రియ అంతస్తుకు చెందినవారమని విష్ణుకుండినుల వలె చెప్పుకొన్నారు. ఆనాడు 36 రాజపుత్ర వంశాలవారు రాజ్యాలు స్థాపించారని భట్టుల సంప్రదాయం తెలుపుతుంది. అయితే ఆధారానికీ ఆధారానికీ ఈ సంఖ్య మారుతూ వచ్చింది. రాజపుత్రుల జన్మ వృత్తాంతం ఏమైనప్పటికి, రాజపుత్ర అన్న పదం హైందవ సంప్రదాయాలపై అమిత విశ్వాసం కలిగిన, ప్రభు వర్గానికి చెందిన, వీరోచిత లక్షణాలుగల ఒక తెగ అని చెప్పవచ్చు. కాల క్రమంలో రాజపుత్రులందరూ ఒకే రకమైన సంప్రదాయాలను అనుసరించి  
+187
+నప్పటికి, ఒక సజాతీయమైన జాతిగా రూపొందారన్న భావం ఉన్నప్పటికీ అది చర్చనీయాంశమే.
+తొలి రాజపుత్ర కార్య కలాపాలను అగ్నిచే ప్రక్షాళితమైన నాలుగు తెగలు ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. కొత్తగా ఆవిర్భవించిన ప్రతీహారులు దక్షిణ రాజస్థాన్ లోను, చౌహానులు లేక చహమానులు మొదట్లో ఢీల్లీ దగ్గరనున్న శాకంభరిలోను పాలించగా, అనంతర కాలంలో ఈ తెగకు చెందిన శాఖలు నాడో, రణతంభోర్, జాలోర్, సంబార్ ప్రాంతాలలో చిన్న చిన్న రాజ్యాలు పాలించారు. చౌళుక్య లేక సోలంకి అధికార ప్రాబల్యం గుజరాత్ కథియవార్ లలో కేంద్రీకృతమైంది. పరమారులు మాళ్వా భూభాగాన్ని ఇండోర్ దగ్గర నున్న ధార రాజధానిగా పరిపాలించారు. ఇంకా రాజపుత్ర అంతస్తు పొందిన వారు పశ్చిమ, మధ్య భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో నివసించారు. అట్టివారిలో గుర్తుంచుకోదగినవారు - ఖజురహెూ రాజధానిగా పాలించిన చందేలులు, మేవార్ ను పాలించిన గుహిల్లాలు, ఢిల్లీని పాలించిన తోమార్లు, త్రిపుర పాలకులైన కాలచూరిలు మొదలయినవారు.
+ఈ రాజపుత్ర రాజ్యాలు ఐదు వందల సంవత్సరాలు పశ్చిమ రాజస్థాన్ లోను, గుజరాత్ లోను పాలించి, భారత దేశంలో మహ్మదీయ రాజ్య స్థాపనను ఐదువందల ఏండ్లు వెనక్కి జరిగేందుకు కారకులైనారు.
+కనౌజ్ కు చెందిన ప్రతీహారులు లేక ఘూర్జర ప్రతీహారులు
+రెండవ పులకేశి కాలానికి చెందిన ఐహెూల్ ప్రశస్తి శాసనం ప్రతీహారులను పేర్కొంటుంది. యువాన్ చాంగ్ కూడా వీరిని కుచేలో అని పేర్కొన్నారు. ఈ ఆధారాలను బట్టి ఈ ప్రతీహారులు క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దంలోనే ఒక చారిత్రిక శక్తిగా గుర్తించబడి, హర్షవర్ధనుని మరణానంతరం వీరు కనౌజ్ ను ఆక్రమించారు. ఈ ప్రతీహారులు క్రీ.శ. 8వ శతాబ్దంనుండి క్రీ.శ. 11వ శతాబ్దం వరకు పాలించారు. ఈ వంశ స్థాపకుడు క్రీ.శ. 725-740 మధ్య పాలించిన మొదటి నాగభటుడు. ఇతడు దండెత్తి వచ్చిన ఆరబ్బులను ఓడించి, తరిమి కొట్టాడని తెలుస్తుంది. ఈ వంశానికి చెందిన 12 మంది పాలకుల పేర్లు లభ్యమయ్యాయి. అయితే వీరిలో దేవరాజు, వత్స రాజు, రెండవ నాగభట్టులు తమ రాజ్యాన్ని విస్తరింప చేసి ప్రతీహారులకు ఆనాటి చారిత్రిక గమనంలో ఒక ప్రత్యేక స్థానం కల్పించారు. ఈ వంశంలో అత్యంత ఘనుడు క్రీ.శ. 840–90 మధ్య పాలించిన మిహిర భోజుడు. ఈతడు విజేతయే కాక కవి, పండిత, కళా పోషకుడు. ఈతని కుమారుడు  
+188
+మహేంద్రపాలుడు కూడా తండ్రికి తగిన తనయుడై ప్రతీహార రాజ్య ప్రతిష్ఠను కాపాడాడు. కాని ఇతని అనంతర పాలకులు బలహీనులు, అసమర్థులు కావటం, క్రీ.శ.961లో అన్విల్ హరలో చౌళుక్యులు రాజ్య స్థాపన చేయటంతో వీరి రాజకీయ ప్రాబల్యం తగ్గిపోగా, మహ్మద్ ఘజనీ క్రీ.శ.1000-1018 మధ్య కాలంలో దండెత్తి వచ్చి, జయించటంతో వీరి ప్రాభవం మసిబారింది. తిరిగి కనౌజ్ ను ఆక్రమించినా, వీరు కోలుకోలేని దెబ్బతిన్నారు. క్రీ.శ 1090లో మరో రాజపుత్ర వంశమైన రాథోర్లు కనౌజ్ ను ఆక్రమించటంతో, వీరు చరిత్ర కాలగర్భంలో కలిసిపోయారు. కనౌజ్ రాజధానిగా పాలించిన రాథోర్ వంశంలో మొదటివాడు చంద్ర దేవుడు. ఇతని మనుమడు గోవింద చంద్రుడు నలభై సంవత్సరాలు పాలించి, కనౌజ్ ప్రతిష్ఠను పెంచేందుకు తీవ్ర కృషి చేశాడు. ఈ వంశంలో చివరివాడే జయ చంద్రుడు. ఇతడు ప్రథ్వీరాజ్ చౌహాన్ ప్రత్యర్థి. వీరి మధ్య నున్న శత్రుత్వం మహ్మద్ ఘోరీకి వరప్రసాదమైంది. జయచంద్ర, పృథ్వీరాజ్ లు నిర్వహించిన పాత్ర ప్రతి భారతీయునికి సుపరిచితమే.
+అజ్మీర్, ఢిల్లీ నుండి పాలించిన చౌహానులు
+ప్రతీహార రాజ్య పతనానంతరం చౌహానులు అజ్మీర్ లో స్వతంత్ర రాజ్యాన్ని స్థాపించారు. వీరికే చహమానులన్న మరో పేరుంది. ఈ వంశ స్థాపకుడైన విశాల దేవుడు క్రీ.శ.1158-1164 మధ్య కాలంలో పాలించి, ఆనందపాలుడనే తోమార పాలకుణ్ణి ఓడించి, ఢిల్లీని ఆక్రమించి తన రాజధానిని ఢిల్లీకి మార్చాడు. చౌహాన్ పాలకులలో అగ్రగణ్యుడు ప్రథ్వీరాజ్ చౌహాన్. ఈతడు గొప్ప వీరుడైన విజేత. ఇతని విజయాలను కీర్తిస్తూ, ఇతని ఖ్యాతిని శాశ్వతం చేస్తూ, ఇతని ఆస్థాన కవి చాంద్ బార్ధాయ్ పృథ్వీరాజ్ రాసో అనే కావ్యం రచించాడు. ఇతడు మొదటి తరైన్ యుద్ధంలో క్రీ.శ.1191లో మహ్మద్ ఘోరీని ఓడించాడు. మరుసటి సంవత్సరమే రెండవ తరైన్ యుద్ధంలో 1192లో ఘోరీ చేతిలో ఓడిపోయినా, చరిత్రలో అజరామరమైన స్థానం సంపాదించాడు.
+సోలంకీలు లేక చాళుక్యులు క్రీ.శ. 974 నుండి క్రీ.శ. 13వ శతాబ్దం వరకు పాలించారు. వీరు ప్రతీహారుల సామంతులు. జైనమును ఆదరించి పోషించారు. వీరు సమకాలీన చౌహానులతోనూ, పరమారులతోనూ నిరంతరం ఘర్షణ పడ్డారు. ఫలితంగా సోలంకీలు, చౌహానులు, పరమారులు తమ శక్తియుక్తులను ఈ యుద్ధాలలో వెచ్చించి, బలహీనులయి పోయారు. వీరందరు తమ ప్రతిష్ఠను స్థానిక పాలక స్థాయికి దిగజార్చుకొన్నారు. 
+ 
+189
+చందేలులు:
+చందేలులు కూడా ప్రతీహారుల సామంతులే. బుందేల్ ఖండ్ లేక జాజకభుక్తి పాలకులుగా ప్రసిద్ధిపొందిన చందేలులలో ఘనుడు క్రీ.శ.954-1002 మధ్య కాలంలో పాలించిన ధంగరాజు. ఇతని తండ్రియైన యశోవర్మ కలింజర్ కోటను జయించి వీరి రాజ్యాన్ని ఉత్తరాన యమున వరకు, దక్షిణాన నర్మద వరకు విస్తరింపచేశాడు. ఈ వంశంలో ప్రసిద్ధుడైన విద్యాధరుడు క్రీ.శ. 1017-1029 మధ్య కాలంలో వీరి రాజ్యాన్ని మరింతగా బలపరచి, విస్తరింప చేసాడు. ఇతని పాలనా కాలంలోనే మహ్మద్ ఘజని దండెత్తి వచ్చాడు కాని వీరు రాజ్యాన్ని కోల్పోయినట్లు కన్పించదు. చందేలులు క్రీ.శ.12వ శతాబ్దం అంతం వరకు పాలించారు. ఈ వంశంలో చివరి పాలకుడైన పర్మల్ లేక పరమార్థిదేవుని క్రీ.శ. 1203లో కుతుబ్ ఉద్దీన్ ఐబక్ ఓడించాడు. చందేల రాజ్యం క్రీ.శ. 1310 వరకు నామ మాత్రపు రాజ్యంగా ఆరిపోయే ముందున్నదీపంలాగా వెలిగి ఢిల్లీ సుల్తానుల రాజ్యంలో అంతర్భాగమైంది. చందేలులకు దక్షిణపు పొరుగున ఉన్న చేది, కాలచూరీలతో వంశ, రాజకీయ సంబంధాలున్నాయి. చేది రాజ్య భూభాగంలో ప్రాచీన దాహల-దక్షిణ కోసల భాగాలున్నాయి. దాహలకు రాజధాని త్రిపురి లేక తెవార్ కాగా, దక్షిణ కోసలకు బిలాస్ పూర్ లేక రత్నపూర్ రాజధాని. చందేలులకు, కాలచూరీలకు మధ్య నిరంతర ఘర్షణ జరుగుతుండేది. ఫలితంగా ఈ రెండు రాజ వంశాలు తమ ప్రాబల్యం కోల్పోయి చరిత్రలో కలసిపోయాయి. హెర్మన్ కుల్కే, డైట్ మర్ రోథర్ మండ్ లు తొలిమధ్య యుగ ఉత్తర భారతదేశమంటే రాజపుత్ర ఆధిపత్యం అన్నారు.
+ఈ కాలంలో తూర్పు భారతదేశంలో రాజకీయంగా పాల, సేన వంశాలు ఒకదాని తరువాత ఒకటి ప్రాధాన్యాన్ని సంతరించుకున్నాయి. హర్షవర్ధనుని మరణానంతరం బెంగాలులో అరాచకం, గందరగోళం చోటు చేసుకున్నాయి. ఈ అరాచకం నుండి తమను తాము రక్షించుకొనుటకు ప్రజలు పాలకుడిని ఎన్నుకొన్నారు. ఈ కాలంలో మిగిలిన ప్రాంతాలలో వంశపారంపర్య రాజరికం అమలులో ఉండగా, పాలకుడిని ఎన్నుకోవటం అనే ప్రక్రియ ఇక్కడ కన్పిస్తుంది. పాల వంశ స్థాపకుడు గోపాలుడు. ఇతడు క్రీ.శ.765-770 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. ఇతని అనంతర పాలకుడు ధర్మపాలుడు, అతని కుమారుడు దేవపాలుడు, సమర్థులైన పాలకులుగా పేరు పొందారు. వీరి అనంతర పాలకులు బలహీనులై పాల వంశ క్షీణతకు బీజం వేసారు. 11వ శతాబ్దంలో సేన పాలన ఆరంభమైంది. 
+ 
+190
+సేన వంశ స్థాపకుడైన విజయసేనుడు పాల వంశ సామంత ప్రభువు. పాల వంశంలో చివరి వాడిని అంతం చేసి, స్వతంత్ర సేన పాలనను ఆరంభించాడు. ఇతని అనంతర పాలకులైన వల్లాల సేన, లక్ష్మణ సేనులు బెంగాల్ లో శాంతి, భద్రతలను పునరుద్ధరించి తమ సేనలను బీహార్, అస్సామ్, ఒరిస్సాలపై పంపారు. 12వ శతాబ్దం అంతంలో వీరి సామంతులు విజృంభించి స్వతంత్ర పాలనకు ప్రయత్నాలు కొనసాగిస్తుండగా, భక్తియార్ ఖిల్జీ అనే మహమ్మదీయ సేనాని, వీరి రాజధాని నాడియాను ఆక్రమించి, సేన వంశానికి చెందిన లక్ష్మణ సేనుని తరిమివేసి, బెంగాల్ లో ఖిల్జీ పాలన ప్రవేశ పెట్టాడు.
+ఈ కాలంలో మౌర్య, గుప్త, పుష్యభూతి వంశాలు పాలించిన పెద్ద రాజ్యాల సరిహద్దులలో అనేక చిన్న చిన్న కొత్త స్వతంత్ర రాజ్యాలు తలెత్తాయి. అటువంటి వాటిలో పశ్చిమ భారతదేశంలోని చాళుక్య, వాఫేుల రాజ్యాలు, అరబ్బులు, ఇతర పాలకుల పాలనలో ఏర్పడిన చిన్న రాజ్యాలు, ఇంకా చిన్నవైన ఇతర రాజ్యాలు, ఈశాన్య భూభాగంలో అస్సామ్ లోని కామరూప, ద్వీపకల్పపు తూర్పు భాగంలో ఒరిస్సాలోని ఉత్కళ, కళింగలు, రాజస్థాన్, పశ్చిమ గంగా మైదానం, మధ్య భారతంలో రాజపుత్రులు పరిపాలించిన రాజ్యాలు చోటు చేసుకొన్నాయి. అరబ్బులు 9వ శతాబ్దంలో సింధు ప్రాంతంలోని ముల్తాన్, మకసురా పాలకులు. వీరు స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని, తమ ప్రాబల్యం పెంచుకొన్న విధానాన్ని చాచ్ నామా వివరిస్తుంది. అరబ్బులు ముస్లిమేతరులను తమ కార్య కలాపాల్లోకి కలుపుకొన్నారు. అక్కడ ఎంతో కాలంనుంచి ఉంటున్న శ్రమణక, బౌద్ధ ఆచారాలు, వ్యవస్థలు కొనసాగించబడినాయి మన్ సురా, ముల్తాన్ లు ఇస్లామియా, షియా శాఖలకు కేంద్రాలయినాయి. 8వ శతాబ్దంలోనే కొత్తగా కొండ రాజ్యాలలో చంపక (చుజివాన్), దుర్గర (జమ్ము), కులుట (కులు), కుమాన్, గర్వాల్ రాజ్యాలు తలెత్తాయి. 8వ శతాబ్దంలోనే కాశ్మీర్ ప్రాముఖ్యం పొంది, మెల్లిగా రాజ్య విస్తరణ విధానం ద్వారా వాయవ్య ప్రాంతంలోని భాగమైన పంజాబ్ కాశ్మీర్ అధీనంలోకి వచ్చింది. కాశ్మీరం 8వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 11వ శతాబ్దం వరకు సంపన్న దేశంగా విలసిల్లింది. షాహియా వంశానికి చెందిన తురుష్కులు 9వ శతాబ్దపు తొలి భాగంలో కాబూల్ లోయను, గాంధారను పాలించారు. ఈ రాజ్యాన్ని ఒక బ్రాహ్మణమంత్రి దౌర్జన్యంగా ఆక్రమించి హిందూ షాహియా వంశ పాలన స్థాపించడం గమనించదగిన అంశం. హిమాలయ పర్వత ప్రాంతంలో నేపాల్ స్వతంత్ర రాజ్యంగా అవతరించింది. ద్వీప కల్పానికి చివరనున్న ఒరిస్సాలో 8వ శతాబ్దంలో శైలోద్భవ వంశం ఆవిర్భవించింది. వీరు పుళిందులు అనే తెగకు చెందిన వారై,  
+191
+సమాజం అంచులలో నివసించారు. ఈ పాలకుడొకడు అశ్వమేధయాగం చేసినట్లు ప్రకటించుకోవడంతో వీరు కుల సమాజపు దొంతరలోకి చేర్చుకోబడ్డారని భావించవచ్చు.
+ఈ తొలి మధ్య యుగంలోనే అరేబియా భూభాగంలో ఆవిర్భవించిన నూతన మతమైన ఇస్లాం, ఒక రాజకీయ శక్తిగా క్రీ.శ.8వ శతాబ్దంలో భారత దేశంలోకి అడుగుపెట్టింది. ఇస్లాం మతానికి జన్మస్థలం అరేబియా. ఇస్లాం మత స్థాపకుడు మహ్మద్ ప్రవక్త మహ్మద్ అరేబియాలోని మక్కాలో క్రీ.శ. 570లో జన్మించి క్రీ.శ.632లో స్వర్గస్తుడయ్యాడు. యస్.అబీద్ హుస్సేన్ మాటల్లో కొత్త మతంగా మహ్మద్ ప్రవక్త ప్రవచించిన ఇస్లాం కొత్త మతంకాదు. ఇస్లాం మత సిద్ధాంతాలకు ఆధార గ్రంథం పవిత్ర ఖురాన్., అల్లా తప్ప మరో భగవంతుడు లేడని, మహ్మద్ అల్లా ప్రవక్త అని ఖురాన్ తెలుపుతుంది. క్రీ.శ. 8వ శతాబ్దంలో ఇస్లాం మతస్థులైన అరబ్బుల దండయాత్రతో మొదలైన ఘజని, ఘోరీ దండయాత్రలు 11, 12వ శతాబ్దాలలో భారత దేశ చారిత్రిక సామాజిక గమనంపై ఎంతో ప్రభావం చూపినాయి.
+సింధు ప్రాంతంపై అరబ్బుల దండయాత్ర
+క్రీ.శ. 711లో అల్. వలీద్ ఖలీఫాగా ఉన్న కాలంలో అరబ్బులు జిబ్రాల్టర్ ను ఆక్రమించి, స్పెయిన్ ను జయించుటకు ప్రయత్నాలు ఆరంభించి, మధ్య ఆసియాలోని బుచారా ఇస్లామిక్ విజేతలకు లొంగిపోయిన తరువాత కొద్ది కాలానికి భారత దేశంలోని సింధు రాష్ట్రంపై దండెత్తారు. ఒక చిన్న అప్రాధాన్య సంఘటన ఈ దండయాత్రకు కారణమైంది. సింధు రాష్ట్రాన్ని రాజా దహీర్ పాలిస్తున్న కాలంలో, సింధు రాష్ట్రంలోని దేవాల్ రేవు పట్టణంలో అరబ్బు యాత్రికులతో, విలువైన బహుమతులతో ఖలీఫాకు పంపబడుతున్న ఓడను పట్టుకొని నిలిపివేశారు. అరబ్బులు రాజాదహీర్ ను ఈ చర్య విరమించమని కోరారు. కాని దహీర్ అంగీకరింపక, దేవార్ ఒక స్వతంత్ర రాష్ట్రమని సమాధానం ఇచ్చాడు. ఈ సమాధానం నచ్చని అరబ్బులు, ఇరాన్ గవర్నరు హజాజ్ ప్రత్యేకంగా జోక్యం చేసుకోవటంతో దాహీర్ కు బుద్ధి చెప్పేందుకు ఒక దండయాత్ర జరిపారు. ఈ దండయాత్రకు హజాజ్ అతి సన్నిహిత బంధువైన 17 సంవత్సరాల వయసుగల మహ్మద్ బిన్ కాశీంను నాయకుడిగా నియమించారు. మహ్మద్ బీన్ కాశీం జరిపిన దండయాత్రలో రాజాదహీర్ మరణించాడు, కాశీం ముల్తాన్ పై దండెత్తి ఆక్రమించాడు. క్రీ.శ. 712 నాటికి మహ్మద్ బీన్ కాశిం సింధు రాష్ట్రాన్ని ఆక్రమించాడు కానీ ఈ విజయం బహు తాత్కాలికం అయింది. కారణం కనౌజ్ ను పాలిస్తున్న ఘూర్జర ప్రతిహారులు తీవ్రంగా ప్రతిఘటించారు. ఈ అరబ్ దండయాత్రకు ఖలీఫా  
+192
+మద్దతునిచ్చాడు. కొత్త ఖలీఫా మహ్మద్ బీన్ కాశీంను వధించమని ఆజ్ఞ ఇచ్చాడు. అయినా దండయాత్రలు ఆగలేదు. క్రీ.శ. 725లో అరబ్బులు మళ్లీ కథియవార్, గుజరాత్ లపై దండెత్తి వచ్చారు. అయితే పశ్చిమ భారతంలో అరబ్బుల దండయాత్రను చాళుక్యులు, రాష్ట్ర కూటులు ఎదుర్కొని నిలుపు చేసారు. ఘూర్జర ప్రతీహారులు పెద్ద సైన్యంతో అరబ్బుల దండయాత్రను నిలుపు చేయుటకు సిద్ధంగా ఉన్నారని క్రీ.శ.918లో మన దేశానికి వచ్చిన మహ్మదీయ యాత్రికుడు మసూది తెలిపాడు. మరొక మహ్మదీయ యాత్రికుడు సులేమాన్ ఆనాడు రాష్ట్రకూటులు ప్రపంచంలో అత్యంత బల సంపన్నులైన నలుగురు పాలకులలో ఒకరు అని కితాబు ఇచ్చాడు. క్రీ.శ.861 తరువాత సింధు, పంజాబ్ రాష్ట్రాలు స్వతంత్రంగా పాలన మొదలు పెట్టాయి. అరబ్ వర్తకులు భారత దేశంలో వివిధ ప్రాంతాల్లో స్థిరనివాస మేర్పరచుకొని సింధు నుండి గుజరాత్ కథియవార్ వరకున్న తీర ప్రాంతాలలో నివసించారు. ఫలితంగా అరబ్బులకు, హిందువులకు మధ్య సామరస్యంతో కూడిన స్నేహ సంబంధాలు రూపు దిదుకున్నాయి.
+ఒక శతాబ్దంపాటు సింధు పరిసర ప్రాంతాలు కాలిఫేట్ ప్రాబల్యంలో ఉన్నాయి. అరబ్బులు స్థిరనివాసులై భూములను సంపాదించారు. అరబ్ పాలకులు హిందువులపై జిజియాపన్ను విధించి వసూలు చేశారు. అరబ్బులు స్వదేశీయులకు ఉద్యోగ అవకాశాలు కల్పించారు, రాష్ట్రకూటుల పోషణలో వర్తక వ్యాపారాలు కొనసాగించారు, పన్నులు వసూలు చేసారు. అరబ్బులు మత మౌఢ్యం మంచి చేయదని గుర్తించారుగాని చారిత్రిక ఆధారాలు మత మౌఢ్యం, హింసాత్మక చర్యలు చేపట్టారంటాయి. ఒక శతాబ్ద కాలంలో అరబ్బుల ఆక్రమణ గుర్తులు ఏమాత్రం మిగలలేదు. అరబ్బుల వైఫల్యానికి ముఖ్య కారణం వారి తెగలలో ఐక్యత లోపించటమే. రాజకీయంగా అరబ్ దండయాత్ర శాశ్వతమైన ముద్ర వేయలేదు. అయితే ఇస్లాం బోధించిన భగవంతుడొక్కడే అన్నది భారతీయులకు ముందే తెలుసన్న విషయం అరబ్బులు గ్రహించారు. భారతీయ వృత్తిపని వారల నైపుణ్యం వారిని ఎంతగానో ప్రభావితం చేసింది. వారు భారతీయులనుండి నేర్చుకున్న రసాయన శాస్త్రం, వైద్య విజ్ఞానం, ఖగోళ శాస్త్రం, గణిత శాస్త్రం, తత్త్వ శాస్ర్తాలను తమ స్వంత జ్ఞాన సంపదలా యురోపియన్లకు పరిచయం చేసారు. దురదృష్టవశాత్తు భారతీయులకు అరబ్బులకు మధ్య ఉన్న ఆర్థిక, సాంస్కృతిక శాస్త్రీయ రంగాల సంబంధాల గురించి పరిమితంగానే తెలుస్తుంది అని సతీష్ చంద్ర వ్యాఖ్యానించారు. అరబ్బులు భారత భూభాగ నియంత్రణ కన్నా వ్యాపార రహదారులపై ఆధిపత్యానికి ప్రధాన్యమిచ్చారని వారు అనంతర కాలంలో చేసిన ఏర్పాట్లను బట్టి  
+193
+ఊహించవచ్చునన్న రొమిలా థాపర్ అభిప్రాయం సరియైనదిగా కనిపిస్తుంది. అరబ్బుల దండయాత్రలను నిరోధించిన భారతీయ పాలకులు వారిని శాశ్వతంగా నిరోధించేందుకు తగిన చర్యలు చేపట్టకపోవటం ఆనాటి భారతీయుల లోపంగా గుర్తించాలి.
+తురుష్కుల రాక
+సింధు ప్రాంతంలోకి అరబ్బులు చొచ్చుకువచ్చి ఒక శతాబ్ద ప్రాబల్యానంతరం వైఫల్యం చెందినా, రెండు శతాబ్దాల అనంతరం మళ్లీ భారత దేశంపై దండయాత్రలు మొదలు పెట్టిన వారు తురుష్కులు. అబ్బాసిడ్ అధికార పతనానంతరం, సమనీడ్ వంశం క్రీ.శ. 874-999 మధ్య కాలంలో పాలించింది. తురుష్క గణ అధిపతులలో ఒక్కడైన అలప్తజిన్ ఘజనీ లేక ఘజనాను ఆక్రమించి, స్వతంత్ర రాజ్యాన్ని క్రీ.శ. 962లో స్థాపించాడు. ఘజని పట్టణం ఆప్గనిస్తాన్ లో వుంది. అలప్తజిన్ క్రీ.శ.962 నుండి 969 వరకు పాలించాడు. అలప్తజిన్ అల్లుడైన సబక్తజిన్ క్రీ.శ. 977-997 మధ్య కాలంలో అధికారం చేపట్టాడు. సబక్తజిన్ లాంఘాన్ అనేచోట పంజాబ్ లోని లాహెూర్ పాలకుడైన జైపాల్ ను ఓడించాడు. సబక్తజిన్ కు జయపాలుడు ఎంతో సంపదను కప్పంగా చెల్లించి, కాబూల్ పరిసర ప్రాంతాన్ని అప్పగించాడు. సబక్తజిన్ అనంతరం అతని పెద్ద కుమారుడు మహ్మద్, మహ్మద్ ఘజనీ అన్నపేరుతో చరిత్రలో ప్రసిద్ధికెక్కి క్రీ.శ.997-1030 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. మహ్మద్ ఘజనీ రాజ్యాధికారం కొరకు సోదరునితో ఘర్షణపడ్డాడు. 30వ సంవత్సరంలో అతడు రాజ్యాధిపతి అయ్యాడు. మహ్మద్ తండ్రి అడగుజాడలలో నడచి తన రాజ్యపు సరిహద్దులను ఆక్సస్ నది వరకు విస్తరించాడు. సమనీడ్ సామ్రాజ్య పతనానంతరం అధికారం చేపట్టిన క్వరకానీడ్స్ కు, ఘజనీలకు ఆక్సస్ నది సరిహద్దయింది. ఖలీఫా మహ్మద్ ఘజినీని సుల్తాన్ గా గుర్తించి, యామిన్, ఉల్తాద్ లా అన్న బిరుదు ప్రదానం చేశాడు.
+మహ్మద్ ఘజనీ క్రీ.శ. 1030లో తాను మరణించేంతవరకు భారత దేశంపై దండయాత్రలు చేపట్టాడు. ఈ డండయాత్రల ప్రధాన లక్ష్యం భారత దేశ సంపదను కొల్లగొట్టి, దోచుకుపోయి ఆ సంపద సహాయంతో తన రాజ్యాన్ని బలపరచి, మధ్య ఆసియాపై దండయాత్రలు చేయుటయే. క్రీ.శ.1001-1027 మధ్యకాలంలో 17 పర్యాయాలు భారతదేశంపై దండెత్తి వచ్చి, పంజాబులో అతడు తన ఆధిపత్యాన్ని స్థాపించాడు. ఫలితంగా అతని రాజ్యం ఖురాసాన్, ఆఫ్ఘనిస్తాన్ లనుండి ఉత్తర భారతదేశం వరకు విస్తరించింది. ఇది ఆఫ్ఘనిస్తాన్ లోని మొదటి మహ్మదీయ  
+194
+సామ్రాజ్యమై, ఘజనీ రాజధానిగా వినుతికెక్కింది. దండయాత్రలలో కొల్లగొట్టుకువస్తున్న సంపద ఘజని కళ్ళను మూసివేయించింది, దురాశను పెంచింది. క్రీ.శ. 1017లో వైష్ణవ భక్తి కేంద్రమైన మధురమైన, క్రీ.శ. 1024లో గుజరాత్ లో సోమనాథ దేవాలయాన్ని ధ్వంసం చేసి, శివలింగాన్ని పగులగొట్టి, ఆలయ సంపదను కొల్లగొట్టాడు. సోమనాథ్ దండయాత్రకు కోపగించుకున్న జాట్ లు క్రీ.శ. 1027లో ఘజనీని ఎదుర్కొన్నారు. ఎడతెగని యుద్ధాలు, దండయాత్రలు ఫలితంగా అలసిపోయిన ఘజనీ జబ్బు పడి క్రీ.శ. 1030 మరణించాడు.
+మహ్మద్ ఘజనీ వ్యక్తిత్వం, లక్ష్యం గురించి చరిత్రకారులలో భిన్నమైన మూల్యాంకనములున్నాయి. మహ్మద్ ఘజని భారత దేశంలో రాజ్య స్థాపన చేయాలనుకోలేదు. అయితే ఎందుకు విగ్రహాలను ధ్వంసం చేసి, ఆలయాలను నాశనం చేశాడు అనేది వివాదాస్పదమైన అంశం. ఈతని చర్యలను మత మౌఢ్యంకన్నా సంపదపైనున్న దురాశ ఎక్కువగా ప్రభావితం చేసినట్లు చెప్పవచ్చు ఈతడు తన రాజ్యంలో సామాజిక, సాంస్కృతిక అభివృద్ధికి చేసిన సేవ గమనించదగినది. అనేకమంది కవులు, పండితులు, ఉన్ సూరి, ఫరూకి, అస్ జాది, పర్షియన్ కవి ఫిర్ దౌసిలను ఆదరించి, పోషించాడు. ఫిర్ దౌసి షానామా అన్న గ్రంథం రచించాడు, ఘజనీ విశ్వ విద్యాలయ నిర్మాత, పోషకుడు. ఈతని అనంతర పాలకులు సమర్థులు కాకపోవటంవల్ల, ఘజనీ రాజ్యం పతనమై క్రీ.శ. 1186లో లాహెూర్ ను ఘురీలులేక ఘోరీలు ఆక్రమించారు.
+ఘర్షణకు గురౌతున్న మహ్మదీయ-భారతీయ సంస్కృతుల మధ్య ఒక వారధి ఏర్పడుటకు ఈ దండయాత్రలు సహాయపడ్డాయి. ఘజనితోపాటుగా అల్ బెరూని భారతదేశం సందర్శించి తారిఖ్ -ఇ-హింద్ అన్న గ్రంథం రచించాడు. ఇక్కడినుండే చదరంగపు ఆట పర్షియాకు, అక్కడినుండి యూరోప్ కు తరలిపోయింది. అతడు వర్తకం, వ్యాపారం, భాషల అభివృద్ధికి, సంస్కృతుల వ్యాప్తికి దోహదం చేశాడు. సూఫీ బోధకులు కూడా ఘజనీతో భారతదేశానికి వచ్చి, ఉర్దూకు దగ్గరగానున్న భాషలో తమ బోధనలను గ్రంథస్తం చేసారు. నూతన వాస్తు నిర్మాణ శైలికి ఈ కాలం నాంది పల్కింది. ఘజనీ వంశస్థులు 150 సంవత్సరాలు పాలించారు. భారత దేశ సంపదను కొల్లగొట్టుటకు అనేక పర్యాయములు దండయాత్రలు చేసిన ఘజనీ మహ్మద్ హిందూ విగ్రహారాధనను ఇష్టపడకపోయినా, వాని పూజల నిమిత్తం నిర్మించిన ఆలయ నిర్మాణంలో వాస్తు నిర్మాణ కౌశలం ప్రదర్శించిన ఆ నాటి శిల్పుల కళా నైపుణ్యానికి  
+195
+ఆశ్చర్యపడి, మథురానగర ముట్టడి అనంతరం, ఆ నగర వైభవాన్ని పొగడుతూ, ఘజనీ నగర ప్రతినిధికి లేఖ రాసాడని ఫెరిస్టా పేర్కొన్నాడు. అంతేకాక సుల్తాన్ ఘజనీ మహ్మద్ బందీలుగా పట్టుకుపోయిన వారిలో ఎందరో శిల్పులు, వృత్తి నైపుణ్యంగలవారు ఉన్నారు అని మల్లంపల్లి రాసినది విశ్వసనీయమైనదే. మహ్మద్ ఘజనీని భారతీయులు అతని రాజకీయ, సైనిక విజయాలను దుశ్చర్యలవల్ల దోపిడీలవల్ల మాత్రమే గుర్తుంచుకుంటారు. ఘజనీ భారతదేశం వెలుపలనున్న సమకాలీనులచే కూడా మంచి పేరున్న వాడిగా గుర్తింపబడలేదు అన్న సతీష్ చందర్ మదింపుతో ముగించవచ్చు.
+ఒక శతాబ్ద కాలంపాటు, మళ్ళీ మహ్మద్ ఘోరి దండెత్తి వచ్చేంతవరకు భారతదేశంలో తాత్కాలిక శాంతి నెలకొంది. దురదృష్టవశాత్తు, భారతీయులు ఘజనీ దండయాత్రల నుండి ఉపయోగపడేటటువంటి పాఠాలు నేర్చుకున్నట్లు కన్పించదు. భారతీయులలో మళ్ళీ ఇటువంటి దండయాత్రలు జరుగకుండా ఎటువంటి దీర్ఘకాల వ్యూహం పన్నాలన్న ఆలోచన రాలేదు. వారిలో వారు కొట్లాడుకుంటూ, ఒకరినొకరు బలహీనపరచుకొన్నారు. ఈ నేపథ్యంలో క్రీ.శ. 13వ శతాబ్దంలో ఘజనీ కన్నాభిన్నమైన లక్ష్యంతో భారతదేశంలో రాజ్య స్థాపన చేయాలన్న ఆశయంలో మహ్మద్ ఘోరి. దండయాత్రలు మొదలుపెట్టాడు.
+ఘోరి దండయాత్రలు
+12వ శతాబ్దపు మధ్య భాగంనాటికి, మరో తురుష్కతెగకు చెంది, కొంతవరకు బౌద్ధాన్ని అభిమానించే అనాగరికులు అయిన ఘోరీలు వాయవ్య ఆఫ్ఘనిస్తాన్ లో ప్రముఖ స్థానం ఆక్రమించారు. వీరు ఘజనీ సామంతులై ఘజనీ బలహీనపడటంలో, ఘోరీసుల్తాన్ అల్లా ఉద్దీన్, ఘజనీపాలకుల అధికారాన్ని నాశనం చేసాడు. అప్పటికే ఘోరీలకు, క్వారిజిమ్ లకు మధ్య మధ్యఆసియాపై ఆధిపత్యం కొరకు ఘర్షణ జరుగుతూ ఉండుటచే, ఘోరీలు భారత దేశంపై తమ దృష్టిని మరల్చారు.
+క్రీ.శ. 1163లో ఘియాజుద్దీన్ మహ్మద్ ఘోరీ రాష్ట్ర పాలకుడై, తన సోదరుడైన షా బుద్దీన్ లేక మ్యుజుద్దిన్ మహ్మద్ ను ఘజనీ రాష్ట్రపాలకునిగా 1173-74 క్రీ.శ.లో నియమించాడు. ఈ షాబుద్దీనే, మహ్మద్ ఘోరీగా భారత దేశ చరిత్రలో వాసికెక్కి మహ్మదీయ పాలనకు భారతదేశంలో పునాది వేశాడు. క్రీ.శ. 1175లో తన దండయాత్రలు ఆరంభించి, క్రీ.శ. 1182 నాటికి సింధు, పంజాబ్ లను జయించి,  
+196
+క్రీ.శ.1191లో మొదటి తరైన్ యుద్ధంలో పృథ్వీరాజ్ చౌహాన్ చేతిలో ఓడిపోయి, మళ్ళీ మరుసటి సంవత్సరంలోనే రెండవ తరైన్ యుద్ధంలో పృథ్వీరాజ్ చౌహన్ ను ఓడించాడు. భారత దేశ చరిత్రగతిని మలుపు తిప్పిన ముఖ్య యుద్ధాల్లో ఇది కూడా ఒకటి. ఈ యుద్ద విజయానంతరం ఘోరీ అజ్మీర్ ను జయించి, వారి సామంతులైన హిందూ పాలకుల్ని ఓడించాడు. అక్కడి నుండి అతడు ఢిల్లీకి వెళ్ళాడు. క్రీ.శ. 1193లో కుతుబ్ ఉద్దీన్ ఐబక్ అనే ఘోరీ సేనాధిపతి ఢిల్లీని ఆక్రమించి, ఢిల్లీని రాజధానిగా చేసాడు. క్రీ.శ.1194లో ఇతడు జయచంద్రుడ్ని వారణాసిలో, కనౌజ్ లో ఓడించాడు. తనసోదరుడి మరణానంతరం మహ్మద్ ఘోరీ విశాల సామ్రాజ్యానికి అధిపతి అయ్యాడు. ఇతడు తన రాజ ప్రతినిధిగా ఐబక్ ను నియమించగా అతడు ఘోరీ ప్రాబల్యాన్ని అనేక రాజపుత్ర రాజ్యాలపైన, గుజరాత్ పైన పెంపుచేసాడు. భక్తియార్ ఖిల్జి అనే ఇతని సేనాని తూర్పు భారత దేశాన్ని ఘోరి ప్రాబల్యం క్రిందకు తీసుకువచ్చాడు. భక్తియార్ ఖిల్జీ బెంగాల్ పాలకుడైన లక్ష్మణసేనుని ఓడించడమే కాక, నలందా విశ్వ విద్యాలయాన్ని క్రీ.శ. 1202లో నాశనం చేసాడు. భక్తియార్ ఖిల్జీ సామంతుడే కాని స్వతంత్రంగా పాలించాడు. మహ్మద్ ఘోరీ క్రీ.శ. 1206లో చనిపోవటంతో, ఐబక్ స్వతంత్రం ప్రకటించుకొన్నాడు. అప్పటికే తూర్పు భారతదేశంలోని విశాల భూభాగం మహ్మదీయుల ఆధిపత్యం క్రిందికు వచ్చింది. అయినా రాజపుత్ర రాజ్యాలు ఇంకా కొంతవరకు బలంగానే వున్నాయి. మహ్మద్ ఘోరీ చూపిన మతపరమైన ఉదార దృక్పథంతోపాటుగా, అతని విశ్వాసపాత్రులైన ప్రభువులు మహ్మదీయ పాలన బలంగా పాతుకుపోవడానికి తగిన పునాది వేశారు. వీరి విజయానికి కారణాలు—మధ్య ఆసియా యుద్ధాల్లో పాల్గొని అనుభవం గడించినవారు ఇతని సైన్యంలో ఉండటం, వేగంగా పరుగెత్తగల బలమైన అశ్వములు, నూతన ఆయుధాలు, వీరి కార్యనిర్వహణా నైపుణ్యాలు మొదలయినవి. అరబ్ దండయాత్రలు మధ్యయుగ భారతదేశంలో ఒక నూతన మార్పుకు నాంది పలికాయి.
+గుప్త సామ్రాజ్య పతనానంతర కాలం నుండి ఢిల్లీ సుల్తానుల పాలన మధ్య కాలంలో భారత ఉపఖండంలోని ఉత్తర, దక్షిణ, తూర్పు, పశ్చిమ ప్రాంతాలలోని రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావ, స్వరూపాల గురించి గత నాలుగు దశాబ్దాలుగా చర్చలు, వాదోపవాదాలు జరుగుతున్నాయి. గుప్తుల అనంతర కాలాన్ని అంతకు ముందున్న చారిత్రిక దృశ్యంకన్నాభిన్నమైనదని ఒక వంద సంవత్సరాల క్రితమే చరిత్రకారులు గుర్తించి, ఈ కాలాన్ని వలసవాద చరిత్ర రచనా విధాన ప్రేరేపితులు చీకటి యుగంగా నిర్వచించారు. భారత ఉపఖండమంతా వంశపారంపర్య రాజరిక వ్యవస్థ,  
+197
+దానితోపాటుగా రాజ్యాన్ని పాలించేందుకు, నడిపించేందుకు అవసరమైన ఉద్యోగులు, ప్రభువులు వివిధ స్థాయిల్లో ఉండేవారని, వారందరిని నియంత్రించే అధికారం రాజదని, రాజు కూడా ధర్మ సూత్రాలకు అనుగుణంగా తన అధికార పరిధికి లోబడి పరిపాలించేవాడన్న భావం ఉంది. ఈ మధ్యకాలంలో లభ్యమైన విశ్వసనీయ లిఖిత పురావస్తు ఆధారాలను విదేశీయ ఆధారాలతో పోల్చి, ఆ పరిపాలనా వ్యవస్థను ఒక చట్రంతో కూడిన నమూనాగా చెప్పవచ్చునా అని పరిశీలించే ప్రయత్నాన్ని వృత్తిరీత్యా నిష్ణాతులైన చరిత్రకారులు చేపట్టారు. ఆవిధంగా సంప్రదాయ వంశపారంపర్య రాజరిక వ్యవస్థతో కూడిన ఉద్యోగస్వామ్య సహాయంతో పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు తమ తమ రాజ్య భూభాగాలను రాష్ట్రాలు, జిల్లాలు, మండలాలు లేక తాలూకాలు, గ్రామాలుగా పైనుంచి క్రిందకు విభజించి, రాజు ప్రత్యక్ష నియంత్రణలో ఉండేవని నమ్మిన వారుండగా, దీనికి భిన్నంగా రాజ్య వ్యవస్థా, స్వరూపాలను వివరించే సమాచారాన్ని ఆధారం చేసుకున్నప్పటికి, కొత్త ప్రశ్నలు వేసుకొని, సమాధానాలు వెతుకుతూ పై దానికి ప్రత్యామ్నాయంగా ఫ్యూడలిజమ్, ఏకీకృత నమూనాలను దేశం మొత్తానికి ప్రతిపాదించగా, దక్షిణ భారతానికి సంబంధించి ఖండిత రాజ్య వ్యవస్థ అమలులో ఉండేదని అమెరికన్ చరిత్రకారుడైన బర్టన్ స్టెయిన్ ప్రతిపాదించాడు. ఈ నమూనాల సాధ్యాసాధ్యాలపై ఇంకా పరిశోధనలు, చర్యలు, వాదోపవాదాలు జరుగుతూనే ఉన్నాయి, ఏకాభిప్రాయం లేదనే చెప్పవచ్చు. ఫ్యూడలిజమ్ నమూనాను సమర్థించేవారు అధిక సంఖ్యలోఉన్నా భారతదేశానికి సంబంధించి, దాని స్వభావం గురించి, దానిని పశ్చిమ దేశాలలో అమలులోనున్న ఫ్యూడలిజంతో పోల్చి ఒకటిగా భావించవచ్చునా అన్న విషయంపై ఏకాభిప్రాయం లేక మన దేశంలో అమలులో ఉన్నదానిని భారతీయ ఫ్యూడలిజం అని పేరు పెట్టారు. రెండింటి మధ్య అనేక అంశాలలో సామ్యమున్నా, పాలకునకు, సామంతునకు, రైతు కూలి (serf)కి మధ్య యూరోప్ లో వలె ఆర్థికపరమైన ఒప్పందం లేదు. రెండు నమూనాలలోను రైతు పండించిన అదనపు ఉత్పత్తిని బలవంతంగా లాక్కుని అనుభవించే బలవత్తరమైన నమూనాలున్నాయి. రైతులు, భూమిలో విపరీతమైన శ్రమపడి పంట పండించగా బలమైన సమూహాలు ఏ పనీ చేయక ఆ శ్రమను అనుభవించారు. ఫలితంగా రైతులు భూయజమానులపై అనేక విషయాల్లో ఆధారపడవలసి వచ్చింది. ఏది ఏమైనప్పటికి, ఈ విధాన ఫలితంగా మనిషికి, మనిషికి, రాజ్యానికి, సమాజానికి మధ్య నున్న సంబంధాలను - సామాజిక, రాజకీయ, సాంస్కృతిక మతపరమైన అంశాలను ఫ్యూడల్ భూసంబంధాలు గణనీయంగా ప్రభావితం చేశాయి. 
+ 
+198
+ఆనాటి రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావంలో ప్రధానమైన మార్పు ఒకటి స్పష్టంగా కొట్టవచ్చినట్లు కనపడుతుంది, కేంద్రీకృతమైన రాజ్యాధికారం లోపించటం. దీంతోపాటుగా పాలనా వికేంద్రీకరణ, వికేంద్రీకరించబడిన భూమి శిస్తు వసూలు విధానం చోటుచేసుకున్నాయి. లౌకిక ఉద్యోగులకు, ప్రభువులకు, సామంతులకు, జీతాలకు బదులుగా భూమిని ఇచ్చి, ఆ భూమినుండి వచ్చే పంటను అమ్మగా వచ్చే డబ్బును ఆ ఉద్యోగుల జీతభత్యాలకు వినియోగించారు. ఈ పద్ధతి ముఖ్యంగా ఉత్తర ప్రదేశ్, మధ్య భారతదేశం, రాజస్థాన్, మాళ్వా, గుజరాత్ లలో అమలులో ఉండేదని ఆనాటి సాహిత్యం, శాసనాలు తెలుపుతాయి. వ్యక్తులు ప్రదర్శించిన ధైర్య సాహసాలకు ముగ్ధులైన పాలకులు, అట్టివారికి భూమిని బహుమతి ఇచ్చి, ఓడిపోయిన సమకాలీన పాలకులను సామంతులుగా అంగీకరించి, కప్పం వసూలు చేశారు. అట్టివారిని సామంతులు, రణక లేక రౌతులు అని ఉత్తర భారత దేశంలోను, మహా మండలేశ్వర, మండలేశ్వర అని దక్కన్ లోను పిలిచారు. ఇట్టివారిలో కూడా దొంతరలున్నాయి. సామంతులకు ఉపసామంతులున్నారు. తొలినాటి భారత దేశంలో కన్నా ఈనాడు అనేక రాజ్యాలు, వంశాలు పాలనాధికారం చేపట్టాయి. రాజ్యాధికారం ఏదో ఒక ప్రత్యేక కులానికి, క్షత్రియలకు మాత్రమే పరిమితం కాదు. వ్యక్తులు రాజ్యాధికారం చేపట్టిన తరువాత తమ స్థాయిని క్షత్రియ స్థాయికి పెంచుకొనుటకు అనేక మార్గాలు-వంశానుక్రమ రచనలు, వీరులైన సూర్య, చంద్ర వంశాల వారితో బంధుత్వం కలుపుకోవటం, స్థాయిని పెంచే క్రతువులు, వ్రతాలు చేయడం వంటివాటిని అనుసరించారు. కనుకనే ఆనాడు క్షత్రియ కులానికి చెందినవారమని నొక్కి వక్కాణించడమే గాక, తాము రాజపుత్రులమని చెప్పుకోవటం ఎక్కువయింది. బహుశా రాజపుత్ర అనే స్థాయిని రాజరికం బాగా పాదుకోని చోట, కొత్తగా రాచరిక వ్యవస్థ స్థాపన జరుగుచున్న చోట ప్రజలను భయపెట్టి ఏకం చేయుటకు వాడి వుండొచ్చును. ఆవిధంగా రాజ్య వ్యవస్థను బలపరచే సంస్కృత సంస్కృతీ పద్ధతులు వ్యవస్థీకరించటం ఎక్కువగా ఈ కాలంలో జరిగింది. ఈ ఫ్యూడల్ భావజాలాన్ని అంగీకరించని ఏకీకృతవాదులు తమ వాదనలను ఈ క్రింది విధంగా వివరించారు: ఈ కాలంలో రాజ్యాల అవతరణ ఇంతకు ముందు జరిగిన దానికన్న వేరు విధంగా జరిగి భిన్నమైన ఆర్థిక, సామాజిక వ్యవస్థను రూపొందించింది. ఈ ప్రక్రియను ఆనేక విధాలుగా చూడవచ్చు. కొత్త పేర్లతో భూభాగాలు ఏర్పడగా, పరిపాలిస్తున్న తెగల పేర్లతో కాక ఆ భూభాగాల పేర్లను తమ వంశాలకు జోడించి పిలవసాగారు. నూతనంగా రూపొందుతూ పరస్పరం రాజకీయంగా ఆధారపడిన రాజ్యాలకు, తెగలకు మధ్య  
+199
+సంబంధాలు పెరిగాయి. ఈ ప్రక్రియలో చిన్న రాజ్యాలు స్థానిక వనరులపై ఆధారపడిన అధికార కేంద్రాలుగా అవతరించాయని ఏకీకృత రాజ్య ప్రతిపాదకులన్నారు. రొమిలాథాపర్ ఏకీకృత విధానం కొంతవరకు రాజపుత్ర విభాగపు సృష్టికి సంబంధించినంతవరకు సరిపోతుంది కాని దానిని ఇంకా ఈ కాలపు చరిత్రకు అన్వయించాల్సి వుందన్నారు. ఈ కాలంలో రాజ్యాన్ని ఒక రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థగా భావించి, అక్కడున్న శక్తిని, అధికారాన్ని వనరులను రాజ్యంతో గారిని రాజ ప్రతినిధులతోగాని అనుసంధాన ప్రక్రియ ద్వారా పంపిణీ చేయటం రాజ్యపు ముఖ్య లక్షణమైందని రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయపడ్డారు. అలాగే రాజు దైవాంశ సంభూతుడని పదే పదే చెప్పటం రాజరిక వ్యవస్థలో పెరుగుతున్న బలహీనతను కప్పిపుచ్చుకొనే ప్రయత్నంలా కనిపిస్తుంది. దీనికి కారణం దానగ్రహీత, సామంత పాలకుడు, ఆలయాలు వివిధ అధికార కేంద్రాలుగా సమాంతరంగా పెరగటం, ఆ కేంద్రాలలో సమన్వయం తప్పనిసరి అని పాలక వంశాలు గ్రహించటం మరో కారణం. అదేవిధంగా క్షత్రియ అంతస్తును గురించి తరచూ ప్రస్తావించటం వల్ల అసమానతలకు అంతర్లీనంగా కులమే కారణమని అర్థమవుతుంది. వివిధ స్థాయులలోని వ్యక్తుల చలనాభిలాషను గుర్తించి, అందుకుతగిన వాతావరణాన్ని సృష్టించటం కొరకే రాజ్యం రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థగా రూపు తీసుకున్నదని చెప్పవచ్చు. రాజ్యం రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థగా మారటానికి కారణం, ఈ కాలంలో బలహీనమైన కేంద్ర ప్రభుత్వం ఉండి, రాజుకు బలప్రయోగంతో కూడిన అధికారం లోపించటంతో రాజ్యాధికారం లాంఛనప్రాయమైంది.
+భారత ఉపఖండం రాజకీయంగా అనేక చిన్న చిన్న రాజ్య భూభాగాలుగా చీలిపోయి, ప్రతి భూభాగంలోను అనేక స్వతంత్ర రాజ్యాలుండి, అవన్నీ ఒకదానితో నొకటి పరస్పర కలహించుకుంటూ ఉండేవి. ఆరోజుల్లో తెగఅభిమానం దురభిమానంగా మారి తన ప్రక్క రాజ్యం మరో రాజ్యం చేతిలో కాని, విదేశీయుల చేతిలో నాశనమైతే రాక్షసానందం అనుభవించే దుస్థితి ఉండేది. నిరంతర శత్రుత్వం, తెగ దురభిమానాలు ఈ రాజ్యాలను ఎన్నడూ కలసిపోకుండా చేశాయి. చివరకు వారి ఉనికే ప్రశ్నార్థకమైనప్పటికీ ఈ పరిస్థితిలో మార్పు లేదు. జాతి, కుల వ్యత్యాసాలు ఘనీభవించి సామాజిక అనైక్యత పెరిగి పండితులైన బ్రాహ్మణులకు, మిగిలిన కులాలకు మధ్య పూడ్చలేని అగాధం ఏర్పడిందన్న భావాన్ని ఈనాటి చరిత్రకారులు పూర్తిగా ఆమోదించటంలేదు. సమాజం నిరంతరం మారుతూ ఉంటుంది. అదేవిధంగా ఆనాటి సమాజం కూడా నిరంతర మార్పులకు లోనైంది. ఫలితంగా వృత్తులలో మార్పులు  
+200
+వచ్చాయి. మారుతున్న సామాజిక పరిణామాలు సామాజిక ఊర్ధ్వ చలనానికి సహాయపడ్డాయి. సామాజిక చలనం క్రిందనుండి పైకి సాధారణమైంది. కులాల మధ్య స్వేచ్ఛగా సంపర్కం పెరగటం వల్ల అనేక నూతన ఉపకులాలు ఆవిర్భవించాయి. అంతర్లీనంగా ఏ కులానికాకులం, తన ప్రాధాన్యాన్ని పెంచుకోవాలని, కాపాడు కోవాలని ప్రయత్నాలు చేసింది. ఆ ప్రయత్నాలు తీవ్ర ఘర్షణకు, హింసకు దారితీయలేదు. ఆవిధంగా ఆనాటి సమాజంలో కొత్త క్షత్రియ కులాలు తలెత్తాయి. రాజకీయాధికారం సాధించిన ఏ కులానికైనా, ఏ జాతికైనా క్షత్రియ అంతస్తు పొందేందుకు తలుపులు తెరవబడ్డాయి. ఆవిధంగా సామంతులుగా గుర్తించబడిన దాన గ్రహీతలు, కొత్తగా కుల సమాజంలోకి చేర్చుకోబడ్డ ఆటవిక తెగలు క్షత్రియ స్థాయిని పొందాయి. అట్టివారు ఒక కులీన సమూహంగా రూపొందారు.
+పశుపోషకులు, అటవీ వాసులు, రైతు కులాలుగా కుల సమాజంలోకి చేర్చుకోబడటంలో శూద్ర కులాల సంఖ్య పెరిగింది. దక్షిణాదిన సత్, అసత్ శూద్ర తెగలు, ఎడమ, కుడి తెగలు తలెత్తాయి. అంటరానివారికి తప్ప మిగిలిన శూద్ర జాతులందరికీ ఆనాడు కీలకపాత్ర నిర్వహిస్తున్న ఆలయ నిర్వహణలో వివిధ రకాలుగా భాగస్వామ్యం కల్పించి వారి అసంతృప్తిని తగ్గించే ప్రయత్నం చేశారు. ఆనాటి సమాజంపైన అగ్రకుల నమూనా ముద్ర స్పష్టంగా కనపడుతుంది. పురుష స్వామ్య సంప్రదాయాలకు అనుగుణంగా ఉన్నత కులాల స్ర్తీలు జీవించగా, మిగిలిన స్ర్తీలు తమ జాతి సంప్రదాయాన్ని ఆచరించారు.
+ఆనాడు రెండు రకాలైన ధర్మశాస్త్రాలు - దయాభాగ, మితాక్షరిలు ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. దయా భాగ తూర్పు దేశంలోను, మితాక్షరి మిగతా ప్రాంతాల్లోను అమలులో వుంది.
+ఆనాటి భారత ఉపఖండ ఆర్థిక వ్యవస్థ పై భూదాన ప్రక్రియ ఎంతో ప్రభావం చూపింది. రాజులు, ప్రభువులు, ప్రభుత్వోద్యోగులు, లౌకిక, మత శక్తులకు చేసిన భూదానాల ఫలితంగా నూతనంగా సంపన్న భూస్వామ్య సమూహం తలెత్తింది. ఆనాడు ఈ సంపన్న భూస్వాముల అధికారాన్ని ప్రత్యేక హక్కులను వారికున్న భూవిస్తీర్ణం నిర్ణయించింది. మతపరంగా దానగ్రహీతలైనవారు శాశ్వతంగా భూమిని సాగు చేయు హక్కు కలిగియుండి, రాజ్యానికి చెల్లించవలసిన అనేక పన్నుల, సుంకమునుండి రాయితీలు పొందారు. లౌకికంగా లాభం పొందినవారు తమ విధులను ఎటువంటి లోపాలు లేకుండా నిర్వర్తించినంతకాలం, కప్పమును క్రమం తప్పకుండా  
+201
+కట్టినంతకాలం దానిని అనుభవించారు. అటువంటివారు ప్రభుత్వానికి, వ్యవసాయ దారునికి మధ్య, మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించారు. ఈ ప్రక్రియలో అధిక లాభం పొందినవారు సామంత ప్రభువులుగా కన్పిస్తారు. ఫ్యూడలిజం సమర్ధించేవారు ఈ విధమైన పన్నురాయితీలవల్ల ప్రభుత్వం ఆదాయం తగ్గిపోయి నష్టపోయిందన్నారు. అంతేకాక దాన గ్రహీతలు సంపన్నులుగా ఎదిగారన్నారు. ప్రభుత్వ ఆదాయాన్ని రైతులనుండే కాక, వృత్తి పనివారల వద్దనుండి వసూలు చేయు పన్నుల ద్వారా పూరించారన్న వాదం ఉంది. ఈ విధంగా ఆనాడు సామాన్యులపై పన్ను భారం ఎక్కువగా ఉండేదని, ఫ్యూడల్ ప్రభువులు సంపన్నులై రాజకీయ వ్యవస్థలో కీలకపాత్ర నిర్వహించే దశకు చేరుకోవటంతో పాలకులు సామంత ప్రభువుల దయా దాక్షిణ్యాలపై ఆధారపడ్డారు.
+ఫ్యూడల్ ప్రభువులు ఎక్కువ భూభాగం వ్యవసాయం క్రిందకు తీసుకు వస్తామని చెప్పి, తమ సరిహద్దులను పెంచుకున్నారు. ఎవరికీ చెందని భూములను వారు బలవంతంగా ఆక్రమించారు. అటువంటి భూమి దొరకనప్పుడు అప్పుడప్పుడు బలవంతులైన మధ్యవర్తులు సామాన్య రైతుల భూములను ఆక్రమించారన్నది ఫ్యూడలిజం వాదం సమర్థకుల వాదన.
+గతంలో గ్రామస్థులు సమష్టిగా గ్రామ వనరులను ఉపయోగించే హక్కులను కలిగివుండేవారు కాని పాల, ప్రతీహార వంశాల పాలనలో ఈ హక్కులు సామంతులకు బదిలీ చేయబడ్డాయి. వైయక్తిక యాజమాన్య హక్కు ప్రచారంలోకి రావటంతో, సాధారణ గ్రామీణ ప్రజలు స్వంత భూమి లేకుండా ఎంతో నష్టపోయారు. భూయజమానులు తమకిష్టం వచ్చిన రీతిలో ఒకప్పుడు 1/3 వంతుకు పన్ను క్రింద రైతులవద్ద నుండి వసూలు చేశారు. ఇందుకు భిన్నంగా గతంలో 1/6 వంతు పన్ను వసూలు చేసేవారు. ఈవిధంగా ఉపఖండమంతా వ్యవసాయీకరణ ప్రభావంతో వుండి, అదనపు ఉత్పత్తి ఉన్నప్పటికీ సమాజం స్వయం సంపూర్ణ గ్రామీణ ఆర్థిక వ్యవస్థ ప్రభావం క్రిందకు వచ్చింది. మధ్యవర్తులు, సామంతులు, దానగ్రహీతలు భూమి పన్నుతోపాటు అదనంగా పన్నులు వసూలు చేశారు. ఈ అదనంగా వచ్చిన సొమ్మును పాలకులు నీటిపారుదలకు, తటాకాల నిర్మాణానికి, నీటిని తోడే, నీటిని బయటకు పంపే పరికరాల కొరకు ఖర్చు చేసారు. ఆనాడు భూమి ఒక ప్రధానమైన ఆర్థిక వనరు అవటం చేత సాగులోనున్న భూమి సమస్యలు, బంజరుభూమికి సంబంధించిన పొలంగట్లు మొదలగు విషయాలు ధర్మశాస్త్రాల వ్యాఖ్యానాలలో చర్చకు వచ్చాయి. ఇంకా భూవిభజనకు సంబంధించిన సమస్యలు సాగులోనున్న భూమి సమస్యలు, బంజరు భూమి  
+202
+పొలంగట్లకు సంబంధించిన విషయాల గురించి వ్రాయబడ్డాయి. భూమి వ్యవసాయానికి విస్తారంగా ఉపయోగించబడి భూమిపై ఒత్తిడి పెరిగింది. ఈవిధంగా భూమి ఆస్తిగా రూపొందింది. ఫలితంగా సామాజిక సమతౌల్యం సాధ్యం కాక, భూమి ఉన్న వాడికి సమాజంలో ఉన్నతస్థానం లభించింది. ఈవిధంగా కుల అంతస్తుల స్థాయితో పాటు, కులాన్ని ఒక చట్రంలో బిగించి ఆవిధంగా నడచుకోవాలన్న నిబంధన బలపడింది. కర్షకులకు స్వేచ్ఛ లేక వారు దాన గ్రహీత భూమిలో తప్పక సేవ చేయవలసిన పరిస్థితి తల ఎత్తిందనేది ఫ్యూడలిజం వాద ప్రతివాదకుల భావన.
+గుప్త సామ్రాజ్య పతనానంతర కాలంలో వర్తక, వ్యాపారాలు దెబ్బ తిన్నాయని, నాణేల చెలామణి ఎక్కువగా కనిపించదని, వ్యవసాయంపై ఆధారపడటం పెరిగిందని వాదం ఉంది. అయితే భారత ఉపఖండంలో అన్ని చోట్ల వర్తక, వ్యాపారాలు ఒకేవిధంగా దెబ్బత్నిట్లు సాక్ష్యాధారాలు అతి తక్కువగా ఉన్నాయి. హ్యూయాన్ త్సాంగ్ ధానేశ్వరీ, వారణాసి, కనౌజ్ లు వ్యాపార కేంద్రాలయినాయన్నాడు. తొమ్మిదవ శతాబ్దం నుండి సముద్ర తీర వ్యాపారం అభివృద్ధి చెందింది. ఆనాడు దెబాల్ (సింధు మైదానం) వెరవాల్ (సోమనాథ్ దగ్గర) కేంబే (గుజరాత్), ధానా, సోపారాలు రేవు పట్టణాలుగా పేర్కొనబడ్డాయి. దిగుమతులు, ఎగుమతులు బాగా జరిగాయి. ఫలితంగా మధ్య అసియా, మధ్యధరా ప్రాంతానికి చెందిన వర్తకులు పశ్చిమ భారత తీరంలో నివాసం ఆరంభించి, పాశ్చాత్య దేశాలతో జరిగే వ్యాపారంలో పాల్గొంటూ తూర్పు ప్రాంత వ్యాపారంలోనికి కూడా చొచ్చుకు వచ్చారు. 10వ శతాబ్దం నుండి వర్తక వినిమయం ఎక్కువైనట్లు ఆధారాలున్నాయి. అనేక రకాల వ్యాపార శ్రేణులు కన్పిస్తాయి. గుఱ్ఱాల వ్యాపారం ప్రాధాన్యం సంతరించుకుంది. ఈ గుఱ్ఱపు వ్యాపారం సాగించినవారిలో బ్రాహ్మణులు కూడా ఉన్నారు. ఈవిధంగా 9-10 శతాబ్దాలలో వర్తక వ్యాపారం అభివృద్ధిలోకి వచ్చింది, నూతన పట్టణాలు, నగరాలు, వర్తక కేంద్రాలు ఏర్పడ్డాయి. వర్తక వ్యాపారాన్ని అనేక జాతులు, కులాలవారు చేపట్టారు. వర్తక, వ్యాపార ప్రముఖులను శ్రేష్ఠిలన్నారు. ఆశ్రేష్ఠిలే ఈనాడు సేఠ్లు. వర్తక, వ్యాపారస్తులుకూడా సంపన్న వర్గంవారై సమాజంలో కీలక పాత్ర నిర్వహించారు. అట్టివారిలో ఆస్వాల్, శ్రీమార్ కుటుంబాలు చెప్పుకోదగ్గది.
+మత పరిణామాలు
+తొలిమధ్య యుగంలో వైదిక ధర్మ ప్రభావం కన్నా పౌరాణిక ధర్మ ప్రభావం ఎక్కువై, భక్తి భావం పెరిగి, వైష్ణవ, శైవ, శాక్తేయ, తాంత్రిక శాఖలు బలంగా  
+203
+పాతుకుపోయాయి. జైనం ప్రాబల్యం పశ్చిమ ప్రాంతానికి పరిమితంకాగా, బౌద్ధం క్షీణ దశకు చేరుకుంది. బౌద్ధాన్ని వైష్ణవంలో మమేకం చేయుటకు చేసిన ప్రయత్నాలు సత్ఫలితాలను ఇవ్వలేదు. వైయక్తిక విగ్రహారాధన పెరిగింది. అందుకుగాను గుడి ఒక మార్గమైంది. ప్రాంతీయ భాషలలో పురాణ పఠనం పెరిగి, ప్రాంతీయ భాషల ప్రభావం ఎక్కువైంది. ప్రాంతీయ భాషలతోపాటు, ప్రాంతీయ వాస్తునిర్మాణ, శిల్ప శైలులు ఆలయ నిర్మాణాల్లో చోటు చేసుకున్నాయి. స్థానిక సంప్రదాయాలు, ఆరాధనా పద్ధతులు పౌరాణిక ధర్మంలో చేర్చుకోబడ్డాయి. సనాతనవాదులు చిన్న తెగల పూజా విధానాన్ని కూడా అంగీకరించారు. పాత దేవుళ్ళకు కొత్త రూపాలు, శక్తులు ఇవ్వటమే కాక కొత్త దేవుళ్ళకు స్థానం కల్పించారు. మాతృ దేవతారాధన సర్వసాధారణమై శాక్తేయ సంప్రదాయానికి దారి తీసింది. పౌరాణిక ధర్మం తనలో అనేక పూజా విధానాలను, దేవుళ్ళను కలుపుకోవడంతోపాటు బలమైన శాఖాపరమైన తాత్త్విక ధోరణులను రూపొందించి బలపరిచింది. ఫలితంగా శంకర, రామానుజ, మాధవ, బసవల బోధనలు తాత్త్విక రూపం తీసుకుని ప్రభావితం చేశాయి. స్త్రీ దేవతారాధనకు ఎంతో ప్రాధాన్యమిచ్చారని దేవీమాహాత్మ్యం స్పష్టంగా తెలుపుతుంది. ఈకాలంలో దేవతలను, దేవుళ్ళను సృష్టించుకోవడం, పెంచుకోవడం జరిగింది. ఇదే కాలంలో అరబ్బులు, తురుష్కులు, ఆఫ్ఘన్లు ఇస్లాం మతాన్ని భారత దేశంలో ప్రవేశపెట్టారు. ఇస్లాం మతాచార్యులతో, సూఫీ సన్న్యాసులు వచ్చారు. ఈ సూఫిజమ్ భారత మతతాత్త్విక ధోరణులపై గాఢమైన ముద్రవేసింది. భక్తి ఉద్యమంపై సూఫీల ప్రభావం కన్పడుతుంది. ఆనాటి సమకాలీన భక్తి ఉద్యమకారులు, సూఫీలు పరస్పర చర్చలు, సంభాషణల ద్వారా ఒకరినొకరు ప్రభావితం చేసుకున్నారు.
+ప్రారంభంలో అతి చిన్నదిగా నిర్మించబడ్డ ప్రార్థనామందిరాలైన గుడులు కాలక్రమేణా అతి పెద్దవిగా రూపు దిద్దుకున్నాయి. ఈ కాలంలో కనిపించే విలక్షణత ఆలయ నిర్మాణంలో సమతలమైన పై కప్పులకు బదులుగా గోపుర శిఖరాలు నిర్మించబడటం. సాధారణంగా కేంద్ర గోపురాలు పొడుగ్గా క్రమంగా సన్నబడుతూ చాలావరకు కుంభాకారంలో నిర్మించబడ్డాయి. ఉత్సవాల సంప్రదాయం పెరగటంతో ఆలయ ప్రాంగణం విశాలమైంది, ఆలయంలో నృత్యాలు, సంగీతం మొదలయిన వాటిని ప్రదర్శించేందుకు నాట్య మండపాలు నిర్మించారు. ఆలయ నిర్వహణకు ఒక వ్యవస్థ ఉండేది. ఆలయ నిర్మాణాన్ని సూత్రధారులు పర్యవేక్షించారు. ఆలయాల్లో శిల్పం, చిత్ర లేఖనం చోటు చేసుకున్నాయి. ఆలయం ఒక పుజా స్థలమే కాక యాత్రా స్థలమైంది, అనేక కార్యకలాపాలకు కేంద్రమైంది. ఆలయంలో పూజకు ప్రత్యేక స్థానం  
+204
+ఇచ్చారు. ఆలయాలకు భక్తులు, పాలకులు, ప్రభువులు ఇచ్చిన దానాలవల్ల అవి సంపన్నమైనాయి. ఒకవిధంగా అవి రాజ్య వ్యవస్థకు ఆలంబనలై పాలకులను నడిపించాయి. సంపన్న వర్తక కుటుంబానికి చెందిన వస్తుపాలుడు, తేజపాలుడు మౌంట్ అబూలో ఆలయనిర్మాణాలు చేపట్టి సుప్రసిద్ధ జైన కేంద్రానికి రూపకల్పన చేశారు. ఆగ్నేయ ఆసియాలోని నిర్మాణాలకు భారతీయ నిర్మాణాలకు దగ్గర పోలికలున్నాయి. ఇస్లామీయులు తమ ప్రార్థనల నిమిత్తం నిర్మించిన మసీదులలో తప్పనిసరిగా చెప్పుకోవలసినవి ఆర్చీలు, గుమ్మటాలు. ఆలయాల ధ్వంసం కూడా ఈ కాలంలో జరిగింది. ఈ ధ్వంస ప్రక్రియను మహ్మదీయులు, పారాణిక ధర్మం అనుయాయులు కూడా చేశారు. ఖజురహోలోని లక్ష్మణ, కందరీయ మహా దేవాలయాలు, బుందేల్ ఖండ్ సమూహానికి చెందిన మధ్య భారత వాస్తు నిర్మాణ శైలికి చక్కని ఉదాహరణలు. కోణార్క ఆలయం, ఖజురహోలోని మైథున శిల్పాలు చూపరులను విశేషంగా ఆకర్షిస్తాయి. ఈ మైథున శిల్పాలను తాంత్రిక భావ జాలంతోను, మాతృ దేవతారాధన తోను ముడిపెడతారు. పూరీలోని జగన్నాథాలయం, కోణార్కలోని సూర్య దేవాలయం, భువనేశ్వర్లోని లింగ రాజ ఆలయం ప్రసిద్ధ నిర్మాణాలు.
+ఈ కాలంలో తలెత్తిన మరో గొప్ప మార్పు కొత్త సాహిత్య రూపాల అవతరణ. ఈ కాలంలో పాలక వంశాలు తమ చరిత్రలను గ్రంథస్థం చేశాయి. చాళుక్య విక్రమశకం, లక్ష్మణ శకం మొదలైన శకాలు, ఈ కాలంలో వాడుకలోకి వచ్చాయి. ఈ కాలంలోనే మఠాలు, ఘటికలు, అగ్రహారాలు విద్యా కేంద్రాలుగా వర్ధిల్లాయి. ఈ రోజుల్లో మతపరమైన చర్చలు, వాదోపవాదాలు ఒకప్పుడు తీవ్రంగాను, హింసాత్మకంగాను సాగాయి. సంస్కృతంతోపాటు, దేశీయ భాషలు కూడా బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. సంస్కృత గ్రంథాలను ప్రాంతీయ భాషలోనికి అనువదించారు. ఈ కాలంలో ఖగోళ శాస్త్రం, గణిత శాస్త్రాలపైన గణనీయమైన అభిమానం కన్పడుతుంది. నాటక ప్రక్రియ కూడా బాగా ప్రోత్సహించబడింది. జయదేవుని గీత గోవిందం కృష్ణునికి, రాధకు మధ్యనున్న అలౌకిక ప్రేమను వివరిస్తుంది. ఆనాటి సామాజిక విలువలను వ్యక్తపరుస్తూనో లేక వ్యతిరేకిస్తూనో సౌందర్య వ్యక్తీకరణను కవిత్వ ప్రక్రియలో, ఆలయ శిల్పాల్లో బాహాటంగా ప్రదర్శించి తమ విలక్షణతను చాటుకొన్నారు.
+రొమిలాథాపర్ మాటల్లో 9వ శతాబ్దం నుండి భారత ఉపఖండం, చీకటి యుగం కాక, అనేక నూతన వ్యవస్థలకు నాంది పల్కి వెలుగులో నిలబడిన కాలం. వివిధ  
+205
+స్థాయులకు చెందిన వారి భూదానాలు కొత్తగా రూపుదిద్దుకున్న భౌగోళిక రాజ్యాల రాజకీయ ఆర్థిక వ్యవస్థలను, అంతకు ముందున్న సంబంధాలను ప్రభావితం చేసి మధ్యవర్తివర్గమైన భూయజమానులను సృష్టించాయి. ఈ భూ యజమానులు స్థానీయ, ప్రాంతీయ, రాజకీయ, ఆర్థిక వ్యవస్థలో గణనీయమైన పాత్ర నిర్వహించి, రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థలో సముచిత స్థానం పొందారు. ఈ రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థ నమూనా రాబోయే కొన్ని శతాబ్దాలపాటు భారతీయ చారిత్రిక గమన ప్రక్రియలో ప్రముఖమైంది. 
+ 
+206
+12వ అధ్యాయం తొలి మధ్యయుగంనాటి దక్కన్, ద్వీపకల్పం
+కాలక్రమానుసారంగా, క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 14వ శతాబ్దం వరకు గల కాలాన్ని తొలి మధ్య యుగమని, క్రీ.శ. 14వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దం వరకు గడచిన కాలాన్ని మలి మధ్య యుగమని పిలుస్తారు. దక్కన్ లోను, ద్వీపకల్ప భారతదేశంలో కూడా ఉత్తర భారతదేశంలో వలే ఇది ఒక నిర్ణయాత్మక కాలం. తొలి మధ్యయుగంలో దక్కన్ లోని రాజ్యాలు, తమిళకంలో రాజ్యాలు చారిత్రిక గమనంలో రాజకీయ, సాంస్కృతిక రంగాలలో కీలకపాత్ర నిర్వహించాయి. బాదామి లేక వాతాపి చాళుక్యులు, మాన్యఖేట రాష్ట్రకూటులు, కల్యాణీ చాళుక్య రాజ్యాలు దక్కన్ లోని అతిముఖ్య రాజ్యాలు కాగా, ద్వీపకల్పంలోని తమిళకంలో కాంచీపుర పల్లవులు, మదురై పాండ్యులు, తంజావూరు చోళులు ముఖ్య పాత్రధారులైనారు. ఈ దక్కన్ రాజ్యాలకు, దాక్షిణాత్య రాజ్యాలకు మధ్య దాదాపు 1000 సంవత్సరాలపాటు కొనసాగిన నిరంతర ఘర్షణలు వంశాధిపత్యం కొరకు జరిగినవని సంప్రదాయ చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడగా, ఈ మధ్యకాలంనాటి చరిత్రకారులు ఈ ఘర్షణకు కారణాన్ని భూరాజకీయ కోణంలో పరిశీలించారు. ఈ నిరంతర ఘర్షణకు ప్రధాన కారణం సారవంతమైన డెల్టా ప్రాంతాలైన వేంగి భూభాగాన్ని రాయచూర్ ప్రాంతాలపైన తూర్పు తీరవర్తక వాణిజ్యం పైన ఆధిక్యతను సంపాదించుకొనుటకు జరిగినదిగా భావిస్తున్నారు. ఈ ప్రాంతాలపై ఆధిపత్యం అంటే వనరులపై ఆధిపత్యం సంపాదించి తమ సామ్రాజ్య స్థాయినీ అంతస్తునూ నిలబెట్టుకోవటమే. ద్వీపకల్ప భూభాగంలో విశాలమైన, సారవంతమైన మైదానాలు లేకపోవటంచే సామ్రాజ్యాలు కాక చిన్నవైన ప్రాంతీయ రాజ్యాల స్థాపనే సాధ్యమైంది. తత్ఫలితంగా, భాషా, లిపి, కళా, వాస్తు నిర్మాణం, శిల్పం, సంగీతం రంగాల్లో గాఢమైన ప్రాంతీయ విధేయతా భావం పెరిగింది. అయినప్పటికీ ఒక సర్వసాధారణమైన అంతస్సూత్రం ఈ ప్రాంతమంతటిని కలిపింది. ఈ కాలంలోనే ఉత్తర భారతీయ విలువలు, నమ్మకాలు, విశ్వాసాలు ద్వీప కల్పంలోకి  
+207
+అడుగుపెట్టి పౌరాణిక ధర్మంపై ఆధారపడిన సంస్కృత సంస్కృతి విస్తరిస్తూ, అప్పటికే ఆ ప్రాంతాన్ని బలంగా ప్రభావితం చేస్తున్న స్థానిక సంస్కృతులతో సంస్కృతి సంస్కృతికి ముఖాముఖి జరిగింది. ఈ కాలంలోనే మత సంబంధ లౌకిక అధికారులకు విస్తృతంగా భూదానాలు ఇచ్చి నీటి పారుదల సౌకర్యాల పెంపునకు వ్యక్తులు, వ్యవస్థలు కృషి చేయటం ఎక్కువ కావటంతో, అదనపు ఉత్పత్తి పెరిగి, వర్తక వ్యాపారం పెరిగి, నగరీకరణ జరిగి, వర్తక వ్యాపార, వృత్తిపనివారల శ్రేణులు ఏర్పడి, ఆలయం కేంద్రంగా భక్తి ఉద్యమం పెరిగి, ఒక నూతన సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక, రాజకీయ వ్యవస్థ రూపొందింది. ఈ నేపథ్యంలో ముందుగా దక్కన్ లోని రాజ వంశాలు ఆవిర్భవించి బలపడిన విధానం తెలుసుకుందాం.
+బాదామి లేక వాతాపి చాళుక్యులు
+క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం, క్రీ.శ. 8వ శతాబ్దం మధ్య భాగంలో వాతాపి లేక బాదామి రాజధానిగా పరిపాలించిన చాళుక్యులు ముఖ్యంగా దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశంలో పాలకులుగా, కళా పోషకులుగా, కీలక పాత్రను నిర్వహించి కీర్తి గడించారు. భారతీయ చారిత్రిక గమనంలో కూడా వీరికి గణనీయమైన స్థానం వుంది. బాదామి చాళుక్యులు స్వతంత్ర రాజ్య స్థాపనకు పూర్వం బనవాసి రాజధానిగా పాలించిన కదంబుల సామంతులు. మొదటి పులకేశి వాతాపి నగరాన్ని నిర్మించి, అశ్వమేధ యాగం నిర్వహించి స్వతంత్ర చాళుక్య పాలనకు నాంది పలికాడు. చాళుక్యులు కాలక్రమంలో తమ రాజధానియైన బాదామినుండి ఉత్తరంగా విస్తరించి, నాసిక్, ఎగువ గోదావరి ప్రాంతాన్ని ఆక్రమించారు. ఆవిధంగా వాకాటక రాజ్య భూభాగాలు వీరి అధీనంలోకి వచ్చాయి. చాళుక్యుల జన్మవృత్తాంతం గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. ఈ వాదోపవాదాల్లో రెండు వాదాలు - విదేశీయ, స్వదేశీయ వాదాలు ముఖ్యమైనవి. వీరు విదేశీయులని నమ్మే చరిత్రకారులు వీరి పూర్వికులు సెల్యూకిడ్ లు అన్నారు. బిల్హణుడు విక్రమాంక దేవ చరిత్రలో చాళుక్యులు బ్రహ్మ చుళుకం నుండి జన్మించారని, కనుకనే వీరిని చాళుక్యులు అన్నారని పేర్కొన్నారు. అయితే చాళుక్య అనేది సంస్కృత పదం కాకపోవటంవల్ల, ఈ వాదనను ప్రమాణంగా అంగీకరించలేం. కొందరు వీరిని గుజరాత్ ను పాలించిన సోలంకీలతోను, సులికలు లేక సల్కిలనే ఒరిస్సా ప్రాంతం వారితోను పోల్చారు. మరి కొందరు వీరిని స్వదేశీయులైన కన్నడిగులు అని, వారివంశ ప్రశస్తులు కదంబ, గంగ వంశాలవారి వలే ఉన్నాయి కనుక వీరు కదంబులకు రాజకీయ వారసత్వంలోను, వైదిక మత పోషణలోను వారసులు అన్నారు. 
+ 
+208
+రణతుంగుని కుమారుడైన మొదటి పులకేశి ఈవంశ స్థాపకుడు. ఇతనికి మహారాజ, వల్లభ అన్న బిరుదులతోపాటుగా, రణవిక్రమ అన్న మరో పేరుందని శాసనాలు (గోదబి, మహాకూట, సతారా, తిమ్మాపురం) పేర్కొంటాయి. క్రీ.శ. 543-544 నాటి బాదామి శాసనం ఈతనిని చాళుక్య వల్లభేశ్వర అని పేర్కొంటుంది. మొదటిసారిగా ఈతడు బాదామి చాళుక్య వంశీయుల బిరుదయిన సత్యాశ్రయను ధరించాడు. చాళుక్య రాజధానీ నగర నిర్మాతగా బలమైన కోటను నిర్మించినవానిగా, యజ్ఞ యాగాదులు నిర్వహించినవాడిగా, పండితుడుగా ఈతడు ఖ్యాతిని గడించాడు. ఇతడు బాదామి చుట్టుప్రక్కల ఆలయ నిర్మాణం కూడా మొదలు పెట్టాడు. మహా కూటేశ్వర ఆలయం ఇతడే నిర్మించాడు. ఇది బాదామి చాళుక్యుల వాస్తు నిర్మాణ శైలికి మొదటి మచ్చుతునకయే గాక విడిగా, స్వతంత్రంగా నిర్మించబడిన ఆలయం కూడా. మొదటి పులకేశికి కీర్తివర్మ, మంగళేశుడు అనే కుమారులున్నారు.
+మొదటి పులకేశి అనంతరం అతని కుమారుడైన కీర్తివర్మ పాలకుడై నల, కొంకణ మౌర్యులను, కదంబులను ఓడించి వారి రాజ్యాలను ఆక్రమించి చాళుక్య రాజ్యాన్ని విస్తరించాడు. ఈతని తమ్ముడి కాలానికి చెందిన మహాకూట స్తంభ శాసనం కీర్తివర్మ విజయాలను పేర్కొంటుంది. ఈతడు ఐహోల్లో చిక్కి గుడి నిర్మించాడు. ఇతడు వృద్ధాప్యం దగ్గరపడుతున్న కాలంలో ముగ్గురు కుమారులు జన్మించిన అనంతరం క్రీ.శ. 591-592లో మరణించాడు. బాదామిలోని వైష్ణవ గుహాలయం నిర్మాతగా మంగళేశునకు పేరుంది. కీర్తి వర్మ కుమారులు చిన్న వారవటం వల్ల, మంగళేశుడు క్రీ.శ. 591-592 లేక క్రీ.శ. 596-597 నుండి రాజప్రతినిధిగా పాలించాడు. కీర్తివర్మ పెద్ద కుమారుడు రెండవ పులకేశికి యుక్త వయస్సు వచ్చిన తరువాత అధికారం బదిలీ చేస్తానన్న ఒప్పందంతో ఈతడు పరిపాలన ఆరంభించాడు. మంగళేశుడు ముక్తేశ్వర ఆలయానికి దానాలు ఇవ్వటమేకాక, రావల్ ఫడి గుహలో నటరాజ ప్రతిమను సప్తమాతృకలతో ప్రతిష్ఠంచాడు. కే.వి.రమేష్ ఈతడు రావల్ ఫడిలో పాలకుల ప్రతిమలు నిలబెట్టే ఒక చిత్రశాలను నిర్మించాలనుకున్నాడని, అందుకనే తన ప్రతిమను నటరాజ రూపంలో ఏర్పాటు చేశాడనీ అన్నాడు. మంగళేశుడు ఇచ్చిన మాట తప్పటంచే చాళుక్య రాజ్యంలో అంతర్యుద్ధం వంటిది జరిగి క్రీ.శ. 609-610లో మంగళేశుడు సింహాసనంనుండి దింపబడ్డాడు. తన హక్కుగా రాజ్యాన్ని సంపాదించుకున్నట్లు రెండవ పులకేశి ఐహోల్ శాసనంలోను, సంవత్సరం పేర్కొనని మోడ్ లింబ్ శాసనంలోను పేర్కొన్నాడు. రెండవ పులకేశి సత్యాశ్రయ పృథ్వీ వల్లభ మహారాజాధిరాజ పరమ మాహేశ్వర భట్టారక అన్న బిరుదు ధరించి తన విశిష్టతను చాటుకున్నాడు. 
+ 
+209
+చాళుక్య రాజ్యంలో తలెత్తిన అంతర్యుద్ధాన్ని అదనుగా తీసుకొని సమకాలీన గాంగ, కదంబ, అలూప మౌర్య పాలకులు వీరికి ఎదురు తిరిగారు. రెండవ పులకేశి వారిని విజయవంతంగా ఓడించి, ఉత్తర దిక్కుకు తన దృష్టిని మరల్చి మాళ్వా, లాట, ఘూర్జర పాలకుల్ని ఓడించాడు. ఈ విధంగా రెండవ పులకేశి అధికారాన్ని పెంచుకోవడం హర్షునికి కోపం తేవటంతో రెండవ పులకేశికి, హర్షునకు మధ్య యుద్ధం జరిగి వుండవచ్చు.
+ఈ యుద్ధాన్ని గురించి బాణుని హర్ష చరిత్ర నిశ్శబ్దాన్ని పాటించగా, రవికీర్తిచే వ్రాయబడిన రెండవ పులకేశి ఐహెూల్ శాసనం యుద్ధంలో పులకేశి జయించాడని ఈ విజయాన్ని ప్రస్ఫుటంగా పేర్కొంటుంది. యువాన్ త్సాంగ్ కూడా ఈ యుద్ధాన్ని ప్రత్యక్షంగా కాక పరోక్షంగా పేర్కొంటాడు. రెండవ పులకేశి హర్షునిపై విజయం సాధించిన అనంతరం మళ్ళీ ఢిల్లీ సుల్తాన్ ల కాలంలో మాత్రమే ఉత్తర భారతీయ రాజ్యాధిపతులు దక్షిణంపై దండెత్తి వచ్చారు. ఈ యుద్ధం కచ్చితంగా ఎప్పుడు జరిగిందో చెప్పలేం. రెండవ పులకేశి సోదరుడు కుబ్జ విష్ణువర్ధనుడు ఆంధ్ర ప్రాంతాన్ని జయించి, రెండవ పులకేశి నుండి స్వతంత్రంగా పాలించుటకు అవకాశం సంపాదించాడు. ఈ విజయం తరువాత రెండవ పులకేశి పల్లవ పాలకుడైన నరసింహవర్మపై దండెత్తి క్రీ.శ. 631-634లలో విజయం సాధించాడు. పల్లవ నరసింహ వర్మ అదను చూచుకొని రెండవ పులకేశిపై దండెత్తి, వాతాపిని నాశనం చేసి వాతాపి కొండ అన్న బిరుదు ధరించాడు. అంతేకాక పల్లవ శాసనాలు వల్లభునిపై సంపాందించిన విజయాన్ని ఎంత గొప్పగానో పేర్కొన్నాయి. ఈ పల్లవ విజయం వలన చాళుక్య రాజ్యంలో అరాచకం ప్రబలింది. చాళుక్య రాజ కుమారుల మధ్య సింహాసనం కొరకు అంతర్యుద్ధం ఆరంభమైంది.
+రెండవ పులకేశి అనంతర పాలకుడైన మొదటి విక్రమాదిత్యుడు పల్లవులను ఓడించి తిరిగి చాళుక్య ప్రతిష్ఠను పునరుద్ధరించాడు. ఈ యుద్ధాల్లో మొదటి విక్రమాదిత్యుని కుమారుడు వినయాదిత్యుడు చురుకుగా పాల్గొన్నాడు. వినయాదిత్యుడు క్రీ.శ. 681-699 మధ్యకాలంలో పరిపాలించాడు. ఈతని అనంతరం పాలించిన విజయాదిత్యుడు వినయాదిత్యుని కుమారుడు. ఇతడు క్రీ.శ. 696 నుండి 733 వరకు పాలించాడు. ఇతడు మొదటిసారిగా సమస్త భువనాశ్రయ అన్న బిరుదు ధరించాడు. ఈతడు పల్లవ పరమేశ్వర వర్మను ఓడించి, కప్పం వసూలు చేశాడు. విజయాదిత్యుని అనంతరం అతని కుమారుడు రెండవ విక్రమాదిత్యుడు  
+210
+క్రీ.శ. 733-744 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. ఈతని అనంతరం బాదామి చాళుక్య వంశంలో చివరివాడైన రెండవ కీర్తి వర్మ పాలించాడు. ఈతని కాలంలో చాళుక్య ప్రతిష్ఠదిగజారిపోయి చాళుక్యరాజ్యం అంతిమంగా చరిత్రలో కలసిపోయింది. బాదామి చాళుక్యులను పారద్రోలి రాష్ట్రకూట దంతి దుర్గుడు అధికారం చేపట్టాడు.
+మాన్యఖేట లేదా మాల్ ఖేడ్ రాష్ట్రకూటులు
+బాదామి చాళుక్యుల పతనానంతరం పశ్చిమ దక్కన్ లో రాజకీయాధికార ప్రభావం సంపాదించిన వారు రాష్ట్ర కూటులు. క్రీ.శ. 753 నుండి క్రీ.శ. 973 వరకు దాదాపు రెండు వందల సంవత్సరాలు దక్కన్, దక్షిణ భారత దేశంలో ప్రధానంగాను, స్థూలంగా భారత దేశంలోను వీరు గణనీయమైన పాత్ర నిర్వహించారు. రాష్ట్ర. కూటుల భౌగోళిక ఉనికి వారిని ఉత్తర, దక్షిణ ప్రాంత రాజకీయాలలో చురుగ్గాను పాల్గొనుటకు ప్రోత్సహించిందని రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయం. రాష్ట్రకూటులు కనౌజ్ రాజకీయాలలో సమర్థంగా పాల్గొనటంచే 10వ శతాబ్ది తొలికాలంలో కనౌజ్ పై ఆధిపత్యం చెలాయించారు. ఇది రాష్ట్ర కూటులకు తాము ఎంతో బలమైన శక్తి అన్న ఆత్మ విశ్వాసం కలుగచేసింది.
+రాష్ట్రకూటుల జన్మ వృత్తాంతం కూడా వాదోపవాదాలకు నిలయం. రాష్ట్ర కూట అన్న పదం ఒక కులాన్ని కాని, జాతిని కాని లేదా ఒక ప్రత్యేకమైన సమాజాన్ని సూచించదు. తరువాతి కాలంనాటి శాసనాలు ఇతిహాస మహా పురుషుడైన కృష్ణునికి అతి సన్నిహితుడైన సాత్యకి రాష్ట్ర కూటుల పూర్వికుడని పేర్కొంటాయి. కొందరు చరిత్రకారులు వీరిని ఆంధ్రదేశంలోని వ్యవసాయ కులానికి చెందిన రెడ్లుగా గుర్తించారు. మరికొందరు వీరిని అశోకుని శాసనాల్లో పేర్కొన్న క్షత్రియలలో ఒక శాఖగా భావించారు. తూర్పు దక్కన్ లో దొరికిన కొన్ని చాళుక్య శాసనాలలో రాష్ట్ర కూట ప్రముఖాన్ అన్న పదం కన్పడుతుంది. ఆ పదానికి వ్యవసాయదారులు అని అర్థం ఇచ్చారు. ఆర్.సి. మజుందార్, కె.కె.దత్తా, రాయ్ చౌదరీలు, రాష్ట్ర కూటులు మొదట్లో ద్రావిడ వ్యవసాయదారులై, చాళుక్యుల కాలంలో రాష్ట్రపాలకులై వుంటారన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. సంస్కృత సాహిత్యం, సంస్కృతంలో వేయబడిన శాసనాలు రాష్ట్ర అన్న పదం ఉపయోగించటం వల్ల, ఆ పాలకులను రాష్ట్రిక లేక రాష్ట్రియయని, ప్రాకృతంలో రత్తి అని పిలవబడటం వల్ల, వారిలో కొందరు బలసంపన్నులై, స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని పాలక స్థాయికి చేరుకున్నారని కొందరు చరిత్రకారులు ప్రతిపాదించారు. రాష్ట్ర కూట అభిమన్యుని ఉండికవాటిక రాగి శాసనం దక్షిణ  
+211
+మహారాష్ట్రలో మానపుర లేక మాన్యపుర రాజధానిగా రాష్ట్రకూట రాజ్యాన్ని పేర్కొంటుంది. చాళుక్యులకన్న ముందే కర్ణాటకంలో ఒక రాష్ట్రకూట రాజ్యమున్నట్లు, చాళుక్య రాజ్యావతరణతో రాష్ట్ర కూటరాజ్యం కనిపించకుండా పోయిందన్న సమాచారముంది. అయితే పాత రాష్ట్ర. కూటులకు, మాన్యఖేట రాష్ట్ర కూటులకు మధ్య ఉన్న సంబంధం తెలియదు. ఈనాటి మారాట్వాడాలోని ఉస్మానాబాద్ జిల్లాలోనున్న లాతూరే లాట్టలూరనీ రాష్ట్ర కూటులు తమను లాట్టలూరు పాలకులుగా చెప్పకున్నారనీ ఒక అభిప్రాయం చరిత్రకారులలో వుంది.
+రాష్ట్ర కూట వంశ పాలకులలో మొదటివాడు నన్నరాజు. ఈతడు క్రీ.శ. 630-650 మధ్యకాలంలో పరిపాలించాడు. క్రీ.శ. 650-735 మధ్య కాలంలో దంతివర్మ ఇంద్రభట్టారక రాజు, గోవిందరాజు, కర్కరాజులు పాలించినట్లు ఆధారాలున్నాయి. రాష్ట్రకూటుల స్వతంత్ర రాజ్య స్థాపకుడు దంతి దుర్గుడు. ఈతడు చాళుక్య రాజ్యంలో ఉన్నతోద్యోగిగా ఉంటూ క్రీ.శ. 747లో బాదామి చాళుక్య రెండవ విజయాదిత్యుడి మరణానంతరం స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని, క్రీ.శ. 755 వరకు పాలించాడు. దంతిదుర్గుని మరణానంతరం అతని పెద తండ్రి మొదటి కృష్ణుడు క్రీ.శ. 756-792 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. మొదటి కృష్ణుడే రాష్ట్ర కూట రాజ్యాన్ని విస్తరింప చేసి, సమర్థంగా రూపొందించాడు, ఎల్లోరాలో కైలాసగుహాలయాన్ని తొలిపించిన వాడిగా ఘన కీర్తిని సంపాదించుకున్నాడు.
+మొదటి కృష్ణుని మరణంతో రాష్ట్ర కూట రాజ్యంలో ఇతని కుమారులైన గోవింద, ధ్రువుల మధ్య అంతర్యుద్ధం జరిగింది. విజేత అయిన ధ్రువుడు 13 సంవత్సరాలపాటు క్రీ.శ. 780-793 మధ్య పాలించాడు. ఈతడు గాంగులను, పల్లవులను, వేంగీ చాళుక్యులను ఓడించి, ఉత్తర భారతంపై దండెత్తి, కనౌజ్ ను ఆక్రమించి, ధర్మపాలుడ్ని ఓడించి గంగా, యమునా తోరణంను పాలీ ధ్వజమును సంపాదించాడు. ఈ విజయ పరంపరతో రాష్ట్రకూటులు బలవత్తరమైన శక్తిగా రూపొందారు. ధ్రువుడు తన అనంతరం తన కుమారుడైన మూడవ గోవిందుని పాలకునిగా ఎంపిక చేసాడు. ఈతడు రాజాధిరాజ రాజపరమేశ్వర, శ్రీవల్లభ, జనవల్లభ, త్రిభువన మల్ల కీర్తి నారాయణ అన్న బిరుదులతో పాలించాడు. మూడవ గోవిందుడు తన సోదరుడైన స్తంభుడి వ్యతిరేకతను ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది. దాదాపు రెండు సంవత్సరాలు అంతర్యుద్ధం కొనసాగింది. ఇది అదనుగా తీసుకొని ధర్మపాలుడు కనౌజ్ ను తిరిగి జయించాడు. మూడవ గోవిందుడు ముందు అన్నగార్ని అదుపులో పెట్టి, క్రీ.శ. 810  
+212
+నాటికి ధర్మపాలునిపై తిరిగి విజయాన్ని సంపాదించాడు, ఈలోపలే అతడు తూర్పు చాళుక్య విజయాదిత్యుడ్ని ఓడించాడు, పల్లవుల రాజధాని కంచిని ఆక్రమించాడు. ఈ విధంగా రాష్ట్రకూట ప్రాబల్యం గంగామైదానం నుండి దక్షిణంలోని కన్యాకుమారి వరకు విస్తరించింది. రాష్ట్ర కూట ఘనత ఉచ్చ స్థితికి చేరుకుంది.
+మూడవ గోవిందుని అనంతరం అతని కుమారుడు సర్వుడు అమోఘవర్ష అన్న బిరుదుతో క్రీ.శ. 814లో రాష్ట్ర కూట సింహాసనం అధిష్ఠించాడు. కాని ఇతడు బాలుడుకాబట్టి కర్కను రాజప్రతినిధిగా నియమించారు. అమోఘ వర్షుడు నృపతుంగ, వీరనారాయణ అన్న బిరుదులు కలిగి వున్నాడు. అమోఘ వర్షుడు మాన్య ఖేట నగరాన్ని నిర్మించి దానిని క్రీ.శ. 860లో రాజధానిని చేశాడు. ఇతడు కవి పండిత పోషకుడు, స్వయంగా కవి కూడా. ఇతడు కవి రాజమార్గ అన్న గ్రంథాన్ని రచించాడు. ఆదిపురాణం గణిత సార సంగ్రహం రచించిన జిన సేనుడు ఈ కాలంవాడే. అమోఘవర్షుడు జైన మతాభిమాని కాని సర్వమత సహనం ప్రదర్శించాడు. ఈతడు రక్త పిపాసియైన విజేతకాదు, శాంతి కాముడు. అమోఘవర్షుడు క్రీ.శ.878లో మరణించగా, అతని అనంతరం రెండవ కృష్ణుడు రాజ్యానికి వచ్చి తన కుమార్తెను చోళ పాలకుడైన ఆదిత్య చోళునకు ఇచ్చి వివాహం చేశాడు. ఈతడు ప్రతీహార భోజునితోను, తూర్పు చాళుక్య మొదటి భీమునితోను యుద్ధాలు చేశాడు. ఇతడు క్రీ.శ. 914లో మరణించగా, అతని అనంతరం మూడవ ఇంద్రుడు పాలించాడు. మూడవ ఇంద్రుడు క్రీ.శ. 914 నుండి 922 వరకు పాలించాడు. ఈతడు ఘూర్జర మహీపాలుడ్ని ఓడించాడు. ఇతని మరణానంతరం రెండవ అమోఘ వర్షుడు రాజ్యానికి వచ్చి తన సోదరుడి చేతిలో హతుడైనాడు. ఇతని సోదరుడైన నాలుగవ గోవిందుని తొలిగించి మూడవ కృష్ణుడు క్రీ.శ. 940 నుండి క్రీ.శ. 968 వరకు పాలించాడు. మూడవ కృష్ణుడు చోళులతో యుద్ధాలు చేసి తొండై మండలాన్ని ఆక్రమించాడు. మూడవ కృష్ణుడు తక్కోలం యుద్ధంలో క్రీ.శ.949లో చోళులను ఓడించి రామేశ్వరం వరకు వెళ్ళి ఒక విజయ స్తంభాన్ని నాటించి కృష్ణేశ్వర, గండమార్తాండాదిత్య ఆలయాలను నిర్మింప చేశాడు. ఇతడు క్రీ.శ. 963లో ఉత్తర దేశంపై దండెత్తాడు కాని ఆ దండయాత్రా ఫలితాలు తెలియవు. మూడవ కృష్ణుడు తనకు అనుకూలుడిని వేంగి చాళుక్య సింహాసనంపై కూర్చుండ బెట్టాడు. అరబ్ లు వీరిని ప్రపంచంలోని నాలుగు గొప్ప చక్రవర్తులైన వారితో పోల్చారు. మూడవ కృష్ణుని అనంతరం అతని సోదరుడైన ఖోట్టిగుడు క్రీ.శ.967లో రాజ్యానికి వచ్చాడు. ఇతని కాలంలో పరమారపాలకుడైన సియాకుడు దండెత్తి వచ్చి రాష్ట్రకూట రాజ్యాన్ని మాన్యఖేటమును  
+213
+నాశనం చేసాడు. ఖోట్టిగుడు ఈ ఘోరం చూడలేక మరణించాడు. ఈ వంశంలో చివరివాడైన రెండవ కర్కను, కళ్యాణి చాళుక్య రెం. తైలపుడు ఈతనిని పారద్రోలి, దక్కన్ రాజ్యాధిపతి అయినాడు.
+తూర్పు చాళుక్యులు లేదా వేంగి చాళుక్యులు
+తూర్పులేదా వేంగి చాళుక్యులు నాలుగు శతాబ్దాలకుపైగా క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 11వ శతాబ్దం వరకు ఆంధ్ర దేశంలో రాజ్యాధిపత్యం నెరిపారు. వీరి, పూర్వికులు శాతవాహనానంతర కాలంనాటి, ఇక్ష్వాకుల సామంతులుగా ఉన్న అభిప్రాయం వుంది. అంతేకాక చాళుక్యుల జన్మస్థలం చాళుక్య విషయ రాయలసీమ ఉత్తర ప్రాంతంలోనో, తెలంగాణాకు నైఋతి దిక్కున నున్న ప్రాంతంలోనో ఉన్నదన్న భావముంది. చాళుక్యులు హారీతి సంతతివారమని, మానవ్యస గోత్రికులమని చెప్పుకున్నారు. పురాణాలలో పేర్కొనబడిన కదంబులు, ఆంధ్రభృత్యులు కూడా మానవ్యస గోత్రికులమని చెప్పుకొన్నారు. తూర్పు చాళుక్య వంశ స్థాపకుడైన కుబ్జ విష్ణువర్ధనుని కాలం నుండి తెలుగు భాషలో శాసనాలు వ్రాయటం ఆరంభమైనా, నన్నయ భట్టారకుడు సంస్కృత మహాభారతాన్ని తెలుగులోకి అనువదించి ఆదికవి అన్న సమర్థనీయమైన బిరుదుకు అర్హుడయ్యాడు ఈ ఆంధ్రీకరణ తెలుగు జాతికి, భాషకు ఒక అస్తిత్వాన్నిచ్చినదనటంలో ఎటువంటి అతిశయోక్తి లేదు.
+వాతాపి/బాదామి చాళుక్య వంశానికి చెందిన రెండవ పులకేశి తన సోదరుడైన కుబ్జవిష్ణువర్ధనుడ్ని తన ప్రతినిధిగా క్రీ.శ. 624 లో నియమించాడు. కొప్పారం శాసనం ప్రకారం రెండవ పులకేశి క్రీ.శ. 631 నుండి స్వతంత్రంగా పరిపాలించుటకు కుబ్జ విష్ణువర్ధనునికి అనుమతినిచ్చాడు. అప్పటి నుండి తీరాంధ్ర ప్రాంత భవిష్యత్ కు తూర్పు చాళుక్యులు బాధ్యత వహించారు.
+ఇంతకు ముందే చెప్పుకున్నట్లుగా తూర్పు చాళుక్యపాలనలో నున్న వేంగి ప్రాంతం కృష్ణా గోదావరి నదుల మధ్య భాగమై, సారవంతమైన భూభాగం కావటం, వర్తక వాణిజ్యాభివృద్ధికి అవసరమైన రెండు పట్టణాలు కలిగి ఉండటంవలన ఈ ప్రాంతంపై ఆధిపత్యం సంపాదించుటకు దక్కన్ లోని రాష్ట్రకూట, కళ్యాణి చాళుక్య రాజ్యాలు వరుసగా, దక్షిణ దేశంలోని పల్లవ, చోళ రాజ్యాలతో నిరంతర ఘర్షణకులో నైనవి. ఫలితంగా ఆంధ్రదేశం దాదాపు నాలుగు వందల సంవత్సరాలు అనిశ్చితి, అశాంతులకు నిలయమైంది. ఈ పరిస్థితులు ఆంధ్రదేశ సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక  
+214
+పరిణామాలను ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. అంతేగాక ఆంధ్రదేశ ఉనికి ఆంధ్రదేశాన్ని తూర్పు, పశ్చిమ, ఉత్తర, దక్షిణ ప్రాంత సంస్కృతుల ప్రభావానికి గురి చేసింది. దాని ఫలితంగా వలసలు పెరిగాయి. ఆశ్యర్యకరంగా చాళుక్యుల దాయాదులైన చాళుక్యులు కళ్యాణి చాళుక్యుల ప్రతిఘటనను నిలుపు చేయుటకు చోళులతో వివాహ సంబంధాలు పెట్టుకొని చోళ చాళుక్య సంతతికి రాజ్యాధికారం వచ్చేటట్లు చేశారు. తూర్పు చాళుక్యుల కాలంనాటి చరిత్ర సంస్కృతి నిర్మాణానికి అనేక వేల రాతి శాసనాలు, దాదాపు నూరు రాగి శాసనాలు సహాయపడతాయి. తూర్పు చాళుక్యులు కళా పోషకులు, వీరు మత సహనం ప్రదర్శించారు. వీరి కాలంలో పౌరాణిక వైదిక మతం, జైనం బాగా అభివృద్ధి చెందాయి.
+తూర్పు చాళుక్య వంశ స్థాపకుడైన కుబ్జవిష్ణువర్ధనుడు క్రీ.శ. 624 నుండి క్రీ.శ.641 వరకు విషమ సిద్ధి అన్న బిరుదుతో పిష్ఠపురం లేక ఈనాటి పిఠాపురం రాజధానిగా పాలించాడు. ఇతడు తన రాజ్యాన్ని దండయాత్రలతోను, వివాహ సంబంధాలతోను విస్తరించి, బలపరచాడు. ఇతని అనంతరం ఇతని కుమారుడు మొదటి జయసింహుడు క్రీ.శ. 641-673 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. ఇతడు విష్ణు భక్తుడు. ఇతని విప్పర్ల శాసనం మొదటి తెలుగు శాసనాలలో ఒకటి. ఇది తెలుగు భాషా పరిణామ అధ్యయనానికి బాగా సహాయపడుతుంది. జయసింహుని అనంతరం అతని సోదరుడు ఇంద్రభట్టారకుడు అతి తక్కువ కాలం పాలించాడు. ఇంద్రభట్టారకుని అనంతరం రెండవ విష్ణువర్ధనుడు 9 సంవత్సరాలు పాలించాడు. (673-682 క్రీ.శ.) ఈతని అనంతరం మంగి యువరాజు విజయాదిత్యుడు క్రీ.శ. 692 నుండి క్రీ.శ. 706 వరకు పాలించాడు. రెండవ జయసింహుడు క్రీ.శ. 706-719 మధ్య కాలంలో పాలించాడు ఆ తరువాతనే సోదరులమధ్య సింహాసనం కొరకు అంతర్యుద్ధం జరిగింది. రెండవ విజయాదిత్యుడు క్రీ.శ. 755-772 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. ఈతనికి, రాష్ట్ర కూట యువరాజు మూడవ గోవిందునికి మధ్య క్రీ.శ. 769లో యుద్ధం జరిగింది. రెండవ విజయాదిత్యుని అనంతరం రాజ్యాధికారం చేపట్టిన నాల్గవ విష్ణువర్ధనుడిని రాష్ట్రకూట ధ్రువుడు ఓడించాడు. విష్ణువర్ధనుని కుమార్తె శీల మహాదేవి రాష్ట్రకూట ధ్రువుడిని వివాహమాడింది. తూర్పు చాళుక్య -రాష్ట్రకూట ఘర్షణ చాలాకాలంపాటు కొనసాగింది.
+నాలుగవ విష్ణువర్ధనుని లేక కవి విష్ణు వర్ధనుని కుమారుడైన మూడవ గుణగ విజయాదిత్యుడు తూర్పు చాళుక్య పాలకులలో అగ్రగణ్యుడు. ఇతడు క్రీ.శ. 849  
+215
+నుండి క్రీ.శ. 892 వరకు పాలించాడు. నేలటూరి వెంకట రమణయ్య అభిప్రాయంలో ఈతని జీవితంలో మూడు నిర్ణయాత్మకమైన దశలున్నాయి. అవి: 1) అతి తక్కువ కాలం కొనసాగిన విస్తరణ, విజయాల పరంపర దశ, 2) ఓటమి, ఎంతో కాలం విదేశీయ పాలనలో ఉండటం, 3) అద్భుతమైన సైనిక విజయాల ఫలితంగా మొత్తం దక్కన్ పై సామ్రాజ్యాధికారం సాధించటం. ఇతడు బ్రాహ్మణ సేనాధిపతి పండరంగని సాయంతో 12 బోయ కొట్టములను జయించి ఆక్రమించాడు. రాష్ట్రకూటుల రాజరిక బిరుదు వల్లభకు సూచిక అయిన పాళీధ్వజమును సంపాదించి, దక్షిణాపథ అధిపతిగా జయించి ప్రకటించుకున్నాడు. రాష్ట్ర కూట రెండవ కృష్ణుడు తూర్పు చాళుక్య సార్వ భౌమాధికారాన్ని అంగీకరించాడు. గుణగవిజయాదిత్యుని సాతలూరు శాసనం పల్లవుల, పాండ్యులపై ఈతడు సాధించిన విజయాన్ని నమోదు చేస్తుంది. ఈతని పరిపాలనా కాలంలో తూర్పు చాళుక్య అధికార ప్రాభవం ఉత్తరాన మహేంద్రగిరినుండి పులికాట్ వరకు విస్తరించింది. అంతర్యుద్ధాల ఫలితంగా, చాళుక్య అధికారం క్షీణించటం మొదలైంది. రెండవ చాళుక్య భీముడు క్రీ.శ. 934 నుండి 12 సంవత్సరాలు పరిపాలించి, తూర్పు చాళుక్య ఘనతను తిరిగి పునరుద్ధరించాడు. ఈతడు రాష్ట్రకూటులపై విజయం సాధించాడు. ఇతనికి రాజమార్తాండ, రాజభీమ, బృహత్ భీమ అన్న బిరుదులున్నాయి. చాళుక్య భీముని అనంతరం మళ్ళీ అంతర్యుద్ధం జరిగింది. ఫలితంగా క్రీ.శ. 973 – 1000 మధ్య జటాచోడ భీముడు అనే తెలుగు చోడ పాలకుని పాలన జరగడం వల్ల ఆ కాలాన్ని ఒక విరామ కాలంగా గుర్తించారు. రాజ్యం కోల్పోయిన చాళుక్య భీముని కుమారుడైన దానార్ణవుని కుమారులు శక్తివర్మ విమలాదిత్యులు చోళ పాలకుడైన రాజేంద్ర చోళుని ఆశ్రయం పొందారు. శక్తి వర్మ తిరిగి చాళుక్య సింహసనాన్ని క్రీ.శ.1001-1002లో సంపాదించాడు. ఈ యుద్ధంలో జటాచోడభీమ, ఏక వీరులు మరణించారు. అప్పటినుండి వేంగి చాళుక్య-కళ్యాణి చాళుక్య ఘర్షణ ఆరంభమవుతుంది. శక్తి వర్మ విమలాదిత్యులు ఒకరి తరువాత ఒకరు క్రీ.శ. 1018 వరకు పాలించారు. విమలాదిత్యుడికి ఇద్దరు రాణులున్నారు. ఒకరు చోళ రాకుమార్తె కుందవ, మరొకరు తెలుగు చోడ రాకుమార్తె మేడాంబలను వివాహమాడేరు. కుందవకు రాజ రాజ నరేంద్రుడు, మేడాంబకు ఏడవ విజయాదిత్యుడు జన్మించారు. ఈ ఇద్దరిలో రాజ రాజనరేంద్రుని చోళులు, ఏడవ విజయాదిత్యుని కళ్యాణి చాళుక్యులు ప్రత్యక్షంగా సమర్ధించారు. ఫలితంగా జరిగిన యుద్ధాలలో, దాడులలో రాజకీయ అదృష్టాలు మారుతూ వచ్చాయి. అతడి అనంతరం శక్తి వర్మ కుమారుడు ఏడవ విజయాదిత్యుడు కొద్దికాలం క్రీ.శ. 1078 వరకు పాలించి  
+216
+మరణించాడు. వేంగి రాజ్యం రాజ రాజ నరేంద్రుని కుమారుడైన కులోత్తుంగ చోళుని పాలన క్రిందకు వచ్చింది. చోళ చాళుక్య పాలన మొదలైంది.
+కళ్యాణి లేదా పశ్చిమ చాళుక్యులు
+అనంతర పశ్చిమ చాళుక్యులు లేదా కళ్యాణి చాళుక్యులు దక్కన్ దక్షిణ భారత దేశంలో క్రీ.శ. 973 నుండి క్రీ.శ. 1200 వరకు ఆధిపత్యంలోనుండి దేశ చరిత్రలో గణనీయమైన స్థానం సంపాదించుకున్నారు. కొందరు చరిత్రకారుల అభిప్రాయం ప్రకారం కళ్యాణి చాళుక్యులు బాదామి చాళుక్య సంప్రదాయాలను కొనసాగించి, తాము పరిపాలించిన రెండు వందల సంవత్సరాల కాలంలో కర్ణాటకలో సాంస్కృతిక కళా పునరుజ్జీవనానికి కారకులయ్యారు. వీరి చరిత్రను, సాంస్కృతిక పోషణను అవగాహన చేసుకొనుటకు దొరికిన అనేకమైన రాతి శాసనాలు, రాగి శాసనాలు, సాహిత్య గ్రంథాలైన బిల్హణుని విక్రమాంకదేవ చరిత, భూలోకమల్లుని మానసోల్లాస, విక్రమాంకాభ్యుదయ, విజ్ఞానేశ్వరుని మితాక్షర, మేరుతుంగుని ప్రబంధ చింతామణి రణ్ణ రచించిన గదాయుద్ధ అజిత పురాణం ఎంతగానో ఉపయోగపడతాయి. వీరు తాము బాదామి చాళుక్యులకు జ్ఞాతులమని దగ్గర సంబంధం కలవారమని చెప్పుకొన్నారు. ఈ కుటుంబ జన్మ వృత్తాంతం వాదోపవాదాలతో నిండియున్నది. ఈ వంశం పుట్టుక గురించి సూక్ష్మంగా విశ్లేషణ చేసిన బి.ఆర్. గోపాల్ అన్న చరిత్రకారుడు వీరు స్వదేశీయులైన కన్నడిగులని, వీరి వృత్తి వ్యవసాయమని, సైనిక వృత్తి కూడా చేపట్టారని, వీరి జన్మ స్థానం బాదామి లేక వాతాపి పరిసరప్రాంతమని అన్నాడు. చాళుక్య అనేది ఒక అతి ప్రాచీన కన్నడ మాట యన్నది గోపాల్ భావన.
+కళ్యాణి చాళుక్య రాజ్య స్థాపకుడైన రెండవ తైలపుడు, రాష్ట్రకూట మూడవ కృష్ణుని సామంతుడు. ఈతడు క్రీ.శ.973లో స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకొని, వంశ స్థాపన చేసాడు. రెండవ తైలపుడు క్రీ.శ. 973-997 మధ్య 24 సంవత్సరాలు పరిపాలించి, చేది, ఒరిస్సా, నేపాల్, కుంతల పాలకులను జయించి రాజ్యాన్ని విస్తరించి, సుస్థిరం చేశాడు. మాళ్వా పాలకుడైన పరమార ముంజను కూడా చంపాడని ఒక సంప్రదాయం కలదు. రెండవ తైలపుని తరువాత అతని కుమారుడు సత్యాశ్రయుడు పాలనకు వచ్చి చోళ దండయాత్రను నిలవరించి, విజయం సాధించాడు. సత్యాశ్రయుని అనంతరం దశవర్మ ఐదవ విక్రమాదిత్యుడు, మొదటి జయ సింహుడు, జగదేకమల్లుడు వరుసగా పరిపాలించారు. జగదేకమల్లుడు పరమారభోజను, చేదిపాలకుడిని, రాజేంద్ర చోళుడ్ని ఓడించాడని చెప్పబడింది. 
+ 
+217
+జగదేక మల్లుని అనంతరం మొదటి సోమేశ్వరుడు క్రీ.శ. 1042 నుండి క్రీ.శ. 1068 వరకు ఆహవమల్ల త్రైలోక్యమల్ల అన్న బిరుదులతో పాలించాడు. బిల్హణుడు విక్రమాంక దేవచరితలో సోమేశ్వరుడు కళ్యాణి నగరాన్ని నిర్మించి రాజధానిగా చేశాడని వ్రాశాడు. వేదం వెంకటరాయ శాస్త్రి చాలాకాలం నుంచి కళ్యాణి నగరం చాళుక్యుల నెలవీడు లేదా స్కంధావారమని వ్రాశాడు. శంకరాచార్యుడు కళ్యాణిలోని దేవీ పీఠమును పేర్కొనటంచే, సోమేశ్వరుడు కళ్యాణిని రాజధానికి తగిన విధంగా రూపొందించాడని భావించవచ్చు. జయసింహ జగదేక మల్లుని శాసనాలు ఎతగిరి, కొల్హపూర్, పొట్టలకెరి, లేదా పటాన్ చెరువు, కొల్లిపాకైలు చాళుక్యుల నెలవీడులని పేర్కొంటూ, 1044 నాటికి పటాన్ చెరువు మొదటి సోమేశ్వరుని రాజధాని అని ఒక శాసనాధారం ఉంది. కనుక క్రీ.శ. 1044 తరువాతనే రాజధానిని కళ్యాణికి మార్చి ఉండవచ్చని బి.ఆర్.గోపాల్ అభిప్రాయం. కళ్యాణి బీదర్ కు 48 మైళ్ళ దూరంలో రాష్ట్రకూటుల రాజధానియై మాల్ ఖేడ్ కు ఈశాన్య దిక్కునవున్నది. మొదటి సోమేశ్వరుడు సమకాలీన చోళ పాలకులతో యుద్ధాలు చేశాడు. ఈ యుద్ధాలలో ఇరుపక్షాలు విజేతలమని చెప్పుకున్నాయి. చోళ శాసనాలు మొదటి సోమేశ్వరుని క్రీ.శ.1055లో కొప్పంవద్ద, క్రీ.శ. 1061లో కూడల సంగమం వద్ద ఓడించామని చెప్పుకున్నాయి. చక్రకూటాన్ని పాలిస్తున్న నాగవంశీకుడైన ధారావర్ఘుడు సోమేశ్వరుని సార్వభౌమాధికారం అంగీకరించాడు. కోసల, కళీంగలను సోమేశ్వరుడు ఆక్రమించాడు. మొదటి సోమేశ్వరుని అనంతరం, అతని కుమారుడు రెండవ సోమేశ్వరుడు భూలోకమల్ల అన్న బిరుదుతో క్రీ.శ. 1076 వరకు పాలించాడు. బిల్హణుడు మొదటి సోమేశ్వరుడు తన అనంతరం, తన రెండవ కుమారుడైన విక్రమాదిత్యుడిని పాలకునిగా నియమించాలని వాంఛించాడని, కాని అతడు ఒప్పుకోకపోవటంతో, గత్యంతరం లేక రెండవ సోమేశ్వరుడిని పాలకునిగా చేశాడని వ్రాశాడు. బిల్హణుని వ్రాతల ప్రకారం రెండవ సోమేశ్వరుడు చెడు పద్దతులు అవలంబించుటచే, అన్నదమ్ముల మధ్య సంబంధాలు బెడిసికొట్టాయి. అంతర్యుద్ధం అనివార్యమైంది. అంతర్యుద్ధంలో విక్రమాదిత్యుడు విజయం పొంది రాజ్యాధికారం చేపట్టాడు.
+6వ విక్రమాదిత్యుడు త్రిభువనమల్ల అన్న బిరుదుతో క్రీ.శ. 1076-1126 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. ఇతడు త్రిభువనమల్ల అన్న బిరుదును సార్వ భౌమాధికారం చేపట్టక ముందు నుంచి క్రీ.శ. 1071 నుంచి పెట్టుకున్నట్లు సాక్ష్యాధారం ఉంది. విక్రమాదిత్యుడు చాళుక్య విక్రమ శకాన్ని స్థాపించాడు. చోళులతో యుద్ధాలు కొనసాగించాడు. కె.ఏ.యన్.శాస్త్రి కులోత్తుంగ చోళుడు, విక్రమాదిత్యులు ముందు  
+218
+చూపుతో తమ ఇద్దరి బలాబలాలు సమానమని గుర్తించి, యుద్ధాలు కొనసాగించటం వృథాయని తెలుసుకొని, ఒకరి రాజ్యంపై మరొకరు దండయాత్రలను నిలిపేశారని అన్నాడు. ఈ అభిప్రాయం కొంతవరకే సత్యం. ఎందుకనగా విక్రమాదిత్యుడు తిరుగుబాటు చేస్తున్న మొదటి బల్లాలుడిని, బిట్టిగ విష్ణువర్ధనుడిని అణిచివేసి, చోళులపై తన దండయాత్ర కొనసాగించాడు. హెూయసలులతో చాలాకాలంపాటు ఘర్షణ కొనసాగించి, వారిని దారిలోకి తీసుకురాగా, వేంగీ రాజ్యంపై క్రీ.శ. 1118, 1119లలో కళ్యాణి చాళుక్య దండ నాయకుడైన అనంతపాలుడు ఆధిపత్యం సంపాదించాడు. అప్పటికి చోళప్రాబల్యం ఆంధ్రదేశంలో క్షీణించింది. విక్రమాదిత్యుడు తన సోదరుడైన జయసింహుడిని యువరాజుగా చేశాడు కాని క్రీ.శ. 1083లో జయసింహుడు తిరుగుబాటు చేశాడు. విక్రమాదిత్యుడు బిల్హణుడ్ని విజ్ఞానేశ్వరుడ్ని పోషించాడు. అతని కుమారుడైన మూడవ సోమేశ్వరుడు క్రీ.శ. 1126 నుండి క్రీ.శ. 1135 వరకు పాలించాడు. ఈతడు భూలోకమల్ల, సర్వజ్ఞ చక్రవర్తి అన్న బిరుదులు ధరించాడు. ఇతడు భూలోక మల్ల శకమును స్థాపించాడు. ఇతడు కన్నడంలో మానసోల్లాస, విక్రమాభ్యుదయము కావ్యాలను రచించాడు. ఇతని అనంతరం రెండవ జగదేకమల్లుడు క్రీ.శ. 1135-1151 మధ్య పాలించాడు. రెండవ జగదేకమల్లుని అనంతరం మూడవ తైలప క్రీ.శ. 1151- క్రీ.శ. 1163 మధ్య కాలంలో పాలించాడు.
+మూడవ తైలపుడు అత్యంత బలహీనుడవటంచే కాలచూరి సామంత బిజ్జలుడు, క్రమంగా అధికారాన్ని చేజిక్కించుకున్నాడు. మూడవ తైలపుడు కాకతీయులతో పోరాడుతూ మరణించాడు. అతని కుమారుడైన నాల్గవ సోమేశ్వరుడిని క్రీ.శ.1190లో హెూయసల రెండవ బల్లాలుడు ఓడించటంతో కళ్యాణి చాళుక్య పాలన శకం అంతమైంది. 6వ విక్రమాదిత్యుని మరణంతో కళ్యాణి చాళుక్య పతనం మొదలైంది. కళ్యాణి చాళుక్యుల సామంతులైన దేవగిరి యాదవులు, ద్వారసముద్ర హెూయసలులు, కాలచూరిలు చాళుక్య బలహీనత అదనుగా తీసుకొని స్వతంత్రం ప్రకటించుకొన్నారు.
+కాంచీపుర పల్లవులు
+సంగం యుగం అనంతరం దక్షిణ దేశంలో కొంతకాలం కలభ్రుల దండయాత్ర ఫలితంగా అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు చోటుచేసుకోగా, పల్లవులు తిరిగి రాజ్యాధికారం చేపట్టి, దాక్షిణాత్య సంస్కృతికి బలమైన పునాదులు వేసినవారు. కాంచీపురం రాజధానిగా పాలించిన పల్లవులు కలభ్రులను ఓడించినట్లు పల్లవ, బాదామి చాళుక్య శాసనాలు పేర్కొంటాయి. కలభ్రులకాలం, పేర్లు శాసనాలలో కనిపించవు. పల్లవుల  
+219
+పాలనాకాలంలోనే విస్తరిస్తున్న ఆర్య సంస్కృతి, రూపుదిదుకుంటున్న తమిళ సంస్కృతిల మధ్య సమ్మేళనం కావటమే పల్లవుల కాలపు ప్రాధాన్యం, ఇంతకు ముందే మనం చెప్పుకున్నట్లు ఆనాటి రాజకీయ సంబంధాలు భూ రాజకీయ అభిలాషలపై ఆధారపడటం వల్ల పల్లవులు, బాదామి చాళుక్యులు, మదురై పాండ్యులు ఒకరితోనొకరు రాజకీయ ఆధిపత్యం కొరకు నిరంతర ఘర్షణ కొనసాగించారు. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం నాటికి పల్లవులు ఒక బలమైన రాజకీయ శక్తిగా అవతరించారు.
+పల్లవుల జన్మస్థలం, పుట్టుపూర్వోత్తరాల గురించి తీవ్రమైన వాదోప వాదాలున్నాయి. పల్లవులు విదేశీయులని, స్వదేశీయులని రెండు ప్రధానమైన వాదాలున్నాయి. లూయి రైస్ పల్లవ అను పదము పహ్లవ అన్న పదానికి దగ్గరగా నుండటంచేత పహ్లవ సంతతివారే పల్లవులైనారన్నాడు. అంతేకాక పల్లవ అనేది విదేశీ పదమైన పహ్లవకు సంస్కృత పదమన్నాడు. ఈ వాదానికి భిన్నంగా యన్. శ్రీనివాస అయ్యంగార్ పల్లవులు నాగ జాతివారని మణిమేఖలై కావ్యం ఆధారంగా ప్రతిపాదించాడు. తొలి పల్లవులు దిగువ కృష్ణాలోయను పాలించుట చేత నాగులు, ఆంధ్రులు ఒకరే కనుక ఈ ప్రతిపాదన వాస్తవానికి దగ్గరగా కనిపిస్తుంది. కె.పి. జయస్వాల్ పల్లవులు వాకాటక సంతతి వారన్నాడు. ఆర్.సత్యనాధ అయ్యర్ అశోక శాసనాల్లో పేర్కొనబడిన పుళిందులే పల్లవులన్నాడు. కె.ఏ. నీలకంఠశాస్త్రి, ఆర్, గోపాలన్ సి. మీనాక్షిలు పల్లవులు శాతవాహనుల కాలంలో సైనిక నాయకులని, శాతవాహన పతనానంతరం స్వతంత్రం ప్రకటించుకొన్నారని అన్నారు. ఆర్.రాఘవ అయ్యంగార్, యస్. కృష్ణస్వామి అయ్యంగార్లు మణిమేఖలై, కావ్యం ఆధారంగా పల్లవులు తమిళులని, తురుమంగళ ఆళ్వార్ పల్లవులను తొండయార్ అన్న పేరుతో పిల్చాడని అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. పల్లవుల జన్మవృత్తాంతాన్ని వివరిస్తూన్న ఐతిహ్యం ఒక రాకుమార్తె నాగరాకుమారుని ప్రేమించగా జన్మించిన పసిబాలుడ్ని ఒక రెమ్మ (పల్లవం)తో బంధించారని చెప్తుంది. పల్లవులు విదేశీయులుగా కన్పిస్తారని రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయపడ్డది. గత అర్థ శతాబ్దంగా పల్లవ జన్మ వృత్తాంతం పరిష్కరించబడని సమస్యగానే మిగిలిపోయింది. 
+మహా పల్లవులుగా చరిత్రలో క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం నుండి కీలక పాత్ర నిర్వహించిన పల్లవులు చరిత్రలో పేరుగాంచిన ప్రాచీన పాలక వంశమే. ఈ ప్రాచీన పల్లవులను తొలినాటి పల్లవులంటారు. ఈ తొలినాటి పల్లవులు ప్రాకృతం, సంస్కృతంలో శాసనాలు వేయించారు. తొలినాటి పల్లవుల శాసనాలు గుంటూరు, నెల్లూరు జిల్లాలలో ఎక్కువగా దొరకటంవల్ల కృష్ణాకు దక్షిణంగా ఉన్న తెలుగుప్రాంతం పల్లవుల అధీనంలో ఉన్నదని  
+220
+భావించారు. సంస్కృత శాసనాలు వీరు క్రీ.శ. 350 నుండి క్రీ.శ. 550 వరకు పాలించారని తెలుపుతాయి. ఈ సంస్కృత శాసనాల వంశావళి ప్రకారం మొదటి సింహవర్మ, మొదటి స్కందవర్మ రెండవ స్కందవర్మ రెండవ కుమార విష్ణు, బుధవర్మ మూడవ కుమారవిష్ణు, మూడవ స్కందవర్మ రెండవ విష్ణువర్మలు పాలించారు. పల్లవ శాసనం ఒకటి బుధవర్మ, విస్తారమైన చోళ సైన్యమనే సముద్రానికి జలగర్భంలోనున్న అగ్నివంటివాడని పేర్కొంటుంది. ఈ ఆధారం వల్ల తొలినాటి పల్లవ చాళుక్యుల మధ్య శత్రుత్వం ఉండేదని, కలభ్రుల పతనానంతరం పల్లవులు తిరిగి రాజ్యాధికారం చేపట్టి కాంచీపురంలో మరొక వంశానుక్రమాన్ని స్థాపించారని తెలుస్తుంది.
+మహా పల్లవ వంశ స్థాపకుడుగా భావించబడిన సింహవిష్ణు క్రీ.శ. 555-590 మధ్య పాలించాడు. ఇతడు అవనీసింహ అన్న బిరుదు ధరించి చోళ మండలం, సింహళం, చేర, పాండ్య రాజ్యాలను ఓడించాడు. కిరాతార్జునీయం వ్రాసిన భారవి ఇతడి ఆస్థానంలోని వాడే. మహాబలిపురంలోని ఆదివరాహ ఆలయంలో సింహవిష్ణు, ఆతని ఇద్దరు రాణులు, కుమారుడు మహేంద్రవర్మల కుడ్యశిల్పాలు కనిపించాయి. సింహ విష్ణు కుమారుడు మొదటి మహేంద్రవర్మ క్రీ.శ. 590 నుండి క్రీ.శ. 630 వరకు చిత్రమల్ల, గుణభర, విచిత్రచిత్త, మత్త విలాస, చిత్రకారపులి, అవనీభంజన అన్న బిరుదులతో పాలించాడు. ఈ బిరుదులు అతని సకల విద్యా నైపుణ్యానికి సూచికలు. పల్లవుల ఘనతకు, తమిళ సంస్కృతి పోషణకు నాంది పలికినవాడు మహేంద్రవర్మ ఇతడు హర్షవర్ధనుడికి, రెండవ పులకేశికి సమకాలీనుడు. రెండవ పులకేశి ఐహెూల్ శాసనం చాళుక్యులు పల్లవ మహేంద్రవర్మపై సాధించిన విజయాలను వివరిస్తుంది. మహేంద్రవర్మ మొదట్లో జైన మతాభిమాని కాని జైనం నుండి శైవంలోని మారిన అప్పార్ అనే భక్తి ఉద్యమకారుడు మహేంద్రవర్మను శైవంలోకి మార్చాడు. కళా, వాస్తు నిర్మాణ పోషకుడుగా మహేంద్రవర్మకు ఒక విశిష్ట స్థానముంది. మొ. మహేంద్రవర్మ అనంతరం అతని కుమారుడు మొదటి నరసింహవర్మ క్రీ.శ. 630-668 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. మొదటి నరసింహవర్మ తండ్రి అడుగుజాడలలో నడచి పల్లవుల ఘనతను మరింతగా పెంచాడు. ఇతనికి మామల్ల అన్న బిరుదు వుంది. ఇతడు పరిపాలించిన 39 సంవత్సరాలు పల్లవ పాలనకాలంలో గణనీయమైనది. ఇతడు క్రీ.శ. 642లో రెండవ పులకేశిని ఓడించి వాతాపిని ఆక్రమించి వాతాపికొండ లేదా వాతాపిని జయించిన వాడన్న బిరుదు పెట్టుకొన్నాడు. ఇతడు సింహళంపై నౌకా దండయాత్ర జరిపి విజయం సాధించాడు. ఇతడు వాస్తు నిర్మాణ ప్రక్రియలో మామల్ల శైలిని ఆరంభించాడు. ఇతని కాలంలోనే చైనా యాత్రికుడైన  
+221
+యువాన్ చాంగ్ పల్లవ భూభాగాన్ని సందర్శించాడు. నరసింహ వర్మ అనంతరం అతని కుమారుడు రెండవ మహేంద్రవర్మ రెండు సంవత్సరాలు క్రీ.శ. 668-670 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. ఇతడు చాళుక్య మొదటి విక్రమాదిత్యుని చేతిలో ఓడిపోయాడు. రెండవ మహేంద్ర వర్మ అనంతరం అతని కుమారుడు మొదటి పరమేశ్వర వర్మ రాజ్యానికి వచ్చాడు. మొదటి పరమేశ్వర వర్మ పెరువల నల్లూరు అనే చోట చాళుక్యులను జయించాడని ఉదయేంద్రమ్ శాసనం తెలుపుతుంది. ఇతని అనంతరం, ఇతని కుమారుడైన రెండవ నరసింహవర్మ క్రీ.శ. 700-728 మధ్య కాలంలో పరిపాలించాడు. ఇతడు రాజసింహ, ఆగమప్రియ, శంకరభక్త అన్న బిరుదులు కలిగి ఉన్నాడు. ఇతడు చైనా ఆస్థానానికి ఒక రాయబారిని పంపాడు. ఆశ్చర్యకరంగా జైనీయ క్రానికల్స్ అరబ్బుల జోక్యం నిరోధించేందుకు నరసింహవర్మ చేసిన ప్రయత్నాలను పేర్కొంటాయి. ఇతని అనంతరం ఇతని కుమారుడైన రెండవ పరమేశ్వర వర్మ క్రీ.శ. 728–731 మధ్య మూడు సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. ఇతని పాలనా కాలంలో బాదామి చాళుక్య పాలకుడైన విక్రమాదిత్యుడు, గంగా పాలకుడితో కలిసి పల్లవరాజ్యంపైకి దండెత్తి వచ్చాడు. పల్లవులలో చివరి ఘనుడుగా పేరు పొందిన నందివర్మ పల్లవ మల్ల క్రీ.శ. 731 నుండి క్రీ.శ. 796 వరకు పాలించాడు. ఇతని మరణానంతరం పల్లవ రాజ్యం తన ప్రాబల్యాన్ని కోల్పోయి పతనావస్థకు చేరుకుంది. అట్టి విపత్కర పరిస్థితుల్లో 12 సంవత్సరాల వయసున్న దంతివర్మను పాలకునిగా నియమించగా, అతడు సమకాలీన చాళుక్య రాష్ట్ర. కూట, పాండ్యపాలకుల దండయాత్రలను ఎదుర్కొనవలసి వచ్చింది. చాళుక్యులు తాత్కాలికంగా విజయం సంపాదించారు. పాండ్యులు కూడా విజయం పొందారు. ఇట్టి క్లిష్టపరిస్థితులలో పల్లవులు రాష్ట్రకూట దంతిదుర్గునితో వివాహ సంబంధం ఏర్పరచుకొన్నారు. ఈ వివాహ ఫలితంగా జన్మించిన దంతివర్మ క్రీ.శ. 796-847 మధ్య పాలించాడు. ఇతడు రాష్ట్ర కూట మూడవ గోవిందుని దండయాత్రను ఎదుర్కొనవలసి వచ్చింది. ఇతడి కాలంలో ఆరంభమైన పల్లవ పతనం వేగవంతమై మూడవ నందివర్మ కాలంలో పల్లవులు తమ ప్రాబల్యం కోల్పోగా, వీరు చోళుల సామంతులు కావటంతో, పల్లవ అధికారం అస్తమించింది.
+తంజావూరు చోళులు:
+సంగం సాహిత్యంలోను, అశోక శాసనాల్లోను పేర్కొనబడిన ప్రాచీన రాజకీయ శక్తి చోళులు. తొలినాటి చోళ వంశానుక్రమణికలో సుప్రసిద్ధుడు కరికాలచోళుడు.  
+222
+ప్రాచీన చోళుల రాజధాని ఉరయూరు. క్రీ.శ. 9-13. శతాబ్దాల మధ్య కాలంలో చోళులు సామ్రాజ్యాధిపతులుగా ఉన్నారు. చోళ విజయాలయని వంశానికి చెందిన మొదటి చోళ ఆదిత్యుడు, క్రీ.శ. 9వ శతాబ్దపు మూడవ భాగంలో పల్లవ అపరాజితుని ఓడించి, చోళ విజయాలయ వంశానికి నాంది పలికాడు. ఈ కాలపు చరిత్ర అంతా చోళులకు-రాష్ట్ర కూటులకు, చోళులకు- కళ్యాణి చాళుక్యులకు మధ్య జరిగిన రాజకీయ ఘర్షణలతో నిండి ఉంది.
+క్రీ.శ.846-871 మధ్య పాలించిన విజయాలయుడు చోళ వంశస్థాపకుడు. భారతదేశ చరిత్రలో గొప్ప విజేతలుగా, సమర్థనీయలైన పాలకులుగా, కళా, వాస్తు నిర్మాణ పోషకులుగా చోళులకు గణనీయమైన స్థానముంది. విజయాలయుడు మొదట్లో పల్లవుల సామంతుడుగా ఉండి పుదుక్కోటై పాలకుడైన ముతరైయార్ నుండి తంజావూరును సంపాదించి, తన ముఖ్య కేంద్రంగా చేసుకొన్నాడు. ఈ విజయం చోళుల బలాన్ని పెంచింది. పల్లవ సోదరులైన నృపతుంగ, అపరాజితుల మధ్య తలెత్తిన అంతర్యుద్ధంలో చోళ ఆదిత్యుడు అపరాజితుని పక్షాన చేరి, నృపతుంగుని కుంభకోణం దగ్గరనున్న శ్రీపురంబియం వద్ద క్రీ.శ. 855లో ఓడించాడు. అనంతరం తనకు చేసిన సహాయానికి ఆదిత్య చోళునకు అపరాజితుడు, కొంత భూభాగాన్ని బహుమతిగా ఇచ్చాడు. కాని తృప్తి చెందని ఆదిత్య చోళుడు అపరాజితునిపై యుద్ధం ప్రకటించి, క్రీ.శ. 903లో అతన్ని చంపి, తొండై మండలాన్ని ఆక్రమించాడు. కొద్దికాలం తరువాత ఆదిత్యుడు కొంగు ప్రాంతాన్ని పాండ్యుల వద్ద నుండి ఆక్రమించి, పాండ్యులను తన సామంతులుగా చేసుకున్నాడు. ఈ రాజ్య విస్తరణకు జరిగిన ఘర్షణలతో యువరాజు పరాంతకుడు ఆదిత్యునికి తోడు నీడైనాడు. పరాంతకుడు ఆదిత్యుని అనంతరం పాలకుడై, క్రీ.శ. 907 నుండి క్రీ.శ.955 వరకు 48 సంవత్సరాలు పాలించాడు. ఈతని పరిపాలనా కాలంలో చివరి రోజులలో తప్ప మిగిలిన కాలంలో విజయాలు, సంపన్నత చోటు చేసుకున్నాడు. ఈతని మరణానంతరం రాజరాజు క్రీ.శ. 985లో రాజ్యాధికారం చేపట్టేవరకు అరాచక, అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు చోటుచేసుకున్నాయి. చోళ రాజరాజు తన శక్తి సామర్థ్యాలను ప్రదర్శించి శత్రు సంహారం చేసి వ్యతిరేక శక్తులను అణచివేసి చోళరాజ్యాన్ని సుస్థిరమైన, బలమైన రాజ్యంగా రూపొందించాడు. మొదట్లో రాజరాజు పాండ్య, కేరళ, సింహళ కూటమిని భగ్నం చేసి, పాండ్యుల అధికారాన్ని తుదముట్టించిన తరువాత, కేరళను తన అధీనంలోకి తెచ్చుకున్నాడు. సింహళంపై నౌకా సైన్యంతో దండెత్తి, ఉత్తర సింహళాన్ని ఆక్రమించి అనురాధపురాన్ని నాశనం చేశాడు, పొలనోరు సింహళ రాజధానిని చేశాడు.
+ 
+223
+రాజరాజు కర్ణాటకలోని కొన్ని ప్రాంతాలను జయించి, తన రాజ్య విస్తీర్ణాన్ని పెంచుకొని, కళ్యాణి చాళుక్య రెండవ తైలపుని రాజధానిపై దాడి చేశాడు. అంతటితో ఆగక చోళరాజరాజు తన కుమార్తె కుందవను తూర్పు చాళుక్య రాకుమారుడైన విమాలాదిత్యునికిచ్చి వివాహంచేసి, బంధుత్వం కలుపుకొని, వేంగిని చోళ రక్షిత రాజ్యంగా రూపొందించాడు. ఈవిధంగా అతడు విజయవంతంగా వేంగిపై తన అధికారాన్ని సుస్థిరం చేసుకొని, పశ్చిమ చాళుక్య పాలకుడైన సత్యాశ్రయుని వైపు తన దృష్టిని మరల్చాడు. సత్యాశ్రయుడు శాంతి కొరకు ప్రార్ధించాడని, ఎంతో ధనంతో చోళ సైన్యాలు తిరిగి వచ్చాయని, ఆ సంపదనే తంజావూరులోని బృహదీశ్వర ఆలయ నిర్మాణానికి ఉపయోగించానని రాజరాజు సగర్వంగా ప్రటించాడు. తన పాలనా కాలపు చివరి రోజులలో రాజరాజు మాల్దీవులను జయించాడు. శ్రీవిజయ రాజ్యంతో స్నేహపూర్వక సంబంధాలు కొనసాగించాడు. రాజరాజు తన కుమారుడు రాజేంద్రుడిని యువరాజుగా క్రీ.శ. 1018లో ప్రకటించాడు. రాజరాజు సింహళ రాజ్యాన్ని పూర్తిగా జయించాడు కాని అతని విజయాన్ని పూర్తిగా అంగీకరించని సింహళీయులు నిరంతరం సమస్యలు సృష్టించారు. ఈ సింహళ దండయాత్ర వెనుకనున్న లక్ష్యం సింహళం నుండి దోచుకున్న సంపదను స్థానిక చోళ రాజ్య అభివృద్ధికి వెచ్చించటమే. జయించిన పాండ్య, కేరళ భూభాగాలకు మదురై కేంద్రంగా ప్రత్యేక పాలనా విభాగాన్ని స్థాపించాడు. చోళ రాజేంద్రుడు తూర్పు చాళుక్య రాజరాజు నరేంద్రుడిని వేంగి పాలకునిగా సమర్ధించాడు. అందుకొరకు కళింగను పాలిస్తున్న తూర్పు గాంగ పాలకుడు రాజరాజ నరేంద్రుని వేంగి పాలకునిగా వ్యతిరేకించడం వల్ల అతనికి బుద్ధి చెప్పేందుకు కళింగపై దండెత్తి, అక్కడి నుండి గంగాలోయకు పయనమై ఈ దండయాత్ర విజయవంతం కావడంతో గంగైకొండ అన్న బిరుదు ధరించి గంగైకొండ చోళపురాన్ని నిర్మించాడు. అక్కడి తటాకమును గంగానది నుండి తెచ్చిన నీటితో నింపాడు. అందువల్ల ఆ తటాకమును నీటితో నిండిన నీటితో నింపాడు. అందువల్ల ఆ తటాకమును నీటితో నిండిన విజయస్తంభం అంటారు. రాజేంద్రుడు క్రీ.శ. 1025లో శ్రీవిజయపై నౌకా దండయాత్రను నిర్వహించాడు. ఈ దండయాత్రకు ముఖ్య లక్ష్యం శ్రీవిజయనుండి చైనాకున్న దారిని దౌత్య వర్తక వ్యాపార విషయాల కొరకు తన ఆధీనంలో ఉంచుకోవటమే. రాజేంద్రుడు శ్రీవిజయను, కదరంను, మలయాకు పశ్చిమ తీరంలోనున్న కెడాను ఆక్రమించాడు. ఈతడు పాండ్య, కేరళ భూభాగాల్లో తలెత్తిన తిరగుబాట్లను క్రూరంగా అణిచివేసి క్రీ.శ. 1041లో సింహళంపై దండెత్తాడు. రాజేంద్రుడు మూడు దశాబ్దాలు పాలించి, చోళుల అధికారాన్ని సుస్థిరంగా ఎదురులేనిదిగా చేసి, క్రీ.శ. 1044లో మరణించాడు. రాజేంద్రుని అనంతర పాలకుడైన  
+224
+రాజాధిరాజు తండ్రి దుందుడుకు దండయాత్రా విధానం కొనసాగించి, కళ్యాణి చాళుక్యులతో ఘర్షణ కొనసాగించి, వారిని కృష్ణానది ఒడ్డుననున్న పుండూరు అనే చోట ఓడించి, మాద్గిర్ ను పట్టుకొని, చాళుక్య రాజధాని కళ్యాణిని నాశనం చేశాడు. ఈ విజయాల సూచనగా వీరాభిషేకం జరుపుకొని, విజయ రాజేంద్ర అన్న బిరుదు ధరించాడు. రాజాధిరాజు కళ్యాణిపై విజయ చిహ్నంగా కళ్యాణిలోని ద్వారపాలకుల విగ్రహాలను తనతో తీసుకు వెళ్ళాడు, వాటిని మనం ఇప్పటికీ తంజావూరు వస్తు ప్రదర్శనశాలలో చూడవచ్చు. చోళులు తూర్పు చాళుక్యులతోను, కళ్యాణి చాళుక్యులతోను తమ యుద్ధాలు కొనసాగించారు.
+క్రీ.శ. 1070లో కులోత్తుంగుడు చోళ రాజ్యాధిపతి కావడంతో చోళుల చరిత్రలో నూతన అధ్యాయం ఆరంభమయింది. కులోత్తుంగ చోళుడు రాజనీతిజ్ఞుడుకాని సామ్రాజ్య విస్తరణవాదికాదు. అయినప్పటికీ వేంగీ ప్రాంతాన్ని రాయచూర్ దో ఆబ్ ప్రాంతాన్ని తన అధీనంలోకి తీసుకువచ్చుటకు కళ్యాణి చాళుక్యులతో ఘర్షణ కొనసాగించాడు. సింహళ రాకుమారుడైన వీర పెరుమాళ్ కు తన కుమార్తెనిచ్చి వివాహం చేసి, వారితో శాంతిచేసుకున్నాడు క్రీ.శ. 1077లో వ్యాపార రాయబార వర్గాన్ని చైనాకు పంపాడు. శ్రీవిజయలో తమిళవర్తక శ్రేణివుండేదని శాసనాధారంవుంది. కులోత్తుంగుని కుమారులు రాష్ట్రపాలకులుగా వేంగిని పాలించారు. కళింగ పాలకులైన తూర్పు గాంగులు కప్పం చెల్లించకపోవటంతో వారిపై కరుణాకర తొండైమాన్ నాయకత్వంతో సైన్యాన్ని పంపినట్లు జయగొండన్ కళింగత్తు ప్పరణి కావ్యం తెలుపుతుంది. సింహళం మినహా మిగిలిన చోళ సామ్రాజ్య భూభాగమంతా యథాతథంగా కులోత్తుంగుని ఆధిపత్యంలోనే ఉంది. కులోత్తుంగుడు ఉత్తర భారతంలోని కనౌజ్ పాలకునితోను, ఇండోచైనాలోని బర్మా, కాంభోజ పాలకులతోను దౌత్య సంబంధాలు కొనసాగించాడు. అయితే పాలనాకాలం చివరలో కర్ణాటకలో, వేంగిలో తలెత్తిన తిరుగుబాట్ల ఫలితంగా అతడు కొన్ని భూభాగాలను కోల్పోవలసి వచ్చింది. ఫలితంగా చోళ రాజ్య సరిహద్దులు మలబార్ తో కలసిన తమిళనాడుకు పరిమితమైనాయి. విక్రమచోళుని శాసనం క్రీ.శ. 1118లో అతడు చోళపాలకుడైనట్లు తెలుపుతున్నా కులోత్తుంగుడు క్రీ.శ.1120 వరకు పాలించాడు. విక్రమచోళుడు క్రీ.శ. 1120-35 మధ్య కాలంలోను, అతని కుమారుడు రెండవ కులోత్తుంగుడు క్రీ.శ. 1135-1150 మధ్యకాలంలోను, ఆయన కుమారుడైన రెండవ రాజరాజు 1150-1173 మధ్య కాలంలో పాలించారు. వీరి అనంతరం ఆరంభమైన చోళపతనం వేగవంతమైంది. మూడవ కులోత్తుంగుడు చివరి గొప్ప చోళ పాలకుడై చేరులను,  
+225
+హెూయసలులను ఓడించి క్రీ.శ. 1193లో కరువార్ లో విజయాభిషేకాన్ని జరుపుకొన్నాడు. మూడవ కులోత్తుంగ చోళుడు పాండ్య రాజైన కులశేఖర పాండ్యునిపై దండెత్తి పట్టాభిషేక భవనాన్ని ధ్వంసంచేసి, మదురైను కొల్లగొట్టాడు. ఫలితంగా చోళ-పాండ్య యుద్ధాలు అనివార్యం కాగా, మూడవ కులోత్తుంగుడు సుందర పాండ్యునితో తలపడ్డాడు. ఈ ఘర్షణలో సుందర పాండ్యుడు చోళులను తరిమివేశాడు. అయితే సుందరపాండ్యుడు చోళులకు తిరిగి వారి రాజ్యమిచ్చినట్లు తెలుస్తుంది. రాజేంద్ర చోళుడు క్రీ.శ.1216-1256 మధ్య పాలించాడు. ఈతడ్ని సుందర పాండ్యుడు పల్లవపాలకుడైన కొప్పెరుంజింగ ఓడించగా, హెూయసల రెండవ నరసింహుని సాయంతో చోళులు తిరిగి రాజ్యం సంపాదించారు. చోళ పాండ్య యుద్ధాలు కొనసాగాయి. విజయాలయ చోళ వంశంలో చివరివాడైన మూడవ రాజేంద్రుడు 33 సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. అతడితో అనంతర చోళ రాజ్య ప్రాభవం కనుమరుగైంది.
+రాజ్య వ్యవస్థా స్వభావ, స్వరూపాలు
+తొలి మధ్య యుగానికి చెందిన దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశంలోని ప్రాంతీయ భూభాగాలను పరిపాలించిన ప్రసిద్ధ వంశాలైన బాదామి చాళుక్యులు, రాష్ట్ర కూటులు, కళ్యాణి చాళుక్యులు, తూర్పు చాళుక్యులు, పల్లవులు, చోళులు వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థను అమలుపరచారని సంప్రదాయ, సమకాలీన చరిత్రకారులలో ఏకాభిప్రాయముంది. అయితే ఈ రాచరిక వ్యవస్థ పునాది, దానికి ఆధారమైన వ్యవస్థల గురించి, స్వభావ, స్వరూపాల విషయమై ప్రతిపాదించిన నమూనాల గురించి భిన్నమైన అభిప్రాయాలున్నాయి. అందరూ శాస్త్రీయంగా, అనుభవపూర్వకంగా సంపాదించిన విశ్వసనీయమైన సమాచారాన్నే తమ వ్యాఖ్యానాలకు ఆధారం చేసుకొన్నారు.
+వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థలో రాజే న్యాయాధికారి, కార్య నిర్వాహక అధికారి, శాసనాధికారి; ఒక మాటలో చెప్పాలంటే అతడే సర్వాధికారి. ఈవిధమైన రాచరిక వ్యవస్థ కలిగిన చాళుక్య, రాష్ట్రకూట, పల్లవ, చోళ, పాండ్య రాజ్యాల ఆవిర్భావం, వంశావళులు, పరిపాలనా విధానాలను గురించిన అధ్యయనం చేపట్టిన యమ్. జోవియోడుబ్రీల్, యస్.కృష్ణ స్వామి అయ్యంగార్, ఆర్.గోపాలన్, కె.ఏ. నీలకంఠ శాస్త్రిల కృషి ఫలితంగా 1917-1955 మధ్య కాలంలో విపులమైన, వివరణలతో కూడిన పరిశోధనలు చేపట్టబడి ఒక నిర్ధారితమైన దక్షిణ భారతదేశ చరిత్ర అందుబాటులోకి వచ్చింది. ఇదే కాలంలో దక్కన్ రాజవంశాల గురించి కూడా  
+226
+సమగ్రమైన పరిశోధన మొదలయింది. నీలకంఠ శాస్త్రి విశ్వసనీయ ఆధారాలకు మాత్రమే ప్రాధాన్యమిచ్చి, పూర్వికుల గురించి సరైన అవగాహన ప్రాతిపదికగా చేసుకొని రచనలు చేశాడు. తమిళ సంస్కృతిని ఆదర్శనీయమైనదిగా అతిశయోక్తులతో పొగిడే దృక్పథం చోటుచేసుకున్నదన్న విమర్శ నీలకంఠశాస్త్రి గురించి ఉన్నది. అయితే నీలకంఠ శాస్త్రి వేసిన పునాది ఎంతో ప్రతిష్ఠమైనదే కాక ఆయన రచనా విధానం దక్షిణ భారతదేశ చరిత్ర అధ్యయనానికి ఒక చక్కని పునాదియని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు. నీలకంఠ శాస్త్రి హిస్టరీ ఆఫ్ సౌత్ ఇండియా (1955)ను త్రోసి రాజన్న చరిత్ర గ్రంథం ఈనాటివరకు లేదన్నది నిస్సందేహం. నీలకంఠశాస్త్రి అడుగు జాడల్లో సి. మీనాక్షి, ఏ అప్పాదొరై, టి.వి. మహాలింగం మొదలయినవారు మరింతగా దక్షిణ భారత వంశాల చరిత్రకు, సంస్కృతికి సంబంధించిన వివిధ అంశాలను, విశేషాలను వెలుగులోకి తీసుకువచ్చారు. చోళుల రాజ్యంలో కేంద్రీకృత ఉద్యోగస్వామ్యం ఉండేదని, అది ఒక బైజాంటీన్ రాజరికంలా వైభవోపేతంగా ఉండేదని నీలకంఠ శాస్త్రి అన్నాడు. నీలకంఠ శాస్త్రి దక్షిణ భారతదేశ చరిత్ర పరిశోధనకు చేసిన సేవను గుర్తిస్తూనే, బర్టన్ స్టెయిన్ అనే అమెరికన్ చరిత్రకారుడు చోళుల కాలంలోని రాజ్యవ్యవస్థను సెగ్మెంటరి లేక ఖండిత రాజ్యమన్నాడు. ఆర్. చంపకలక్ష్మి నొబొరు కరషిమా, యమ్.జి.యస్. నారాయణన్, డి.యన్.ఝా, వై.సుబ్బరాయలు, విజయ రామస్వామి, వేలుధాట్ కేశవన్, రాజన్ గురుకల్ లు బర్టన్ స్టెయిన్ ప్రతిపాదనను ఖండించి, తొలి మధ్య యుగంలోని రాజ్య వ్యవస్థను ఫ్యూడలిజం అన్నారు. సల్మా అహ్మద్ ఫరూకి కూడా ఈనాటి దక్షిణదేశ రాజ్యాలలో బలహీన కేంద్రముండేదని, రాజుకు లాంఛన ప్రాయమైన ప్రాధాన్యం మాత్రమే ఉండేదని, రాజుకు దండనాధికారం లోపించిందనీ ప్రతిపాదించింది.
+ఆనాటి రాజ్యవ్యవస్థా స్వరూపాన్ని సూక్ష్మంగా, విమర్శనాత్మకంగా పరిశీలిస్తే, దక్షిణ భారతదేశంలోని రాజ వంశాలు సంస్కృత బాషా సంస్కృతికి చెందకపోయినా, రొమిలాథాపర్ భావించినట్లు వంశానుక్రమం ద్వారా సక్రమతను సాధించే ప్రక్రియను అమలుపరచడానికి వంశ సంప్రదాయాలు, వంశావళిని, పుట్టుకను వివరించే ఐతిహ్యాలను సాధనాలుగా చేసుకున్నారు. ఈ సాధనాల ద్వారా పాలకుల క్షత్రియ అంతస్తును న్యాయబద్ధంగా, సక్రమంగా చేయటమే లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నారు. ఆ లక్ష్యంతోనే పాలకుడికి యుద్ధనాయకుడు, రక్షకుడు, దానాలనిచ్చేటువంటి పోషకుడుగా ఒక రూపాన్ని ఇచ్చారు. ఫలితంగా రాజరికం యొక్క సైనిక, రాజకీయ అంశాలను సమర్ధిస్తూ, రాజునకు ఆదర్శనీయమైన సామాజిక వ్యవస్థ నిర్మాణానికి, రాజ్యాన్ని శత్రువుల (బాహ్య, అంతర్గత) బారి నుండి కాపాడటానికి, రాజ్య విస్తరణకు,  
+227
+దండనాధికారం కట్టబెట్టారు. అంతేకాక సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక రంగాలలో పరివర్తనకారిగా చూపించుటకే భూదానాలు విరివిగా ఇచ్చేవానిగా చూపించారు. దక్షిణ భారత దేశంలో క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దంలో రూపు దిద్దుకొంటున్న నూతన రాజ్య వ్యవస్థా రూపాన్ని 9,10 శతాబ్దాలలో మెరుగుపరచి, విస్తృతపరచి, శాఖలుగా విభజించే విధానాన్ని కొత్త రాజ్య వ్యవస్థను సక్రమంగా, న్యాయబద్ధంగా చేసి క్రమబద్ధీకరించే అవసరం ఏర్పడిందని కేశవన్ వేలుథాట్ అభిప్రాయపడ్డాడు. ఈ అవసరం ఏర్పడటానికి కారణం గతంలోని రాజ్య వ్యవస్థా స్వరూపానికి ఇది భిన్నంగా ఉండటమే. అందుచేతనే ఈ వంశాల పాలకులు ఇతిహాసకాలం నాయకుల వంశాలైన సూర్య, చంద్ర వంశస్థులమని చెప్పుకొని తమ ప్రాచీనతను, వంశాధిక్యతను ప్రదర్శించుటకు పూనుకొన్నారు. పుట్టుక, ఐతిహ్యాలు ఉత్తర భారతానికి చెందిన ఇతిహాస, పురాణ సంప్రదాయ భాగంగా నిర్మించబడిన వంశావళిలో చోటు చేసుకున్నాయని పల్లవ, చేర, పాండ్య, చోళ చాళుక్య, రాష్ట్రకూట శాసనాలు స్పష్టం చేస్తాయి. వీరిలో పల్లవులు సూర్య వంశ లేక చంద్రవంశం వారుగా చెప్పుకోక, భారద్వాజ గోత్రీకులమని, బ్రహ్మ క్షత్రియులమని, పృథు తమ వంశంలో మొదటివాడని చెప్పుకొన్నారు. చోళులు తాము సూర్యవంశసులమని చెప్పుకోగా, చాళుక్యులు హారీతిపుత్రులమని, మానవ్యస గోత్రికులమని, బ్రహ్మ చుళుకం నుండి పుట్టినవారమని చెప్పుకున్నారు. రెండవ నందివర్మ పల్లవ మల్లుడు ఎన్నుకోబడ్డాడని వైకుంఠపెరుమాళ్ శాసనం, శిల్పం తెలపగా, ఆతని రాగి శాసనాలు ఈ విషయంపై నిశ్శబ్దంగా ఉన్నాయి. శాసనాల్లో కుల అంతస్తు కూడా పేర్కొనబడింది. కులాన్ని తెలిపేందుకు వారు ఎంచుకొన్న మార్గం వర్మ అన్న పేరును చివర చేర్చుకోవటం - సింహవర్మ మహేంద్రవర్మ నృపతుంగవర్మ (పల్లవులు), ఆదిత్యవర్మ పరాంతకవర్మ (చోళులు) స్థానురవివర్మన్, భాస్కర రవివర్మ, (చేర) నందివర్మ పల్లవ మల్లుని కాస్పక్కుడి శాసనంలో క్షత్రియమల్ల అన్న బిరుదుండగా, రాజరాజు(చోళ) క్షత్రియ శిఖామణిగా పిలుచుకొన్నాడు. క్షత్రియ అంతస్తుకొరకు కొన్ని క్రతువులు - హిరణ్యగర్భ, తులాదాన, తులాపురుషదాన, తులాభార, అభిషేకాలు పేర్కొనబడ్డాయి. రాజుకు ఘనతను ఆపాదిస్తూ సార్వభౌమ, రాజాధిరాజ, ఆదిశేషు, వల్లభ, పరమేశ్వర, త్రిభువనమల్ల, భువనైకమల్ల బిరుదులున్నాయి. రాజుకు దైవత్వం ఆపాదింపబడింది. పాండిత్యం, పోషణ, ఆకర్షణీయ వ్యక్తిత్వం మొదలైనవాటి ద్వారా రాజు ఘనతను ప్రజల దృష్టిలో పెంచుటకు సాహిత్యం, ప్రశస్తి, ఆస్థాన సాహిత్యాల ద్వారా నిరంతరం ప్రయత్నం చేశారు. ఆవిధంగా రాజును వ్యవస్థీకరణ చేయు వానిగా, నిర్వాహకునిగా, సామాజిక ఐక్యతకు ఒక  
+228
+సంకేతంగా, రాచరిక వ్యవస్థకు మూలస్తంభంగా చూపించి ఈ విధంగా సామాన్యులకు అవగాహన కాని మార్మిక రాచరిక వాదాన్ని సృష్టించారు అని థామస్ ఆర్. ట్రాట్ మన్ ప్రతిపాదించాడు. సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే తొలి మధ్య రాచరిక వ్యవస్థ ఊహించినంత ఆదర్శవంతమైన వాస్తవంగా కనిపించదు. ఊహాత్మక ఆదర్శవాదానికి వాస్తవానికి మధ్య విస్తారమైన వ్యత్యాసమున్నది.
+తొలి మధ్య యుగ దక్కన్, దక్షిణ రాజ్యాలలో అమలులో ఉన్నది వంశపారంపర్య రాచరికమే. ఇట్టి రాచరిక వ్యవస్థలో ప్రభుత్వ కార్యకలాపాల నిర్వహణ ఎవరు చేశారు, ఎంతమంది ఉన్నారు, ఎన్ని స్థాయులున్నాయి అన్న ప్రశ్నలకు సమాధానాలు తెలుసుకోవలసి ఉంది. రాజుకు వివిధ కార్యనిర్వాహకులకు మధ్యనున్న సంబంధ బాంధవ్యాల స్వభావ, స్వరూపాలు ఏమిటి అనేది మరో ప్రశ్న సంప్రదాయవాద చరిత్రకారులు రాచరిక కార్యకలాపాల నిర్వహణకు కేంద్ర, రాష్ట్ర, స్థానీయ స్థాయులలో పరిపాలకులు, ఉద్యోగులు ఉన్నారని, వారు రాజ్య నిర్వహణకు సంబంధించిన వనరులను ప్రోగు చేయుట, వనరులు కాపాడుటతోపాటు, పన్నులు, సుంకాలు విధించి వసూలు చేసి, న్యాయ, సైనిక వ్యవస్థలను కలిగియుండి ప్రజల బాగోగులు చూసుకొన్నారన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చారు. సూక్ష్మంగా ఆధారాలు తెలియచెప్పే సమాచారాన్ని విశ్లేషిస్తే కాలాన్ని బట్టి, పరిస్థితులను బట్టి, అవసరాలనుబట్టి నూతన పద్ధతులు, పదవులు, అధికారాలు ప్రవేశపెట్టబడ్డాయని తెలుస్తుంది. దక్కన్, దక్షిణ భారత దేశాలలో ఈ కాలంలో దొరికిన ఆధారాలు పాలకుల పాలనా సంవత్సరాలను పేర్కొనటంవల్ల ఆనాడు రాచరిక వ్యవస్తే అమలులో ఉందని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు. రాచరిక అధికారాన్ని ముఖ్య భాగంలోను, దూరప్రాంతాలలోనున్న సరిహద్దులలోను అందరూ అంగీకరించారని, బర్టన్ స్టెయిన్ ప్రతిపాదించినట్లుగా ముఖ్య భాగంలో నిజమైన సార్వభౌమాధికారం, ఇతర ప్రాంతాలలో లాంఛనప్రాయమైన సార్వ భౌమాధికారం లేక సెగ్మెంటరి రాజ్య స్వరూపం కాదని చెప్పవచ్చు. రాజ్యవ్యవస్థను క్రమబద్ధంగా వసూలు చేయబడిన భూశిస్తు విధానం నిలబెట్టింది కాని స్పెన్సర్, వెంకట రఘోత్తమ్ లు చోళ రాజ్యానికి ఆపాదించినట్లు, కొందరు ప్రతిపాదించినట్లు దోపిడి వల్ల వచ్చే ఆదాయం కాదు. ఆనాడు సాధారణంగా రాచరికం వంశపారంపర్యమే కాక తండ్రి నుండి కుమారుడికి సంక్రమించే సంప్రదాయం ప్రచారంలో వుంది. ఆనాడు ఒక శాసనం చేసినప్పుడు పాలకుడికి, పాలకుని వంశానికి, దాన గ్రహీతకు, పూర్వికులకు, ఆ ప్రాంతంలోని వారికి, సభ, ఉర్ మొదలయిన వాటికి కూడా స్థానమున్నదని శాసనాలు స్పష్టం చేస్తాయి. సాధారణంగా రాజు నిర్ణయం వైయక్తిక  
+229
+నిర్ణయమైనా, ఆ నిర్ణయాన్ని తెలియపరచేటప్పుడు, అమలు చేసేటప్పుడు సమష్టి బాధ్యత కనపడుతుంది.
+శాసనాలు ఆనాటి రాజాస్థానాలను పేర్కొంటాయి. పల్లవుల కాలంనాటి వైకుంఠ పెరుమాళ్ ఆలయ శాసనం మంత్రి మండలిని, మంత్రులను, మూల ప్రకృతులను, ఘటికయార్, ఉభయ గణత్తార్ లను పేర్కొంటుంది. చోళశాసనాలు మంత్రిమండలిని స్పష్టంగా పేర్కొనవు. నీలకంఠ శాస్త్రి చోళ శాసనాల్లో పేర్కొనబడిన ఉదాన్ కుట్టమ్ను మంత్రి మండలితో సమానమైనదిగా గుర్తించారు. పెరియు పురాణం కళింగత్తుపరణిలలో పేర్కొనబడిన విశేషాలు శాసనంలోని విషయాలకు బలాన్నిస్తాయి. కల్యాణి చాళుక్యుల కాలంనాటి మానసోల్లాస మంత్రుల సంఖ్య 7 లేక 8 ఉంటుందని, అర్హతలు వివరిస్తూ, అవి వంశ పారంపర్యమని పేర్కొంటుంది. రాజుకు సలహాలిచ్చుటకు పురోహిత్ర లేక ధర్మోపదేశిక, అనేవారు చోళుల కాలంలో కనపడతారు వీరితోపాటు రాజగురువులు కూడా చోళ శాసనాలలో చోటుచేసుకున్నారు. ఇంకా అధికారుల పేర్లు అనేకం ప్రాంతాలను బట్టి మారుతూవచ్చాయి. చోళ శాసనాలు అధికారి, వాయిల్ కేత్ పార్, తిరుమందిరబలై అనేవారు రాజుకు సన్నిహితంగా మెలిగేవారని నీలకంఠ శాస్త్రి పేర్కొన్నాడు. ప్రతి రాజు తన అధీనంలో ఉన్న ప్రాంతాన్నిబట్టి తనకు నచ్చిన అధికార గణాన్ని నియమించాడు. ఈ అధికారుల హెూదాల్లో, పరిధిలో తేడాలున్నాయి. ఇంకా నూతనంగా రూపొందిచబడిన ప్రభు కుటుంబాలున్నాయి. రెండవ నందివర్మ పల్లవ మల్ల శాసనాలు మూడు రకాల అధికారులను పేర్కొంటాయి. నివైక్కళిత్తార్ లేదా భూసంబంధ ఉద్యోగులు, వాయిక్కెత్కార్ లేదా రాజాజ్ఞలను లిఖించేవారు, అధికారర్ లేదా అధికారులు అయితే చోళుల కాలం వచ్చేసరికి ఈ అధికారుల సంఖ్య పైన పేర్కొన్నట్లు పెరిగింది. చోళుల కాలంనాటి మరో ముఖ్య అధిపతి సేనాపతి. కొన్ని ప్రాంతాలలో దండనాయక, మహాదండనాయక అన్న పదాలు కనిపిస్తాయి.
+తొలి మధ్య యుగానికి చెందిన ప్రాంతీయ భూభాగాల మనుగడ భూమి శిస్తు వసూలుపై ఆధారపడింది. అందుచే భూమి శిస్తు వసూలు చేయు శాఖకు ఎంతో ప్రాధాన్యముంది. ఇందుకు కారణం వ్యవసాయం విస్తారంగా వ్యాప్తి చెంది పాత భూభాగాలతోపాటు నూతన భూభాగాలు వ్యవసాయం క్రిందకు రావటంతో వాటికవసరమైన నీటిపారుదల సౌకర్యాల నిర్వహణ పర్యవేక్షించడం అవసరమైంది. భూమికి, భూమిని సాగు చేసే వ్యక్తులకు మధ్యనున్న సంబంధ బాంధవ్యాలు ఆనాటి  
+230
+సామాజిక అవతరణాన్ని ప్రభావితం చేశాయి. దీనికి ముఖ్య కారణం పెరిగిన భూదాన ప్రక్రియ. భూదానాల ఫలితంగా బ్రహ్మదేయాలు, దేవదానాలు, ఉర్, గ్రామాలనేవి ఆవిర్భవించాయి. పౌరాణిక ధర్మం బహుళ ప్రచారంలోనికి వచ్చి సప్త సంతాన భావనకు ప్రాధాన్యం హెచ్చి నీటి పారుదల సౌకర్యాల పెంపుదల ప్రభుత్వం చేతినుంచి వ్యక్తుల, వ్యవస్థల చేతిలోకి మారింది. ఇవన్నీ పర్యవేక్షించేందుకు రాజ్యంలో రాజ్యంలో హెచ్చుతగ్గులున్న అనేక రకాలైన అధికారులు చోటు చేసుకున్నారు. అధికారుల స్థాయులలో వైయక్తిక చలనం ఉంది. ఇంకా బదిలీలున్నాయి. ఆనాటి రాజ్యాలలో ఉద్యోగులు, అధికారులు, ప్రభువులు ఉన్నారు. కాని క్రమబద్ధమైన, అంచెలంచెలుగా ఉండిన ఉద్యోగ స్వామ్య క్రమం ఉందని చెప్పలేం. వై.సుబ్బరాయలు అభిప్రాయపడినట్లు వీరందరు ప్రభువు కనుసన్నలలో మెలుగుతూ, ఆతని దయా దాక్షిణ్యాలపై ఆధారపడ్డారు. అందువల్ల ఆనాటి రాజ్యాలలో పరిపాలనాధికారమంతా రాజుచేతిలో కేంద్రీకృతమైందని చెప్పలేం. రాచరిక లేదా రాజ్య పటిష్ఠత చాలావరకు ప్రభువులు లేక సామంతుల విధేయతపై ఆధారపడింది. కాబట్టి స్థానీయ పాలనాధికారులైన ప్రభువుల పాత్ర పరిశీలిద్దాం.
+ప్రతి రాజ్యంలో ముఖ్య భాగం మినహాయించి మిగిలిన భూభాగాలు స్థానిక ప్రభువుల చేతిలో ఉన్నాయి. రాజ్య వ్యవస్థ స్వరూపంలో ఈ స్థానిక ప్రభువులు నిర్వహించిన పాత్ర గురించి చెప్పుకుందాం. పరిపాలనా సౌలభ్యం కొరకు ప్రతి వంశం తన రాజ్యాన్ని కొన్ని పాలనా విభాగాలుగా - రాష్ట్రం, మండలం/నాడు, గ్రామం అని విభజించిందని సంప్రదాయ చరిత్రకారులు పేర్కొన్నారు. వీటి పేర్లు, విస్తీర్ణం మారుతూ వచ్చాయి. రాష్ట్ర పాలకులనే సామంతులన్నారు. వీరిని సామంతులనటంకన్నా నాయకులు (chiefs) అనటం సమర్థనీయమని కేశవన్ వేలుధాట్ అభిప్రాయం. ప్రాచీన కాలం నుంచి పేరు పొందిన కొన్ని నాయక రాజ్యాలుండగా, కొన్ని పాలకులచే సృష్టించబడినవి. ఈ ప్రభువుల అధికార హెూదా, పరిధి కూడా ఒకటే కాదు. కొన్ని పర్యాయాలు వీరు స్వతంత్రంగా పాలించారు. ఈ ప్రభువులు నిర్వహించిన పాత్ర మారుతూ వచ్చింది. ఈ ప్రభువులు వద్ద పాలకుడికి అవసరమైనప్పుడు సైన్యాన్ని సరఫరా చేసేవారు. సైనికపరమైన సేవ చేశారు. కాలక్రమంలో స్థానిక ప్రభువులు రాజవంశాల వారితో వివాహ సంబంధాలు పెట్టుకొని తమకు పాలక కుటుంబాలతో ఉన్న దగ్గరతనంవల్ల తమ అంతస్తును, తమ ప్రాధాన్యాన్ని పెంచుకొన్నారు. పాలక ప్రభువుకు, చిన్న స్థాయి ప్రభువులకు మధ్యనున్న సంబంధాలు ఒక పిరమిడ్ ఆకారంలో ఉన్నాయన్నది కేశవన్ వేలుధాట్ అభిప్రాయం. ఆ సంబంధాలు సైనికపరమైనవి - పాలక ప్రభువు ఆస్థాన సందర్శన, వార్షిక కప్పం చెల్లించటం, వివాహ సంబంధాలు  
+231
+పెట్టుకోవటం వంటివి. ఈ సంబంధాలు ఫ్యూడల్ సంబంధ స్వభావాన్ని సూచిస్తాయి అన్న భావన వుంది.
+రాజ్యానికి సంబంధించిన పాలన విషయాలను వివిధ స్థాయులకు చెందిన ఉద్యోగులు వారి వారి పరిధుల్లో అమలుపరచారని ఆనాటి శాసనాలు తెలుపుతాయి. ఉదాహరణకు, మొదటి రాజేంద్రుని కాలంనాటి శాసనాలు మూడు అంచెల హెచ్చుతగ్గుల స్థాయిల్లోనున్న రాచ ఉద్యోగుల విధులను తెలియబరుస్తాయని కేశవన్ వేలుధాట్ పేర్కొన్నాడు. అదేవిధంగా జరిగినట్లు మొదటి రాజాధిరాజ, కులోత్తుంగుల శాసనాలు సాక్ష్యమిస్తాయి. దీన్నిబట్టి దూరప్రాంతాలలో రాజ్య వ్యవస్థ చురుకుగా పాల్గొనలేదని చెప్పవచ్చు. స్థానిక పాలన విషయాల్లోనే కాక ఆలయ నిర్వహణలో కూడా రాజోద్యోగులు చురుకైన పాత్ర నిర్వహించారని చెప్పుటకు ఆధారాలున్నాయి. రాజ్యం స్థానికంగా సంపన్నులైన, బలవంతులైన సమాజాలలోని ప్రముఖులను గుర్తించి, వారికి పదవులిచ్చి గౌరవించి, పరిపాలనా సంబంధ విషయాలలో విధులను కేటాయించింది. ఈవిధంగా స్థానిక పెద్దలతో కూడిన సభ, పరిషత్తుతోపాటు స్థానికమైన హెచ్చుతగ్గులున్న అధికార యంత్రాంగం తన విధులను నిర్వర్తించింది.
+ఈ తొలిమధ్య యుగకాలంలో అన్ని భూభాగాల్లోను స్థానిక పాలనా వ్యవస్థ చోటుచేసుకుంది. అయితే చోళుల గ్రామపరిపాలన ఎంతో ఖ్యాతి పొందింది. ఈ గ్రామ సభలను క్రీ.శ. 8,9 శతాబ్దాలనాటి పాండ్య, పల్లవ శాసనాలు పేర్కొంటాయి. నీలకంఠ శాస్త్రి మాటల్లో ఈ గ్రామీణ సభలు అతి ప్రాచీన కాలంనుంచి ఉన్నప్పటికీ, పుట్టుపూర్వోత్తరాలను వివరించే ఆధారాలు స్పష్టంగా లేవు. పరాంతక చోళుని కాలంనాటికి చెందిన రెండు ఉత్తర మేరూరు శాసనాలు గ్రామసభల పని తీరుతెన్నులను విపులంగా, వివరంగా తెలియబరుస్తాయి. ఈ రెండు శాసనాలు గ్రామాలకు సంబంధించి నిర్వాహక కమిటీ నిర్మాణం విషయంలో గ్రామ మహాసభ చేసిన తీర్మాన పాఠాన్ని శాసన రూపంలో ప్రకటించాయి. ప్రతి గ్రామాన్ని 30 వార్డులుగా విభజించారు. ప్రతి వార్డు నుంచి - 1/4 వంతు కన్నా ఎక్కువ ఉన్న వెలిభూమి స్వంత దారై, స్వంత గృహంలో కాని స్వంత స్థలంలోకాని నివసించేవాడై, 35-70 సంవత్సరాల మధ్య వయస్సు గలిగి, వైదిక మంత్రాలు, బ్రాహ్మణములు తెలిసిన వ్యక్తిని ఎంపిక చేయాలి. ఆ శాసనం ఎంపికకు అనర్హులుగా ఈ క్రింది వారిని పేర్కొంటుంది: మూడేండ్లపాటు ఇంతకు పూర్వ కమిటీలోనున్నవారిని, కమిటీ సభ్యునిగా నుండి లెక్కలు చూపించనివాడిని, పంచమహా పాతకములు చేసిన వాడిని. ఈ విధంగా అర్హతల  
+232
+ప్రకారం ఎంపిక చేయబడినవాడిని లాటరీ పద్దతిలో ఎన్నుకోవాలి. ఈవిధంగా ఎన్నుకోబడిన వారిలో 12 మందిని గ్రామ వార్షిక కమిటీ సభ్యులుగా, 12 మందిని తోటల కమిటీకి, ఆరుగురిని తాలూకా కమిటీకి ఎన్నుకోవాలి. ఈ కమిటీలతోపాటు ఒక బంగారు కమిటీ, ఒక స్టాండింగ్ కమిటీ వుండేవి. కమిటీల సంఖ్య, సభ్యుల సంఖ్య గ్రామానికి, గ్రామానికి మారుతూండేది. ఈ కమిటీల సభ్యులను వారి యప్పెరు మక్కల్ అని పిలిచారు. ఇటువంటి వ్యవస్థలు అన్ని రాజ్యాలలో కొద్ది మార్పులతో, చేర్పులతో కనిపిస్తాయి. సాధారణంగా ఈ గ్రామ కమిటీల సమావేశాలు ఆలయ ప్రాంగణంలోని సభామంటపాల్లో జరిగేవి. ఒకానొకప్పుడు తటాకం ఒడ్డునున్న చెట్టు నీడలో కూడా జరిగేవి. గ్రామానికి సంబంధించిన అన్ని విషయాలను గ్రామ సభలే చూచేవి. గ్రామ సభలే గ్రామానికి సంబంధించిన భూమి శిస్తు వసూలు చేసేవన్న అభిప్రాయం కొందరిలో వుంది. ఆనాడు స్థానిక వ్యవస్థలైన ఉర్, బ్రహ్మదేయ, నాడు, నగరం అనేవి మలి మధ్యయుగ పాలనా వ్యవస్థలో కీలకపాత్ర వహించాయి. ఆనాటి శాసనాలనుబట్టి భూములపై యాజమాన్యం, నియంత్రణ ఈ వ్యవస్థల చేతిల్లో ఉండేవని, రాజు చేతిలో రాజ్యం ఆధీనంలో కాదని చెప్పవచ్చు. ఈ అభిప్రాయానికి రావటానికి కారణం ఆనాటి రాచరిక వ్యవస్థలో అధికారం కేంద్రీకృతం కాక వీకేంద్రీకరించబడటమే. అంతమాత్రాన రాజ్యాధికారం శూన్యమని అనుకోలేం. ఈ స్థానిక వ్యవస్థలపైనే కాక ఆదాయ, సైనిక, న్యాయ వ్యవస్థలపై కూడ రాజు అజమాయిషి ఉండేది.
+సంప్రదాయ చరిత్రకారులు తొలిమధ్య యుగ రాజ్యాలలో క్రమబద్ధంగా వ్యవస్థీకరించబడిన సాధారణ పాలనా వ్యవస్థా స్వరూపంతోపాటుగా, ఆదాయ, సైనిక, న్యాయ శాఖలున్నాయని సాహిత్య శాసనాధారాల సహాయంతో నిరూపించారు. కాని ఆధారాలను తిరిగి సూక్ష్మంగా పరిశీలించిన చరిత్రకారులు సంప్రదాయవాదులకు భిన్నంగా నూతన ప్రతిపాదనలు చేశారు. ఈ కాలంనాటి శాసనాధారాలలో రాజ్యం వసూలు చేసిన పన్నులు, సుంకాలను తెలిపే పదాలు కన్పడుతాయి. ఈ పన్నుల నిర్ణయం, వసూలు అంతా రాజ్యందే (కేంద్రంది) అన్నారు. ప్రతి రాజ్యంలోను ఆనాడు భూమిశిస్తు వసూలు శాఖ ఉండేది. రాజరాజు, కులోత్తుంగులు భూమి శిస్తు నిర్ణయం చేయుటకు, భూమిని సర్వే చేయించారు. సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే భూమి శిస్తు శాఖలో వివిధ స్థాయిల్లో అధికారాలున్న ఉద్యోగులు ఉన్నప్పటికి, వీరిపాత్ర స్థానిక సంబంధ వ్యవస్థలలో కనిపించదు. బర్టన్ స్టెయిన్ అభిప్రాయాలకు భిన్నంగా నొబురు కరషియా, సీతారామన్, సుబ్బారాయలు మొదలయినవారు చోళుల కాలంలోని భూమిశిస్తుకు  
+233
+సంబంధించిన పదాల (terms) గురించి పరిశీలించారు. వారి అభిప్రాయం ప్రకారం కొన్ని వందల పదాలు శాసనాల్లో చోటుచేసుకున్నాయి. ఈ పదాలన్నీ శిస్తు వసూలు సందర్భంలో కాంక సడలింపు/మాఫీచేయు/తగ్గించు/పరిహారం సందర్భంలో వాడబడ్డాయి. ఈ అభిప్రాయానికి రావటానికి కారణం ప్రతి పరిహారం తరువాత తమిళ పదం ఎప్పెర్ పట్టా లేక దేనికి సంబంధించిందైనా అన్న పదం వాడబడింది. నొబురు కరాషిమా, సీతారామన్ లు వాడబడిన వందల పదాల్లో 27 పదాలు మాత్రమే తరచూ పేర్కొనబడ్డాయని, అందులో 13 పదాలు ప్రత్యేకంగా తొండై మండలం లేక జయం గొండచోళపురంలో కన్పించగా, మూడు మాత్రం చోళమండలంలో ప్రత్యేకంగా కనిపిస్తాయన్నారు. అట్టి పదాల్లో అంతరాయం, ఎచ్చోరు, కడమై, కుడిమై, ముత్తియాక్, తత్తార్-పట్టం, వెట్టి పదాలు వరుసగా 73, 85, 65, 34, 21, 27, 117 సార్లు చోళుల కాలమంతటిలో పేర్కొన్నారు. ఈ పైన పేర్కొన్న ఏడు పదాల్లో ఎచ్చోరు అనే తమిళ పదానికి అర్థం రాజ్యోద్యోగులకు అవసరమైన ఆహారం పెట్టే విధి. వెట్టి అన్నదానికి అర్థం శ్రమ చేయటమనే నిబంధన. ఇవి పన్నులు అన్నది కేశవన్ వేలుధాట్ అభిప్రాయం. అంతరాయం, తత్తార్ పట్టలు ధాన్య రూపంలో వసూలు చేసిన పన్నులు. కడమోమో అనేది మొత్తం పండిన పంటలో వసూలు చేసిన శిస్తు. అది 40% అని ఆర్. తిరుమలై అభిప్రాయపడ్డారు. ఇది పన్నుకాదు, ఉత్పత్తిపై అదనపు సుంకం అన్న భావముంది. దీనిని భూమి సొంతదారువద్ద నుండి వసూలు చేశారో లేదా కౌలుదారు నుండి వసూలు చేశారో తెలియదు. వై.సుబ్బరాయలు ఇట్టి వాటిని భూమిని ఆక్రమించినవాడు/కౌలు చేసినవాడు చెల్లించాడన్నాడు. చోళుల కాలంలో బృహదీశ్వరాలయానికి ఇచ్చిన రెండు గ్రామాల నుండి వచ్చే ఉత్పత్తిలో ఒక వెలి భూమికి 100 కలమ్ ధాన్యం ఇచ్చారని, దానిని కానిక్కాదన్ అన్నారని, అదే బంగారంలో అయితే ఒక వెలికి ఒక కలంజు బంగారం లేక కొద్దిగా తక్కువగా ఇచ్చారని నొబురు కరాషిమా అన్నాడు. ఆపైన ప్రత్యేక పరిహారాలు, సుంకాలు, పన్నులలో అధిక భాగం ఉర్, నాడు నగరాలలో జరిగాయి. దీన్ని బట్టి శిస్తు వసూలు, నిర్ణయం విషయంలో వికేంద్రీకరణముంది. ఇదంతా ఫ్యూడల్ ఆర్థిక-రాజకీయ పరిణామంలో భాగమన్నారు. అదేవిధంగా ఆనాటి రాజ్యాలు పెద్ద స్థిర సైన్యాలు కలిగి వున్నాయన్నది నిజం కాకపోవచ్చునని, ఆనాడు సైన్యంలో రాజుకు చూట్టూరా నమ్మకమైన అంగరక్షకులు ఉండేవారని, స్థానిక ప్రభువులకు కూడా స్థానికమైన అంగరక్షకులుండేవారని, ప్రత్యేకంగా నైపుణ్యమున్న గుఱ్ఱపు రౌతులు, ఏనుగులను నడిపించేవారు, విలుకాండ్రతోపాటు, కిరాయి సైనికులుగా వృత్తి పనివారలు,  
+234
+వ్యవసాయదారులు, ఇంకా సైనిక సంబంధ విద్యలలో పాండిత్యమున్న బ్రాహ్మణులు కన్పిస్తారు. ఇదేవిధంగా న్యాయ విధానం స్థానికమైనదై, వికేంద్రీకరించబడి, మత నిబంధనలపై ఆధారపడింది.
+పైన వివరించిన విధంగా తొలి మధ్య యుగంలో దక్కన్, దాక్షిణాత్య భూభాగాల్లో ఆవిర్భవించిన రాజకీయ రూపాన్ని రాజ్య వ్యవస్థగా వర్ణించటానికి తగిన లక్షణాలు కలిగివుంది. ప్రాచీన కాలంనాటి సంగం యుగపు రాజకీయ స్వరూపమైన గణనాయక రాజ్యం (ఛీఫ్ డమ్) నుండి క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం నాటికి రాజ్య వ్యవస్థా స్వరూపాన్ని సంతరించుకోవటం కొత్తగా తలెత్తిన సామాజిక ఆవిష్కరణ ప్రభావమే అనిపిస్తుంది. ఆ కాలంలో నిజమైన రాజకీయ ఆధిపత్య ప్రాబల్యం తొలి మధ్య యుగ దక్కన్, దక్షిణ రాజ్యాలలో చోటు చేసుకుంది. ఆనాటి రాజ్య వ్యవస్థ పిరమిడ్ లేదా గోపురం ఆకారంలో వుండి కేంద్రంలో రాజుపైన వుండగా, అతనికి దిగువన స్థానిక ప్రభువులుండగా, వారి దిగువన స్థానికులలో బలవంతులుండగా పునాదిగా సామాజిక, ఆర్థిక వ్యవస్థలు దానిని నిలబెట్టాయి.
+సామాజిక స్వరూపం-స్వభావం
+సాధారణంగా ప్రతి చరిత్ర గ్రంథంలోను సామాజిక వ్యవస్థ వర్ణ వ్యవస్థపై ఆధారపడి అంచెలంచెలుగా విభజించబడిన నాలుగు కులాలుగా రూపొందిందనీ, ఆ కులాల సామాజిక ప్రాధాన్యం వరుసగా బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్రులకు ఇవ్వబడిన అంతస్తులపై ఆధారపడిందనీ, అట్టి వ్యవస్థలో బ్రాహ్మణులు పైభాగాన ఉండగా, శూద్రులు క్రిందస్థాయిలో ఉండేవారనీ, వీరికన్నా క్రింది స్థాయిలో ఊరిలోని గృహ సముదాయాలకు అతి దూరంగా, గ్రామం వెలుపల నివసించేవారిని అంటరానివారు లేదా పంచములని పిలిచేవారని చెప్పబడుతూ వచ్చింది. ఈ వ్యవస్థలో ఎటువంటి మార్పులు, చేర్పులు లేక ఇదేవిధమైన వ్యవస్థ కొనసాగించబడుతూ వచ్చిందన్న విశ్వాసం కూడా బహుళంగా వుంది. తొలి మధ్య యుగంలో దక్కన్, దాక్షిణాత్య భూభాగాలలో తలెత్తిన ప్రాంతీయ రాజ్యాలలో వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థ అమల్లో ఉండేదని ఇంతకు ముందే చెప్పుకున్నాం. ఆనాడు రాజ్య రాచరిక వ్యవస్థలు వాస్తవమేకాని రాజ్యాలకున్న అధికార పరిధిని మిగిలిన సామంత, స్థానిక సమూహాలతో పంచుకున్నారని, అందుకు నూతన సామాజిక సమూహాల అవతరణే కారణమన్నవాదం ఉంది. ప్రధానంగా చరిత్రకారులలో రెండు వర్గాలున్నాయి.
+  
+235
+1) సంప్రదాయవాదులు, 2) రాజ్య స్వభావాన్ని విశ్లేషించుటకు ప్రయత్నించిన ఫ్యూడల్ సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ అవతరణవాదులు, ఏకీకృతవాదులు.
+సంప్రదాయ వాద చరిత్రకారులలో ప్రముఖుడుగా పేరుపొందిన కె.ఏ. నీలకంఠ శాస్త్రి తొలి మధ్య యుగంనాటి సామాజిక వ్యవస్థ ఎటువంటి వైరుధ్యాలు, ఘర్షణలు లేకుండా అత్యంత శాంతియుతంగా, ప్రజల మధ్య సమానత్వాన్ని సాధించేందుకుకాక, సమరస భావన సాధించుటకు కృషి చేసిందన్నారు. ఇదే అభిప్రాయాన్ని ఆయన ముద్ర ప్రభావం ఉన్న అప్పాదొరై, టి.వి.మహాలింగం, గోపాలన్ మీనాక్షి మొదలగువారు వెలిబుచ్చారు. 1980 ప్రాంతంలో అమెరికన్ చరిత్రకారుడైన బర్టన్ స్టెయిన్, తొలిమధ్య యుగంలో సమాజం కర్షక సమాజమని, ఆ కర్షకునిపై విపరీతమైన ఆంక్షలు లేవని అతడు స్వేచ్ఛాజీవియని చెపుతూ, ఆనాడు బ్రహ్మణుల-కర్షకుల మధ్య సత్ససంబంధాలుండి ఒక ఒప్పందం ఉందనీ, పాలకుని వాస్తవ సార్వభౌమాధికారం ప్రధాన భూభాగంలోకే పరిమితమని, మిగిలిన ప్రాంతాలలో లాంఛనప్రాయమైన (తంతువంటి) సార్వభౌమాధికారం ఉందని అన్నాడు.
+సిద్ధాంతరీత్యా వారి భావాలు, పరిశీలనా పరికరాలు ఒకటి కాకపోయినా ఒకేవిధమైన ప్రమేయాలను, సూచన చట్రాన్ని కలిగిన వారైన నొబురు కరాషిమా, యమ్.జి.యస్.నారాయణన్, వై.సుబ్బరాయలు, డి.యన్ ఝా, ఆర్.చంపక లక్ష్మీ, రాజన్ గురుకుల్ లు బర్టన్ స్టెయిన్ వాదాన్ని తీవ్రంగా ఖండించారు.
+తొలి మధ్య యుగం నాటికి ప్రజా సమూహాల మధ్య సంబంధాలు సాగుభూమిపై, భూదానాలపై ఆధారపడి రూపొందినాయి. పాలకులు అప్పటికే సాంగలో నున్న భూమిని, కొత్తగా సాగులోకి తీసుకు రాబడుతున్న భూమిని మత, లౌకిక కార్యకలాపాల నిమిత్తం దానమిచ్చారు. ఈ దాన ప్రక్రియ ఫలితంగా భూమి అందరికీ సమానంగా పంపిణీ చేయబడలేదు. ఫలితంగా భూమి ఎక్కువగా కలిగియున్న తక్కువగానున్న సమూహాలు ఏర్పడ్డాయి. వ్యవసాయ భూవిస్తీర్ణం పెరిగింది. అడవులలో, కొండలలో ఉండే కొన్ని జాతులవారు సమాజ ప్రధాన స్రవంతియైన కులవ్యవస్థలో చేర్చుకోబడ్డారు. ఫలితంగా పాత వర్ణాలు, జాతులు, కులాలతోపాటు నూతన కులాలు ఏర్పడ్డాయి. ఈ రకమైన సామజిక వ్యవస్థలో భూమిపైనున్న అధికారంలోని అంతస్తులలో మార్పు వచ్చింది. అప్పటికే అంచెలంచెలుగా స్థిరీకరించబడిన సామాజిక వ్యవస్థలోనికి నూతన కులాలకు, వృత్తులకు, స్థానం కల్పించవలసి వచ్చింది. అధికారాలు, అంతస్తులు, హక్కులు అన్నీ భూమి చుట్టూ పరిభ్రమించసాగాయి. ఈ పరిణామాల ఫలితాలే ఆర్థిక, రాజకీయ,  
+236
+మత, సామాజిక సంబంధాలను ప్రభావితం చేసినాయి. తత్ఫలితంగా తొలి మధ్యయుగంలో వివిధ సమూహాల మధ్య నీలకంఠ శాస్త్రి ప్రతిపాదించిన సమరస స్వభావం కన్నా వారు తమ తమ అంతస్తులను పెంచుకోవడానికి చేసిన ప్రయత్నాలే కన్పిస్తాయి అని చెప్పవచ్చు. సామాజిక, ఆర్ధిక, రాజకీయ రంగాలలో తలెత్తుతున్న మార్పుల ఫలితంగా అవాంఛనీయ సామాజిక వాతావరణం తలెత్తకుండా చూడటం రాజు విధి అయిందనిపిస్తుంది.
+ఈ నేపథ్యంలో నూతన సామాజిక అవతరణ ప్రక్రియను చురుకుగా, వేగవంతంగా సాగించుటకు రాజకీయ ప్రక్రియ తనవంతు సాయం చేసిందని ఆనాటి శాసనాల్లోని ప్రశస్తి స్పష్టం చేస్తుంది. అందుకు ఉదాహరణగా రెండవ పులకేశి ఐహెూల్ శాసన ప్రశస్తి అంశాలను చెప్పుకోవచ్చు. ప్రశస్తులతోపాటు వంశాల పట్టుకకు సంబంధించిన ఐతిహ్యాలనుకూడా గుర్తుంచుకోవాలి. మొదటి పులకేశి హిరణ్య గర్భం నుండి జన్మించాడని చెప్పుకోవటం ఈ సందర్భంలో గమనార్హం. హిరణ్య గర్భం అనేది ఒక ప్రత్యేకమైన తంతు అని పురాణాలు తెలుపుతాయి. ఈ తంతు ఫలితంగా పాలకునకు అగ్రవర్ణ అంతస్తు వస్తుంది. ఈ విధమైన తంతుల (rituals) ద్వారా ఇతర జాతి/వర్ణాలవారు పాలక అంతస్తు పొంది ఉండవచ్చు. ఇటువంటిదే మరొకటి అవబృథ స్నానం. అలాగే ఈ కాలంలో చాళుక్యుల వరాహ లాంఛనం, మయూర పింఛిక, అశ్వమేధయాగం జరుపుట మొదలగువాని ద్వారా వ్యక్తుల వర్ణం/అంతస్తును మార్చుకునే అవకాశం కలిగింది.
+పల్లవులకు, పాండ్యులకు చెందిన 7-8 శతాబ్దాలనాటి రాగి శాసనాలు వ్యక్తుల స్థాయిపై హక్కుల ప్రభావపు తీరును వివరిస్తాయి. పల్లవులు ఎక్కువగా బ్రాహ్మణులకు భూదానాలు చేశారు. ఈ పల్లవ శాసనాల్లో పేర్కొనబడిన కుటినిక్కి లేదా మన్-పేర్రారై మార్రి అన్న తమిళ పదాలకు దానం ఇవ్వకపూర్వమున్న వ్యవసాయం చేసేవారిని తొలగించే హక్కు అని, భూదానాల ఫలితంగా దాన గ్రహీతలు పాతవారిని తరిమి వేసి కొత్తవారికి స్థానం కల్పించారని అన్నారు. అయితే ఆర్. తిరుమలై ఆ తొలిగించటం అన్ని సందర్భాలలో జరగలేదని అన్నాడు. యన్.బి.ఎలపన్ అనే చరిత్రకారుడు కుటి అనగా భూదానం చేసినప్పుడు పాతవారు తప్ప అని అర్థం అన్నాడు. ఈవిధంగా మహా పల్లవుల కాలంనుండి భూహక్కుల విషయంలో ఒక నిర్మాణ క్రమం కనపడుతుంది అన్నది కేశవన్ వేలుధాట్ అభిప్రాయం. పాండ్యులకాలంనాటి దానాలు కూడా బ్రహ్మదేయ, దేవదాన లేక పల్లిచ్చంతమునకు చెందినవని రాజన్ గురుకుల్ అభిప్రాయబడ్డాడు. చోళులకు సంబంధించిన అనేక శాసనాలు భూమిని దానం చేసిన  
+237
+ప్రక్రియను తెలుపుతాయి. కె.యల్. గుప్త మొదలుకొని, డి.యన్.ఝా, వై.సుబ్బరాయలు, యన్ కరాషిమా, ధర్మకుమార్, ఆర్ తిరుమలైలు భూదానాల గురించి, వ్యవసాయక సంబంధాల గురించి కొత్త కోణంలో కొత్త ప్రశ్నలు లేవనెత్తి, సమాధానాలు కనుక్కొనే ప్రయత్నం చేశారు. బ్రహ్మదేయాలతోపాటు, బ్రహ్మదేయాలు కాని గ్రామాలలోని బ్రాహ్మణేతర భూకౌలుదార్ల యజమానుల హక్కుల గురించి కరాషిమా ఎంతో పరిశోధన చేశాడు. సుబ్బరాయలు, కరాషిమాలు 260 చోళ శాసనాలను అధ్యయనం చేసి, ఆ శాసనాల్లో బ్రహ్మణేతరులు అమ్మిన భూభాగాలను లెక్కకట్టి చోళుల చివరి కాలంలో వైయక్తిక మతాలు ఎక్కువైనాయన్నారు. ఈవిధంగా భూయజమానుల సంఖ్య విశేషంగా పెరిగింది. ఈవిధంగా జరిగేందుకు కారణం మొదటి రాజరాజు, మొదటి రాజేంద్రులు తమ సామ్రాజ్య విస్తరణ విధానం ద్వారా సంపాదించిన విశేషమైన సంపదను చోళ రాజ్యమండలి ముఖ్య ప్రాంత (దిగువకావేరి) పాలకులకు పంచిపెట్టడం కాగా, ఇంకొ కకారణం ప్రవేశపెట్టిన నూతన వ్యవసాయ ప్రక్రియల ఫలితంగా వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు ఇబ్బడిముబ్బడిగా పెరిగాయి అని కరాషిమా అభిప్రాయం. అంతేకాక ప్రభుత్వోద్యోగులకు భూదానాలు విరివిగా ఇవ్వడం కూడా ఈ పరిస్థితికి దారితీసి ఉండవచ్చు. చోళుల కాలంలో భూమిని స్వంత ఆస్తిగా పరిగణించటం కనపడుతుంది. ఇదే సమయంలో ఆలయాలు కూడా పెద్ద పెద్ద భూయజమానులుగా రూపు తీసుకున్నాయి. భూమితోపాటుగా ఆ వ్యవసాయ భూముల్లోని పనివారిని కూడా కలిపి దానం చేసినట్లు శాసనాలు తెలుపుతాయి. అట్టివారు దూరంగా విడిగా ఉన్న ఇళ్లలో నివసించారు. చోళుల కాలంలోని రాజ్యంలో బ్రహ్మదేయ, దేవదాన, పల్లిచెందమ్, సాలభోగం, కనిముర్రుత్తు, వేటప్పెరు అనబడే వివిధ రకాలైన గ్రామాలున్నాయి. ఈ గ్రామాల్లోని భూములపై కరలాలు లేదా కౌలుదార్లు, కుటిలు లేదా భుగత లేక భుక్తిదారుడు, పరియా లేక అంటరానివాడు ఒకని దిగువన ఒకరుగా అంచెలంచెలుగా నిలబెట్టబడ్డారు. ఈవిధంగా అంచెలంచెలుగా వివిధ స్థాయుల అంతస్తులలో హక్కులతో నున్న వ్యవసాయదారుల సమూహంతో కూడినది వ్యవసాయ సమాజమని, వ్యవసాయదారులైన వెల్లాలులకు, బ్రాహ్మణులకు మధ్య సంబంధముందనీ అన్నారు కాని మొత్తం చోళ శాసనాలను పరిశీలిస్తే 7 మాత్రమే బ్రాహ్మణులకు దానమిచ్చిన వెల్లాల శాసనాలు కనపడతాయి. ఆవిధంగా ఆనాటి చోళ సమాజం అంతస్తులనుబట్టి అసంఖ్యాక వర్గాలుగా చీలిపోయింది. చోళ శాసనాల్లో బ్రాహ్మణులు తప్ప మరెవరూ లేరు. కులాన్ని గురించి పేర్కొనలేదు కనుకనే బి.సురేష్ చోళ రాజ్యంలో కుల వ్యవస్థ ఆరంభం కాలేదన్న ప్రతిపాదన చేశాడు. 
+ 
+238
+ఆశ్చర్యకరంగా, వాస్తవంగా శూద్ర జాతికి చెందిన వెల్లాలులు అనే వ్యవసాయదారులు, వారికి భూమిపై ఉన్న హక్కు ప్రకారం, వర్ణచట్రంలో బ్రాహ్మణులతో సమాన స్థాయి కలిగియున్నారు. ఉదాహరణకు, భూమి శిస్తుకు సంబంధించి ముఖ్య నిర్ణయాలు తీసుకున్నప్పుడు వెల్లాలులు, బ్రాహ్మణులు కలిసి నిర్ణయాలు తీసుకున్నట్లు పేర్కొనబడింది. ఉత్తర మేరూరు శాసనం క్రింద యివ్వబడిన క్రమం-బ్రాహ్మణ, శివ బ్రాహ్మణ, కణక్కార్, వెల్లాలులు, ఇతరులు అని పేర్కొంటుంది. దక్షిణ భారతదేశంలో వర్ణ చట్రంలోని వెల్లాలులకు క్రతువులు/తంతులు నిర్వహించే అంతస్తు ఇవ్వబడింది. ఈ కాలంలో ఉత్తర భారత ప్రాంతానికి చెందిన వర్ణ వ్యవస్థ సిద్ధాంతరీత్యా మాత్రమే ధర్మ శాస్త్ర గ్రంథాలలో పేర్కొనబడింది. కాని వాస్తవంగా దాని పాత్ర ఎక్కువగా కనిపించదు. ఆనాటి సమాజం సామాజిక స్థిరీకరణను అంగీకరించి, అన్ని కులాల, ఉపకులాలవారికి తగిన అంతస్తునిచ్చింది.
+దక్షిణ, దక్కన్ ప్రాంతాలలో బ్రాహ్మణ, సత్ శూద్ర, శూద్ర సమూహాలతో కూడిన జాతి వ్యవస్థ చోటు చేసుకుంది. వైశ్య, క్షత్రియ జాతులు కనిపించవు. ధర్మశాస్త్రాలు పేర్కొన్న విధంగా ఏ వర్ణానికి ఆవృత్తి అన్న నిబంధన కనిపించదు. అన్ని కులాలవారు అన్ని రకాల వృత్తులు చేపట్టారు. వృత్తులనుబట్టి కుడి, ఎడమ విభాగాలు ఏర్పడ్డాయి. వీరి మధ్య అర్హత, అంతస్తు విషయంలో పోటీ చోటు చేసుకుంది. కాని ప్రత్యక్ష ఘర్షణలు చాలా పరిమితంగా కనపడతాయి. బ్రాహ్మణులు పండితులుగా, సామంత ప్రభువులుగా, సేనాపతులుగా ఉద్యోగాలు చేశారు. యమ్.జి.యస్ నారాయణన్, కేశవన్ వేలుధాట్ లు తొలిమధ్య యుగ పాలకులు తెలివిగా మత విశ్వాసానికి భక్తి జోడించి స్థిరీకరించబడిన సామాజిక చట్రాన్ని సామాజికంగా, ఆర్థికంగా ఉన్నత స్థితికి చేరుకుంటున్న సమూహాల చేత ఆమోదింప చేయగలగడంలో విజయం సాధించారు. అందువల్ల వైరుధ్యాలున్న ఆనాటి సామాజిక స్వరూపం అస్తిత్వ భావనలతో ఘర్షణ వాతావరణాన్ని సృష్టించలేదు. ఈనేపథ్యంలో తొలిమధ్య యుగంలో అభివృద్ధి చెందిన భక్తి భావజాలం, ఆలయ వ్యవస్థ నిర్వహించిన పాత్రను తెలుసుకుందాం.
+భక్తి భావజాలం -ఆలయ వ్యవస్థ
+తొలి మధ్య యుగంలోని ప్రాంతీయ భూభాగాలను పల్లవ, చాళుక్య, రాష్ట్రకూట, పాండ్య, చోళవంశాలు పరిపాలిస్తున్నకాలంలో వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థ ఆవిర్భావంతోపాటుగా, మత, మతేతర కార్యక్రమాలు విస్తృతంగా పెరగటంతో వ్యవసాయం బాగా అభివృద్ధి చెంది, కొత్త బ్రాహ్మణ ఆవాసలైన బ్రహ్మదేయాలు,  
+239
+అగ్రహారాలు, ఆలయ భూములకు ఇచ్చిన దేవదానాలు పెరిగి, సమాజంలో విభిన్న అంతస్తులు, హక్కులు, విధులు కలిగిన సామాన్య జనం, చిన్న ప్రభు సామంతులు, పెద్ద పెద్ద భూస్వాములు పెరిగి, పట్టణాలు, నగరాలు తమ వైభవం కోల్పోయి, నాణేల చలామణి తగ్గిపోయి, కొత్త వృత్తులవారు, సంపన్నులైన బ్రాహ్మణేతర కులాలవారు సామాజిక చట్రంలో తమకు ఉచితమైన స్థానం కావాలని పోటీ పడుతున్న కాలంలో గమనించదగిన మరొక ముఖ్యాంశం విరివిగా ఆలయ నిర్మాణం, దానితో ముడిపడిన భక్తి ఉద్యమ వ్యాప్తి. ఈ రెండూ పరస్పర సహాయకాలు, పోషకాలు. భక్తి ఉద్యమాన్ని ఒక సాధనంగా చేసుకొని, ఆలయ నిర్వహణలో అంటరానివారికి తప్ప మిగిలిన వారందరికి ఏదో ఒక రూపాన పాల్గొనే అవకాశం కల్పించి, వారిని తమకు అనుకూలురుగా మార్చడానికి, అసంతృప్తిని చల్లార్చడానికి బ్రాహ్మణీయ పాలక వర్గాలు చేసిన ప్రయత్నమే భక్తి ఉద్యమ వ్యాప్తి, ఆలయ నిర్మాణం అన్న భావన ఫ్యూడల్ వ్యవస్థ ఈ కాలంలో చోటు చేసుకుందని నమ్మినవారి వాదం. దీనికి కారణం పాలకులు తమను దేవీ/దేవతలతో పోల్చుకొని, దేవుడికి సేవకులమని, దాసులమని, బానిసలాంటివారమని భావిస్తూ, రోజంతా దేవి/దేవతలకు వివిధ రకాల సేవలు చేస్తూ, దేవీ/దేవతల కరుణా కటాక్షాలపై ఆధారపడటమేకాక, ఆలయ నిర్మాణాన్ని ప్రోత్సహించి పోషించి, భక్తి బోధించే గురువుల అనుంగు శిష్యులై తమ భక్తి ప్రపత్తులను తెలుపుకున్నారు. ఈ చారిత్రిక సందర్భ నేపథ్యంలో ఆలయ నిర్మాణాన్ని భక్తి ఉద్యమాన్ని పరిశీలించాలి.
+భారతదేశానికి సంబంధించిన కాల, స్థల నేపథ్యంలో మతాన్ని పరిశీలిస్తే కనిపించే ప్రధాన లక్షణం, మతం ఎప్పుడూ మార్పు లేనిదిగా, స్తబ్ధంగా ఉండక, నిరంతరం కొత్త పూజా విధానాలను, ఆచారాలను సమ్మేళనం చేసుకొని, సమాజంలో తలెత్తుతున్న ఆర్ధిక, రాజకీయ సాంస్కృతిక పరిణామాలకు అనుగుణంగా వ్యవహరించటం. అతి ప్రాచీన కాలంనుండి తొలి చారిత్రిక కాలం వరకు సనాతన ధర్మం అని పిలవబడే వైదిక ధర్మం, అబ్రాహ్మణీయ మతాలైన బౌద్ధం, జైనం సమాంతరంగా ప్రజలను ప్రభావితం చేశాయి. దక్కన్, దక్షిణ ప్రాంతానికి సంబంధించి అతి ప్రాచీనమైన మతాలు జైన, బౌద్ధాలు. వైదిక ధర్మం యజ్ఞయాగాదుల నిర్వహణపై ఆధారపడగా, బౌద్ధం, జైనంలు సరియైన నడవడికకు ప్రాధాన్యమిచ్చాయి. తొలి చారిత్రిక కాలంలో మతపరంగా బౌద్ధ, జైనాలు స్తూపాలు, చైత్యాలు, విహారాలు స్థాపించగా, సనాతన ధర్మం జ్ఞాన, వైరాగ్య, భక్తి, కర్మ మార్గాల ద్వారా భగవంతుని చేరవచ్చునన్నాయి. ఇందులో వైరాగ్య, జ్ఞాన మార్గాలను మేధావులు ఎంచుకోగా,  
+240
+సామాన్య ప్రజానీకం కర్మ భక్తి మార్గాలను ఎంచుకున్నారు. వీరందరు తమ తమ మార్గాలను అనుసరించే తమ పెంపుదల కొరకు, సమాజంలో గౌరవనీయ స్థానంకొరకు పోటీ పడ్డారు. కాలగమనంలో భారతీయ భౌతిక సంస్కృతీ గమనంలో వచ్చిన, వస్తున్న మార్పుల ఫలితంగా గుప్తుల, గుప్త అనంతర కాలంనాటి పౌరాణిక వైదిక మతం ప్రాబల్యం పెరగటంతోపాటు, వైయక్తికంగా శివ, విష్ణు, శక్తిల పూజ, ఆరాధనలు పెరిగి భక్తి భావం తిరిగి ప్రచారంలోకి వచ్చింది. ఉత్తర భారత దేశంలోని భాగవత శాఖకు, దక్షిణ భారతంలో క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దం నుండి క్రమ క్రమంగా విస్తరించిన భక్తి భావానికీ తేడావుంది. భక్తి భావం స్వభావం గురించి చరిత్రకారులలో ఏకాభిప్రాయంలేదు. కె.ఏ. నీలకంఠ శాస్త్రి ఈ ఉద్యమం స్వభావం బలమైన ఆస్తిక వాదంపై ఆధారపడిందని, దీని లక్ష్యం జైన, బౌద్ధాల ప్రభావాన్ని పూర్తిగా కనుమరుగు చేయటమన్నాడు. మత రంగంలో ఈ తొలి మధ్య యుగంలో వచ్చిన మార్పులు కొంతవరకు సనాతన ధోరణులను పునరుద్ధరించినట్లు కనిపించినా అది సహజమైన వైదిక మత పునరుద్ధరణ కాదన్నాడు. భక్తి ఉద్యమాన్ని బ్రాహ్మణీయ వ్యవస్థ రూపొందించిన సామాజిక నిచ్చెనమెట్లకు వ్యతిరేకంగా తలెత్తిన అభ్యంతరం/ఆక్షేపణ, భిన్నాభిప్రాయ ప్రకటన అన్నాడు. భక్తి ఉద్యమం ఒక భావజాలాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది. తొలిమధ్య యుగంలో ఆలయం కేంద్రంగా తమ జోక్యం లేకుండా తలెత్తిన కొత్త బ్రాహ్మణీయ వ్యవసాయ ఆవాసాలను ఆవిష్కరింపబడుతున్న సామాజిక రాజకీయ వ్యవస్థలో భాగంగా చట్టబద్డం/న్యాయబద్దం చేయటమే ఈ ఉద్యమం ధ్యేయమని యమ్.జి.యస్. నారాయణన్, కేశవన్ అన్నారు. భారత ఉపఖండంలో వివిధ కాలాలలో సర్వవ్యాపితాలైన అన్ని శాఖల ఉద్యమాలను తనలో ఏకం చేసుకున్న ఉద్యమాన్ని భక్తి ఉద్యమమని పిలిచారు. అందులోని వివిధ శాఖల్లో అనేక పోలికలున్నా అదంతా ఒకే విధమైన ఉద్యమం కాదు అని రొమీలాథాపర్ అభిప్రాయం.
+శైవ సాధు, సన్న్యాసులను నయనార్లని, వైష్ణవ సాధు, సన్న్యాసులను ఆళ్వార్ లనీ అన్నారు. మనకు 63 మంది నయనార్లు, 12 మంది ఆళ్వార్లు కనిపిస్తారు. తమిళంలో శివ, విష్ణువులను ప్రార్ధిస్తూ వ్రాయబడిన గీతాలను ఆలయాల్లో భక్తితో పాడేవారు. నయనార్లలో ముఖ్యుడు తిరునవక్కరసు అనే వ్యవసాయదారుల జాతికి చెందిన వెల్లాలు వర్గపు భక్తుడు. తిరునవక్కరసు బ్రాహ్మణులైన జ్ఞాన సంబందార్, సుందరమూర్తులు - ఈ ముగ్గురి భక్తి గీతాలను నంబి అండార్ క్రోడీకరించి తేవారమ్ అనే నియమానుగుణ గ్రంథం తయారు చేశాడు. మరొక నయనార్ సన్న్యాసియైన మానిక్కవసగర్ కూడా సాధువుగా గణనీయుడై కీర్తి గడించాడు. కరైక్కాల్ కు చెందిన,  
+241
+అంటరాని కులమునకు చెందిన నయనార్ అయిన నందనార్ బహుళ ప్రసిద్ధుడు. నందనార్ గీతాలు ఎందరినో ఆకర్షించాయి. వైష్ణవ ఆళ్వారులలో ప్రసిద్ధులు నమ్మాళ్వార్, తిమ్మనక్మాళ్వార్, స్త్రీ అయిన అండాళ్ లు వైష్ణవ సాధువుల గీతాలన్నిటినీ నలయిరాజ ప్రబంధమ్ అనే సూత్ర గ్రంథంలో క్రోడీకరించారు. ఈ భక్తులలో కొంతమంది బ్రాహ్మణులున్నా, ఎక్కువమంది దిగువ కులాలకు చెందిన వృత్తి పనివారలు, సాధారణ వ్యవసాయదారులున్నారు. ఈ భక్తకవులు పూజింపబడే దైవం గుర్తుకన్న పూజలలో భక్తికి ప్రాధాన్యమిచ్చారు. పాలకుడు విధేయతకు కేంద్రమై, తన ప్రజలవద్దనుండి, మధ్యవర్తులనుండి, దేవుడు భక్తుల నుండి పొందే భక్తి విధేయతలవంటి భక్తి విధేయతలనే అధికారంగా ఆశించాడు. అంతర్లీనంగా ఉన్న ఈ భావమే పాలకులకు భక్తి ఉద్యమాన్ని ఆదరించేందుకు ప్రోత్సాహమిచ్చింది. ఉదాహరణకు పల్లవ మహేంద్రవర్మ అప్పార్ ను ఆదరించి పోషించాడు, పాండ్య పాలకుడైన కులసిరై నయనార్ ను ఆదరించాడు. చోళ వంశ స్థాపకుడైన విజయాలయుని తాతను ఒక శైవనయనార్ గా గుర్తించారు. చేర వంశానికి చెందిన పాలకుడైన కుల శేఖరుడు ఆళ్వార్ గా ప్రసిద్ధి పొందినవాడు. రాజు ఆదరణ ఈ భక్తి ఉద్యమానికి, మిగిలిన శాఖల, మతాలపై విజయం సాధించుటకు ఎంతగానో సహాయపడింది.
+పవిత్ర గ్రంథమైన దివ్య ప్రబంధం వైష్ణవుల పెద్ద క్షేత్రాలు తమిళనాడులోని ఉత్తర, దూరదక్షిణంలో ఎక్కువగాను, కావేరి లోయలో తక్కువగా ఉన్నాయని తెలుపుతుంది. శైవ క్షేత్రాలు చోళ ప్రాంతమైన కావేరి లోయలోను, పల్లవ, పాండ్య రాజధానులైన కాంచీపురం, మదురైలలోను ఎక్కువగా ఉన్నాయి. శైవం బహుళ ప్రచారంలోకి రావటానికి కారణం అమ్మతల్లి పూజతో సహా గిరిజనుల, సామాన్య ప్రజల సంప్రదాయాలకు ప్రాధాన్యమివ్వటమే. అలాగే గిరిజన ప్రజల దేవుడైన మురుగన్ ను తమలో కలుపుకోవటంవల్ల దిగువ కులాలవారైన వృత్తి పనివారలు, వ్యవసాయదారులు శైవంలో ఎక్కువగా చేరారు.
+భక్తి ఉద్యమం బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చి సామాన్య ప్రజానీకాన్ని విశేషంగా ప్రభావితం చేయటంవల్ల తలెత్తిన మరో ముఖ్య పరిణామం దక్కన్, దక్షిణ భారత దేశంలో ఆలయ నిర్మాణం విస్తారంగా జరగటం. పాలక వంశీయులు, సామంత ప్రభువులు ఆలయాల నిర్మాణాలను, పోషణను చేపట్టారు. ఆలయ నిర్మాణం పెరగటం వల్ల సామాజిక సంబంధాల పెరుగుదలకు ఆలయం ఒక మార్గం కావటంతోపాటుగా, అనేక వృత్తి పనులవారికి పనులు కల్పించబడి ఆర్థికాభివృద్ధికి దోహదం జరిగింది.  
+242
+బాదామి చాళుక్యులు కళారంగానికి, వాస్తు నిర్మాణానికి గణనీయమైన సేవ చేశారు. భారతదేశ కళా ప్రపంచంలో వచ్చిన పరిణామంలో చాళుక్యుల కాలంనాటి గుహాలయాలు, దేవాలయాలు, శిల్పాలు ఒక ప్రత్యేక గుర్తుగా అంగీకరించబడ్డాయి. వీరి నిర్మాణాల్లో అధిక భాగం హైందవ దేవతలకు కాగా, కొన్ని బౌద్ధ, జైన నిర్మాణాలున్నాయి. చాళుక్యుల కాలంనాటి ఆలయాలు బాదామి, ఐహోల్ పట్టడకల్, లక్కుండిలలో కనబడతాయి. ఐహెూల్ పవిత్ర స్థలమై, అనేక దేవాలయాలతో నిండివున్నది. పట్టడకల్ లో పది ఆలయాలున్నాయి. ఈ పది ఆలయాల్లో 4 ఆలయాలు ఉత్తరాది శిల్పరీతిలో నిర్మించబడగా మిగిలినవి దాక్షిణాత్యరీతిలో నిర్మించబడ్డాయి. రెండవ విక్రమాదిత్యుని రాణి లోకమహాదేవి నిర్మించిన విరూపాక్ష ఆలయం దాక్షిణాత్యరీతిలో నిర్మింపబడింది. తూర్పు చాళుక్యులు నిర్మించిన ఆలయాలన్నీ శివాలయాలే. మొదటి చాళుక్య భీముడు సామర్లకోట, ద్రాక్షారామంలలోని ఆలయాలను నిర్మించాడు. పంచారామాలు వీరి వాస్తు నిర్మాణానికి గుర్తులు. గుణగ విజయాదిత్యుడు బిక్కవోలులో రాజరాజేశ్వర, గోలింగేశ్వర, చంద్రశేఖర ఆలయాలను నిర్మించాడు. చేబ్రోలు మహాసేన ఆలయం వీరి కాలంనాటిదే. మొదటి యుద్ధమల్లుడు బెజవాడలో కార్తికేయ ఆలయాన్ని నిర్మించాడు. ఎల్లోరా ఎలిఫెంటాలలో కొండను తొలిచి నిర్మించిన ఆలయాలు వీరి కాలం నిర్మాణాలే. ఇది నిర్మాణ కౌశలానికి ఒక చక్కని ఉదాహరణ ఎల్లోరాలోని కైలాసనాథ ఆలయం. ఇది ఏక శిలలో రాతిని తొలిచి నిర్మించిన ఆలయం. దీనిని మొదటి కృష్ణుడు నిర్మించాడు. కైలాసనాథ దేవాలయ వాస్తు నిర్మాణ కౌశలాన్ని శిల్పాలను కళావిమర్శకులు వేనోళ్ళ పొగిడారు. కళ్యాణి చాళుక్యులు కూడా ఆలయాలను నిర్మించి, వాస్తు నిర్మాణాన్ని లోహంలో, రాతిలో శిల్పాన్ని ప్రోత్సహించారు. చిత్రలేఖనం కూడా ఆదరించబడింది. ఈ కాలంనాటి శిల్పులలో ప్రసిద్ధుడు నాగోజి. పెర్సిబ్రౌన్ అను కళా విమర్శకుడి మాటల్లో ద్రావిడ వాస్తు నిర్మాణ, శిల్ప శైలులపై పల్లవ ప్రభావం ఎంతో వుంది. పల్లవుల కాలంలో రాతిని తొలిచి ఆలయ నిర్మాణ స్థాయి నుండి రాతి ఆలయ నిర్మాణానికి ఒక పరిణామం కన్పిస్తుందని నీలకంఠశాస్త్రి అభిప్రయబడ్డాడు. పల్లవ ఆలయ నిర్మాణ శైలిని రాతిని తొలిచి నిర్మించే పద్దతి, రాతితో ఆలయాలు నిర్మించిన పద్ధతిగా విభజించారు. పల్లవులు శైవ, వైష్ణవ ఆలయాలను నిర్మించారు. కంచి, గుడిమల్లం, తిరుత్తణి, మహాబలిపురాలు వీరి నిర్మాణ కౌశలం వల్ల చరిత్రలో చిరస్థాయిగా నిలచిపోయాయి పల్లవులు శిల్ప కళను ఎంతగానో ఆదరించారు. ఆనాటి శిల్పాలు, చిత్ర లేఖనాలు ఎంతో ప్రసిద్ధి పొందాయి. పల్లవులకాలంనాటి చిత్రాలు సిత్తల్ వాసన్ గుహలోను, కంచిలోని కైలాసనాథ  
+243
+ఆలయంలోను చూడవచ్చు. వీరు వృక్ష సంబంధమైన రంగులు ఉపయోగించి చిత్రాలు గీశారు. పల్లవులు ఉదారమైన భారతీయ సంస్కృతికి, ఆదరణకు పేరుగాంచారు. చోళులు కూడా అనేక ఆలయాలు నిర్మించారు. చోళుల తొలి ఆలయాలు పుదుక్కోటై జిల్లాలో ఉన్నాయి. అటువంటివానిలో విజయాలయ చోళుడు నిర్మించిన విజయాలయ చోళేశ్వర ఆలయం ప్రముఖమైంది. మొదటి రాజరాజు, అతని కుమారుడు మొదటి రాజేంద్రుడు ఆలయం నిర్మాణాన్ని ఎంతగానో ఆదరించారు. రాజరాజు రాజ్యానికి వచ్చిన తొలి దినాలలో తిరునల్వేలి జిల్లాలోని బ్రహ్మదేశమ్ అనుచోట తిరువళేశ్వర స్వామి ఆలయం నిర్మించాడు. ఇంకా ఇతడు నిర్మించిన తంజావూరు జిల్లాలోని తిరువాడిలో ఉత్తర కైలాస ఆలయం, తిరుచినాపల్లిలో తిరునెలవాడిలోని వైద్యనాథ ఆలయం, దక్షిణ ఆర్కాట్ జిల్లాలోని దాదాపురంలోని శైవ, వైష్ణవ ఆలయాలు ముఖ్యమైనవి. రాజరాజు నిర్మించిన ఆలయాల్లోకెల్లా ప్రముఖమైంది తంజావూరులోని బృహదీశ్వరాలయం. దీని నిర్మాణానికి ఆరు సంవత్సరాలు పట్టింది. ఈ ఆలయం ఎంతో పెద్దదేకాక, ఎత్తైన గోపురంతో నిర్మించబడింది. ఈ ఆలయం విమానం ఎత్తు గర్భగుడిపై 200 అడుగులు. ఈ ఆలయం యొక్క డోమ్ ఏకరాతిలో 80 టన్నుల బరువులో 256 అడుగుల ఎత్తున ఉంచబడింది. ఈ ఆలయమంతా పునాది మొదలుకొని చివర వరకు శిల్పాలతో, అలంకరణలతో నిండివుంది. కుమారుడైన రాజేంద్రచోళుడు గంగై కొండ రాజరాజులు చోళపురం ఆలయాన్ని నిర్మించారు. ఇదికూడా బృహదీశ్వర ఆలయ నమునాలో నిర్మించబడింది. ఈ ఆలయం విశాలమైనదేకాని ఎంతో ఎత్తున లేదు. ఈ ఆలయం 340 అడుగుల పొడవు, 110 అడుగుల వెడల్పు ఉన్న విశాలమైన చతురస్రాకార నిర్మాణం. ఈ ఆలయం చుట్టూరా ఎత్తైన గోడలు నిర్మించబడ్డాయి. తంజావూరు బృహదీశ్వరాలయం కన్నా ఈ ఆలయ నిర్మాణంలో శిల్పం, నగిషీ పనితనం చాలా ఎక్కువ. అనంతర కాలపు చోళ ఆలయాల్లో గణింపదగినవి దారాసురమ్ లోని ఐరావతేశ్వర ఆలయం, కుంభకోణం దగ్గరనున్న త్రిభువనంలోని కంపహరేశ్వర ఆలయాలు ముఖ్యమైనవి. కళా చరిత్రకారులు, విమర్శకుల దృష్టిలో చోళుల కళా ప్రభావం ఇండో చైనా, తూర్పు ప్రాచ్యదేశాలలోని ఆలయ నిర్మాణంలో కనబడుతుంది.
+ప్రాచీన జేటన్ లేదా ఆధునిక చున్ చౌలోని ఆలయంలో చోళుల వాస్తు నిర్మాణ శైలి, శిల్ప ప్రభావం ఆనంద కుమారస్వామిని ఆకర్షించింది. చోళుల కాలం కంచు, రాతితో చేయబడిన విగ్రహాలకు, శిల్పాలకు ఎంతో ప్రఖ్యాతి పొందింది. చోళుల కాలంనాటి కంచు, శిల్పకార వృత్తిని చేపట్టినవారి ప్రతిభా సామర్థ్యాలు, నైపుణ్యం  
+244
+వారు రూపొందించిన కంచు ప్రతిమలైన శివుడు, బ్రహ్మ, సప్త మాతృకలు, విష్ణువు, లక్ష్మీ, భూదేవి, సీతారాములు, వారి అనుయాయులు, శైవ భక్తుడైన సంబందార్, కాళీయమర్దనం చేస్తున్న బాలకృష్ణుడి విగ్రహాలు ప్రతిబింబిస్తాయి. చోళ కంచు ప్రతిమలలో అత్యున్నత స్థానం పొందినది నటరాజ విగ్రహం. నాగేశ్వర ఆలయంలోని నటరాజ ప్రతిమ అతి పెద్దది, ఎంతో అందమైనది. ఈ ప్రతిమను వేనోళ్ళ పొగిడిన గ్రేసే మాటల్లో నటరాజు నవ్వే మరణం, జీవనం, ఆనందం, నొప్పి అంటూ కళ-తాత్త్విక భావనలకు ఒక విశ్వసనీయమైన, విధేయమైన వ్యాఖ్యానం అన్నాడు.
+చోళులు కూడా పల్లవ, పాండ్య సంప్రదాయం కొనసాగించి చిత్రలేఖనానికి ఎంతో ఆదరణ చూపించారు. చోళ చిత్ర కళా సంప్రదాయానికి ఉదాహరణలు తంజావూరులోని రాజరాజ, రాజేంద్రులు నిర్మించిన ఆలయాల ప్రదక్షిణ పథంలో కనువిందు చేస్తాయి. కళాసంబంధ విషయాల్లోనేగాక నౌకా వాణిజ్యంలోను, దూర ప్రాంత వ్యాపారాన్ని అభివృద్ధి చేయటంలోను చోళులు అసమాన ప్రతిభను చాటారు.
+సుదీర్ఘమైన తొలి మధ్య యుగంలో ద్వీపకల్పంలోను దక్కన్ లోను, దేవాలయం ఒక విశిష్టమైన వ్యవస్థగా కీలక పాత్రను నిర్వహించింది. దేవాలయం అటువంటి పాత్రను పోషించుటకు దారి తీసిన కారణాలను కేశవన్ వేలుధాట్, యమ్.జి.యస్.నారాయణలు ఈవిధంగా వివరించారు.
+1) వ్యవసాయక ఆర్థిక వ్యవస్థలో రైతులు పండించిన అదనపు ఉత్పత్తిని తేలికగా, సమర్థనీయంగా రైతులనుండి రాబట్టుటకు ఆలయం ఒక సాధనంగా భావించబడటం, తద్వారా గిరిజన ప్రాంతాల్లో వ్యవసాయ విస్తరణకు అవకాశం ఏర్పడి, భూస్వాముల పెత్తనం పెరగటానికి కారణమయింది.
+2) గిరిజన ప్రాంతాల్లో ఆవిధమైన వ్యావసాయిక విస్తరణ ప్రక్రియలో భాగంగా గిరిజన సామాజిక వ్యవస్థా విచ్ఛిన్న ప్రక్రియను ఆలయం వేగవంతంచేసి, కుల సమాజపు పునర్ నిర్మాణాన్ని సాగించింది.
+3) ఈవిధంగా కొత్తగా రూపుదీసుకుంటున్న కుల సమాజంలో దేవాలయం పెద్దవారిని, చిన్నవారిని సేవ ద్వారా ఏకీకృతం చేయుటకు గాను విభిన్న కులాలకు, ఉపకులాలకు చెందిన వారిని తనకు అనుకూలురైన అనుయాయులుగా చేసుకొంది.
+4) దేవాలయాలు పైన పేర్కొన్న ఏకీకృత పాత్రను నిర్వహించటంచే బ్రాహ్మణులచే ప్రోత్సహించబడిన, బ్రాహ్మణులు సమర్ధించిన రాజ్య వ్యవస్థ ప్రాంతీయ భూభాగ  
+245
+రాచరికాల్లో చోటుచేసుకోవడాన్ని ఆలయం ధర్మబద్ధం చేసింది. అందుకుగాను రాజ్యం ఆలయానికి ఆదరణ చూపింది.
+5) ఈ ప్రక్రియలో బ్రాహ్మణీయ వర్ణాశ్రమధర్మభావజాలం బలపడి సమాజాన్ని తన నియంత్రణలో ఉంచుకొనేందుకు భక్తి ఉద్యమాన్ని ఒక సాధనంగా చేసుకొనగా, దేవాలయం వ్యవస్థాపన పునాది అయ్యింది.
+6) ప్రారంభంనుంచి భూస్వామి అయిన దేవాలయం, కాల క్రమంలో సుసంపన్నమై, బంగారం, వెండి, విలువైన రత్నాలు, వజ్రాలు, వైడూర్యాలు, పచ్చలు, కెంపులు దాచి వుంచిన కేంద్రంగానే కాక గ్రామీణ శ్రేష్ఠుల సమావేశ మందిరంగా తయారయింది.
+7) ఈ పరిణామాల ఫలితంగా దేవాలయం ఒక ప్రత్యేక వ్యవస్థగా మారి, తనను తాను రక్షించుకొనుటకు అవసరమైన కోటలాంటి నిర్మాణం, ఆ కోటలోపల వృత్తాలు వృత్తాలుగా ఆవాసాలు వాటిని కలుపుతూ పెద్ద, చిన్న రహదారులు,సంతలు, సైన్యం అవసరమైనాయి.
+8) ఇంకా అంతిమంగా, దేవాలయం సాంస్కృతిక వారసత్వాన్ని నిలబెట్టే, ప్రసారం చేసే, అభివృద్ధిపరిచే, బలపరచే వ్యవస్థ అయింది. ఈ పైన పేర్కొన్న విధంగా దేవాలయం ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థను ప్రభావితం చేసిన ఒక సజీవమైన వ్యవస్థగా రూపుదిద్దుకొని రాజ్యాలను నిలబెట్టింది, రాజ్యాల విస్తరణకు పరోక్షంగా సహాయపడింది. చాల కాలంపాటు కొనసాగిన ఆలయ నిర్మాణ ప్రక్రియ ఆ ప్రాంతంలోని నిర్మాణ పరికరాలు, శ్రమ శక్తి వృత్తి నైపుణ్యం, దీర్ఘకాల దేవాలయ నిర్వహణవంటి పనులకు ఖర్చు పెరగటంతో ఆ ప్రాంతంలోని ఆర్థిక సంబంధాల్లో మార్పు వచ్చిందన్నది రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయం. ఆలయ నిర్మాణం జరగటంతో, ఆ చుట్టు ప్రక్కల ప్రాంతాలు కాలక్రమాన నగర కేంద్రాలయ్యాయి. సామాజిక అవతరణ ప్రక్రియలో దేవాలయాలు ప్రత్యక్షంగా, పరోక్షంగా నిర్వహించిన పాత్ర గణనీయమైనది. దేవాలయం సామాజిక చలనానికి ఒక సాధనం అయిందని దాక్షారామంలోని అంటరానివారైన బోయలు, కాలక్రమంలో చిన్న పెద్దా రాజ పదవులు చేపట్టడం నిరూపిస్తుంది. ఇంకా కొత్త వృత్తులు, కొత్త ఉపకులాలు తలెత్తాయి. ఆలయాల్లో నృత్య, సంగీతాలతో భగవంతుడ్ని రంజింప చేయుటకు విశేషమైన పాండిత్యం, నైపుణ్యం, మెలకువలు ప్రదర్శించిన దేవాదాసీలు  
+246
+నియమించబడ్డారు. పౌరాణిక ధర్మంచే ప్రభావితులైన త్రిమతాచార్యులు - శంకర, రామానుజ, మధ్వాచార్యులు - అద్వైత, ద్వైత, విశిష్టాద్వైత శాఖలు రూపుదిద్దుకొనుటకు సహాయపడ్డారు.
+రొమిలాథాపర్ చెప్పినట్లు ఈ కాలం అనేక స్థాయిల్లో, అనేక రంగాలలో ద్వీపకల్పపు విశిష్టతను ప్రదర్శించి భారత ఉపఖండంలోని విభిన్న సాంస్కృతిక రూపాల నమూనాల ఆధిక్యాన్ని నిరూపించింది అన్నది ఎంతో నిజం.
+ఆలయాలతోపాటుగా విద్యా బోధనాలయాలైన ఘటికలు, వైద్యశాలలు, మఠాలు నిర్మించబడ్డాయి. ఇవన్ని సామాన్యుల ఉపయోగాలను దృష్టిలో ఉంచుకొనే నిర్మించబడినాయి.
+పౌరాణిక ధర్మాన్ని ప్రార్థన, పూజా ప్రక్రియల ద్వారా ఆలయాల్లో విస్తృతం చేశారు. శివ, విష్ణు, శక్తి, గణపతి, ఇంకా అనేక దేవతలను ప్రసన్నం చేసుకొనే సంప్రదాయాన్ని పెంచడానికి పురాణ శ్రవణాన్ని సాధనంగా చేశారు. తాత్త్విక పునాదిని కల్పించేందుకు ఆనాటి త్రిమతా చార్యులైన శంకర, రామానుజ, మధ్వాచార్యులు, ఎంతో కృషి చేశారు. కుమారిల భట్టు, శంకరాచార్యుల ప్రయత్నాలవల్ల బ్రాహ్మణీయ సంప్రదాయం ప్రార్థనా, పూజా విషయంలో పునరుద్ధరింపబడగా, వీరికి స్మార్తులు లేక సనాతనవాదానికి చెందిన బ్రాహ్మణీయ మత పునరుద్ధరణవాదులన్నారు. కుమారిలభట్టు సమకాలీన భౌద్ధ తాత్త్వికులతో చర్చల్లో పాల్గొన్నాడు. కుమారిలభట్టు ప్రతిపాదించిన సిద్ధాంత పద్ధతిని మీమాంస అన్నారు. శంకరాచార్యుడు ఉత్తర ట్రావన్కూర్ లోని కాలడిలో నంబూద్రి బ్రాహ్మణుల ఇంట్లో జన్మించాడు. ఈయన గురువు గోవింద యోగి. ఈతని కాలం గురించి కచ్చితంగా తెలియదు. ఒక అభిప్రాయం ప్రకారం ఆయన క్రీ.శ. 788లో జన్మించాడన్నారు. అతిపిన్న వయసులో తండ్రిని కోల్పోయిన శంకరుడు సన్న్యాసి యైనాడు. శంకరుడు అద్వైత సిద్ధాంతాన్ని ప్రచారం చేస్తూ ఉపఖండమంతా పర్యటించి శృంగేరి, ద్వారక, బద్రీనాథ్, పూరీలలో నాలుగు మఠాలు స్థాపించి, కఠినమైన ఏకేశ్వరోపాసనను ప్రచారం చేశాడు. రామానుజా చార్యుడనే వైష్ణవ ఆచార్యుడు ఈనాటి చెన్నై నగరానికి దగ్గరలోనున్న శ్రీ పెరుంబదూర్లో పదకొండవ శతాబ్దపు మొదటి భాగంలో విశిష్టాద్వైతాన్ని ప్రచారం చేశాడు. ఈతని బోధనలలో వేదాంతానికీ, భక్తి మార్గానికీ సమన్వయం కనబడుతుంది. ఇతడు హెూయసల పాలకుడైన విష్ణువర్ధనుడిని జైనమతం నుండి వైష్ణవ మతంవైపుకు మరల్చాడని తెలుస్తుంది. ఇతడు మేల్కోటేలో ఒక వైష్ణవ మఠాన్ని స్థాపించాడు.  
+247
+సంవత్సరంలో ఒకరోజున అందరికీ దేవాలయ ద్వారాలు తెరచి ఒక విప్లవాత్మక నిర్ణయం తీసుకున్నాడు. క్రీ.శ. 1137లో రామానుజాచార్యుడు మరణించాడు, కొద్ది కాలం తరువాత రామానుజుని శిష్యులు వడగలై, తెంగలై తెగలుగా విడిపోయారు. మరొక ప్రసిద్ధ ఆచార్యుడైన మధ్వాచార్యుడు విశిష్టాద్వైత సిద్ధాంతాన్ని ప్రతిపాదించి, ప్రచారం చేశాడు. ఆయన దక్షిణ కన్నడ ప్రాంతంలో క్రీ.శ. 1200లో ఉడిపి తాలుకాలోని కళ్యాణపురంలో ఒక బ్రాహ్మణ కుటుంబంలో జన్మించాడు. ఈయన కూడా చిన్నతనంలో సన్యాసియై భారత దేశాన్ని సందర్శించాడు. ఉడిపిలో కృష్ణ ఆలయం ఇతడే నిర్మించాడు. ఇతడు వ్రాసిన గ్రంథాలు అనేకం ఉన్నాయి. వాటిలో ప్రసిద్ధ మైనవి బ్రహ్మసూత్ర వ్యాఖ్యానం, భగవద్గీత, అనువ్యాఖ్యాన గ్రంథాలు. అతడు ప్రపంచ వాస్తవికతను గుర్తిస్తూ జీవాత్మ, పరమాత్మల మధ్యనున్న తేడాలను గుర్తించాలనీ, జీవాత్మ పరమాత్మ సృష్టి అనే మూడూ శాశ్వతమైనవి, మూడింటికి స్వతంత్ర అస్తిత్వమంది, మోక్షమును విష్ణువు దయతో పొందవచ్చునని, ఎవరికి వారు పరమాత్మను అర్థంచేసుకొని పరమాత్మలో ఐక్యమవవచ్చునని అన్నాడు. ఒకవిధంగా వీరందరూ సనాతనవాద సమర్ధకులు కాగా, వీరికి భిన్నంగా వీర శైవాన్ని ప్రతిపాదించిన వాడు బసవేశ్వరుడు. ఆంధ్ర దేశంలో దీనిని ఆరాధ్య శైవమన్నారు. ఆరాధ్య శైవానికీ వీరశైవానికీ మధ్య కొన్ని తేడాలున్నాయి. బసవడు వేదాల ఆధిక్యతను, బ్రాహ్మణీయ మత ఆదేశాలను, నిషేధాలను వ్యతిరేకించి జంగములనే నూతన పూజారి వర్గాన్ని రూపొందించాడు. తీర్థ యాత్రలను, యజ్ఞయాగాదులను అపహాస్యం చేసి స్త్రీ, పురుష సమానత్వాన్ని బోధించాడు. కుల వివక్షను వ్యతిరేకించి, శ్రమ సౌందర్యాన్ని అభిమానించి, ఒక లక్ష్యంతో సాధారణ జీవితం గడపాలన్నాడు. ఇదేకాలంలో ఉత్తర భారత దేశంలో ఇస్లాం ప్రవేశించగా, మలబార్ లోకి క్రైస్తవ మతం అడుగు పెట్టింది. ఆనాడు దక్కన్ లోను, ద్వీపకల్పంలోను విశిష్టమైన కొత్త భావాలు, ప్రయోగాలు చోటు చేసుకున్నాయి. అదేవిధంగా శంకర, రామానుజాచార్యుల బోధనలు, భక్తి, ఉద్యమాలు మారుతున్న కాలానికి బలమైన సంకేతాలని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు.
+ఆగ్నేయ ఆసియాలో భారతీయుల సాంస్కృతిక సంబంధాలు
+భారతదేశం కాని, భారతీయులు కాని ఎప్పుడు బాహ్య ప్రపంచంతో సంబంధ బాంధవ్యాలు లేకుండా తమదే ఘనమైన సంస్కృతియన్న భావనతో ఏకాంతంగా జీవించక, అతి ప్రాచీన కాలంనుండి సమకాలీన ప్రపంచంలో వర్తక, వ్యాపార సాంస్కృతిక సంబంధాలు పెట్టుకున్నారు. మొదటి సహస్రాబ్ది ఆరంభ కాలానికి,  
+248
+భారతీయ సంస్కృతి, నాగరికత క్రమ క్రమంగా బంగాళాఖాతం మీదుగా ఆగ్నేయ ఆసియా భూభాగంలోనికి చొచ్చుకుపోసాగింది. క్రీ.శ. 5వ శతాబ్దంనాటికి భారతీయ మత ధర్మాలైన సనాతన ధర్మం, బౌద్ధం సంప్రదాయాలు బర్మా, థాయ్ లాండ్, ఇండో చైనా, మలేసియా, ఇండోనేసియాలో బలంగా వేళ్ళు పాతుకుపోయాయి. ఈ ప్రాంతాలలో కనుపించే భారతీయ ప్రాబల్యం ఆకస్మికంగా ఒక్కసారి జరిగినది కాక అలలు అలలుగా పెరగుతూ వచ్చింది. ఆధునిక ఆగ్నేయ ఆసియా సంస్కృతులు భారత సంస్కృతిలో తమకు గల బహుకాల సంబంధానికి ఉదాహరణగా నిలుస్తాయి. ఆగ్నేయ ఆసియా భాషలు, లిపులపై సంస్కృత భాషా ప్రాబల్యం అపారం. అదేవిధంగా రాజరిక సిద్ధాంతాలు, సంప్రదాయ నృత్యం, తోలు బొమ్మలాట, స్థలనామాలు, సంప్రదాయాలపై భారతీయ ప్రభావం ఎంతో వుంది.
+క్రీస్తు శకం మొదటి సహస్రాబ్దిలో భారత దేశం తన భౌగోళిక ఉనికి, ఆర్ధిక, వ్యాపార దక్షతల ఫలితంగా చురుకుగా, సమర్థనీయంగా ఆనాటి ప్రపంచ వ్యాపారంలో పాల్గొంది. భారతీయులు తమ సంస్కృతిని, భాషను, ఆచార సంప్రదాయాలను వివిధ దేశాలకు తమతోపాటు తీసుకు వెళ్ళారన్నది రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయం. ఈ ప్రక్రియలో బౌద్ధం ఒక ఉత్ర్పేరకంగా వ్యవహరించి భారతీయ సంస్కృతిని ఆసియాలోని చిన్న ప్రాంతాలలో విస్తరింప చేసింది. తూర్పు మధ్యధరా సముద్ర ప్రాంత భూభాగంతో చేస్తున్న వ్యాపారపు గిరాకి, భారతీయులను సుగంధ ద్రవ్యాలు, విలువ తక్కువ ఉన్న రాళ్ళు లభ్యమయ్యే ఆగ్నేయ ఆసియాలో ప్రవేశించి వర్తకం సాగించుటకు ప్రోత్సహించింది. వర్తక వ్యాపారాలు తప్పనిసరిగా స్వదేశీయులకు, కొత్తగా నివాసమొచ్చినవారికి మధ్య సన్నిహిత సంబంధాలు పెంపొందింప చేయడం సర్వసాధారణం అన్నది అందరూ అంగీకరించిందే. కాలక్రమంలో పెరిగిన వర్తక వ్యాపార సంబంధాలవల్ల ఈనాటి థాయ్ లాండ్, కాంబోడియా, జావాలలోని స్థానిక ఆచార సంప్రదాయాలపై భారతీయ సంస్కృతి బలమైన ముద్రవేసింది. చైనీయ చారిత్రిక గ్రంథాలు భారతీయ ప్రభావం మొట్టమొదట్లో పూనాన్ లేక మెకాంగ్ డెల్టాలో ఆరంభమయిందని ఋజువు చేస్తాయి. భారతీయ స్థావరాలు మలే ద్వీపకల్పంలో ఏర్పాటు చేయబడ్డాయి. తామ్రలిప్తి అమరావతుల నుండి భారతీయ ఓడలు బర్మాకు, మార్తబామ్, ఇండోనీషియాలకు ప్రయాణం చేశాయి. దక్షిణ భారత రేవు పట్టణాలనుండి ఓడలు తెనెస్సరీమ్, త్రాంగ్, జావా, మలక్కా జలసంధికి చేరుకున్నాయి. పశ్చిమ తీర రేవుపట్టణాలనుండి కూడా వర్తక వ్యాపారం కొనసాగింది. ప్రాంతాన్నిబట్టి, సంబంధాలను బట్టి భారతీయ వర్తక, వ్యాపార, సాంస్కృతిక స్వభావం మారుతుండేదన్న  
+249
+రొమిలాథాపర్ అభిప్రాయం గమనార్హం. క్రీ.శ. 1వ శతాబ్దంనుండి క్రమబద్ధంగా ఈ ప్రాంతాలను భారతీయులు వలస ప్రాంతాలుగా చేసుకున్నారు. టాలమి రచనలు ఈ భావానికి బలాన్నిస్తాయి. కాంబోడియాలో భారతీయులు నివాసముండేవారన్నది స్పష్టం. దక్షిణ థాయ్ లాండ్ లో కౌండిన్య అన్న బ్రాహ్మణుడు ఒక వంశాన్ని స్థాపించాడనేందుకు ఆధారాలున్నాయి. క్రీ.శ. 5వ శతాబ్ది ఆరంభ కాలానికి, భారతీయ ప్రాబల్యం ఆగ్నేయ ఆసియాలో బలంగా వేళ్లూనుకుంది.
+క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దంనాటికి మలేద్వీపకల్పంలో శైలేంద్ర రాజ్యం స్థాపించబడటమే కాక, కులవ్యవస్థ, బ్రాహ్మణీయ విశ్వాసాలు, క్రతుకాండలు, సంస్కృత భాష బాగా పాతుకుపోయాయి. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం నాటికి శైలేంద్ర రాజ్యం బలపడి బలవంతులైన చోళులతో యుద్ధానికి దిగింది. బొరోబదూర్ లోని అత్యద్భుత వాస్తు నిర్మాణ శైలి, శిల్ప సంపదతో అలరారు సంఘారామాలు వీరి కాలానివే. శైలేంద్ర రాజ్యంలోనే సుమిత్రా, జావా, బోర్నియా ద్వీపాలున్నాయి. క్రీ.శ. 9వ శతాబ్దం నాటికి జావా స్వతంత్ర రాజ్యమైంది. పునాన్ ను సామంత రాజ్యమైన కాంభోజ ప్రాధాన్యం సంపాదించుకొంది. ఈ రాజ్య పాలకులలో మొదటి, రెండవ జయవర్మలు, యశోవర్మ రెండవ సూర్యవర్మలు ప్రసిద్ధులు. కాంభోజ రాజ్యంలో ఆధునిక కాంబోడియా, లావోస్, వియత్నాం, థాయ్ లాండ్, మలేద్వీపకల్పం, బర్మాలలోని భాగాలున్నాయి. పాలకులు శివభక్తులు, సంస్కృత భాషా పోషకులు. అంగకోర్ వాట్ ఆలయ నిర్మాత అయిన రెండవ సూర్యవర్మ. కాంభోజ రాజధాని ఆంగకోర్ ధామ్. ఈ నగరం ఒక సమగ్ర చతురస్రాకారంలో నిర్మించబడింది. రెండవ జయవర్మ పాలనానంతరం కాంభోజరాజ్యం పతనమైంది కాని ఒక చిన్న రాజ్యంగా 13వ శతాబ్దానంతరం దాకా కొనసాగింది.
+ఆధునిక థాయ్ లాండ్ లేక చంపా మరొక ప్రసిద్ధ రాజ్యం. దీనిలో ఇండోచైనా దక్షిణ భాగం లేక దక్షిణ వియత్నాం, కాంబోడియా, థాయ్ లాండ్ లో కొన్ని భాగాలు, లావోస్, ఉత్తర వియత్నాంలున్నాయి. ఇది కూడా క్రీ.శ. ఒకటవ శతాబ్దంలో స్థాపించబడింది. వీరి రాజధాని ఇంద్రపురం. దాదాపు 11 శతాబ్దాలపాటు భారతీయ సంతతికి చెందిన 19 రాజ వంశాలు పరిపాలించాయి. ఈ రాజులలో అధిక సంఖ్యాకులు శివభక్తులు కాగా, విష్ణు భక్తులు కూడా గణనీయంగా ఉన్నారు. అన్నాం రాజ్యంతో దీర్ఘ కాలపోరాటానంతరం చంపా రాజ్యం నశించింది.
+రామాయణం ఎంత ప్రాచీనమో భారతదేశ సింహళీయుల మధ్య నున్న సంబంధాలు అంత ప్రాచీనం. సింహళం క్రమబద్ధమైన వలసరాజ్యంగా రూపొందటం  
+250
+విజయ అనే సింహళ వంశ స్థాపకుని కాలంలో ఆరంభమైంది. అశోకుడు మహేంద్ర, సంఘమిత్రలను పంపటంతో సింహళంలో బౌద్ధ మత వ్యాప్తి జరిగింది. అలాగే బర్మాకు కూడా అశోకుడు సొన్న ఉత్తరలను పంపించాడు. ఈవిధంగా సింహళం, బర్మాలలో బౌద్ధం బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చింది. హిందూ స్థిర నివాసాలు అరకాన్, శ్రీక్షేత్ర, ధాలిన్, పెగర్ లలోనున్నాయి. మనం గర్వంగా చెప్పుకొనే గ్రేటర్ ఇండియా, ఫర్ దర్ ఇండియాలలో కనపడేది భారతీయ, స్థానిక సంస్కృతుల సమ్మేళనమే. ఈ సమ్మేళనానికి బౌద్ధ, బ్రాహ్మణ మతాలతోపాటు వాణిజ్యం కూడా ఇతోధికంగా తోడ్పడింది. ధర్మ శాస్త్ర సాహిత్యం సముద్రయానం అగ్రవర్ణాలకు నిషిద్ధమని ప్రకటించగా, ఆచరణలో అగ్రవర్ణాలు ఆ నిషేధాన్ని లెక్క చేయక సాంస్కృతిక విస్తరణకు, వ్యాపారాభివృద్ధికి సముద్రాలను దాటి వెళ్ళటం గమనించవలసిన అంశం.
+ 
+251
+13వ అధ్యాయం మలి మధ్యయుగం నాటి ఉత్తర భారతదేశం – ఢిల్లీ సుల్తానుల యుగం 
+(క్రీ.శ. 1206-1526)
+క్రీ.శ. 1206వ సంవత్సరం భారత దేశ చరిత్రలోనే కాక ఆసియా చరిత్రలో కూడా ఒక ముఖ్యమైన మలుపుకు నాంది పలికింది. ఈ సంవత్సరంలోనే చంఘిజ్ ఖాన్ అనే మంగోలు ప్రభువు వివిధ తెగలను ఏకీకృతం చేసి దండయాత్రలకు పూనుకొని, విజయం సాధించి యూరప్, ఆసియాలలో ప్రముఖ స్థానం ఆక్రమించాడు. అదే సంవత్సరంలో మహ్మద్ ఘోరీ సింధునది ఒడ్డున చంపబడగా తలెత్తిన అనిశ్చిత పరిస్థితుల్లో కుతుబుద్దీన్ ఐబక్ అనే తురుష్క బానిస, స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని ఢిల్లీసుల్తాన్ ల యుగానికి పునాది వేశాడు. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా రాబోయే కొన్ని శతాబ్దాలపాటు మంగోలులు దౌర్జన్యపూర్వ విస్తరణ విధానానికి ఆసియాలోని మిగతా రాజ్యాలు లొంగిపోగా, డిల్లీ సుల్తానులు మంగోలుల దాడులను నిరోధించి, భారతదేశ చరిత్ర సంస్కృతుల గమనాన్ని నిర్దేశించారు. ఈ కాలంలో మళ్ళీ భారతదేశంపై మధ్య ఆసియా శక్తుల ప్రభావం గాఢంగా పడింది. ఈ పాలకులు భిన్న జాతులకు, సంస్కృతికి, మత సంప్రదాయాలకు చెందినవారవటంతో భారతదేశంతో తమ అస్తిత్వాన్ని ముడిపెట్టుకొన్నప్పటికీ తమ మత విశ్వాసాలకు అంటిపెట్టుకొని ఉండటంవల్ల ఘర్షణలు, అపనమ్మకాలతోనే కొన్ని వందల సంవత్సరాలు ఒకరి ప్రక్కన మరొకరు స్థిర నివాసమేర్పరచుకోవటంవల్ల, తలెత్తిన సహాయ, సహకారాలు అన్నిరంగాలలోకి విస్తరించుటచే తప్పనిసరియైన గణనీయమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి.
+ఆ మార్పు స్వభావ, స్వరూపాలను నిర్ధారించే ముందు ఢిల్లీ సుల్తాన్ ల పాలనా విధానం, వారు పాలించిన మూడువందల ఇరవై సంవత్సరాలలో వారు ప్రవేశపెట్టిన  
+252
+సంస్కరణల గురించి ముచ్చటించుకుందాం. ఈ మూడువందల ఇరవై సంవత్సరాల కాలంలో వరుసగా బానిస లేక మమ్లూక్, ఖిల్జీ, తుగ్లక్, సయ్యద్, లోడీ వంశాలు పరిపాలించాయి.
+మమ్లూక్ లేదా బానిస వంశం - క్రీ.శ. 1206-1286
+బానిస లేమిటి, పాలకులేమిటి అని మనకు ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. బానిసకు సాధారణ అర్థం ఎటువంటి హక్కులు, స్వేచ్ఛ లేకుండా సేవ చేస్తూ బ్రతికే అతి సామాన్యులని. అయితే చరిత్ర పొడుగునా బానిసలు వివిధ ఉద్యోగాలు చేయటం కనిపిస్తుంది. తూర్పు ఇస్లామిక్ ప్రపంచంలో ఒక ప్రధాన వ్యవస్థగా బానిస వ్యవస్థ చోటు చేసుకుంది. సుశిక్షితులైన, విధేయులైన బానిసలను మామ్లూక్ లని పిలిచేవారు. మధ్యయుగ ఇస్లామిక్ రాజకీయ వ్యవస్థలో బానిసలు ఒక ముఖ్య భాగం అనేది నిర్వివాదాంశం.
+బానిస వంశ స్థాపకుడైన కుతుబుద్దీన్ ఐబక్ క్రీ.శ. 1206-1210 మధ్యకాలంలో పాలించాడు. మనకు లభ్యమైన శాసనాలు కుతుబుద్దీన్ ను మాలిక్ అని పేర్కొంటాయి. ఇతడు రాజ్యంలో శాంతి భద్రతలు కాపాడటంపై శ్రద్ధ వహించాడు. ఇతనికి లాఖ్ భక్ష్ లేక లక్షలు దాన మిచ్చిన వాడన్న బిరుదు వుంది. ఇతని మరణానంతరం ఇతని అల్లుడైన ఇల్టట్ మిష్ క్రీ.శ.1211-36 మధ్య కాలంలో పాలించాడు. కుతుబుద్దీన్ కుమారుడైన ఆరామ్ షా బలహీనుడు కావటంతో ఇల్టట్ మిష్ అతన్ని సింహాసనం నుండి తొలగించి, చంపి రాజ్యానికి వచ్చాడు. ఇతడు తురుష్క ప్రభువుల కుటుంబానికి చెందినవాడు కాని ఐబక్ కు బానిసయై, ఒక బానిసకు బానిస అని పిలువబడ్డాడు. ఇల్టట్ మిష్ బాల్యావస్థలోనున్న సుల్తానేట్ను (సుల్తానుల రాజ్యాన్ని) శత్రువుల బారి నుండి కాపాడి తాను మరణించేనాటికి ఢిల్లీ సుల్తానేట్ ను బలమైన, విశాలమైన రాజ్య వ్యవస్థగా రూపొందించాడు. ఇల్టట్ మిష్ భారతదేశంలో ఇస్లామిక్ సిద్ధాంతమైన షారియాను తు చ తప్పకుండా అమలు పరచటం సాధ్యంకాదని గుర్తించి, హిందువుల పట్ల ఉదార విధానాన్ని ప్రదర్శించిన రాజనీతిజ్ఞుడు. కుతుబుద్దీన్ ఐబక్ ఆరంభించిన కుతుబ్ మినార్ నిర్మాణాన్ని పూర్తిచేసి అనేక పౌర సదుపాయాలు చేసి ఢిల్లీ ప్రజల ప్రశంసలకు పాత్రుడయాడు. ఢిల్లీసుల్తానేట్ ను చిరస్థాయి చేయటంలో ఇల్టట్ మిష్ పాత్ర ఎంతో వుంది.
+ఇల్టట్ మిష్ అనంతరం అతని కుమార్తె రజియా సుల్తాన్ క్రీ.శ. 1236–40 మధ్య కాలంలో పాలించింది. రజియా తెలివితేటలు గల, ధైర్యవంతురాలైన,  
+253
+సాహసవంతురాలైన పాలకురాలు, ఆమె తన దౌత్యనీతిజ్ఞతతో నేర్పుతో శత్రువులను అణచివేసి, శాంతి భద్రతలు నెలకొల్పింది. ఇల్టట్ మిష్ చే సృష్టించబడిన చిహల్ గని లేక 40 మందితో కూడిన అధికారవ్యవస్థ రజియాకు వెన్నుదన్నుగా నిలచింది కాని రజియా యాకూత్ అనే అబిసీనియన్ బానిసకు ప్రాధాన్యమివ్వటం నచ్చక మిగిలిన ప్రభువులు తిరుగుబాటు బావుటా ఎగరవేసి, రజియాను వెంటాడి వేటాడారు. ఆ వేటలో రజియా బందిపోటు దొంగల చేతిలో మరణించింది. రజియా మరణానంతర కాలం నుండి బాల్బన్ అధికారం చేపట్టేంతవరకు అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు చోటు చేసుకున్నాయి.
+క్రీ.శ. 1266-1286 మధ్యకాలంలో ఢిల్లీ సుల్తాన్ గా పరిపాలించి, బానిస వంశ పాలకులలో సుప్రసిద్ధుడుగా పేరు పొందిన బాల్బన్, ఢిల్లీసుల్తాన్ లలో చిరస్మరణీయుడు. బాల్బన్ అధికారం చేపట్టేనాటికి రాజకీయ పరిస్థితి ఎంతో క్లిష్టంగా ఉంది. రాజపుత్రులు, జాట్ లు తమ బలాన్ని పెంచుకొని, దెబ్బ తీసేందుకు సిద్ధంగా ఉండగా, పశ్చిమ దిక్కునుండి మంగోలులు దాడికి సిద్ధంగా ఉన్నారు, మహ్మదీయ ప్రభువులు, చిహన్ గని అసంతృప్తితో రగిలిపోతున్నారు. ఈవిధంగా బాల్బన్ అన్నివైవులనుండి శత్రుకూటాలను ఎదుర్కోవలసివచ్చింది.
+బాల్బన్ తనకున్న పూర్వ పరిపాలనానుభవాన్ని సక్రమంగా ఉపయోగించుకొని, తన అధికారాన్ని పెంచే రాజరిక విధానాన్ని రూపొందించి అమలు పరచాడు. సుల్తాన్ పదవి గౌరవ ప్రతిష్ఠలు పెంచేందుకు విస్తృతమైన, ఆడంబరపూర్వక ఉత్సవాలు, తంతులు, క్రతువులు ప్రవేశపెట్టాడు. కఠినమైన న్యాయ విధానం ప్రవేశపెట్టాడు. సైనిక వ్యవస్థను బలపరచి, సుశిక్షితమైన వ్యవస్థగా రూపొందించి, సుల్తాన్ ప్రత్యక్ష ఆధిపత్యం క్రిందకు తీసుకువచ్చాడు. సుల్తాన్ భూమి మీద ఉండే భగవంతుని ప్రతినిధియని నమ్మి, సుల్తాన్ కు సాటిలేని అధికారాలుండాలని బాల్బన్ విశ్వసించాడు. బాల్బన్ తన ఆస్థానాన్ని పర్షియా ఆస్థానంలా వ్యవస్థీకరించాడు, ఆస్థానంలో క్రమశిక్షణకు, ఔచిత్యానికి అత్యంత ప్రాముఖ్యమిచ్చాడు. సుల్తాన్ ముందర ఏ ప్రభువుకు నవ్వటానికి గానీ, హాస్య చతురోక్తులాడటానికి గానీ స్వాతంత్ర్యముండేది కాదు. సుల్తాన్ ముందర ఏ ప్రభువు కూర్చోటం బాల్బన్ కు ఇష్టముండేదికాదు. ప్రతి ప్రభువు విధేయతను ప్రదర్శిస్తూ నిలబడి వుండాలని బాల్బన్ ఉద్దేశ్యం. ఆస్థానాన్ని సందర్శించే వారు తగిన విధంగా దుస్తులు ధరించి నిర్దేశించిన పద్ధతిలో సుల్తాన్ కాళ్ళకు మ్రొక్కాలి.
+ఆయుధాలను ధరించిన సైనికులు ఇరు ప్రక్కలా నడుస్తుండగా బాల్బన్ ఆస్థానానికి వచ్చేవాడు. బాల్బన్ అతి నిరంకుశంగా తిరుగుబాట్లను అణచి, ఢిల్లీ  
+254
+సుల్తానేట్ ను మంగోలుల దాడి నుండి కాపాడాడు. బాల్బన్ వ్యక్తిగతంగా గాఢమైన మహ్మదీయ మతాభిమాని, కాని మత ఛాందసుడు కాడు. ఇతని ఆస్థానంలో అమీర్ ఖుస్రూ ఎంతో గౌరవాదరాలు పొందాడు. బాల్బన్ మాధవాచార్యుడిని కూడా సముచితంగా గౌరవించాడు. బాల్బన్ సుల్తానేట్ సుస్థిరతకు అవరోధమైన ప్రభువుల ప్రాబల్యాన్ని నిరోధించి రాచరిక వ్యవస్థలను బలపరచి, ఢిల్లీ సుల్తాన్ ల ప్రతిష్ఠ పెంచాడు. ఇతని అనంతరం ఇతని మనుమడైన కైకుబాద్ అధికారం చేపట్టాడు. ఇతడు బలహీనుడు కావటంతో జలాలుద్దీన్ ఫిరోజ్ ఖిల్జీ ఇతడ్ని సింహాసనచ్యుతుడిని చేసి రాజ్యాధికారం చేపట్టి ఖిల్జీ పాలనకు పునాది వేశాడు.
+ఖిల్జీ వంశ స్థాపకుడైన జలాలుద్దిన్ ఫిరోజ్ ఖిల్జీ క్రీ.శ. 1290లో అధికారం చేపట్టాడు. ఖిల్జీల జన్మ వృత్తాంతం గురించి ఏకాభిప్రాయం లేదు. వీరు తురుష్కులని కొందరు భావించగా, మరికొందరు వీరు ఆఫ్ఘన్లు, అందులోను తక్కువ స్థాయివారన్నారు. చిహల్ గని ప్రాబల్యం తగ్గించాలనుకొన్న వారి సహాయంతోను, మధ్య ఆసియాలో, ఇరాన్ లో తలెత్తిన పరిణామాల నేపథ్యంలోను ఢిల్లీలో ఖిల్జీలు తమ రాజకీయ స్థాయిని పెంచుకొని పాలకులైనారు. ఖిల్జీ రాజ్య స్థాపన చేసేనాటికి జలాలుద్దీన్ ఫిరోజ్ ఖిల్జీ 70 సంవత్సరాల వయసున్న వృద్ధుడు. ఇతడు అతి కొద్ది కాలం మాత్రమే పాలించాడు. ఇతడు మంగోలు దండయాత్రలను నిలవరించాడు కాని కొందరు మంగోలులు భారతదేశంలో నివసించేందుకు అంగీకరించాడు. వీరిని కొత్త ముసల్మాన్లు అంటారు. ఈతడు ఆఫ్ఘన్ల సహాయం తీసుకోవటమే కాక, భారతీయ ముస్లింలకు ఉద్యోగాలిచ్చాడు. ఈ చర్యల ఫలితంగా సుల్తానేట్ బలపడింది.
+జలాలుద్దీన్ ఖిల్జీ అల్లుడైన అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ మాయోపాయంతోను, డబ్బు వెదజల్లి ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని క్రీ.శ. 1296లో చేపట్టి, క్రీ.శ. 1316 వరకు పాలించాడు. ఈతడు కూడా మంగోలుల దండయాత్రలను, బలవంతులైన ప్రభువుల తిరుగు బాటును, హిందువుల వ్యతిరేకతను, కేంద్ర ప్రభుత్వం బలహీనతను ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది. ఈ సమస్యలను పరిష్కరించి సుల్తానేట్ ను బలపరచి, విస్తరింపజేసి కేంద్రీకృతం చేయటానికి పరిపాలనా సామర్థ్యాన్ని పెంచాల్సిన అవసరాన్ని గుర్తించి, బలమైన సైన్యాన్ని రూపొందించి, విశ్వసనీయమైన ప్రభువర్గాన్ని ఏర్పాటు చేసుకొని వైయక్తిక నియంత్రణ పెంచటమే దీనికి మార్గమని నిశ్చయించుకొని ఆవిధంగా పరిపాలనా సంస్కరణలకు ఇతడు నాంది పల్కాడు. సరైన సమయంలో అల్లాఉద్దీన్ మధ్య భారతంలోని ఖిల్సా పైన క్రీ.శ. 1292లోను, దేవగిరి యాదవులపైన  
+255
+క్రీ.శ. 1296లోను దండెత్తి విశేషమైన సంపద పోగుచేసి, ఉన్నత పదవులిచ్చి డబ్బుతో కొని ప్రభువులను తనకు విశ్వాసపాత్రులుగా చేసుకొన్నాడు. ఈ చర్యల ద్వారా ఢిల్లీ సుల్తానుల సామ్రాజ్యపు ఉచ్చ దశకు అతడు నాంది పల్కాడు. ముందుగా క్రీ. శ. 1296 - 1305 మధ్య మంగోలుల దండయాత్రలను అతిక్రూరంగా అణచివేశాడు. క్రీ.శ. 1306 అనంతరం మంగోలులు తరచు దండయాత్రలు చేయటం తగ్గిపోయింది. అల్లాఉద్దీన్ తన దండయాత్ర విజయాల ద్వారా ఖిల్జీ రాజ్య సరిహద్దులను విస్తరింప చేశాడు. క్రీ.శ. 1299-1312 మధ్య కాలంలో గుజరాత్, రణతంభోర్, చిత్తోడ్, మాండు, సివాన్, జలోర్ లను జయించాడు. అనంతరం తన దృష్టిని దక్షిణ భారత రాజ్యాలపై మరల్చి, సేనాధిపతి మాలిక్ కాఫర్ నాయకత్వంలో సైన్యాన్ని క్రీ.శ. 1307లో దేవగిరిపైకి, క్రీ.శ. 1309లో కాకతీయ రాజ్యంపైకి, క్రీ.శ. 1310-1311లో పాండ్యులపైకి పంపి రామేశ్వరం దాకా వెళ్ళాడు. క్రీ.శ. 1313లో మళ్లీ దేవగిరి పాలకులను ఓడించాడు. ఈ విధంగా అల్లాఉద్దీన్ ఢిల్లీ సుల్తానేట్ ను రాజకీయంగా సుస్థిరపరచి, పరిపాలనా సంస్కరణలు చేపట్టి, రాజకీయాలను మతం నుండి విడదీసి, సైనికులకు జీతాలను ధనరూపంలో చెల్లించి, స్వయంగా సైనికులను ఎంపికచేసి నియమించి, మార్కెటు ధరలను నియంత్రించి నూతన ధోరణితో కూడిన పాలనావ్యవస్థకు పునాది వేశాడు, అతడు బాల్బన్ వలే ఒకకొత్త సార్వభౌమాధికారాన్ని ప్రతిపాదించాడు. మతాన్ని రాజకీయ నిర్ణయాత్మక శక్తిగా తీసివేసి, దినసరి పాలనలో మతాధిపతులైన ఉలేమాల ప్రాబల్యం తగ్గించాడు. రాజ్యంలోని అన్ని సమూహాలకు పాలనలో పాల్గొనుటకు ద్వారాలు తెరచి, ముస్లింలు కానివారైన హిందువులను కూడా పాలనలో అంతర్భాగం చేశాడు, ఈ చర్యను ప్రోత్సహించినది అతని ఉదార దృక్పథం కాక, రాజకీయ అవసరం మాత్రమే.
+రాజ్యంలో శాంతి భద్రతలను కాపాడే లక్ష్యంతోనే అల్లా ఉద్దీన్ కొన్ని సంస్కరణలు చేపట్టాడు. అవి: 1) మద్యపానం అలవాటును తగ్గించివేయటం, 2) ప్రభువుల ఇండ్లలో తరచు జరిగే కలయికలను, స్నేహపూర్వక సమావేశాలను నిషేధించడం, 3) గూఢ చారి శాఖను బలంగా, సమర్థనీయంగా రూపొందింప చేయటం, 4) మద్యపానం మానివేసి సుల్తాన్ తానే ఇతరులకు మార్గదర్శకుడవటం మొదలైనవి. ఇంకా రెవిన్యూ వసూలులో కూడా అతడు అనేక సంస్కరణలు ప్రతిపాదించి, అమలు పరచాడు. అందుకుగాను వ్యవసాయ ఉత్పత్తులపై అధిక పన్నులు విధించి, వసూలు చేశాడు. దీనికి కారణం రైతుల వద్ద, ప్రభువులవద్ద సంపద నిలువ కాకుండా చూడటం, తద్వారా వారు తిరుగుబాటు చేయుటకు ఆస్కారంలేకుండా చేయటం. దానాలు ఇచ్చిన  
+256
+భూమిని బలవంతంగా తిరిగి తీసుకున్నాడు, పింఛన్లను, విరాళాలను నిలిపివేసాడు. ఆవిధంగా నిలిపివేసిన వాటిలో మహ్మదీయులవి కూడా ఉన్నాయి. అతడు స్థానిక రెవెన్యూ అధికారులైన ఖుత్ లు, చౌదరీలు, ముకద్దమ్ ల ప్రత్యేక హక్కులు, అధికారాలను తొలగించాడు,భూమి శిస్తును నిర్ణయించే, వసూలు చేసే అధికారాన్ని అనేక మంది ఉద్యోగులకు ఇచ్చాడు. హిందువులవద్ద నుండి విపరీతంగా పన్నులు వసూలు చేసి వారిని దరిద్రులుగా చేశాడు. రాజ్యానికి స్థిరమైన ఆదాయపు పునాది లేకపోవటంవల్ల, రాజ్యం సామంత ప్రభువులు చెల్లించే కప్పంపై ఎక్కువ ఆధారపడింది. దీనికి తోడుగా యుద్దాల్లో ఓడినవారినుండి కొల్లగొట్టుకుని వచ్చిన సంపద కూడా ప్రభుత్వానికి ఆదాయమైంది. ప్రభువులకు నిర్ణీతమైన ఆదాయం వచ్చేందుకుగాను, ప్రతి ప్రభువుకు ఇక్తావిధానం పేరుతో ఒక రెవిన్యూ జిల్లా నుండి పన్ను/శిస్తు వసూలు చేసే హక్కు ఇవ్వబడింది. ప్రభువు వసూలు చేసిన దానిలో కొంత భాగం రాజ్యానికివ్వాలి. ఇంకా రైతు వద్దనుండి ఖరజ్ లేక భూమి శిస్తు వసూలు చేశారు. ఢిల్లీ సుల్తాన్ లలో మొదటివాడుగా అల్లాఉద్దీన్ రైతులతో ప్రత్యక్ష సంబంధం పెట్టుకొని, వారు ఎంత భూమి శిస్తు చెల్లిస్తున్నారో తెలుసుకున్నాడు. అదనంగా ఇంటిపై, పశువులపై పన్ను వసూలుచేశారు. ఈవిధంగా ఇక్తాలు పొందినవారికి వాటిపై సంపూర్ణ యాజమాన్య హక్కులు లేవు. ఆదాయ, వ్యయ పట్టికలను ప్రభుత్వానికి పంపించాలి. అంతే కాక మిగిలిన ఆదాయాన్ని ప్రభుత్వ ఖజానాలో జమచేయాలి. ఏ ప్రభువు కూడా పాలకుడ్ని మోసం చేయలేడు, కారణం ఏ ఇక్తాకు ఎంత వస్తుందో సుల్తాన్ వద్ద లెక్క ఉండటమే. ప్రతి ఇక్తాను సుల్తాన్ చే నియమించబడిన అధికారులు నియంత్రించారు. సుల్తాన్ స్వంత భూమి లేక ఖాల్సా విస్తీర్ణం బాగా పెరిగింది. అందువల్ల సుల్తాన్ తన సొంత సైన్యాన్ని ఎక్కువగా కలిగి ఉండటానికి అవకాశం కలిగింది. దీనిలో గంగా యమునా దో ఆబ్ ప్రదేశం ముఖ్యమైంది, కారణం రాజ్యం ఆ భూములనుండి ప్రత్యక్షంగా పన్ను వసూలు చేసింది. రాజ్యం ఏజెంట్లయిన అమీన్ లు ఆ పన్నును వసూలు చేశారు, వారికి స్థానిక నాయకులైన ముకద్దమ్ లు, ఖుత్సు సహాయపడ్డారు. భూమిశిస్తును ధాన్యం రూపంలో వసూలు చేశారు, ఆ వసూలైన ధాన్యాన్ని పట్టణాలకు తరలించారు. జియా ఉద్దీన్ బరౌని మాటల్లో అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ సమర్థ భూమి శిస్తు విధానాన్ని అమలు పరచాడు కాని వాస్తవం అది కాదు అనిపిస్తుంది.
+అల్లాఉద్దీన్ వాస్తవమైన సైనిక వ్యూహకర్తవలే ప్రవర్తించి, తన రాజ్యాన్ని సుస్థిరంగా ఉంచుకొనేందుకు అతి పెద్దదయిన, క్రమబద్ధంగా వ్యవస్థీకరించబడిన బలమైన స్థిర సైన్యాన్ని రూపొందించాడు. ఈ సైన్యాన్ని రాజ్యమే నియమించింది,  
+257
+రాజ్యమే వాళ్ళకు జీతాలు ఇచ్చింది. గతం కన్నా ఈ పద్ధతి కొత్తది, భిన్నమైంది. అల్లాఉద్దీన్ అశ్వములకు గుర్తులు వేయించి, ఆ గుఱ్ఱాలను సైనికాధిపతులు మార్చకుండా ముందు జాగ్రత్తలు తీసుకున్నాడు. ఇంకా సైనికుల గురించి విశేషాలతో కూడిన పట్టికలను కూడా తయారు చేయించాడు. రాజ్యం చెల్లించే జీతాలతో సైనికులు సంతృప్తిగా జీవించేందుకు నిత్యావసర వస్తువుల ధరలను స్థిరీకరించి, ఆ ధరలకే వారికి లభ్యమయ్యేటట్లు చర్యలు తీసుకున్నారు. అందుకొరకు ఢిల్లీ పట్టణంలోనే మూడు మార్కెట్లు ఏర్పాటు చేయించాడు. సైనికులతోపాటు, పట్టణాల్లో కూడా నిత్యావసర సరకులు చౌకగా దొరికే పద్ధతి అనుసరించాడు, కారణం పట్టణ ప్రజల విధేయత తగ్గితే తిరుగు బాట్లు వచ్చే అవకాశం ఉండటమే. అల్లాఉద్దీన్ ధరల నియంత్రణను కఠినంగా అమలు పరచేందుకు ఉత్పత్తిదారులు తమ వస్తువులను ప్రభుత్వం ఆమోదించిన వారికే అమ్మాలని ఆంక్షలు విధించాడు. ఈ ధరల నియంత్రణ క్రమబద్దంగా జరుగుటకు ఒక అధికారిని, అతడికి సహాయపడుటకు చిన్న ఉద్యోగులను నియమించాడు. ధరలనియంత్రణేకాక తూనికలు, కొలతలు కచ్చితంగా ఉండే విధానం కూడా రూపొందించాడు. ఈ ఆలోచన, నిర్ణయాలు, చర్యలు ఎంతో మెచ్చదగినవి. ఈ చర్యలు ఢిల్లీకి మాత్రమే పరిమితమన్న అభిప్రాయంవుంది అయితే బరౌని ఢిల్లీలోను, ఇతర ప్రాంతాలలోను ఈ విధానం అమలు పరచబడిందని అన్నాడు, ఈ ధరల నియంత్రణ విధానం అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ మరణంతో అంతమైంది. అల్లాఉద్దీన్ భూమి శిస్తు విధానాన్ని అతని అనంతర పాలకులు కొద్ది మార్పులతో కొనసాగించారు. అదే షేర్షా అక్బర్ లకు మార్గదర్శకమైంది.
+అల్లాఉద్దీన్ వ్యక్తిత్వం బహు ముఖమైనది. రాజనీతిజ్ఞుడుగా, సైనిక వ్యూహకర్తగా, సమర్థుడైన పరిపాలకుడిగా, కళా సాహిత్య పోషకుడుగా, రాజ్య అభివృద్ధికి అకుంఠిత దీక్షతో కృషి చేసినవాడిగా అతని స్థానం ఎంతో ఉన్నతమైంది. ఈతడు సిరి పట్టణాన్ని నిర్మించి, కుతుబ్ మసీదును విస్తృతపరచి, అలైదర్వాజా అనే తోరణాన్ని నిర్మించాడు. ఇతడు కుతుబ్ మినార్ కన్న ఎత్తైన నిర్మాణాన్ని చేపట్టాడు కాని పూర్తిచేయలేకపోయాడు. ఈతడు అక్షర జ్ఞానం లేనివాడు, కాని ప్రసిద్ధ కవి అయిన అమీర్ ఖుస్రూ ఇతని ఆస్థానంలో ఆదరం పొందాడు.
+అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ మరణానంతరం అతికొద్ది కాలంలోనే ఖిల్జీ వంశం అంతమైంది. అల్లాఉద్దీన్ అనంతరం అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు తలెత్తగా మాలిక్ కాఫర్ కొంతకాలం అధికారం చెలాయించాడు. అతని ఆగడాలు భరించలేనివారు అతన్ని క్రీ.శ. 1316లో  
+258
+హత్య చేశారు. క్రీ.శ. 1316 నుండి అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ మూడవ కుమారుడు కుతుబుద్దీన్ ముబారక్ షా కొత్త సుల్తాన్ అయ్యాడు. ముబారక్ షా కొద్దికాలం సవ్యంగా పాలించి, విలాసవంతమైన జీవితానికి అలవాటు పడటంతో, రాజ్యాన్ని నసిరుద్దీన్ ఖుస్రూ ఖాన్ తన చేతిలోకి తీసుకున్నాడు. అయితే ఈతన్ని చంపి ఘాజిమాలిక్ రాజ్యాధికారం చేపట్టి, ఘియాజుద్దీన్ తుగ్లక్ అన్న పేరుతో తుగ్లక్ వంశం స్థాపించాడు.
+తుగ్లక్ వంశం
+ఢిల్లీ సుల్తాన్ నేట్ ను పాలించిన చివరి గణనీయమైన వంశం తుగ్లక్ వంశం. ఖిల్జీలవలె వీరి జన్మ వృత్తాంతం కూడా వివాదాస్పదం. ఈ వంశ స్థాపకుడైన ఘాజిమాలిక్, బాల్బన్ బానిసకు, పంజాబ్ లోని జాట్ వనితకు జన్మించాడన్న కథ ప్రచారంలో వుంది. అతడు అల్లాఉద్దీన్ ఆస్థానంలో సైనికుడుగా వ్యవహరించాడు. వృద్ధాప్యంలో ప్రభువుల బలవంతం వల్ల క్రీ.శ.1320లో ఘియాజద్దీన్ తుగ్లక్ అన్నపేరుతో సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించాడు. ఇతడు ఐదు సంవత్సరాలు పాలించాడు. పరిపాలనలో కొన్ని సంస్కరణలు ప్రవేశపెట్టి మెరుగుపరచాడు. ముఖ్యంగా పోలీసు, న్యాయ వ్యవస్థలను ప్రక్షాళనం చేసాడు. రెవిన్యూ వసూలు చేయుటలో ప్రజలకు అనుకూలంగా చర్యలు చేపట్టాడు. పోస్టల్ శాఖను ఏర్పాటు చేసి వార్తా సౌకర్యాలు మెరుగుపరచాడు. అల్లాఉద్దీన్ వలే అతడు కూడా హిందువులను ఉదారంగా చూడలేదు, అవసరాన్నిబట్టి వారి సహకారం తీసుకున్నాడు. వరంగల్ పాలకుడు కప్పం కట్టడం మానివేయడంలో ఇతడు దాడి వెడలి వరంగల్ ను ఆక్రమించి సుల్తాన్ పూర్ అని పేరు మార్చాడు. జాజ్ నగర్ పై దండెత్తి బెంగాల్ మొత్తాన్ని తిరిగి జయించాడు. బెంగాల్ నుండి విజయవంతంగా తిరిగి వచ్చిన సందర్భంలో జరుగుతున్న ఆనందోత్సవంలో తలెత్తిన ఒక దురదృష్టకరమైన సంఘటనలో ఘియాజుద్దీన్ తుగ్లక్ మరణించాడు. ఇది యాదృచ్ఛిక సంఘటన కాదని, ఒక పథకం ప్రకారం జరిగిందని, ఆ పథక రచయిత అతని కుమారుడైన జునాఖాన్ అన్న అభిప్రాయాన్ని ఇబన్ బతూతా, ఫెరిస్టా, బదౌని, జియా ఉద్దీన్ బరనీలు వెలిబుచ్చారు. ఈ సంఘటనకు కారణాన్ని కచ్చితంగా చెప్పలేదు. జనాఖాన్ మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ అన్న పేరుతో సింహాసనం అధిష్ఠించాడు.
+క్రీ.శ. 1321-1351 మధ్యకాలంలో మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ఢిల్లీ రాజ్యాన్ని పరిపాలించాడు. ఢిల్లీ సుల్తానుల ప్రాబల్యం ఈతని సారథ్యంలో ఉచ్చస్థితికి చేరుకుంది, ఆ తరువాత ఆ ప్రాబల్యం మెల్లిమెల్లిగా క్షీణించింది. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ వలే మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ కూడా సామ్రాజ్య విస్తరణవాది, యోధుడు, గొప్ప విజేత అని చెప్పటంలో  
+259
+ఎటువంటి సందేహంలేదు. అల్లాఉద్దీన్ తో పోలిస్తే ఇతనే విజయం సాధించాడు. ఇద్దరి లక్ష్యాలలో, పద్ధతులలో తేడా వుంది. అల్లాఉద్దీన్ దూరానవున్న దక్షిణ భూభాగాలను జయించటంతోను, వారు కప్పం కట్టడంతో తృప్తి పడితే, మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ఆ భూభాగాలను తన రాజ్యంలో కలుపుకోవాలనుకున్నాడు. క్రీ.శ. 1296-1335 మధ్యకాలం అంతా భారత ఉపఖండంలో రాజ్య విస్తరణ ప్రక్రియ, కేంద్రీకృత ప్రభుత్వ స్థాపన చోటు చేసుకున్నాయి. మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ యువరాజుగా ఉన్నప్పుడే దూరదక్షిణ ప్రాంతాలను జయించాడు. ఆ విశాల రాజ్యాన్ని నిలబెట్టుకొని సమర్థంగా పరిపాలించటమే అతడి లక్ష్యం. ఆ లక్ష్యంతోనే అతడు కొన్ని ముఖ్యమైన నిర్ణయాలు తీసుకుని సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టాడు.
+రాజ్యానికి వచ్చిన కొద్దికాలంలో మహమ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ తన రాజ్యంలో సాగులో ఉన్న భూమి వివరాలు, దానికి సంబంధించిన శిస్తు విశేషాలున్న ఒక పట్టికను రూపొందించాడు. ఈ సంస్కరణ వెనుకనున్న ఉద్దేశ్యం దేశమంతా ఒకేవిధమైన పన్ను వసూలు విధానం ప్రవేశపెట్టడం. ఇందుకొరకు దివాన్-ఇ-అమిర్-కొహ్లి అన్నపేరుతో ఒక ప్రత్యేక శాఖను నెలకొల్పి, తన పాలనా భూభాగంలోని దోఆబ్ ను కొన్ని బ్లాకులుగా విభజించి ప్రతి బ్లాక్ అభివృద్ధిని చూసేందుకు ఒక అధికారిని నియమించాడు. ఆ అధికారి ఆ బ్లాక్ లోని రైతులకు ఋణాలిచ్చి, మంచి పంట వేయటానికి అవసరమైన సహాయం చేస్తూ పర్యవేక్షించేవాడు. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా దోఆబ్ లో విధించే పన్నులను విపరీతంగా పెంచాడు. ఈ సంస్కరణ వైఫల్యం చెందింది. ఇందుకు కారణాలు ఉద్యోగుల అవినీతి, అనుకోనివిధంగా కరువుకాటకాలకు ఆ ప్రాంతం గురికావటం, మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ఆకస్మిక మరణం. ఈ కారణాలవల్ల రైతులు వ్యవసాయం మానుకొని, దోపిడి దొంగలైనారు. ఈ విధంగా భారత ఉపఖండంలోని అత్యంత సారవంతమైన భూభాగం రాజ్య సైన్యాలకు, ప్రజలకు ఘర్షణకు కేంద్రమైంది.
+తుగ్లక్ రాజ్యాధికారం చేపట్టిన కొత్తలో ఖురాసాన్, చైనాలపై దండెత్తి విజయం సాధించాలనుకున్నాడు కాని ఆ దండయాత్రలు ఘోర పరాజయానికి దారి తీశాయి. అయితే క్రీ. శ. 1327లో వరంగల్ ద్వార సముద్రాలను, కంపిలి, మదురైలను జయించి తన ప్రతిష్ఠను నిలబెట్టుకున్నాడు. అదే సమయంలో ముల్తాన్, దక్కన్ లలో తలెత్తిన తిరుగుబాట్లను విజయవంతంగా అణచివేసాడు.
+తుగ్లక్ తన రాజ్యాన్ని అద్దూ ఆపూ లేకుండా దక్షిణపు వైపు విస్తరింపచేయటం చేతనూ, రహదారులపై భద్రతలోపించటం చేతనూ, తరచూ జరిగే మంగోలు  
+260
+దండయాత్రలనుండి, కొన్ని ప్రాంతాలలో తలెత్తిన కరువునుండి తన రాజ్యాన్ని కాపాడే ఉద్దేశ్యంతో తన రాజధానిని ఢిల్లీ నుండి దౌలతాబాద్ కు మార్చే ఆలోచనను క్రీ.శ. 1327లో కార్యరూపంలోకి తీసుకువచ్చాడు. దౌలతాబాద్ ను రాజధానిగా చేయటానికి మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ కు అనేక కారణాలున్నాయి. మొదటగా ఈవిధంగా చేయటంవల్ల సంపన్న ప్రాంతాలైన గుజరాత్, దక్కన్ లపై నియంత్రణ వీలవటం, సారవంతమైన భూములు సుల్తాన్ అధీనంలోకి రావటమేకాక పశ్చిమ, దక్షిణతీర రేవు పట్టణాలను వర్తక వ్యాపార నిమిత్తం ఉపయోగించడానికి అవకాశం లభిస్తుంది. ఈ కాలంలో గుజరాత్, కోరమాండల్ తీరం, బెంగాల్ రేవుపట్టణాలనుండి చురుకుగా విదేశీ వ్యాపారం జరుగుతుండేది. ఇక్కడ తయారయిన నూలు వస్త్రాలు, లోహపు వస్తువులు ఆఫ్రికా, తూర్పు, ఆగ్నేయ ఆసియా, మధ్యప్రాచ్యాలకు ఎగుమతి అయ్యాయి. ఇందుకు ప్రతిగా గుఱ్ఱాలు, విలువైన లోహాలు, ముడిసరుకులు దిగుమతి చేసుకున్నారు. రాజధాని మార్పిడి పైన పేర్కొన్న విధంగా సుల్తాన్ కు ఆర్థికంగా లాభదాయకం. రెండవ కారణం సుల్తాన్ మంగోలుల దాడి తరచూ ఎదుర్కొనవలసిన పనిలేదు. రాజధాని మార్పిడి ఆలోచనలో తప్పేమిలేదు కాని ప్రభుత్వ కార్యాలయాలు, ఆస్థానం మాత్రమే మార్చక, ఢిల్లీలోని జనాభా మొత్తాన్ని ముసలి, ముతక వికలాంగులు, పశువులు, జంతువులు అన్నింటిని మారమని ఆజ్ఞాపించటమే తుగ్లక్ చేసిన గొప్ప తప్పు. ఈ రాజధాని మార్పిడి జరిగిన వెంటనే వాయవ్య దిక్కున బెంగాల్ లో తలెత్తిన తిరుగుబాట్లను ఎదుర్కొనవలసివచ్చింది. తన తప్పును గుర్తించిన సుల్తాన్ మళ్ళీ రాజధాని దౌలతాబాద్ నుండి ఢిల్లీకి మార్పించాడు. ఈ పర్యాయం ప్రజలకు అనేక విధాలుగా ఉపకారం చేసినా, ప్రజల గౌరవాభిమానాలను తిరిగి సంపాదించలేక పోయాడు. అంతిమంగా మిగిలినది ఆర్థికంగా నష్టం.
+క్రీ.శ. 1335 మాబార్ రాజ ప్రతినిధి తిరుగుబాటు చేసి స్వతంత్ర మధురను ఏర్పాటు చేసాడు. హిందూ ప్రభువులు కూడా తిరుగుబాటు బావుటా ఎగురవేశారు. ఫలితంగా 1336లో విజయనగర రాజ్య అవతరణ జరిగింది. క్రీ.శ. 1347లో బహమని రాజ్యం అవతరించింది. గుజరాత్ లో తుగ్లక్ చివరి దశలో తిరుగు బాటు తలెత్తింది. అందువల్ల దౌలతాబాద్ ను తిరిగి సంపాదించే సమయం తుగ్లక్ కు లభించలేదు.
+తుగ్లక్ ప్రవేశపెట్టిన మరో సంస్కరణ అయిన వెండి, బంగారు ద్రవ్య సంస్కరణ తీవ్ర విమర్శకు గురైంది. కరువు కాటకాలవల్ల కోశాగారంలో సంపద ప్రోగు  
+261
+పడకపోవటంచే అతడు లాంఛనంగా నాణేలు ముద్రించాడు. దర్ హములు అనే పేరుతో అనేక రాగి నాణేలను ముద్రించాడు. తుగ్లక్ ప్రయోగాన్ని ఆ కాలపు ప్రజలు హర్షించలేదు, అవగాహన చేసుకోలేదు. దొంగ నాణేలు ముద్రించవచ్చునని తుగ్లక్ ఊహించకపోవడంవల్ల, ప్రతి ఇల్లు దొంగ నాణేల ముద్రణా కేంద్రమయింది. ప్రతివారు బంగారు, వెండి నాణేలు దాచుకొన్నారు. ఈ విధంగా ఈ సంస్కరణ విఫలమై, తుగ్లక్ ను పిచ్చి తుగ్లక్ అనేంతవరకు వెళ్ళింది.
+మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ వ్యక్తిత్వం, స్వభావం గురించి భిన్నమైన, పరస్పర వ్యతిరేకమైన అభిప్రాయాలున్నాయి. చరిత్రకారులు తుగ్లక్ సంకల్పాలు మంచివేకాని, వాటిని అమలుపరచడంలో వచ్చే సాధక బాధకాలను కూలంకషంగా చర్చించక, తొందర తొందరగా తన ఆలోచనలు కార్యరూపం తీసుకోవాలని అతను చేపట్టిన చర్యలే అతను అపహాస్యం పాలుకావడానికి, తీవ్ర విమర్శకు గురి కావటానికి కారణమైందన్నారు. తుగ్లక్ బాగా చదువుకున్న రాజు, మంచి చేతివ్రాత గలవాడు, వివిధ భాషలలో ఎంతో పాండిత్యం కలవాడు, ఉదార సాంస్కృతిక దృక్పథం కలవాడేకాని ఆచరణలో అనేక తప్పులు చేశాడు. ఆతని ఆచరణాత్మక లోపాలు అతని వైఫల్యానికి ప్రధాన కారణమై మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ మరణించేనాటికి, రాజ్యం ఛిన్నాభిన్నమవటానికి, ప్రజా వ్యతిరేకతకు దారి తీశాయి. క్రీ.శ. 1351లో మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ మరణించేనాటికి, ప్రజలు అమ్మయ్య ఈతని పీడ విరగడయిపోయిందని ఆనందించారు. ఎంతో మంచి సంకల్పాలు గలవాడైనా, అద్భుతమైన భావాలున్నా గొప్ప సామర్థ్యమున్నా మహ్మద్ బిన్ మధ్యయుగానికి పనికివచ్చే పాలకుడు కానేకాదు. తుగ్లక్ అనంతరం అతని దాయాది ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ ఢిల్లీ పాలకుడై క్రీ.శ. 1351– 88 మధ్యకాలంలో భారత దేశాన్ని పాలించాడు.
+ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ 37 సంవత్సరాలు పాలించాడు. ఉత్తర భారత దేశంలో సుల్తానేట్ పాలనను సుస్థిరం చేయటమే అతడు తన లక్ష్యంగా పెట్టుకొన్నాడు. ఇతడు మధ్య భారతదేశాన్ని కాని, దక్షిణ భారతదేశాన్ని కాని తిరిగి జయించే ప్రయత్నం చేయలేదు. రెండు పర్యాయాలు క్రీ.శ. 1354-56లోను, క్రీ.శ.1359లోను బెంగాల్ ను జయించాలని చేసిన ప్రయత్నాలు సఫలీకృతం కాలేదు, కొంతవరకు ఒరిస్సాలో విజయం లభించింది. క్రీ. శ. 1362లో ఇతను చేపట్టిన సింధు, గుజరాత్ దండయాత్రలు కూడా విఫలమైనాయి. ఫిరోజ్ చావు తప్పి కన్ను లొట్టబోయి ఒక విధేయుడైన అధికారి చలవ వల్ల ఆ దండయాత్ర నుండి తిరిగి వచ్చాడు.
+ 
+262
+ఫిరోజ్ గొప్ప నిర్మాత. ఇతడు అనేక మసీదులు, కోటలు, కాలువలు నిర్మించాడు. ఇప్పటికీ అతడు నిర్మించిన ఫిరోజ్ షా కోట, అనేక అంతస్తులది ఢిల్లీలో కన్పిస్తుంది. అశోకుని కాలంనాటి లిపిలోనున్న శాసనాలను ఆ కోటలో భద్రంగా దాచివుంచాడు. ఇతడు కూడా కొన్ని సంస్కరణలు ప్రవేశపెట్టాడు. ఈతడు చిత్రహింసలు పెట్టడాన్ని నిషేధించాడు. బ్రాహ్మణులపై కూడా జిజియా పన్ను విధించాడు. బానిసలను మహ్మదీయులుగా మార్చి తనవద్దకు పంపబడినవారికి బహుమతులిచ్చి సత్కరించాడు. సుల్తాన్ ఫిరోజ్ మత అసహనం ప్రదర్శించాడన్న విమర్శ వుంది. ఫిరోజ్ మరణానంతరం సుల్తానేట్ క్షీణించసాగింది. ఇది అదునుగా తీసుకొని రాష్ట్ర పాలకులు స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించుకొన్నారు. క్రీ.శ. 1390లో గుజరాత్ రాష్ట్రపాలకుడు, క్రీ.శ. 1391-94 మధ్య రాజపుత్రులకు చెందిన ఎటావా పాలకుడు తిరుగుబాటు చేశారు. క్రీ.శ. 1394– 97 మధ్య సింహాసనం కొరకు ఇద్దరు పాలకుల కారాణంగా అంతర్యుద్ధం జరిగింది. అరాచకం, అనిశ్చిత పరిస్థితులు రాజ్యమేలడంతో ఎక్కడ చూచినా సాయుధులైన మూకలు శాంతి భద్రతలకు విఘాతం కలిగించాయి. ఇట్టి పరిస్థితుల్లో క్రీ.శ. 1398లో తైమూరు దండయాత్ర ఢిల్లీ సుల్తాన్ లను తీవ్రంగా నష్టపరచింది.
+తైమూరు ఒక తురుష్క ప్రభు కుటుంబానికి చెందిన వాడే గాక చంఘిజ్ ఖాన్ తో రక్త సంబంధం కలిగినవాడు. సమర్కండ్ రాజధానిగా మధ్య ప్రాచ్యం, మధ్య ఆసియాలతోకూడిన విశాల సామ్రాజ్యానికి అధిపతి. తైమూరు దండయాత్రకు తన లక్ష్యాన్ని తన జ్ఞాపకాల్లో ఇస్లాం మతాన్ని వ్యాప్తి చేసి, అల్లా దృష్టిలో విశ్వాసపాత్రుల రక్షకుడుగా పేరు పొందటంగా వ్రాసుకొన్నాడు. ఆనాటి భారతదేశ పరిస్థితులను గమనించిన తైమూరు, ఇదే మంచి అవకాశమని క్రీ.శ. 1398లో దండెత్తివచ్చి, నాలుగు నెలలపాటు ఢిల్లీని అల్లకల్లోలానికి గురి చేశాడు. తైమూరు తనను ఎదిరించిన రాజపుత్రులను, మహ్మదీయులను అతి క్రూరంగా ఊచకోత కోశాడు. తైమూరు ఢిల్లీ చేరేలోపల దారిలో తనను వ్యతిరేకించిన వారికి అతి ఘోరంగా నరకం చూపించాడు. ఢిల్లీ పట్టణాన్ని కొల్లగొట్టి 50,000 మంది బందీలను చంపి, ఢిల్లీ లో ప్రోగుపడిన సంపదను సమర్కండ్ కు తీసుకు వెళ్లిపోయాడు. ఢిల్లీ నుండి మీరట్ కు వెళ్ళి, ఆ పట్టణాన్ని నాశనం చేసి, హరిద్వార్ కు ప్రయాణమైనాడు, హిమాలయ పర్వత సానువులగుండా ప్రయాణం చేసి, దారిలో ఎంతో ప్రాణ, ధన నష్టం కలిగించి, గ్రామాలను, పట్టణాలను తగులబెట్టాడు. ఆనాడు తైమూరు దండయాత్రలవల్ల నష్టపోయిన ఢిల్లీ తన ప్రతిష్ఠను తిరిగి మళ్ళీ మొగలుల కాలంలోనే పొంద గలిగింది. 
+ 
+263
+బంగారు, వెండి లోహాలు తరలించబడినాయి. ఫలితంగా బిల్లన్ నాణెములు ముద్రించవలసి వచ్చింది.
+క్రీ.శ. 15-16 శతాబ్దాలలో ఉత్తర భారత దేశంలోకాని, బెంగాల్ లో కాని బలమైన రాజ్య వ్యవస్థ అనేది లేనే లేదు. ఢిల్లీ ఒక అతి చిన్న స్థాయి రాజ్యంగా మార్చబడింది. అనేక స్వతంత్ర రాజ్యాలయిన గుజరాత్, మాళ్వా, జైపూర్ రాజ్యాలు ప్రాబల్యంలోకి వచ్చాయి. రాజపుత్రస్థానంలో పాతవాటితోపాటు, కొత్త రాజ్యాలు తలెత్తాయి. తైమూరు అధీనంలోనున్న లాహెూర్, దీపాల్ పూర్, ముల్తాన్, సింధు రాష్ట్రంలో కొన్ని ప్రాంతాలు ఖిజీర్ ఖాన్ సయ్యద్ కు అప్పచెప్పబడ్డాయి. ఖిజీర్ ఖాన్ క్రీ.శ. 1413లో చివరి తుగ్లక్ పాలకుడ్ని చంపి సయ్యద్ వంశాన్ని స్థాపించాడు. సయ్యద్ లు క్రీ.శ. 1413 నుండి క్రీ.శ. 1451 వరకు పాలించారు. సయ్యద్ ల సామంతుడైన బహలోల్ లోడి, లోడీ వంశ స్థాపన చేశాడు. లోడీలు, క్రీ.శ. 1451-1526 మధ్య కాలంలో పరిపాలించారు. ఈ వంశానికి చెందిన బహాలోల్ లోడీ,సికిందర్ లోడీ, ఇబ్రహీంలోడిలు వరుసగా పాలించారు. ఈ ముగ్గురు దూరదృష్టికల పాలకులు కాకపోవటం వల్ల, మొఘల్ వంశస్థాపకుడైన బాబర్ మొదటి పానిపట్టు యుద్దంలో లోడీ పాలనను అంతం చేసి ఘనులైన మొఘలాయిల పాలనకు నాంది పలికాడు.
+ఢిల్లీ సుల్తనత్ పతనానంతరం ఉత్తర భారత దేశంలో రాజస్థాన్, ఒరిస్సా, బెంగాల్, గుజరాత్, మాళ్వా, జౌన్ పూర్ లలో పెద్ద, చిన్న ప్రాంతీయ రాజ్యాలు తలెత్తాయి. దక్కన్ లో బహమని రాజ్యం 5 చిన్న రాజ్యాలుగా చీలిపోగా, విజయనగర రాజ్యాన్ని తుళువ వంశస్థులు ఈ సమయానికి పరిపాలిస్తున్నారు. ఈ సమయంలోనే పోర్చుగీసువారు వాస్కోడిగామా నాయకత్వంలో కాలికట్ లో క్రీ.శ. 1498లో అడుగుపెట్టారు.
+ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంనాటి రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావ, స్వరూపాలు, సామాజిక-ఆర్థిక-సాంస్కృతిక అంశాలు
+ఢిల్లీ సుల్తానులు పరిపాలించిన మూడు వందల ఇరవై సంవత్సరాల కాలంలో నూతన రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక పరిస్థితులకు అంకురార్పణ చేశారు. గతకాలంనాటి వ్యవస్థలతో పోల్చి చూస్తే ఈ నూతన వ్యవస్థలలో పాత పద్ధతుల కొనసాగింపు, నూతన అంశాల మేళవింపు కనబడుతుంది. తురుష్కులు, భారతీయుల మధ్య ఉన్న సంబంధాలవల్ల రెండు ప్రధాన ప్రక్రియలు చోటు చేసుకున్నాయి, అవే  
+264
+సైనికపరమైన సంఘర్షణలు, వ్యాపార, సాంస్కృతిక లావాదేవీలు. దండెత్తివచ్చిన తురుష్కులు భారత దేశంలో రాజ్య స్థాపన చేసి స్థిర నివాసం ఏర్పరచుకొని అనేక వందల సంవత్సరాలు ఒకరి ప్రక్కన మరొకరు జీవించవలసి రావటంచే ఒకరితో ఒకరు సర్దుకుపోయి ఉమ్మడి సంస్కృతి ఆవశ్యకతను గుర్తించినా, సాంస్కృతికంగా వారి మధ్యనున్న తేడాలు, ఘర్షణకు కారణమవుతున్న రాజకీయ అభిలాషల ఫలితంగా ఏర్పడిన పరస్పర శత్రుత్వం రెండువైపుల వారినీ ప్రభావితం చేసింది. తురుష్కులు ఏ కారణం చేత విజయం పొందారన్న విషయంపై వాదోపవాదాలున్నాయి. సమకాలీన చారిత్రిక పత్రాలు భగవంతుని ఇచ్ఛవల్ల తురుష్కులు విజయం పొందారనగా, బ్రిటిష్ చరిత్రకారులు తురుష్కులకున్న ఉత్తమ అశ్వాలు, మెరుగైన ఆయుధసంపత్తి, యుద్ధాన్ని ప్రవృత్తిగా చేసుకొన్న జాతుల సమాహారమై ఉండటం కారణంగా చెప్పగా, కొందరు భారతీయ చరిత్రకారులు భారతీయ సమాజంలోని వివక్ష కారణంగా అందరూ సమానమన్న భావం లోపించగా ఇస్లామిక్ సమాజం అందరిలో సమాన భావం పెంచటమే వారి విజయానికి కారణమన్నారు. భారతీయులు తురుష్కుల చేతిలో ఓడిపోవటానికి అసాధారణ యోధుడైన కర్ణుని చావుకు ఎన్ని కారణాలున్నాయో అన్ని ఉన్నాయి. తురుష్కుల విజయానికి ముఖ్య కారణం వారి మెరుగైన సైనిక శక్తిని పెంపొందించిన సాంకేతిక పరిజ్ఞానంకాగా, భారతీయుల ఓటమికి ప్రధాన కారణం భారతీయ పాలకులను నడిపించే ఏకీకృత శక్తి లోపించటం, సైనిక బలం విశ్వసించదగని సామంతుల నాయకత్వంలో ఉండటం.
+రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావ, స్వరూపాలు
+ఢిల్లీ సుల్తాన్ కాలంనాటి రాజ్య వ్యవస్థ స్వభావ, స్వరూపాలను వివరంగా పరిశీలించేముందు ఇస్లామ్ లో సమాజం గురించి ఉన్న సిద్ధాంతం తెలుసుకోవాలి, మహ్మద్ ప్రవక్త మరణానంతరం, ఖాలిఫేట్ వ్యవస్థ ఆరంభమై, ఒక రూపు తీసుకుంది. ముస్లిం సమాజానికి లేదా ఉమ్మా లేదా ఉమ్మాట్ కు ఖలీఫాను పెద్దగా గుర్తించి అంగీకరించారు. ఇస్లామిక్ ప్రాపంచిక దృక్పథంలో ఖలీఫా మత సంరక్షకుడేకాక రాజకీయ వ్యవస్థను కాపాడి నిలబెట్టేవాడు కూడా. తొలినాటి ఇస్లామిక్ ప్రాపంచిక దృక్పథంలో రాజ్య వ్యవస్థకు అధిపతి అయిన సుల్తాన్ కు స్థానం లేదు. కారణం విడిగా రాజ్యాధిపతి అన్న భావానికి స్థానం లేకపోవటమే. సిద్ధాంతరీత్యా ఖలీఫా ఇస్లామిక్ సమాజ పెద్ద అయినా, కాలక్రమంలో ఖలీఫా గౌరవ ప్రతిష్ఠలు తగ్గిపోవటంతో, ఒక నిర్ణీత భౌగోళిక ప్రాంతానికి స్వతంత్ర సార్వభౌమాధికారంతో సుల్తాన్ ఆవిర్భావం  
+265
+వాస్తవమైంది. కాని ఖలీఫా వ్యవస్థ లాంఛనప్రాయంగా కొనసాగుతుండటం చేత, సుల్తాన్ ఖలీఫా నుండి బిరుదులు పొంది, తాను ముద్రించే నాణేలపై ఖలీఫా పేరును ముద్రించి, శుక్రవారం ప్రార్థనలో ఖుత్బా చదివించి, తన రాజకీయాధికారాన్ని ధర్మబద్ధం చేసుకున్నాడు. ఈ విధంగా సుల్తాన్ ఇస్లామిక్ ప్రపంచంతో తన సంబంధాలను పటిష్ఠం చేసుకొన్నాడు. ఢిల్లీ సుల్తానులు ఇస్లామిక్ చట్టం అయిన షారియా ఆధిక్యతను సిద్ధాంతరీత్యా గుర్తించినా, నిత్య జీవితంలో ఇస్లామిక్ చట్టానికి భిన్నంగా ప్రవర్తించేందుకు వెనుకాడలేదు. పరిపాలనా సంబంధ వ్యవహారాల్లో మత దురభిమానం కన్నారాజకీయ ప్రయోజనాలకే సుల్తానులైనా, రాజులైనా ప్రాధాన్యమిచ్చారు. అధికార కేంద్రీకరణకు అనువైన వ్యవస్థలను, భావాలను తురుష్కులు ఆవిష్కరింపచేశారు.
+ఇస్లామిక్ చట్టమైన షారియాలో రాచరికానికి స్థానం లేదు, పైగా రాచరికం ఇస్లామిక్ వ్యవస్థ కానేకాదు. ఇస్లాంలో ప్రభుత్వమంటే ఇమామ్ మాటమాత్రమే అన్న భావన ఉంది. ఇమామ్ కు రాజకీయ, అధికార ప్రతిష్ఠ తగ్గిపోవటంతో సుల్తాన్ అత్యంత అధికారం గలవాడై, గౌరవ, ప్రతిష్ఠలు సంపాదించి, భగవంతుని లక్షణాలు తనకున్నాయని ప్రకటించుకున్నాడు. హైందవ ధార్మిక భావనలో వలే, మహ్మదీయులు కూడా సుల్తాన్ పదవిని భగవద్దత్తం చేశారు. ఢిల్లీ సుల్తానులలో భగవంతుని నీడ లేక జిల్ అల్లా అన్న బిరుదు ధరించిన మొదటివాడు బాల్బన్. బాల్బన్ సిజ్దా పాచద్ అనే ఆచారాన్ని (సాష్టాంగ దండ ప్రమాణం) ప్రవేశపెట్టాడు. ఈ ఆచారాన్ని షారియా అల్లాకు మాత్రమే పరిమితం చేసింది. ఢిల్లీ సుల్తానులు విపరీతమైన అధికారం కలిగినా సంపూర్ణ నియంతలని నిస్సందేహంగా చెప్పలేం.
+సుల్తానుల ప్రభుత్వం మత రాజ్యవ్యవస్థయన్న ప్రశ్నను కొందరు చరిత్రకారులు లేవనెత్తారు. ఇస్లామిక్ చట్టం ప్రకారం విగ్రహారాధకులకు ఇస్లామిక్ దేశంలో స్థానం లేదు. అటువంటివారిని చంపివేయాలి లేదా బానిసలుగా మార్చాలి. అయితే ఈ చట్టాన్ని భారతదేశంలో అమలుపరచలేం, ఎందుకంటే ఈ దేశంలో ఉన్న ప్రజలలో అధిక సంఖ్యాకులు హిందువులు, వారినందరినీ చంపటంకాని, బానిసలుగా మార్చటంకాని దుస్సాధ్యం. అయితే సుల్తాన్ లు తమను తాము ఖలీఫా సహాయకులమని అనుకోవటం, భగవంతుని చట్టం ప్రకారం నడచుకోవటంతో సుల్తాన్ ల రాజ్యాన్ని మత రాజ్య వ్యవస్థ అని విశ్వసించారు. కాని సుల్తాన్ లు అందరూ మత విశ్వాసం ఆధారంగా పాలన చేయలేదని ఇల్టన్ మిష్ అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ, మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ల విధానాలు రుజువు చేస్తాయి. జలాలుద్దీన్ ఖిల్జీ కూడా హిందువులను బలవంతంగా మహ్మదీయ మతంలోకి మార్చటం సమంజసం కాదని హిందువులు విగ్రహారాధన  
+266
+చేయడానికి అనుమతినిచ్చాడు. నాకు షారియత్ ప్రకారం ఏది చట్టబద్దమో, ఏది కాదో తెలియదుకాని రాజ్యం లేక దాని సంక్షేమానికి ఏది ముఖ్యమో దానిని నేను చట్టంగా చేస్తానన్న అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ ప్రకటన షారియత్ ను యథాతథంగా పాలకులు అమలు పరచలేరని చెప్పడానికి తార్కాణం. ఇందుకు భిన్నంగా ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ షారియత్ అమలుకే అమిత ప్రాధాన్యమిచ్చి, “ఒక బ్రాహ్మణుడు తన ఇంట్లో విగ్రహారాధన చేయగా, అందులో పాల్గొన్న ఒక మహ్మదీయ స్ర్తీని మత మార్పిడికి పురికొల్పాడని ఆ బ్రాహ్మణుడ్ని బహిరంగంగా కాల్చివేసాడు” అన్న ఉదాహరణ కూడా ఉన్నది. ఫిరోజ్ షా బ్రాహ్మణుల వద్దనుండి కూడా జిజియా పన్ను వసూలు చేసాడు, అతనికి ముందున్న పాలకులు బ్రాహ్మణులకు మినహాయింపు ఇచ్చారు. ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ సూఫీల వద్దనుండి కూడా జిజియా పన్ను వసూలు చేసి తన మత దురభిమానం చాటుకొన్నాడు. మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ఢిల్లీ సుల్తాన్ పాలనా వ్యవస్థలో ముస్లింలకు, హిందువులకు సమానమైన స్థాయితో కూడిన స్థానం కల్పించగా, ఫిరోజ్ సనాతన మహ్మదీయులకే ఉన్నత స్థానం కల్పించాడు. అనంతర కాలంలో లోడీలు కూడా పరిపాలనా వ్యవస్థలో మిశ్రమ వ్యవస్థను రూపొందించారు. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో సుల్తాన్ పెద్ద కుమారుడే రాజ్యానికి రావాలన్న సంప్రదాయం అమలులో లేదు. వంశ పారంపర్యాన్ని అంగీకరించారు కాని పెద్ద కుమారుడే రాజ్యానికి రావాలన్న సంప్రదాయం లేకపోవటంవల్ల అంతర్యుద్ధాలు, సామంతుల, ఉన్నతోద్యోగుల జోక్యం ఎక్కువగా చోటు చేసుకున్నాయి.
+కేంద్ర ప్రభుత్వం-సుల్తాన్
+ఢిల్లీ సుల్తానుల పాలనా వ్యవస్థలో ముఖ్య వ్యక్తి సుల్తాన్. ఇతడు అత్యున్నత కార్యనిర్వాహక, న్యాయ, శాసన నిర్మాణ అధికారం కలవాడు. సుల్తాన్ పదవి వంశపారంపర్యం అని కచ్చితంగా చెప్పలేం. వ్యక్తిగత సామర్థ్యం లేదా వ్యక్తి తెలివితేటలు ఆ పదవిని పొందడానికి మార్గాలు. ఢిల్లీ సుల్తానులందరూ ఇస్లామిక్ ప్రపంచంలోని మత పెద్ద అయిన ఖలీఫా గుర్తింపుకోసం తాపత్రయ పడినవారే కాని ఇల్టన్ మిష్, బాల్బన్, అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ, మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ లు ఖలీఫా అనుజ్ఞ ప్రకారం కాక రాజ్య సంక్షేమాన్ని దృష్టిలో పెట్టుకొని పాలించారని చదువుకున్నాం. సుల్తాన్ ల వైయక్తిక స్వభావం, తత్త్వం, వ్యక్తిత్వం పాలనను ప్రభావితం చేశాయి. సుల్తాన్ లందరూ నియంతలుకాని, ఉదారవాదులుకాని కాదు. రాజ్య పాలనపై సుల్తాన్ ప్రభావం గణనీయంగా ఉండేది. 
+ 
+267
+సుల్తాన్ ఎంత సమర్థుడైనా ఒకడే అన్ని పనులు నిర్వహించలేడు కాబట్టి అతనికి సహాయపడేందుకు, సలహాలిచ్చేందుకు, ఆజ్ఞలను అమలుపరిచేందుకు మంత్రులున్నారు. ఎంతమంది మంత్రులున్నారన్న విషయంలో కచ్చితమైన సమాచారం లేదు. అదేవిధంగా మంత్రిమండలి ఉందో లేదో కూడా తెలియదు. ఈ మంత్రులను సుల్తాన్ నియమిస్తాడు. సుల్తాన్ కు నచ్చినంతకాలం వారు ఆ పదవిలో ఉండేవారు. మనకు ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో వజీర్, ఆరిజ్-ఇ-మూమాలిక్, దివాన్-ఇ-ఇన్ షా, దివాన్-ఇ-రసాలత్ అన్న హెూదాలు కలిగిన నలుగురు మంత్రులున్నట్లు తెలుస్తుంది. సమర్థనీయమైన పరిపాలన సాగించేందుకు వివిధ శాఖలపై వైయక్తిక బాధ్యత కలిగిన మంత్రులను ఆదాయ, ప్రజాహిత సేవలకు, యుద్ధానికి, స్థానిక, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల నిర్వహణకు నియమించినట్లు తెలుస్తుంది. మంత్రుల సంఖ్య అధికారం, విధులు కాలాన్నిబట్టి మారుతూ వచ్చాయి. సుల్తాన్ అనంతరం అధికారం కలవాడు వజీర్ లేక ప్రధానమంత్రి. 14వ శతాబ్దంనాటికి వజీర్ కు సైనిక బాధ్యతలతో పాటుగా, ఆదాయ నిర్వహణ కూడా చేర్చి, ఆదాయాన్ని వసూలు చేసే ఉద్యోగుల నియామకం, భూమి శిస్తు వసూలు, ప్రభుత్వ రాజ్య వ్యయాల పర్యవేక్షణ వంటి బాధ్యతలు కూడా అప్పచెప్పారు. ఈ శాఖనే దివాన్-ఇ-విజారత్ అన్నారు. ఆదాయ, వ్యయాలను నియంత్రించేందుకు, పర్యవేక్షించేందుకు అధికారులను నియమించారు. వీరు వజీర్ కు సహాయకులుగా వ్యవహరించారు. మతపరమైన విషయాలను పర్యవేక్షించేందుకు సదర్-ఉస్-సదర్ లేక క్వాజీ-ఇ-ముమాలిక్ లను నియమించారు. ఈ శాఖను దివాన్-ఇ-రసాలత్ అన్నారు. దివాన్-ఇ-ఇన్ షా అను ఉద్యోగి మున్షీ - ముమాలిక్ క్రింద పనిచేస్తూ రాజ్యం యొక్క ఉత్తరప్రత్యుత్తరాల వ్యవహారాన్ని పర్యవేక్షించేవాడు. రాజ్యంలోని వివిధ భాగాలకు వార్తలను, ఉత్తరాలను బట్వాడా చేసేందుకు అశ్వాల మీద ప్రయాణించేవారిని రన్నర్ లను లేక ఒక ప్రాంతంనుండి మరో ప్రాంతానికి పరుగెత్తి వెళ్ళే వారిన నియమించాడు. సుల్తానులు గూఢచారి శాఖను పటిష్ఠంగా అమలుపరచారు. రాజ కుటుంబీకుల సౌకర్యాలను, అవసరాలను చూచే మరో శాఖ కూడా వుంది. ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ బానిసల కొరకు ప్రత్యేకంగా ఒక శాఖను నియమించాడు. ఈ బానిసలందరూ ప్రభుత్వం నిర్వహించే వివిధ కార్ఖానాలలో పని చేసేవారు. వీరిపై అధికారిని వకీల్-ఇ-దార్ అన్నారు. ఇంకా ఇతనికి రాజాస్థానంలో ప్రతీ ఒక్కరికి వారి వారి స్థాయిని బట్టి తగిన విధంగా ఆసనాలు ఏర్పాటు చేసే బాధ్యత కూడా ఉంది. రాష్ట్రాలకు కేంద్రానికి మధ్య సంధానకర్తగా ఒక మంత్రి ఉండేవాడు. ఈవిధంగా ఒక మంత్రుల సమూహం, కొందరు ఉద్యోగుల సహాయంతో  
+268
+పాలన కొనసాగించారు. ఈ మంత్రులందరూ సుల్తాన్ కు విధేయులైన వారేకాని సలహాలిచ్చే స్థాయి కలవారు కాదు.
+సైనిక వ్యవస్థ
+మధ్య యుగ రాజ్యాలన్నీ యుద్ధానికి ఎప్పుడూ సిద్ధంగా ఉండేవిధంగా రూపొందింపబడటంచే, రాజ్య సుస్థిరత, భద్రత ఆ రాజ్యపు సైనిక వ్యవస్థ సంసిద్ధతపైన, వారి నైపుణ్యం, ధైర్య సాహసాలపైన ఆధారపడింది. కాబట్టి సుల్తానులు సమర్థనీయమైన, నైపుణ్యంగల సైనిక వ్యవస్థ నిర్మాణానికి ప్రాధాన్యమిచ్చారు. ఈ సైనిక వ్యవస్థను పర్యవేక్షించే మంత్రి హెూదా పేరు అరిజ్-ఇ-ముమాలిక్. ఇతని ముఖ్య బాధ్యత సైనికులకు అవసరమైన గుఱ్ఱాలు, ఆహారం సరఫరా చేయటం. సాధారణంగా సుల్తాన్ సైన్యానికి ముఖ్య సైనికాధికారి. కాని ఈ బాధ్యత సర్వసాధారణంగా అరిజ్-ఇ- ముమాలిక్ కు ఇవ్వబడింది. బాల్బన్ ముందుగా రాజు నిర్వహణలో సైనిక శాఖను విడిగా ఏర్పాటు చేశాడు, దానిని అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ సైన్యాన్ని క్రమబద్ధంగా వ్యవస్థీకరించాడు. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ సైనికుల పట్టికను క్రమబద్ధంగా నిర్వహించాడు. అతడు దాఘ్ లేక గుఱ్ఱాలకు ప్రత్యేకంగా ముద్రవేసే వ్యవస్థను, చెరా లేక సైనికులకు సంబధించిన వ్యక్తిగత విషయాలను, సూచికలను తెలుపు పట్టికలను నిర్వహించాడు. సైనికులకు జీతాలు ధన రూపంలో చెల్లించారు. తురుష్కుల సైనిక వ్యవస్థలో ఆశ్విక దళం ముఖ్య పాత్ర వహించింది. గుణాత్మకమైన, విలువైన ఉత్తమ జాతి అశ్వాలను రప్పించి, పోషించారు. యుద్ధ ప్రక్రియలో సైనికులు వినియోగించిన రక్షక కవచాలు ఆనాడు ఎంతో ప్రభావం చూపించాయి. తురుష్క పాలకులు ఉపయోగించిన యుద్ధ వ్యూహం, గుఱ్ఱాలపై వెచ్చించిన సొమ్ము, సైనికుల ఆయుధాలకు, రక్షణకు, వెచ్చించిన ఖర్చు వారి జాగ్రత్తను, సైనిక శక్తి మీద వారికున్న శ్రద్ధను తెలియబరుస్తాయి. అంతేకాక సరిహద్దు ప్రాంతాల రక్షణకు వారు తగిన చర్యలు తీసుకున్నారు. ఏనుగుల దళాన్ని నిర్వహించి, బరువులను లాగే పనికి ఉపయోగించారు.
+రాస్త్రీయ, స్థానిక పాలనా వ్యవస్థలు
+రాష్ట్రాల, స్థానిక పరిపాలన వ్యవస్థల గురించి పరిమితమైన సమాచారముంది. మహ్మదీయ పాలకులు దేశ అంతర్భాగాలలోనికి చొచ్చుకుపోలేదు. వారు తమ పాలనా వ్యవస్థకు విదేశీయులైన తురుష్క ఆఫ్ఘన్ ప్రభువులను ఆధారంగా చేసుకోవటమే దీనికి కారణం. అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ తప్ప మరే సుల్తాన్ దేశ అంతర్భాగంలోకి  
+269
+చొచ్చుకుపోయి, హిందూ మధ్యవర్తుల పాత్రను తగ్గించి, పన్ను వసూలు చేయలేదు, అయితే ఆ ప్రయత్నంలో అతడు కూడా పూర్తిగా విజయం పొందలేదు. తమకు యుద్ధాలలో, దండయాత్రలలో సహాయం చేసినందుకు సుల్తానులు ఇచ్చిన ఇక్తాలు లేక జాగీర్లు మొదట్లో సుల్తానుకు లాభసాటిగా కన్పించినా, సుదీర్ఘకాలంలో అవి సుల్తాన్ ప్రాబల్యానికి అవరోధాలైనాయి. సుల్తానులు మొదలుపెట్టిన దేశీయ ఏకీకరణ కొంతవరకే కొనసాగగలిగింది. సిద్ధాంతరీత్యా ఢిల్లీ సుల్తానేట్ ఏక కేంద్రక రాజ్యంగా అనిపించినా, వాస్తవంగా అది సైనిక ప్రభువులచే పాలించబడిన అర్ద స్వతంత్ర భూభాగాల కూటమి. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంనాటి రాచరికం పర్షియా సంప్రదాయాలపై ఆధారపడగా, వారి సైనిక వ్యవస్థ తురుష్క మంగోలు పద్ధతిపై నిర్మించబడింది. సుల్తానుల పాలనా వ్యవస్థ ఒక మిశ్రమ వ్యవస్థ ఇందులో పాతవైన స్వదేశీయ కుల సంఘాలు, గ్రామ సంఘాలు కూడా కొనసాగాయి. వీటిపైన ఇస్లాం సంప్రదాయాలకు భిన్నమైన పన్ను వసూలు వ్యవస్థలను, వంశపారంపర్యతను చేర్చారు.
+సుల్తానులు రాష్ట్రాలకు షిక్ లు , పరగణాలుగా విభజించి వాటిని షిక్ దార్ల, అమీన్ ల ఆధిపత్యం క్రింద ఉంచారు. సుల్తానుల కాలంలో పరగణా చిన్న విభాగం. పెద్దది రాష్ట్రం లేకా ఇక్తా, ఇక్తాల సంఖ్య మారుతూ వచ్చింది. ఇక్తాపాలనా విధానంలో ఒకే పద్ధతి అమలులో లేదు. ఇక్తా పెద్దను నాయిబ్, సుల్తాన్, నజీం, ముక్తి లేక వలి అన్నారు అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ కాలంలో రెండు రకాల ఇక్తాలున్నాయి - మొదటి నుండి సుల్తానేట్ లో ఉన్నవి, రెండవ రకం అల్లా ఉద్దిన్ కాలంలో రూపొందించబడ్డవి. ఇక్తాలే కాక కప్పం చెల్లించే రాష్ట్రాలు/రాజ్యాలున్నాయి. ప్రతి ఇక్తాలో ముక్తి అన్న కేంద్ర ఉద్యోగితోపాటుగా, ఇంకా వజీర్, అరిజ్, ఖాజీలతోపాటుగా కేంద్ర ప్రభుత్వ ప్రతినిధి కూడా ఉండేవాడు. గతంలో వలే రాష్ట్ర పాలకులకు గ్రామాలను/భూములు దానంగా ఇవ్వటం చేత, కొన్నిచోట్ల రాష్ట్ర గవర్నర్లు బలవంతులై స్థానిక రైతాంగాన్ని పీడించి, పాలకుడికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేసి సుల్తాన్ కే ఎసరు పెట్టిన ఉదాహరణలున్నాయి. జలాలుద్దీన్ ఖిల్జీ, ఘాజిమాలిక్, బహలోల్ లోడి అటువంటివారే. గ్రామం పరిపాలనా వ్యవస్థలో అతి చిన్న విభాగం. గ్రామ పెద్దలు పంచాయితీగా ఏర్పడి ఈ గ్రామాన్ని బాగా పాలించారు. ప్రతి గ్రామంలోను వంశపారంపర్యంగా నియమించబడుతూ వస్తున్న చౌదరి, పట్వారి, ఖుర్, చౌకిదార్, ముకద్దమ్, అన్న హెూదాలున్నవారు భూమి శిస్తు వసూలు చేశారు కాని అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ కాలంలో వీరు తమ ప్రాబల్యాన్ని కోల్పోయారు. గ్రామ పంచాయితీలు విద్యా పారిశుద్ధ్యాలను పర్యవేక్షిస్తూ న్యాయ విధులు కూడా చేపట్టాయి. ఆనాటి గ్రామాలు కొంతవరకు స్వతంత్రాన్ని  
+270
+అనుభవించాయి, సాధారణంగా స్థానిక పాలనా విషయాలలో సుల్తాన్ జోక్యం చాల తక్కువ.
+ఆర్థిక పరిస్థితులు – పరిణామాలు
+ఢిల్లీ సుల్తానుల ఆక్రమణలు రాజ్య స్థాపన ఆర్థిక స్వరూపంలో మార్పులకు నాంది పలికాయి. మొదట్లో తమకు అనుభవమున్న పద్ధతులు పాతవాటికి జోడించి క్రమ క్రమంగా తమ భావాలను తమ పద్ధతులను, పాతవాటిపై ఆధిక్యతనిస్తూ జోడించారు. ఆ తరువాత క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దం వరకు మార్పులు, చేర్పులు చేస్తూ వచ్చారు. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో బానిస కార్మిక సమూహం ప్రభువుల ఇష్టాలకు అనుగుణంగా విలాసవస్తువులను రూపొందించి ఆర్థిక వ్యవస్థలో కీలక పాత్ర వహించింది. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంనాటికి ఆర్థికంగా వచ్చిన మార్పులు పాతవ్యవస్థ కన్నా గణనీయంగా మెరుగైన ఆర్థిక పరిస్థితిని కలిగించాయని మహ్మద్ హబీబ్ అభిప్రాయపడ్డాడు. ఆర్థిక స్థితిగతుల్లో వచ్చి మార్పులు ఎంత తీవ్రమైనవంటే వాటిని పట్టణ, గ్రామీణ విప్లవాలనాలని ఆయన అంటాడు. ఇస్లామిక్ దండయాత్రలు అంతకు ముందున్న ఫ్యూడల్ లక్షణాలను భారత ఉప ఖండంలో తీవ్రంగా పెంచాయని డి.డి. కోశాంబి వాదించాడు. హెర్మన్ కుల్కే, డైట్ మార్ రోధర్ మాండ్లు ఈ దశలో భారతదేశంలో మతప్రాబల్యంతో కూడిన ఫ్యూడల్ వ్యవస్థ రూపుతీసుకుందన్నారు. సుల్తానులు కొత్త ప్రదేశాలను జయించి, ఆక్రమించి వాటిని తమ సైనికాధికారులకు పంచి యిచ్చి కొల్ల గొట్టనిచ్చి ఓడిపోయినవారి వద్దనుండి హద్దులు లేని కప్పం వసూలు చేసే హక్కులు కల్పించి, గ్రామీణ భూస్వాములను కూడా పీడించే అవకాశం కల్పించారు. ఈ విధంగా దోపిడి, కప్పం ద్వారా వచ్చిన సంపదనుండి సైనికులకు జీతాలు చెల్లించారు.
+భారతదేశంలో ప్రతి రాజ్యానికి ప్రధాన ఆదాయ వనరు భూమి శిస్తు. సుల్తానులు భూమి శిస్తును వసూలు చేయుటకు, పంచుటకు అనువైన యంత్రాంగ నిర్మాణం చేశారు. అటువంటివాటిలో ఇక్తా విధానం ఒకటి. ఇక్తా విధానంలో పన్ను వసూలుకు, పంపిణీకి స్థానం కల్పించారు. ఇక్తాలో ముక్తి అనే అధికారి భూమి శిస్తు, మిగిలిన పన్నులు వసూలు చేశాడు. ఇతడు సైనిక నిర్వహణ చేసి, సుల్తాన్ కు అవసరమైనప్పుడు సైన్యాన్ని సరఫరా చేసేవాడు. ఈ ఉద్యోగంలో బదిలీలు సాధారణం. సుల్తాన్ ప్రత్యక్షంగా భూమి శిస్తు వసూలు చేసిన భూమిని ఖలీసా అన్నారు. ఖలీసా భూములు సుల్తాను ప్రధాన భూభాగమైన ఢిల్లీ, దోఆబ్ ప్రాంతంలో ఉన్నాయి. సుల్తాన్ దండయాత్రలలో  
+271
+విజయం పొందటంతో కొత్త భూభాగం ఆక్రమణలో ఖలీసా భూముల విస్తీర్ణం పెరుగుతూ, మారుతూ వచ్చింది. ఇల్టట్ మిష్, బాల్బన్, తుగ్లక్ లు సైనికులకు ధనరూపంలో జీతాలు ఇవ్వక,వారికి భూములను ఇవ్వగా, అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ జీతాలను ధన రూపంలో చెల్లించాడు. ఆవిధంగా పూర్తి హక్కు కలిగించటాన్ని వజా (Wajh) అని, అట్టివారిని వజాదార్లు అనీ అన్నారు. అవి శాశ్వతమైన, వంశపారంపర్య నియామకాలు. ఇక్తా కలిగినవాడు వసూలు చేసే పన్నును, ఖ్వాజా అనే ఉద్యోగిని నియమించి సక్రమంగా వసూలు చేయబడుతున్నదా లేదా అన్న విషయాన్ని బాల్బన్ పర్యవేక్షింప చేసాడు. అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీ ఇక్తాలను కేంద్ర ఆర్థిక శాఖ దివాన్-ఇ-విజారత్ పర్యవేక్షణ క్రిందకు తీసుకు వచ్చాడు. మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ కాలంలో కేంద్ర పర్యవేక్షణ, నియంత్రణ బాగా పెరిగింది. లోడీల కాలం వచ్చేసరికి ఇక్తాలకు బదులుగా పరగణాలు లేక సర్కార్లు అనేవి పరిపాలనా విభాగాలుగా రెవిన్యూ అధికారాలతో ఏర్పడ్డాయి. సికిందర్ లోడీ కాలంనాటికి ఈ పరగణా, సర్కారు విభాగాల్లో ఉప సామంత లేక ఉప అధికారులను నియమించారు. సుల్తానులు కూడా పూర్వపు భారతీయ పాలకులవలే మసీదులకు, పాఠశాలలకు, దర్గాలకు ఇనామ్ లనే పేరుతో భూదానాలు చేయసాగారు. ఇస్లామిక్ సంప్రదాయంలో భూమి శిస్తును ఖరజ్ అన్నారు. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ కాలం వరకు ఖరజ్ వసూలు క్రమబద్ధం చేయబడలేదు. అల్లాఉద్దీన్ రైతులవద్ద నుండి భూమి శిస్తును ప్రత్యక్షంగా వసూలు చేయుటకు వీలుగా మధ్యవర్తులను తొలగించాడు. ఈ విధానమే ఘియాజుద్దీన్ తుగ్లక్ కాలం వరకు కొనసాగగా, కొద్ది మార్పులతో ఖోట్స్, ముకద్దమ్ ల నుండి కూడా తుగ్లక్ పన్ను వసూలు చేశాడు. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ ప్రవేశ పెట్టిన పద్ధతిని గుజరాత్, మాళ్వా, దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశం, బెంగాల్ లకు విస్తరింప చేసి, కొత్త వాటిని విధించి, అన్ని పన్నులను క్రమబద్ధంగా, బలవంతంగా వసూలు చేశాడు. వ్యవసాయ సంబంధ విధానాన్ని రూపొందించిన మొదటి సుల్తాన్ మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్, సొంధర్ అని పిలవబడ్డ వ్యవసాయ ఋణాలు రైతులకిచ్చి, నీటిపారుదల సౌకర్యాల నిమిత్తం బావులు తవ్వించి, వ్యవసాయ విస్తరణకు పూనుకొన్నాడు. అయితే ఈనాటి వలెనే, మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ఇచ్చిన ఋణాల్లో నిజంగా కావలసిన వారిలో అతి తక్కువ మందికి అందాయి. వ్యవసాయ అభివృద్ధికి మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ కొత్తగా వ్యవసాయ మంత్రిత్వ శాఖ దివాన్-ఇ-అమిర్, ఇ-కొహి రూపొందించాడు. ఈ మంత్రిత్వ శాఖ లక్ష్యం వ్యవసాయ భూముల విస్తరణ గావించటం, సాగు చేయబడకుండా ఖాళీగా ఉన్న భూమిని వ్యవసాయం క్రిందకు తీసుకురావటం, పంటలువేసే పద్ధతిలో మార్పులు తీసుకురావటం. మహ్మద్ బిన్  
+272
+తుగ్లక్ కాలంలో చెరకు పంటను మానివేసి ద్రాక్ష ఖర్జూర పంటలు పండించారు. గోధుమలు బదులుగా చెరకు పండించారు. ఈ పథకాలన్నిటికీ తరవాతికాలంలో ఫిరోజ్ షా తొలగించాడు. అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ నిత్యావసర వసువుల ధరలను నియంత్రించేందుకు తీవ్ర యత్నం చేసాడు. అతడు ధరలను నిర్ణయించడమేకాక ఆ ధరలకే వర్తకులు అమ్మేటట్లు చేసేందుకు పర్యవేక్షాణాధికారులను నియమించాడు. అల్లాఉద్దీన్ అనంతర పాలకులు ఈ చర్యలను ప్రక్కనపెట్టారు. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో ముద్రించబడిన నాణేలను బట్టి, అవి చెలామణిలో ఉన్న ప్రాంతాలను బట్టి, ఆనాడు ద్రవ్య వినియోగం పెరిగిందని చెప్పవచ్చు. ఢిల్లీ సుల్తానేట్ స్థాపనకు పూర్యం స్వచ్ఛమైన వెండి లోహంతో తయారు చేయబడ్డ ద్రవ్యం చెలామణిలో లేదు. ఇల్టట్ మిష్ బంగారు, వెండి టంకాలను ప్రవేశపెట్టాడు, రాగితో జిటల్ నాణెమును కూడా ముద్రించి చెలామణిలో పెట్టాడు. ఈ జిటల్ నాణెం విలువ టంకంలో 1/48 గా ఉత్తర భారతదేశంలోను, 1/50 దక్కన్ లోను నిర్ణయించాడు. బంగారం, వెండిల మధ్య నిష్పత్తిని 1:10గా నిర్ధారించాడు. వెండి నాణేల చెలామణి అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జి కాలంవరకు జరగగా, తరువాత కాలంలో మెల్లిగా వెండి నాణేలు కనుమరుగైనాయి. మొదటిసారిగా వెండి నాణేలపై పర్షియన్ లిపిలో అక్షరాలు చెక్కబడ్డాయి. మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ ప్రవేశపెట్టిన లాంఛనప్రాయ తోలు నాణేల ప్రయోగం విఫలమైంది. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో బానిస వ్యవస్థ. బానిస వ్యాపారం కొనసాగాయి.
+భూమికి, మానవునికి మధ్య ఉన్న సంబంధం అనుకూలంగా ఉండటం చేతను, వ్యవసాయ భూమి ఎక్కువగా ఉండటం చేతను, ఢిల్లీ చుట్టుప్రక్కల రెండు పంటలు పండించారు. గోధుమ, బార్లీ, ధాన్యం, జొన్న పప్పు దినుసులు, చెరకు, పత్తి, నూనె గింజలు, నువ్వులు మొదలైన ఆహార సంబంధ పంటలు, వ్యాపార పంటలు, పండించారు. సుల్తానులు వ్యవసాయాభివృద్ధికి కాలువల నిర్మాణాన్ని ప్రోత్సహించారు. కాలువలు త్రవ్వటం మొదలు పెట్టిన సుల్తానులలో మొదటివాడు ఘియా జుద్దీన్ కాగా, ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ యమునానది నుండి రెండు కాలువల నిర్మాణం చేపట్టాడు. 19వ శతాబ్దం వరకు ఆ కాలువలే అతి పెద్దవైన కాలువలుగా గుర్తించబడ్డాయి. ఆనాటి వ్యవసాయం వైయక్తికంగానే కొనసాగింది. రైతుల వ్యవసాయ ఫలితాలు అందరికే ఒకే విధంగా లేవు. రైతుల స్థాయులలో తీవ్రమైన తేడాలున్నాయి. ఆనాడు రాజ్యానికి, రైతుకు మధ్య ఖోటులు, ముకద్దమ్ లు మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించారు. ఫిరోజ్ షాతుగ్లక్ కాలంనుండి వారిని జమిందార్లు, చౌదరీలు అని పిల్చారు, అదే పేరుతో మొగలుల కాలంలో కూడా వారు పిలువబడ్డారు.
+ 
+273
+మహ్మద్ ఘోరీ దండయాత్రల సమయానికి భారత ఉపఖండపు పట్టణీకరణ క్షీణ దశలో ఉండేదన్న భావం ప్రబలంగా ఉంది . ఢిల్లీ రాజ్య స్థాపనకు పూర్వం, పట్టణాల, నగరాల సంఖ్య అతి తక్కువగా ఉండేది. డి.డి. కోశాంబి అభిప్రాయం ప్రకారం ఆనాటి రాజధాని ఒక నడుస్తున్న నగరం మాత్రమే. సైన్యంతోపాటు, పట్టణంలోని శిష్టులు కూడా ప్రయాణం చేయగా, సమాజంలోని క్రింది వర్గాలకు చెందినవారు పూర్తిగా గ్రామాలకే పరిమితమయ్యారు. ఇదే అభిప్రాయాన్ని ఆర్. యస్. శర్మ కూడా వెలిబుచ్చారు. అయితే ఇందుకు భిన్నంగా మనకు ఢిల్లీ, ముల్తాన్, అన్నిహిల్ వార, కేంబే, కారా, లక్నౌతి, దౌలతాబాద్ లాంటి సమకాలీన పరిపాలనా కేంద్రాలయిన పట్టణాలున్నాయి. వీటిలో కొన్ని ఇక్తా రాజధానులు కూడా ఉన్నాయి. సంపన్నులైన ప్రభువులు, పాలక వర్గం, వ్యవసాయదారులు, వ్యాపారస్తులకు అవసరమైన విలాస వస్తువుల రూపకల్పనలో అనేకమంది వృత్తిపనివారు పాల్గొన్నారు. ఇందుకొరకు నూతన సాంకేతిక పరిజ్ఞానం కలిగిన, నేర్పరులైన వృత్తిపనివారు విదేశాలనుండి మన దేశానికి వచ్చి స్థిరపడ్డారు. చరఖా లేక నూలు వడికే చక్రం కనుగొనటంతో దారం ఉత్పత్తి, వివిధ రకాలుగా పెరిగింది. దీనిని గురించి వివరణ క్రీ.శ. 1350లో ఇసామి రచించిన గ్రంథం పుతుహ – యస్ – సలాతిన్ లో వుంది. ప్రాచీన కాలంనాటి భారతీయులకు నూలు వడికే యంత్రం గురించి తెలియదని, సుల్తానేట్ యుగం నుండి నూలు వస్త్రాల ఉత్పత్తి చాలా ఎక్కువై ఎగుమతులు చేశారని ఇసామి కథనం. విలాస వస్తువులయిన పట్టు చీరల ఉత్పత్తి కూడా ఎక్కువగా ఈ కాలంలోనే జరిగి ఉండాలి. తివాసీలను నిలువుగా వున్న మగ్గం మీద నేయటం మొదలైంది. కాగితం కూడా తయారయింది ఈ కాలంలోనే. 13వ శతాబ్దానికి చెందిన కాగితం గుజరాత్ లో దొరికింది. భవన నిర్మాణ సాంకేతిక రంగంలో కూడా గణనీయమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. వాస్తు నిర్మాణ రంగంలో కనిపించే ముఖ్యమైన లక్షణాలు ఆర్చి, గుమ్మటం, సున్నం కట్టుబాటు, ఏటవాలుగానున్న పైకప్పు మొదలయినవి. ఫలితంగా మనకు ఇటుక, కంకరతో నిర్మించిన పెద్ద పెద్ద ఆకారాలు కన్పడతాయి.
+సుల్తానుల కాలంలో చెలామణిలోనున్న వివిధ లోహ నాణేలు, అంతర్గత, బాహ్య వ్యాపారం బాగా అభివృద్ధి పొందినదని చెప్పేందుకు చక్కని ఉదాహరణలు. యుద్ధాలలో సైనికులు ఉపయోగించిన అశ్వములను ఉక్రెయిన్ నుండి దిగుమతి చేసుకున్నారు. ఆనాడు దిగుమతుల కన్నా ఎగుమతులు ఎక్కువ అవటంచే బంగారం భారత దేశంలోకి ఎంతో ఎక్కువగా ప్రవహించింది. సుల్తానులు తమ పాలనలో ఏ సామాజిక విప్లవాన్ని  
+274
+తీసుకురాలేదని, వారు చేసింది వ్యవసాయ ఉత్పత్తులను పెంచి, నగర జనాభాను వృత్తి పనివారి సేవ పైన, వ్యవసాయ, పశు పోషకులపైన ఆధారపడే విధంగా ప్రోత్సహించటమేనని హబీబ్ విమర్శించారు. ఢిల్లీ సుల్తానుల పాలనా వ్యవస్థ రాజకీయ శక్తిని ఆర్థిక శక్తితో ఇంతకుముందు కన్నా ఎక్కువగా కలిపి, అదనపు ఉత్పత్తిపై నియంత్రణాధికారం పాలక వర్గం చేతిలో కేంద్రీకరించింది. ఈ పాలక వర్గం వంశపారపర్యంగా, వారసత్వంగా వచ్చింది కాక సార్వభౌముని ఇష్టం పైన ఏర్పడింది. ఈ పాలకవర్గం ఏ రకమైన భూమికి శాశ్వతంగా అనుబంధంకాదు. ఈ రకమైన పాలనా వ్యవస్థాధికారంవల్ల రైతులకు హక్కులు లేకుండా చేయటం వల్లా, అధికార కేంద్రీకరణ వల్లా, ప్రాచ్యనిరంకుశానికి చెందటం వల్లా సుల్తాన్ ల వ్యవస్థను భారతీయ ఫ్యూడలిజంగా వర్ణించారు.
+ఆనాటి తీరప్రాంత వర్తక వ్యాపారాలను జైన మతస్థులైన మార్వాడీలు, గుజరాతీలు నడిపించగా, మహ్మదీయ బొహ్ర తెగ వర్తకులు, ముల్తానీలు, ఖురాసానీలు దూర వర్తక వ్యాపారాలను నియంత్రించారు. సంపన్నరైతులవలె, వృత్తి నైపుణ్యంగలవారు, సంపన్న వర్తక ప్రముఖులు విలాసవంతమైన జీవితం గడిపారు. వర్తక, వ్యాపార విస్తరణలో నగరీకరణ ఫలితంగా దలాల్ అనబడే మధ్య తరగతివారు వర్తక, వ్యాపార సంబంధాలలో తమకున్న నైపుణ్యం, జ్ఞానం వల్ల కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. ఢిల్లీ సుల్తానులు వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధికి, వారా సౌకర్యాల పెంపుదలకు అవసరమైన రహదారుల నిర్మాణాన్ని ప్రోత్సహించారు. పెషావర్ నుండి సోనార్ గాంవ్ కున్న రాచబాటతోపాటుగా, ఢిల్లీ దౌలతాబాద్ ల మధ్య రహదారిని మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ నిర్మించాడు. ఈ పైన పేర్కొన్న విధంగా సుల్తానుల యుగంలో ఆర్థిక పరిస్థితులు సంపన్న వర్గాలకే మెరుగుకాగా సామాన్యులైన వారి ఆర్థిక స్థితి అతి సాధారణంగా వుండేది.
+సామాజిక, సాంస్కృతిక పరిణామాలు
+ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంనాటి సామాజిక వ్యవస్థ నిరంతరాయంగా చలనానికి గురైంది. మతపరంగా, ప్రజలు స్థూలంగా హిందువులు, మహ్మదీయులుగా విభజింపబడ్డారు. ఈ పెద్ద మత సమూహాలు ఇంకా అనేక చిన్న సమూహాలుగా చీలిపోయాయి. హెచ్చు తగ్గుల దొంతరలు రెండు సమాజాల్లోనూ ఉన్నాయి. మహ్మదీయులలో ప్రభువులు, జమిందార్లు, న్యాయ, ఉద్యోగ సంబంధ అధికార గణం, ఉలేమాలు, బానిసలు అన్న ప్రధాన తెగలున్నాయి. ప్రభువులు మరలా తిరిగి ఖానులు,  
+275
+మాలిక్ లు, అమీర్ ల క్రింద విభజింపబడ్డారు. ఏ సుల్తాను పాలనా కాలంలోనైనా ఎంతమంది సామంత ప్రభువులున్నారో చెప్పలేం. ప్రభువులలో అధిక శాతం తురుష్కులు, పర్షియన్లు, కాని ఖిల్జీ, తుగ్లక్ పాలనకాలంలో భారతీయ ముస్లింలు తమ స్వశక్తితో, సామర్థ్యంతో ఉన్నత పదవులలోకి వచ్చారు. అయితే విదేశీయ ప్రభువుల జాతివారికి పదవిలోనున్నా లేకపోయినా సామాజిక గౌరవం, ప్రతిష్ఠ అలాగే వున్నాయి. మతాచార్యులతోపాటుగా, ప్రభు వర్గం కూడా సామాజిక చట్రంలో ఒక ముఖ్య స్థానం కలిగియున్నారు. క్రింది జాతికి చెందినా, వ్యక్తిగత సామర్థ్యం ప్రదర్శించిన భారతీయ ముస్లింలకు ఉన్నత స్థానాల్లోకి ప్రవేశం కల్పించినవాడు మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్. ఈ విషయంలో అతడు సామాజిక వ్యతిరేకతను ఎదుర్కొన్నాడు. ప్రభువుల జీతాలు చాల ఎక్కువగా ఉండటంచేత వారు విలాసవంతమైన జీవితం గడిపారు. ఈ పర్షియన్, తురుష్క ప్రభువుల విద్యా స్థాయి గురించి చాల తక్కువ సమాచారం ఉంది. కాలక్రమంలో ఈ ప్రభువులు సంస్కృతీ పోషకులైనారు.
+తురుష్క హిందూ రాజపుత్ర పాలకుల మధ్య రాజకీయ సంబంధాలు సాధారణమైనా అవి కొంతవరకు శత్రుత్వ ప్రభావితమైనాయి. దీనికి కారణం వారి మధ్య నున్న రాజకీయ స్పర్ధ, సాంస్కృతికమైన తేడాలు. 14వ శతాబ్దం నుండి వంశపారం పర్యం జమీందార్లు అన్న పదం కనపడుతుంది. దీనిని మొదట ఉపయోగించినవాడు అమీర్ ఖుస్రూ, గ్రామీణ రైతులలో భూకామందులు సుసంపన్నంగా జీవించారు. ప్రభువులకు మత, న్యాయ అధికారులైన ఖాజీలు, మఫ్తీలు సహాయపడ్డారు. తూనికలు, కొలతలు సక్రమంగా అమలు అవుతున్నాయా లేదా అన్నది చూడటంతోపాటుగా, ముస్లింలు షారియా ప్రకారం నడుచుకుంటున్నారా లేదా అని పర్యవేక్షించేందుకు మెహత్ సిబ్ అన్న అధికారులున్నారు. అధిక సంఖ్యాకులైన ఉన్న సామాన్యుల సామాజిక పునాది గురించి ఎక్కువ తెలియదు. చిన్న అధికారులకు, చిన్న గుమస్తాలకు సంబంధించిన వివరాలు నమోదు చేయబడినాయి. ఆనాటి రాజకీయాల్లో, సామాజిక వ్యవస్థలో బానిసలు కీలక పాత్ర నిర్వహించారు.
+హిందూ సామాజిక స్వరూపంలో గణనీయమైన మార్పులు లేవు. స్మృతులు హెచ్చు తగ్గులతోనున్న వర్ణ చట్రాన్ని నిలబెట్టేటందుకు కఠినమైన చర్యలు ప్రతిపాదించాయి కాని వాస్తవ ఆచరణ అందుకు భిన్నంగా ఉంది. స్ర్తీల పరిస్థితిలో ఎటువంటి మార్పులేదు. ఈ కాలంలో పర్దా విధానం బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చింది. మహ్మదీయ సమాజం పూడ్చలేని ఆర్థిక వ్యత్యాసాలతో అనేక జాతులుగా, దేశీయ, విదేశీయ సమూహాలుగా విభజింపబడింది. తురుష్కులు, ఇరానియన్లు, ఆఫ్ఘన్లు,  
+276
+భారతీయ ముస్లింలు వీరి మధ్య వివాహ సంబంధాలున్నాయి. ఈ సమూహాలలో హిందువుల కుల ఆధారిత వ్యత్యాసాల వలె మహ్మదీయులలో మొదట్లోనున్న సమానత్వ తత్త్వం తగ్గిపోయి ప్రత్యేకతా భావం పెరిగింది. తక్కువ జాతుల నుండి, కులాలనుండి మహ్మదీయులుగా మతాంతరీకరణ పొందిన వారిని హీనంగా చూశారు. అయితే పరిపాలనా సంబంధ విషయాలలో హిందూ, మహ్మదీయుల మధ్య సంబంధాలున్నాయి. స్థానిక స్థాయిలో పరిపాలనా యంత్రాంగంపై మహ్మదీయుల ప్రభావం తక్కువే కాక స్థానిక పరిపాలనంతా హిందువుల చేతిలోనే ఉంది. ఈ రెండు సమాజాలు ఒకదాని నుండి మరొకటి అతి దూరంగా ఉన్నాయని చెప్పలేం. కొంతవరకు, తప్పని సరిగా, ఇరుపక్షాల మధ్యనున్న రాజకీయ ఆసక్తుల ఫలితంగా తలెత్తిన స్పర్ధలు, సాంఘిక, సాంస్కృతిక భావాల, ఆచారాల నమ్మకాల్లోని భేదాలు కొన్ని సమస్యలను సృష్టించి, ఇరుపక్షాలమధ్య పరస్పర అవగాహన, సాంస్కృతిక సమ్మేళన ప్రక్రియను మందగింపచేశాయి. రెండు సంస్కృతుల మధ్య స్పర్ధ, సరిపెట్టుకోవటం ప్రక్క ప్రక్కనే తరచూ జరిగి, కొందరి పాలనలో కొన్ని ప్రాంతాలలో పరాజయాలు, కొన్ని ప్రాంతాలలో కొద్దిమంది పాలకుల రాజ్యంలో వేగవంతమైన అభివృద్ధి చోటు చేసుకున్నాయన్న సతీష్ చందర్ అభిప్రాయంతో మనం ఏకీభవించవచ్చు.
+సంస్కృతి
+సుల్తానుల పాలనా కాలంలో ఉత్తర, తూర్పు భారత ఉపఖండంలోను మహారాష్ట్రలోను అనేక మత, సామాజిక ఉద్యమాలు చోటు చేసుకున్నాయి. గతంలో దక్షిణ భారతదేశంలో నయనార్ల, ఆళ్వార్ల నాయకత్వంలో వచ్చిన భక్తి ఉద్యమంలోను, ఈనాడు ఉత్తర భారతదేశంలో తూర్పు, మహారాష్ట్ర ప్రాంతాలలోని భక్తి ఉద్యమంలోను కనిపించే సామాన్య లక్షణం ప్రతి వ్యక్తి తనకు నచ్చిన భగవంతుడ్ని-శివుడు, విష్ణువు, దుర్గ, పార్వతి, గణపతి మొదలయినవారిని భక్తితో ఆరాధిస్తూ తననుతాను భగవంతునికి సంపూర్ణంగా అర్పించుకోవటంతోపాటుగా, పుణ్యం సంపాదించుకొని మోక్షాన్ని పొందటం. ఈనాటి భక్తి ఉద్యమం ఆనాటి భక్తి ఉద్యమపు కొనసాగింపేనన్న భావన ఉన్నప్పటికీ ఉత్తర భారత, తూర్పు, మహారాష్ట్ర భక్తి ఉద్యమంపై మహ్మదీయ మతశాఖయైన సూఫీల ప్రాబల్యం కూడా ఉందన్న భావముంది. భక్తి ఉద్యమం తిరిగి ప్రాభవం పొందటానికి రాజకీయంగా రాజపుత్ర-బ్రాహ్మణ తెగల సంబంధాలు క్షీణించటం, సామాన్య ప్రజానీకంలో పెరుగుతున్న సామాజిక, ఆర్థిక ఆకాంక్షలు కూడా కారణమని కొందరు పండితుల అభిప్రాయం.
+ 
+277
+ఈ కాలంలో ఉత్తర భారత దేశంలో ప్రచారంలోకి వచ్చిన ఏక దేవతారాధనకు ముఖ్య కారకులు కబీర్, గురునానక్, ధన్న పిప మొదలైనవారి బోధనలు. ఈనాటి భక్తి ఉద్యమంలో కొన్ని సాధారణ లక్షణాలున్నాయి. ఏక దేవతారాధనను ప్రోత్సహించినవారిలో అధిక సంఖ్యాకులు తక్కువ జాతులకు, కులాలకు చెందటం, అందరూ వైష్ణవ భక్తి, నాథ్ పంధ్, సూఫీ భావధారచే ప్రభావితులు కావటం, నిర్గుణ భక్తి ద్వారా భగవంతుని చేరగలగటం, భగవంతుని నామ స్మరణం నిరంతరం చేయటం, ఆధ్యాత్మిక గురువును కలిగి యుండి సామూహికంగా భక్తితో కీర్తనలు గానం చేయటం, సత్ సంగం ద్వారా సాధువులకు, సన్న్యాసులకు సేవ చేయటం, కులాన్నీ విగ్రహారాధననీ వ్యతిరేకించటం, ప్రాంతీయ భాషలను ఉపయోగించటం, సన్న్యాసిగా కాక గృహస్థుగా జీవించటం, వివిధ శాఖలను వ్యవస్థీకరించటం అనేవి అన్ని విధానాలలో ఉన్న లక్షణాలు.
+వైష్ణవ భక్తి సంప్రదాయానికి చెందిన భక్తి బోధకుడైన రామానందుడు పండితుడు. ఇతడు రామానుజాచార్యుడు ప్రచారం చేసిన దక్షిణ భారత వైష్ణవ శాఖాభిమానం కలవాడేకాని కొన్ని విషయాలలో రామానుజాచార్యునితో విభేదించాడు. ఆ తేడాలు: 1) ఇతడు విష్ణువుని కాక రాముడ్ని భక్తితో ఆరాధించాడు, 2) ఇతడు భక్తి మార్గాన్ని సామాన్యుడు మాట్లాడే భాషలో ప్రచారం చేశాడు, 3) కులదురభిమానాన్ని త్యజించి తక్కువ కులం వారితో కలిసి సహపంక్తి భోజనం చేసాడు. మరొక ప్రముఖ వైష్ణవ భక్తి బోధకుడు వల్లభాచార్యుడు. ఈతడు తెలుగు జాతికి చెందిన బ్రాహ్మణుడు. ఇతడు కృష్ణ భక్తిని, పుష్టి మార్గాన్ని ప్రచారం చేసాడు. ఇంకొక వైష్ణవ భక్తి మార్గ బోధకుడు సూరదాస్, వల్లభాచార్యుని శిష్యుడు.
+బెంగాల్ ప్రాంత భక్తి మార్గాన్ని భాగవత పురాణం, సహజీయ బౌద్ధం, నాథ్ పంథ్ సంప్రదాయం ప్రభావితం చేశాయి. జయదేవుని గీత గోవింద కావ్యం కూడా బెంగాల్ వైష్ణవ భక్తిపై ఎంతో ప్రభావం చూపింది. చైతన్యుడు బెంగాల్ లో వైష్ణవ భక్తి మార్గానికి మార్గదర్శి, ఈయన్ని ఇప్పటికీ ఒక అవతారంగా ఆరాధిస్తారు. ఈతడు కుల, లింగ భేదాలకు ప్రాధాన్యం ఇవ్వక వైష్ణవ భక్తిని ప్రజా బాహుళ్యంలోకి తీసుకువెళ్ళాడు. ఇతని ముఖ్య శిష్యుడైన హరిదాసు, పుట్టుకతో ముస్లిం. అతని ప్రభావం బెంగాల్ లో అమోఘం.
+మహారాష్ట్ర సామాజిక వ్యవస్థ పై కూడా భక్తి భావ ప్రభావం ఎంతో ఉంది. సంత్ జ్ఞానేశ్వర్ మహారాష్ట్ర భక్తి భావ ప్రచారం చేసిన పథనిర్దేశకుడు. ఇతడు భగవద్గీతకు  
+278
+జ్ఞానేశ్వరి అన్న పేరుతో ఒక వ్యాఖ్యానం రచించాడు. ఈ గ్రంథం మరాఠీ భాషలో వ్రాయబడిన తొలి గ్రంథాలలో ఒకటై మహారాష్ట్రలో భక్తి మార్గానికి పునాది వేసింది. భక్తి మార్గాన్ని అనుసరించి మోక్షమును సంపాదించాలనుకొన్న భక్తులను కుల వ్యత్యాసాలను పాటించవద్దని ఈయన బోధించాడు. మహారాష్ట్రానికి చెందిన మరొక భక్తి బోధకుడు నామ్ దేవ్. ఈతడు వైష్ణవ సంప్రదాయానికి చెందిన వర్కారీశాఖ నాయకులలో ఒకడు. క్రీ.శ. 16, 17వ శతాబ్దాలలో భక్తి మార్గాన్ని మహారాష్ట్రలో బోధించిన బోధకులతో ఏకనాథ్, తుకారామ్ లు ముఖ్యులు.
+మిగతా ప్రాంతాల్లో భక్తి ఉద్యమం బాగా ప్రబలంగా వుంది కాని కాశ్మీరంలో శైవ భక్తి బలంగా పాదుకుపోగా, గుజరాత్ లో వల్లభి భక్తిమార్గం ప్రచారంలో వుంది. కర్ణాటకలో బసవేశ్వరుడు బోధించిన వీరశైవం బాగా ప్రచారంలో వుంది. క్రీ.శ. 12-13 శతాబ్దాలలో అస్సాంలో నృత్య సంగీత రూపకాల ద్వారా వైష్ణవ భక్తిని శంకర దేవుడు అనే బ్రాహ్మణేతరుడు బాగా ప్రచారం చేశాడు. ఇతడు కులంతో సంబంధం లేకుండా మనుష్యులందరూ కలసి మెలసి వుండేందుకు సత్రం వ్యవస్థను రూపొందించాడు. ఈతని శాఖను మహాపురుషీయ శాఖ అన్నారు. ఈ కాలానికి చెందిన భక్తి మార్గదర్శకులైన కబీర్, నానక్ లు భాగవతపురాణ సంప్రదాయాలతో ప్రభావితులై వివిధ భక్తి ఉద్యమ శాఖలను ఐక్యం చేసినా వారు బ్రాహ్మణీయ, ధర్మ శాస్త్ర గ్రంథాల ఆధిక్యతను వ్యతిరేకించారు.
+తక్కువ కులాలకు చెందిన నాథ్ పంథీయులు సిద్ధులు అన్న పేరుతో క్రీ.శ.13-14వ శతాబ్దాలలో బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చారు. వీరు కులంతో ప్రమేయం లేకుండా ప్రతివానిని నాథ్ పంథీ శాఖలోకి చేర్చుకున్నారు. వీరు బ్రాహ్మణీయ సంప్రదాయాలను వ్యతిరేకించారు.
+ఈ కాలంనాటి భక్తి ఉద్యమాన్ని ఇస్లాంలోని సూఫీ తెగ ప్రభావితం చేసిందన్న బలమైన భావముంది. దీనికి కారణం సూఫీ భావనలైన పీర్, భగవంతునిలో మార్మిక సమ్మేళనం అనేవి ప్రజా బాహుళ్యంలో ప్రచారంలోనున్న గురు ప్రపత్తి భావనలకు అతి దగ్గరగా ఉన్నాయని విశ్వసించటమే. కొన్ని వందల సంవత్సరాలు ప్రక్క ప్రక్కన జీవించిన రెండు భావాల మధ్య సమన్వయం ఆశ్చర్యం కలిగించదు, ఇరువురూ ఏకదేవతారాధనను ఆచరించాలన్నవారే. హిందూ, మహ్మదీయ మత సంస్కృతుల మధ్య సమ్మేళనం చోటు చేసుకోలేదు కాని ఒకదానిపై మరొకదాని ప్రభావం తప్పనిసరిగా వుంది. తారాచంద్, యస్. అబిద్ హుస్సేనులు ఈ రకమైన పరిణామానికి సూఫీలు, భక్తిబోధకులు ఎంతగానో కృషి చేసారని శ్లాఘించారు.
+ 
+279
+సూఫీతత్వం లేక తసౌవ్వుఫ్ (Tasswwif) అనేది వ్యక్తిగత అనుభవం ద్వారా, ఇస్లామిక్ మార్మికత ద్వారా భగవంతునితో ప్రత్యక్ష అనుబంధం పెంచుకోవటం. ఇదొక అలౌకిక ఆధ్యాత్మిక అనుభూతి. ఖురాన్ లో పేర్కొనబడిన ధార్మిక చింతనపై ఆధారపడినదే సూఫి తత్త్వం. సూఫీలు ఇస్లామిక్ సూత్రాలైన షారియాను అనుసరిస్తూనే భగవంతునితో అతి సన్నిహిత ప్రత్యక్ష అనుబంధం వాంఛించారు. సూఫీలు - 1) సూఫీ మార్గం లేక తారిఖాను అనుసరించవలసిన ప్రాధాన్యతను నొక్కి చెప్పి తద్వారానే భగవంతుడ్ని వాస్తవంగా చేరుకోవటం లేక హకీకత్ సాధ్యమవుతుందన్నారు. 2) ప్రతి వ్యక్తి వివిధ దశలను లేక ముక్కామిత్ ద్వారా మనస్సులో ఏర్పడుతున్న వివిధ మానసిక స్థితిగతులను అధిగమించటంతోనే భగవంతుడికి దగ్గర కాగలుగుతాడు. 3) ఆధ్యాత్మిక గురువు మాత్రమే భగవంతుడ్ని చేరుకొనుటకు మార్గం చూపించగలడు. 4) భగవంతుడ్ని చేరుకోవాలనుకున్న శిష్యుడు శరీరాన్ని కష్టపెట్టి, భగవన్నామస్మరణతోనే ఏకాగ్రత లేక జిక్ర్ను పొంది ధ్యానం కొనసాగించగలడు. సూఫీలు సంగీతంతో శిష్యునిలో మార్మిక అలౌకిక ఆనందాన్ని పెంపొందింప చేయవచ్చునన్నారు. సూఫీలు గురువు పేరు మీదుగా విభిన్నమైన సమూహాలుగా లేక సిల్ సిలాలుగా విభజింపబడ్డారు. ప్రతి సూఫీ సమూహానికి ఒక కేంద్రం లేక ఖాన్ ఖా వుంటుంది. ఆ ఖాన్ ఖాలో ఆధ్యాత్మిక గురువు శిష్యుడికి ఆధ్యాత్మిక శిక్షణ ఇస్తాడు. ఈ కేంద్రాలను దానధర్మాల ద్వారా నడిపించారు. సూఫీతత్త్వ అభివృద్ధిలో ఒక పరిణామం వుంది. క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దం - క్రీ.శ. 13వ శతాబ్దాల మధ్య సూఫీతత్త్వం ఆసియాలో అభివృద్ధి చెందగా, క్రీ.శ. 11వ శతాబ్దం నుండి సూఫీ తత్త్వ భావనల ఆరంభం భారతదేశంలో చోటు చేసుకుంది. ఇదే కాలంలో పర్షియన్ సూఫీ కవిత్వం ఆరంభమైంది. తొలి కాలంనాటి సూఫీ మార్మికతత్త్వవేత్తలు పశ్చాత్తాపం, ఉపవాసం, సన్న్యాసం, దారిద్ర్యం, భగవంతునిపై విశ్వాసం మొదలగు లక్షణాలకు ప్రాధాన్యమిచ్చారు. తొలినాటి సూఫీలు ఒక ప్రాంతం నుంచి మరొక ప్రాంతానికి పర్యటిస్తూ వచ్చారు. క్రీ.శ. 1088 ప్రాంతంలో అల్ హజ్ వరి భారత దేశంలో స్థిర నివాసం ఏర్పరచుకొన్న మొదటి సూఫి బోధకుడు. ఇతడు పర్షియన్ భాషలో సూఫిజమ్ మీద కష్ ఫ్ -అల్-మహజబ్ (Kashi-ul-Mhajab) అన్న గ్రంథాన్ని రచించాడు. ఢిల్లీ సుల్తానుల పాలన మొదలైన తరువాత అనేక సూఫీ శాఖలు భారత దేశంలో స్థాపించబడ్డాయి. క్రీ.శ. 14వ శతాబ్దంనాటికి సూఫీతత్త్వం భారతదేశంలో బహుళ ప్రచారంలోకి వచ్చింది. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో ముఖ్యమైన సూఫీ శాఖలు - 1) షేక్ బహు ఉద్దీన్ జకారియా (క్రీ.శ. 1182-1262) స్థాపించిన సుహ్రవర్దీ సిల్ సిలా, 2) క్రీ.శ. 1236లో ఖ్వాజా మొయినుద్దీన్ ఛిష్తీ, ఇవేకాక ఇంకా ఫిరదౌసి, ఖాద్రీ, షాతారి, కలందరి శాఖలున్నాయి. 
+ 
+280
+సూఫీ బోధనలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే వారికి హిందూ ఆలోచనా స్రవంతితో పరిచయముందని, భారతీయ తత్త్వ ఆదర్శాలను, అనేక యోగ విధానాలను అంగీకరించి అనుసరించారని, ఉపనిషత్ భావజాలం, వేదాంతం వల్ల ప్రభావితులైవారని స్పష్టంగా తెలుస్తుంది. తొలినాటి సూఫీలు ప్రాపంచిక సుఖాలను ఐచ్ఛికంగా త్యజించి దరిద్రమును ఆహ్వానించి సన్న్యాసుల్లా బోధనలు చేస్తూ వచ్చారు. ఈవిధంగా భారతదేశంలోని అధిక సంఖ్యాకులైన సూఫీలు ఏక దేవతారాధన ద్వారా భగవంతునిలో ఐక్యం కావచ్చుననగా, హిందువులు సూఫీయ బోధనలు తమ వేదాంతిక తత్త్వ బోధనలకు అతి సన్నిహితంగా ఉన్నాయని ఆనందపడ్డారు. ఈవిధంగా సూఫీల నిరాడంబరత, సహనం, ప్రాపంచిక భావనల నుండి విముక్తి భావనలు భారతదేశంలో చారిత్రిక సమ్మేళనకు దారి తీసి ఒక విధమైన సాంస్కృతిక సమన్వయానికి దోహదం చేశాయి. హిందువులు, మహ్మదీయులు వారి వారి సంస్కృతులనుండి పరస్పరం భావాలను ఇచ్చిపుచ్చుకున్నారన్న వాదనను కొందరు అంగీకరించలేదు. కనుక భక్తి ఉద్యమం రెండు సంస్కృతులలోని సాధారణ లక్షణాలను నొక్కివక్కాణించి సహజీవన దశలను వెలికి తెచ్చింది అన్నది సతీష్ చందర్ అభిప్రాయం.
+ఈ చర్చకు ఉప సంహారంగా హిందూ, మహ్మదీయ మత, సంస్కృతుల మధ్య ప్రత్యక్ష సానుకూల దృక్పథం గోచరించకపోయినా, హిందూ మహ్మదీయ, సూఫి - భక్తి బోధకుల ప్రతి స్పందనలవల్ల రెండు సంస్కృతులలోని పరస్పర విషయ ఆదాన ప్రదాన ఫలితంగా ఒక సమ్మిళిత హిందూస్థానీయ సంస్కృతి రూపుదిద్దుకొనే వీలు కలిగింది అని చెప్పవచ్చును.
+భాషా-సాహిత్యం
+రాజ్యాధికారం మహ్మదీయుల చేతిలోకి మారటంవల్ల, సంస్కృత భాషకు ప్రాధాన్యం తగ్గిపోతుందనుకున్నారు. కాని అందుకు భిన్నంగా జరిగింది. ఈ కాలంలో కూడా సంస్కృతం యావద్భారత దేశాన్ని కలిపే భాషగా తన స్థానం నిలబెట్టుకుంది, సంస్కృత సాహిత్యం విలసిల్లింది. పర్షియన్ ఆస్థాన భాష అయినప్పటికీ సంస్కృతంలో సాహిత్య సృష్టి తగ్గలేదు. ఈ కాలంలో కావ్యాలు, తత్త్వ శాస్త్ర గ్రంథాలు, వ్యాకరణం, నాటకాలు, కథలు, ఖగోళ శాస్త్ర, చట్టసంబంధ, వైద్య గ్రంథాలు, వేదాలపై వ్యాఖ్యానాలు సంస్కృతంలో వ్రాయబడ్డాయి.
+మహ్మద్ ప్రవక్త ఉపయోగించిన, ఇస్లామిక్ మతభాష అయిన అరబిక్ ను తక్కువమంది పండితులు, తత్త్వవేత్తలు ఉపయోగించారు. చెంఘిజ్ ఖాన్ బుఖారాపై  
+281
+దండెత్తి కొల్లగొట్టగా అనేకమంది అరబిక్ భాషా నిష్ణాతులు భారత దేశానికి ఇల్టట్ మిష్. కాలంలో వచ్చి ఆశ్రయం పొందారు. సంస్కృత పండితుల సహాయంతో, ముజద్దిన్ ఫిరోజా బాది కావమ్స్ అనే నిఘంటువును ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ కాలంలో రూపొందించాడు. అరబిక్ భాషను రాష్ట్ర పాలకులు కూడా ప్రోత్సహించారు.
+సంస్కృత, పర్షియన్ భాషల మధ్య పరస్పర సంబంధాలు పెరిగాయి. క్రీ.శ. 14వ శతాబ్దానికి చెందిన జియానక్షాబిద్ సంస్కృత కథలను పర్షియన్ లోకి అనువదించిన మొదటివాడు. క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దానికి చెందిన జియా-ఉద్ అబెదిన్ అను కాశ్మీర్ పాలకుడు మహాభారతం, రాజతరంగిణిలను పర్షియన్ భాషలోకి అనువదించాడు. ప్రాంతీయ రాజ్యాల పాలకులు ఆయా ప్రాంతీయ భాషలైన హిందీ, ఉర్దూ, పంజాబీ, బెంగాలీ, అస్సామీ మరాఠీ, గుజరాతీ, తమిళ, తెలుగు, మళయాళ భాషలను ప్రోత్సహించారు. పెరుగుతున్న భక్తి ఉద్యమం, ఈ ప్రాంతీయ భాషలలో భగవంతుని గురించిన ప్రార్థనలు, ఆయా ప్రాంతీయ భాషలలో రచించటానికి, పాడటానికి చక్కని అవకాశమిచ్చాయి. పంజాబులో ఘజనీల పాలనాకాలంలో పర్షియన్ భాషను ప్రవేశపెట్టారు. పర్షియన్ కవులలో తొలి కాలానికి చెందిన వాడు మసూద్ సాద్ సల్మన్, పర్షియన్ కవులలో అగ్రగణ్యుడు అమీర్ ఖుస్రూ. ఇతడు 99 గ్రంథాలు రచించాడని అంటారు. పర్షియన్ భాషాభివృద్ధికి ఖిల్జీలు చేసిన సేవ వెల కట్టలేనిది. పర్షియన్ కవులలో అగ్రగణ్యుడైన అమీర్ ఖుస్రూ రచించిన మత్త-ఉన్-అన్వర్ షిరిన్ చాస్రమ్, లైలా మజ్ను, ఐనా-ఇ-సికిందరి, హస్లి భిషిత్ లు గణనీయమైవి. ఇవన్నీ అల్లా ఉద్దీన్ ఖిల్జీకి అంకితమియ్యబడ్డాయి. అమీర్ ఖుస్రూ ఉర్దూ వ్యాప్తికి తోడ్పడ్డాడు. ఇతని సమకాలీనుడే షేక్ నిజాముద్దీన్ హసన్ అను మరొక కవి. బహమని పాలకులు కూడా పర్షియన్ కవులను పోషించారు. సూఫీ కవిత్వ గ్రంథాలు పర్షియన్ భాషలో వ్రాయబడ్డాయి. అటువంటి వాటిలో పేర్కొనదగినది అమీర్ హసన్ సిఫ్ జి రచించిన ఫవైద్-య-ప్యూడ్, ఆనాటి సూఫీ సన్న్యాసులకు సంబంధించిన గ్రంథమే మిర్ ఖ్వుర్దిన్ రచించిన సియారమ్-ఉల్-ఔలియా అన్నది. ఆనాటి ప్రముఖ చరిత్రకారులు జియా ఉద్దీన్ బరనీ, ఫెరిస్తా. బరనీ రచించిన ఫత్వా-ఇ-జహన్ దాని తారిఖ్ -ఇ-ఫిరోజ్ షాహిలు చెప్పుకోదగ్గవి.
+కళా వాస్తు నిర్మాణం
+కళా రంగంలో ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలం ఒక నూతన సృష్టికి నాంది పలికింది. ఆకాలంలోనే ఈనాడు ఇండో ఇస్లామిక్ కళగా పిలువబడుతున్న శైలికి ఒక రూపం  
+282
+ఏర్పడింది. చిత్ర లేఖనం, చక్కని దస్తూరి, పుస్తకం తయారీలు ఈ కాలంలో బాగా అభివృద్ధి చెందాయి.
+ఆ కాలపు నిర్మాణాలలో ఇప్పటికీ నిలచివున్న మసీదులు, రాజ ప్రసాదాలు, ఆలయాలు, ఆ కాలపు శైలిని, నిర్మాణ పద్ధతులను తెలియపరుస్తాయి. భవన నిర్మాణంలో ఒక రాయిని మరొక రాయితో కలిపి అతికించేందుకు సున్నం వాడారు. ఆనాటివారు నిర్మాణాల్లో దూలాలకు, ద్వారాబంధం పై చెక్కకు బదులుగా గుమ్మటములను, డోములను, గుప్త స్థానాలను నిర్మించారు. ఖిల్జీల కాలంలో కొత్త రకపు రాతి కట్టడం పద్ధతి ఉపయోగించారని పెర్సి బ్రౌన్ అన్న కళా విమర్శకుడు పేర్కొన్నాడు. భవంతుల గోడలకు గచ్చు చేయుటకు జిప్సమ్ ను వాడారు. ఈ కాలపు వాస్తూ నిర్మాణంలోని అలంకరణ మంచి దస్తూరీతోను, ఆకులు, పువ్వులు, రేఖా గణిత సంబంధ ఆకారాలతోను నిండివుంది. మంచి దస్తూరి అలంకరణలో ఒక భాగం కనుక సాధారణంగా ఖురాన్ సూక్తులను వివిధ రకాల లిపులల్లో ఆకారాల్లో రచించారు. దీనిని కుఫి అన్నారు. సున్న నుండి చతురస్రం, త్రిభుజం, బహుభుజి లను రూపొందించారు. ఆనాడు ఎక్కువగా చిత్రించబడినవి ఆకులు, కొమ్మలు.
+క్రీ.శ.1198-99 జుమామసీద్ లేక క్యూవ్వత్-ఉల్-ఇస్లాం నిర్మాణం పూర్తి కావటంతో ఇండో-ఇస్లామిక్ వాస్తు నిర్మాణ శైలి మొదలవుతుంది. ఈ మసీదును 27 హిందూ, జైన ఆలయాలను ధ్వంసం చేసి నిర్మించారు. ఈ మసీదును భారతీయ వృత్తి పనివారలు నిర్మించటం చేత, భారతీయ సంప్రదాయాలు కొట్టవచ్చినట్లు కన్పబడతాయి కాని కుతుబ్ మినార్ నిర్మాణం నుండి సంపూర్ణ ఇస్లామిక్ సంప్రదాయం చోటు చేసుకుంది.
+ఢిల్లీ సుల్తానుల నాటి కట్టడాలలో అతి బ్రహ్మాండమైన ఉదాహరణ కుతుబ్ మినార్. దీని ఎత్తు 71.4 మీటర్లు లేక 238 అడుగులు. మొదట్లో దీని ఎత్తు నాలుగు అంతస్తులే కాని ఫిరోజ్ షాతుగ్లక్ ఐదవ అంతస్తు నిర్మించాడు. దీని మౌలిక అందం అత్యంత నేర్పుతో బాల్కనీలు పొడుచుకు వచ్చేటట్లు నిర్మించి వాటిని స్టెలిస్టిక్ హనీ కూంబింగ్ పద్ధతిలో కలపటం. క్రీ.శ. 1286-87 నాటి బాల్బన్ సమాధి తొలి ఇస్లామిక్ వాస్తు నిర్మాణానికి ఉదాహరణగా చెప్పుకోవచ్చు. ఖిల్జీల కాలం నుండి గుఱ్ఱపునాడా ఆకారంలోనున్న గుమ్మటం నిర్మాణం, ఎఱ్ఱ ఇసుక రాతిని ఉపయోగించటం మొదలయింది, ఈ కాలపు ఇతర లక్షణాలు -గుమ్మటం క్రింద భాగంలో కలువపువ్వులను నింపి పాలరాతిలో రేఖలతో, వర్ణముతో లేదా వెలుగు నీడలతో రచించిన ఉబ్బెత్తు చిత్రంతో పాటు జామిత్రి, మంచి దస్తూరిని సూచించే  
+283
+ఆలంకారిక నమూనాలు. తుగ్లక్ కాలం నాటికి నూతన వాస్తు నిర్మాణ శైలి చోటు చేసుకుంది. భవన లేక వాస్తు నిర్మాణంలో రాతి ముక్కలను ప్రధాన నిర్మాణ సామగ్రిగా వాడటం, గోడలకు సున్నం పూత వేయటం, నాలుగు కేంద్రాలున్న ఆర్చిని, మొన తేలిన గుమ్మటాన్ని అష్టభుజ రూపంలో సమాధుల నిర్మాణం చేపట్టడం సాధారణ లక్షణాలుగా కన్పిస్తాయి. ఢిల్లీ సుల్తానుల అంతిమ దశకాలంలో ఢిల్లీ పరిసర ప్రాంతాలు ఒక శ్మశానంగా మారాయి. క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దంనుండి ఢిల్లీ సుల్తానుల వాస్తు నిర్మాణ శైలిలోస్తబ్ధత చోటుచేసుకుంది.
+రాజభవనాలు, సమాధులు, మసీదులతోపాటు అనేక ప్రజాహిత భవనాలు -సరాయిలు, వారధులు, నీటి పారుదలకు ఉపయోగించు తటాకాలు, బావులు, డాములు, జైలు భవనాలు, స్నానపు గదులు, మార్కెట్లు నిర్మించబడినాయి. వాస్తు నిర్మాణంతో పోలిస్తే చిత్రలేఖనానికి తక్కువ ఆదరణ ఉన్నట్లు కనిపిస్తుంది. సైమన్ డిగ్బీ పరిశీలన వలన ఆ కాలానికి చెందిన కుడ్య చిత్రాలు వెలుగులోకి వచ్చాయి. గ్వాలియర్ కు చెందిన ఖురాన్ తొలి ప్రతి క్రీ.శ. 1399కి చెందినది లభ్యమైంది. వీరు సంగీతాన్ని ప్రోత్సహించినట్లు కన్పించదు. అమీర్ ఖస్రూ ఖవాలి పద్ధతిలో పాటపాడే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. కొత్త సంగీత పరికరమైన సితార్ ఈరోజుల్లోనే ప్రచారంలోకి వచ్చింది. ద్రుపద్ అనే సంప్రదాయబద్ధమైన విధానానికి ప్రజాదరణ తగ్గి ఖయాల్ పద్ధతి ప్రచారంలోకి తీసుకురాబడింది.
+ప్రాంతీయ రాజ్యాలైన బెంగాల్, జౌన్ పూర్, గుజరాత్, మాళ్వా, దక్కన్ లోని బహమని, విజయనగర రాజ్యాలు కళా రంగాన్ని, వాస్తు నిర్మాణాలని ఆదరించి పోషించాయి. అన్ని ప్రాంతాలలోను సంగీత, చిత్ర లేఖన, వాస్తు నిర్మాణాలు అభివృద్ధి చెందాయి. ఆనాడు కనిపించే మరో విశేషం వాస్తు నిర్మాణ ప్రక్రియ బాగా పెరగటమేకాక ప్రక్రియలో హిందు-మహ్మదీయ సంప్రదాయాలు వివిధ ప్రాంతీయ రాజ్యాలలో చోటు చేసుకొని ఢిల్లీ శైలితో ఆయా ప్రాంతీయ శైలులను కలపుకోవటం ఒక ముఖ్య లక్షణమని సతీష్ చందర్ అన్నారు.
+ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో రాజ్య వ్యవస్థ సైనికంగా బలపడినా, సుల్తాన్ ను భూమి మీద భగవంతుని నీడగా గుర్తించినా, కులీన వ్యవస్థ ఆధిక్యత ఉన్నా సుల్తానుల సామాజిక వ్యవస్థ హరివిల్లులా అనేక రంగులతో నిండివుంది. చట్ట ప్రకారం సుల్తానుల పాలనలోని ప్రజల మధ్య సమానత్వ భావన పెంపు చేసే ధోరణి కనిపించినా, వాస్తవంగా అది ఒక అసమాన సమాజమై కొందరిని సంపన్నులుగా, కొందరిని బీదవారుగా చేసింది. సుల్తానులు మత మౌఢ్యంతో పరిపాలన సాగించారని చెప్పలేం.  
+284
+వారు లౌకిక భావనతో రాజ్య సంబంధ చట్టాలు చేశారు. ఈ మలి మధ్య యుగ రాజ్యం సుల్తానులు తమ అధికారాన్ని నియంతృత్వానికి అతి దగ్గరగా చేసి అధికార చట్రంలో ముఖ్య స్థానం ఆక్రమించారు. ఫలితంగా ఆనాటి రాజ్య వ్యవస్థ, ఆర్థిక వ్యవస్థ సామాజిక వ్యవస్థలు భారతీయ జీవన విధానాన్ని ప్రభావితం చేసిన కొత్త పద్ధతులకు, విధానాలకు, ఆలోచనలకు ద్వారాలు తెరిచాయి. ఢిల్లీ సుల్తానులు కూడా ఒక విధంగా రాజ్య ఆర్థిక పంపిణీ వ్యవస్థ విధానాన్నే మరో రూపంలో కొనసాగించారనిపిస్తుంది.
+ఢిల్లీ సుల్తానుల పతనం
+క్రీ.శ. 1206 నుండి క్రీ.శ. 1526 వరకు మూడు వందల ఇరవై సంవత్సరాలపాటు భారత ఉప ఖండంలో ప్రధానంగా ఉత్తర భారత దేశాన్ని, దక్కన్, దక్షిణ రాజ్యాలలో చివరి దశలో ప్రభావం చూపించిన ఢిల్లీ సుల్తానులు పతనం చెందటానికి అంతర్గత, బాహ్య కారణాలున్నాయి. ఢిల్లీ సుల్తానుల పతనం ఆకస్మికంగా ఆరంభమైంది కాదు. అది ఫిరోజ్ షాతుగ్లక్ పరిపాలనా కాలం క్రీ.శ. 1388 లో అంతం కావటంతో ఆరంభమై క్రీ.శ. 1398-99 మధ్య తైమూర్ దండయాత్రలో క్షీణత అనివార్యమైంది. తైమూరు ఢిల్లీ పట్టణాన్ని కొల్లగొట్టి ధ్వంసం చేయటమేకాక, ఎంతోమంది నిపుణులైన అనేక రకాల వృత్తి పనివారిని సమర్ ఖండ్ ను అలంకరించేందుకు తీసుకు వెళ్ళటం చేత పక్షవాతమొచ్చిన మనిషి జీవచ్ఛవంలా కదల లేకుండా పడిఉండే విధంగా ఢిల్లీ సుల్తానుల పాలన అవిటిదై మరి కొంత కాలం కొన ఊపిరితో కొనసాగింది. కొందరు చరిత్ర కారులు ఢిల్లీ సుల్తానుల పతనానికి మహ్మద్ బిన్ తుగ్లక్ చర్యలు, ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ మత మౌఢ్యం కారణమన్నారు. అయితే వారిద్దరినే సంపూర్ణంగా బాధ్యులను చేయలేం. ఆనాడు బలంగా పాతుకుపోయిన ప్రాంతీయ తత్త్వం, స్థానీయతా భావాలు ప్రతి ప్రభువుకు రాజ్యాధికారం సంపాదించాలన్న కోరికను పెంచి, ఆ సమయం ఆసన్నమయ్యేంతవరకు విధేయత నటిస్తూ, కేంద్ర ప్రభుత్వం బలహీనంకాగానే దెబ్బతీసేందుకు ప్రతి వ్యక్తి సిద్ధం కావటం సర్వ సాధారణంగా కనిపిస్తుంది. సుల్తానులు ఈ పరిణామాల్ని గమనించినా, అర్థం చేసుకున్నా, నివారణకు తగిన ప్రత్యామ్నాయ యంత్రాంగాన్ని రూపొందించలేకపోవటం ఈ పతనానికి కారణం. వారసత్వ యుద్ధాలు, తత్ఫలితంగా ఏర్పడిన కూటములు, రాజాస్థానంలోని కుట్రలు, విలాసవంతమైన జీవన విధానం అన్నీ కలసి ఢిల్లీ సుల్తానుల పతనానికి కారణమై మొఘలాయిల రాకకు, పాలనకు స్వాగతం పలికాయి. 
+ 
+285
+14వ అధ్యాయం మలి మధ్యయుగపు దక్షిణ భారతదేశం
+ఉత్తర భారతదేశంలో నూతన రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక పరిణామాలు చోటు చేసుకుంటున్న నేపథ్యంలో మదురై రాజధానిగా పాలించిన పాండ్యులు ద్వార సముద్రం రాజధానిగా పాలించిన హోయసలులు, కళింగ నగరం రాజధానిగా పాలించిన తూర్పు గాంగులు, దేవగిరి రాజధానిగా పాలించిన యాదవులు, వరంగల్ రాజధానిగా పాలించిన కాకతీయులు, గణనీయమైన ప్రాంతీయ రాజ్యవ్యవస్థలను దక్షిణభారతానికి ఇచ్చారు. ఈ రాజ్యాలన్నీ సా.శ.12-14 శతాబ్దాల మధ్యకాలంలో విలసిల్లాయి. ఇదేకాలంలో ఢిల్లీరాజధానిగా పరిపాలించిన ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో ఖిల్జీ, తుగ్లక్ వంశాలు తమ దృష్టిని దక్షిణ దేశంపై మరల్చి, దండెత్తివచ్చి పాండ్య, హోయసల, కాకతీయ వంశాల పతనానికి కారకులైనారు. మళ్ళీ దక్షిణ భారతదేశంలో రాజకీయ సుస్థిరతను నెలకొల్పిన చరిత్ర ప్రసిద్ధ రాజకీయశక్తి సా.శ 1336-1565 మధ్య పాలించి, ఉచ్ఛస్థితికి చేరుకొని, క్షీణించి మరో వంద యాభై సంవత్సరాలు నామమాత్రంగా కొనసాగిన విజయనగర సామ్రాజ్యం. దక్కన్ కి చెందిన బహమని రాజ్యం సా.శ.1347లో స్థాపించబడి, గుల్బర్గా, బీదర్ లు రాజధానులుగా సా.శ.1538 వరకు గణనీయమైన రాజకీయశక్తిగా కొనసాగి, అనంతరం ఐదు రాజ్యాలుగా విడిపోయింది. ఆ ఐదు రాజ్యాలే అహ్మద్ నగర్ పాలించిన నిజామ్ షాహి, బీరార్ పాలించిన ఇమాద్ షాహీ, బీజపూర్ కేంద్రంగా పాలించిన ఆదిల్ షాహీలు, గోల్కొండ కేంద్రంగా పాలించిన కుతుబ్ షాహీ, బీదర్ కేంద్రంగా పాలించిన బరీద్ షాహీల పాలన కింద కొనసాగి 17వ శతాబ్దం చివరలో మొగల్ సామ్రాజ్యంలో కలిసిపోయాయి. మలి మధ్యయుగం నాటి దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశాల సమాజపు తీరు తెన్నులను వివరంగా రాబోయే పుటలలో చెప్పుకుందాం. ఈ కాలంలోనే దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశాలలోకి కొత్త మతమైన ఇస్లాం, దాని సంప్రదాయాలు,  
+286
+సాంస్కృతిక చిహ్నాలు, పరిపాలనా పద్ధతులు ప్రవేశించాయి. ఫలితంగా ఘర్షణ, సర్దుబాటు, అవగాహనలు ఆనాటి సామాజిక వాతావరణాన్ని ప్రభావితం చేశాయి. ఉత్తర భారతదేశంలో హిందూస్థానీ సంస్కృతి రూపుదిద్దుకోగా దక్కన్ లో ఉమ్మడిదైన దక్కన్ సంస్కృతి చోటు చేసుకొంది.
+మదురై పాండ్యులు
+మదురై పాండ్యులది ఒక ప్రాచీన వంశం. వీరు సా.శ. 6వ శతాబ్దం నుండి దక్షిణ భారత రాజకీయాలలో కీలకపాత్ర వహిస్తూవచ్చారు. పాండ్యులకు, బలవంతులైన తంజావూరు చోళులకు మధ్య సా.శ. 9వ శతాబ్దం నుండి సా.శ. 13వ శతాబ్దపు మొదటి దశకం వరకు తీవ్రమైన రాజకీయ ఘర్షణ కొనసాగింది. చోళుల పతనానంతరం పాండ్యులు సా.శ. 1150 - సా.శ.1350 మధ్యలో మారవర్మన్ సుందర పాండ్యన్, జటావర్మన్ సుందర పాండ్యన్ నాయకత్వంలో రాజ్య విస్తరణ చేపట్టి ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని తెలంగాణ ప్రాంతంపైన దండెత్తి, విస్తరించి, ఈనాటి ఒరిస్సా అయిన ఆనాటి కళింగను ఆక్రమించి, శ్రీలంకపై దండెత్తారు. ఈ కాలంలోనే పాండ్యులు ఆగ్నేయ ఆసియాలోని నౌకావర్తక రాజ్యాలయిన శ్రీవిజయ, వారి అనంతర పాలకులతో విస్తృతమైన వాణిజ్య సంబంధాలు పెంచుకొన్నారు. వీరు అనంతర చోళ, హోయసల, ఢిల్లీ సుల్తానులతో ఘర్షణపడి, ఆ ఘర్షణ కొనసాగటంతో సా.శ. 16వ శతాబ్దంలో అంతిమంగా పతనం చెందారు.
+ద్వార సముద్రం హోయసలులు
+హోయసలులు చోళుల సామంతులు, చోళుల పతనానంతరం సా.శ. 11వ శతాబ్దం అంతంలో హోయసలులు స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని, ఆధునిక కర్ణాటక, తమిళనాడులకు చెందిన భూభాగాలను పాలించారు. సా.శ. 1110-1140 మధ్య పాలించిన బిట్టిగ విష్ణువర్ధనుడు హోయసల పాలకులలో అగ్రగణ్యుడు. ఈతడు చోళ, పాండ్య, కదంబులను జయించి హోయసలుల ప్రాబల్యం పెంచాడు. ఈ వంశానికి చెందిన మరో ఘనుడైన పాలకుడు సా.శ. 1172-1215 మధ్య పాలించిన రెండవ వీర బల్లాలుడు. ఈతడు తన సమకాలీన ఇరుగుపొరుగు రాజులను ఓడించి మహారాజాధిరాజు అన్న బిరుదు ధరించాడు. రెండవ వీర బల్లాలుని అనంతర పాలకులు బలహీనులై, ఒకరితోనొకరు నిరంతర యుద్ధాలలో మునిగితేలి క్షీణించారు. హోయసల వంశంలో చివరి వాడైన మూడవ వీరబల్లాలుడు పాలిస్తున్న కాలంలో  
+287
+ఖిల్జీ సైనాధిపతి మాలిక్ కాఫర్ దండెత్తివచ్చి, హోయసల రాజ్యాన్ని మరింతగా దెబ్బతీశాడు.
+కళింగ గాగులు
+మైసూర్ రాజ్యపాలకుల వంశం వారైన గాంగ వంశస్తుల దాయాదులు కళింగలో రాజ్యాధికారం చేపట్టి, తూర్పుగాంగులు లేక కళింగ గాంగులుగా చరిత్రలో ప్రసిద్ధి పొందారు. వీరు కళింగనగరం రాజధానిగా చేసుకొని పరిపాలించారు. వీరు ఆధునిక ఒరిస్సాలోని గంజాం జిల్లాను, ఆధునిక విజయనగరం జిల్లాను పరిపాలించారు. తూర్పు గాంగ వంశానికి చెందిన ప్రసిద్ధపాలకుడు సా.శ. 1078—1150 మధ్య పాలించిన అనంతవర్మ. ఇతడు చోడగాంగ ప్రాంతమైన ఒరిస్సా భూభాగాన్ని సా. శ. 1118లో జయించాడు. పరమార మాళ్వాపై దండెత్తినా విజయం తాత్కాలికమైనది. ఇతడు గంగ నుండి గోదావరి మధ్య ప్రాంతాన్ని పాలించాడు. పూరీ జగన్నాథ్ ఆలయ నిర్మాతగా ఇతడు ప్రసిద్ధుడు. ఇతని అనంతర పాలకుల చేతిలో నుండి కళింగను మహమ్మదీయులు ఆక్రమించారు.
+దేవగిరి యాదవులు
+దేవగిరి యాదవులు ఇతిహాస కృష్ణుని సంతతి వారమని విశ్వసిస్తారు. యాదవులు కళ్యాణి చాళుక్యపాలకుల సామంతులు. సా.శ. 1187. 1191 మధ్య పాలించిన బిల్లముడు స్వతంత్ర యాదవ రాజ్యస్థాపకుడు. హోయసలులకు, వీరికి మధ్య జరిగిన యుద్ధాల్లో భిల్లముడు చనిపోగా, అతడి కుమారుడు జైత్రపాలుడు పాలకుడు కాగా, అతని కాలంలో యాదవులకు, కాకతీయ రుద్రదేవునికి మధ్య రాజకీయాధిపత్యపోరు మొదలైంది. యాదవ వంశానికి చెందిన శింహణుడు (సా. శ. 1210-1247), అతని మనుమడు కృష్ణుడు యాదవుల రాజ్య ప్రతిష్ఠను పెంచారు. ఈ ఇద్దరు విద్యను, జ్ఞాన సముపార్జనను ఆదరించి ప్రోత్సహించారు. సింహణుని ఆస్థానంలో పోషణ, ఆదరణ పొందిన సారంగధరుడు సంగీత రత్నాకరను రచించగా, కృష్ణుడు సూక్తిముక్తావళి రచయిత, కాశ్మీర్ కవి జల్హణుని పోషించాడు. కృష్ణుని సోదరుడైన మహదేవుడు కాకతీయ రుద్రమదేవి సమకాలీనుడు ఇతడు రుద్రమదేవిని ఓడించాడు. మహాదేవుని ఆస్థానానికి చెందిన హేమాద్రి అనేక మత గ్రంథాలను రచించినవానిగా పేరుపొందాడు. అతడు రచించినదే చతురంగ చింతామణి ఈ వంశానికి చెందిన చివరి స్వతంత్రరాజు రామచంద్రుడు. ఈతని కాలంలోనే అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ సైన్యాధిపతి మాలిక్ కపూర్ దండెత్తి వచ్చాడు. ఖిల్జీకి రామచంద్రునికి మధ్య జరిగిన ఒప్పందం  
+288
+ప్రకారం ఎల్లిచ్ పురం (నేటి ఎల్లోరా) ప్రాంతాన్ని ఖిల్జీకి ఇచ్చివేశాడు. రామచంద్రుని అనంతరం అధికారానికి వచ్చిన శంకరదేవుడు ఖిల్జీకి చెల్లించవలసిన కప్పం కట్టనిరాకరించాడు. ఆ కారణంచేత సా.శ. 1312లో మాలిక్ దండెత్తివచ్చి శంకరదేవుని వధించాడు. శంకరదేవుని మరణంతో యాదవపాలన అంతమైంది.
+వరంగల్ కాకతీయులు
+దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలోను, ప్రత్యేకంగా దక్కన్ చరిత్రలోను కాకతీయులకు ప్రముఖ స్థానముంది. కాకతీయపాలకులైన మొదటి బేతరాజు, మొదటి ప్రోలరాజు, రెండవ బేతరాజు, రెండవ ప్రోలరాజులు కళ్యాణి చాళుక్య సామంతులుగా పరిపాలించారు. మూడవ తైలప అనే కళ్యాణి చాళుక్య పాలకుని కాలంలో కళ్యాణి చాళుక్యుల రాజకీయ ప్రాబల్యం క్షీణ దశలో నుండగా కాకతీయ రెండవ రుద్రదేవుడు (సా. శ. 1138–1195) స్వతంత్రం ప్రకటించుకొని స్వతంత్రపాలన ఆరంభించి, కాకతీయుల ఘనతకు నాంది పలికాడు. ఈతడే వరంగల్ పట్టణ నిర్మాణానికి పూనుకొన్నవాడు. ఈ వంశంలో నిస్సంశయంగా ఘనుడుగా కీర్తించదగినవాడు సా.శ. 1191–1262 మధ్య పాలించిన గణపతిదేవుడు. ఈతడు గొప్ప యోధుడు, విజేత. ఈతడు లాట, యాదవ, కళింగ, చోళ రాజ్యాలను జయించాడు. రాజధానిని హనుమకొండ నుంచి వరంగల్ కు మార్చినవాడు గణపతిదేవుడే. గణపతి దేవుడ్ని జటావర్మ సుందర పాండ్య అను పాండ్య పాలకుడు ఓడించాడు.
+కాకతీయ సింహాసనాన్ని పురుష వేషంలో అధిష్ఠించి పాలించింది గణపతి దేవ మహారాజు కుమార్తె రుద్రమదేవి. ఈమె సా.శ. 1262-1289 మధ్య పాలించింది. ఈమె యాదవ దండయాత్రను తిప్పికొట్టింది. కాని చివరి రోజులలో రుద్రమదేవిని కాయస్థ అంబదేవుడు అనే కడప ప్రాంత పాలకుడు ఓడించాడు. ఈమె అనంతరం కాకతీయ పాలకులలో చివరివాడైన ప్రతాపరుద్రుడు సా.శ. 1289-1323 మధ్య పాలించాడు. ప్రతాపరుద్రుడు సైనిక వ్యవస్థను పటిష్ఠంచేసి, పరిపాలనా వ్యవస్థను సంస్కరించి, శత్రువులపై దృష్టిపెట్టి, కాయస్థ అంబదేవుడ్ని, అతనికి సహాయపడిన యాదవులను ఓడించాడు. ఈ విజయంవల్ల దిగజారిన కాకతీయుల ప్రతిష్ఠ మళ్ళీ పునరుద్ధరించబడింది. ముందుగా అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ, అనంతరం తుగ్లక్ సైన్యాలు కాకతీయులపై దండెత్తివచ్చి, సా.శ. 1323లో ప్రతాపరుద్రుడ్ని ఓడించి, బందీగా తీసుకువెళ్ళారని సంప్రదాయ కథనం ఉంది. కాకతీయ ప్రతాప రుద్రుని ఓటమి, మరణంతో కాకతీయ సామ్రాజ్యం అంతమైంది.
+ 
+289
+సా.శ. 12, 13, 14వ శతాబ్దాలలో దక్కన్, దక్షిణ భారతదేశాలలో తలెత్తిన పరిణామాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే కొనసాగింపు, మార్పు అనేవి అన్ని అంశాలలోను కన్పిస్తాయి. రాజకీయ వ్యవస్థకు సంబంధించి వంశపారంపర్య రాచరిక వ్యవస్థ అమలులో నుండి, సాధారణంగా పెద్దకుమారునకే రాజ్యాధికార అర్హత ఇవ్వబడింది. కాని కాకతీయ రాజ్యంలో గణపతిదేవుని కుమార్తె రుద్రమదేవి రాజ్యాధికారం చేపట్టిన ఉదాహరణ ప్రత్యేకంగా కనుపిస్తుంది. ఈ పాలకులు నియంతలుగాకాక తమ వైయక్తిక సామర్థ్యంతోపాటుగా నమ్మకస్తులైన సామంతుల, మంత్రులు, ఉద్యోగుల సాయంతో పాలించారు. ఒక విధంగా చూస్తే ఈ కాలంలో కూడా పంపిణీతో కూడిన అధికార, ఆర్థిక వ్యవస్థ అమల్లో ఉంది. రాజ్య వ్యవస్థల నమూనాలను ప్యూడల్, ఖండిత, ఏకీకృతమని నిర్ధారణగా చెప్పలేం. ఈ లక్షణాలలో కొన్ని అన్ని రాజ్యవ్యవస్థల్లో కన్పిస్తాయి. సామాజిక వ్యవస్థ కరుడుకట్టిన కుల / వర్ణ వ్యవస్థపై ఆధారపడలేదు. సామాజిక వ్యవస్థ నిరంతరాయంగా చలన శీలియై మార్పులకు గురి అవుతూ వచ్చింది. పాత కులాలతోపాటుగా, అనేక నూతన ఉపకులాలు రూపు దీసుకొన్నాయి. వివిధ కులాల మధ్య రాజకీయ, సామాజిక అంతస్థుల, పంపకాల విషయంలో హింసాత్మక తిరుగుబాట్లు, ఘర్షణలు బాహాటంగా కన్పించవు. అంతమాత్రాన సాంఘిక సామరస్యం, సమన్వయంలో సమాజం ఉందనికాదు, అంతర్లీనంగా అసంతృప్తి ఉంది. ఆ అసంతృప్తిని వెల్లడి చేశారు కాని ఘర్షణ పూర్వకంగా కాదు. భక్తిఉద్యమం కుల వ్యవస్థలో కనిపించే ప్రత్యేకతలను, వివక్షను వ్యతిరేకించింది కాని మౌలిక సామాజిక మార్పులకు దారితీయలేదు. పౌరాణిక ధర్మ ప్రభావం స్పష్టంగా కన్పడుతుంది. వైయక్తిక దేవతలైన శివుడు, విష్ణువు, దుర్గ, గణపతి మొదలగు వారి పూజలు, ఆలయాల సందర్శనకు తీర్థయాత్రలు, నదీ స్నానాలు, వ్రతాలు, దానాల సంఖ్య పోనుపోను పెరుగుతూవచ్చి, అంత్యజులు తప్ప మిగిలిన వారికి సమాజ కార్యకలాపాల్లో, మత కర్మకాండలలో స్థానం కల్పించారు. సంస్కృతీకరణ ప్రక్రియ ద్వారా కొండజాతులు, పశుపోషకులు ప్రధాన స్రవంతిలోకి చేర్చుకోబడ్డారు. ఫలితంగా సామాజిక గౌరవాలను పంచుకొన్నారు. శాసనాలు, సాహిత్యం సత్ శూద్రులను పేర్కొంటాయి. సామాజిక చట్రంలో దక్షిణ భారతదేశంలో అంతవరకు బ్రాహ్మణ, సత్ శూద్ర, శూద్ర జాతులే తప్ప క్షత్రియులకు, వైశ్యులకు స్థానమున్నట్లు కనిపించదని కొందరు వాదిస్తారు. భక్తి ఉద్యమం, ఆలయ నిర్మాణం, ఆలయ క్రతుకాండలు పెరగటంచేత ఏ ప్రాంతానికి ఆ ప్రాంతంలో ప్రాంతీయ భాషా మాండలికాలు, వాస్తు, శిల్ప శైలులు పెరిగాయి. వర్తక వ్యాపారం పెరిగింది, పట్టణీకరణ ప్రక్రియ ఊపందుకుంది. వృత్తిపనివారు,  
+290
+వర్తక వ్యాపారస్థులు శ్రేణులుగా ఏర్పడి తమ తమ హక్కులను కాపాడుకొన్నారు. రాజ్యం వ్యాపారాన్ని, వర్తకాన్ని పరోక్షంగా ప్రోత్సహించిందన్న విషయాన్ని విజ్ఞానేశ్వరీయం, సకల నీతి సమ్మతం గ్రంథాలు ఋజువు చేస్తాయి. శ్రేణులను సమయాలు నకరాలు అన్నారు. కెన్నెత్ హచ్ హాల్ సమయ అనేది సంచార వ్యాపారస్థులకు సంబంధించినదని, నకరం అనేది స్థానిక వర్తక శ్రేణి అని నిర్వచించాడు. సంచార వ్యాపార శ్రేణులలో అయ్యావళి-500, మువ్వతార్ బిదుమున్నూరి దండ, పెక్కండ్రు అనే సంఘాలు గణనీయమైనవి. ఆనాడు భూమార్గ, సముద్రమార్గాలలో వర్తక వ్యాపారం కొనసాగింది. మోటుపల్లి కాకతీయుల కాలంలో ప్రముఖ రేవుపట్టణంగా విలసిల్లింది. వర్తక వ్యాపారస్థుల వద్ద నుండి రాజ్యం వడ్డరావుల సుంకం, అడ్డగట్టు సుంకం, అంగడి సుంకం, పెంట సుంకం మొదలగునవి వసూలు చేయబడ్డాయి. ఈ సుంకాలను వసూలు చేసేందుకు సుంకాధికారి ఉన్నాడు. ఇతనికి సహాయపడుటకు కరణాలు, తీర్పరులు, కాకతీయుల కాలంలో ఉన్నారు. ఈ కాలంలో వ్యవసాయ ఉత్పత్తులపై, వృత్తిపనివారి వస్తూత్పత్తిపై పన్నులు అధికంగా ఉన్నాయి. ఆనాడు రాజకీయంగా, సామాజికంగా, సాంస్కృతికంగా, ఆర్థికంగా ఒక సంధి యుగం. సంస్కృతీకరణ, నూతన మత ఉద్యమాలవల్ల, నూతన మతమైన ఇస్లాం రాకవల్ల సమాజంలో వలసలు పోవటం, రావటం వల్ల వివిధ దిక్కులలో మానవుల కదలికలు వేగవంతంగా జరిగి నూతన భావాలను అంగీకరిస్తున్న కాలం కావటంలో గణనీయమైన మార్పులు చోటుచేసుకొన్నాయి.
+విజయనగర - బహమని రాజ్యాలు
+ముందు పుటలలో వివరించిన వివిధ పరిణామాల నేపథ్యంలో సా. శ. 14వ శతాబ్దంలో రెండు కొత్త రాజ్యాలు - విజయనగర, బహమనీ రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. విజయనగర రాజ్యం సా.శ. 1336లో స్థాపించబడి, దాదాపు మూడువందల సంవత్సరాలు భారతదేశ చారిత్రిక గమనంలో గణనీయమైన రాజ్య వ్యవస్థా కాలంగాను, పన్నుల విధింపు మినహాయించి మిగిలిన అన్ని అంశాలలో దక్షిణ భారత దేశచరిత్రలో ఒక ప్రజా సంక్షేమ రాజ్యంగా, విలసిల్లి అతి విశాల భౌగోళిక రాజ్యంగా చిరస్థాయియైన యశస్సును ఆర్జించింది. ఈ నాటికి మన జ్ఞాపకాల్లో విజయనగర వారసత్వ సంపదను గురించిన విశేషాలు, కథలు, గాథలు, ఐతిహ్యాలు జీవంతో నున్న ఆకుపచ్చని సాక్ష్యాలుగా నిలిచే ఉన్నాయి. విజయనగర రాజ్యానికి సమకాలీనమైన మొదటి మహ్మదీయ రాజ్యమైన బహమని రాజ్యం సా.శ. 1347లో స్థాపించబడింది. బహమని  
+291
+రాజ్యం సా.శ. 1520 తరువాత ఐదు చిన్నచిన్న రాజ్యాలు- గోల్కొండ, బీదర్, బేరార్, అహ్మద్ నగర్, బీజపూర్ గా చీలిపోయింది.
+మత దృక్పథంతో చరిత్ర గమనాన్ని అధ్యయనం చేసిన కొందరు చరిత్రకారులు ఈ రెండు రాజ్యాలకు మధ్య నున్న సంబంధాలకు మతం రంగు పులిమి, విజయనగర రాజ్యాన్ని చివరి గొప్ప హిందూ రాజ్యంగా గుర్తించి, విస్తరిస్తున్న మహ్మదీయ సాంస్కృతిక ప్రాబల్యాన్ని నిరోధించటమే తన లక్ష్యంగా విజయనగర రాజ్యపురాజ్య వ్యవస్థను కేంద్రంగా చేసుకొని పరిపాలన సాగించిందన్న అభిప్రాయాన్ని వెలిబుచ్చారు. ఈ అభిప్రాయాన్ని విశ్వసించి నిజమని భావించేవారు ఇప్పటికీ చాలా మంది ఉన్నారు. విజయనగర పాలకులు ఆచరణలోపెట్టిన వివిధ పథకాలను, వ్యూహాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే పైన పేర్కొన్న అభిప్రాయం సరికాదేమోననిపిస్తుంది. విజయనగర, బహమని పాలకులు అప్పటికే భారతదేశ చారిత్రిక గమనంలో తలెత్తిన రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక వారసత్వాన్ని అందిపుచ్చుకున్నారు. రాజకీయ ఆర్థిక పంపిణి వారసత్వ నేపథ్యంలో వస్తూత్పత్తి పెరిగి, వినిమయంలో, మారకంలో లోహ ద్రవ్య సరఫరా పెరిగి, అంతర్గత, విదేశీయ వాణిజ్యం మూడు పువ్వులు, ఆరు కాయలుగా విలసిల్లుతూ, భూమార్గాలు, సముద్రమార్గాల ద్వారా విదేశీయుల రాకపోకలు జరుగుతూ, నూతన మత విశ్వాసాలు, సంప్రదాయాలు, ఆచార వ్యవహారాలు, వాస్తునిర్మాణశైలులు, చిత్రలేఖనం, సంగీతం మొదలగు కళా విభాగాలు భారతీయ సమాజాన్ని ప్రభావితం చేసి, కొత్తగా పురా పెట్టుబడిదారీ వ్యవస్థా పరిణామం చెందుతున్న చారిత్రిక దశయైన యుగసంధి కాలాలలో వీరు సజీవ పాత్రలైనారు. ముందుగా విజయనగర చరిత్ర, సంస్కృతి తెలుసుకొని, బహమని చరిత్ర పరిణామం చెప్పుకుందాం.
+దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో ఏ రాజవంశం పాలించనంత విశాల భూభాగాన్ని, విభిన్న భాషా సంస్కృతుల సమూహాలను విజయనగర పాలకులు పాలించారు. వారి పాలనా విశేషాలను తెలిపే మౌలిక ఆధారాలైన వేలకొద్ది రాతి శాసనాలు, కొన్ని వందల రాగి శాసనాలు, వివిధ భాషలలో లిఖించబడిన గ్రంథాలు లభ్యమవుతున్నాయి. విదేశీయ యాత్రికులైన అబ్దుల్ రజాక్, నికొలో కొంటి, డొమింగో పేస్, న్యూనిజ్ మొదలగు వారి రచనలు కూడా ఎంతో సమాచారాన్నిస్తాయి. ఈ మౌలిక ఆధారాలకు తోడుగా దాదాపుగా వంద సంవత్సరాలుగా ప్రచురించబడుతున్న ఆనుషంగిక రచనలు కూడా వీరి చరిత్ర - సంస్కృతులను తెలుసుకొనుటకు సహాయపడతాయి.
+విజయనగర రాజ్య పాలకుల జన్మవృత్తాంతం, పుట్టుపూర్వోత్తరాల గురించి ఏకాభిప్రాయంలేదు. హరిహర, బుక్కరాయలు విజయనగర రాజ్యస్థాపకులని, విద్యారణ్య  
+292
+స్వామి ప్రేరణతో ఈ రాజ్య స్థాపన జరిగిందని అందరూ అంగీకరించినా, వీరి జన్మస్థలం గురించి మాతృ భాష గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. సంగమ వంశస్థులైన హరిహర, బుక్కరాయలు సా.శ. 1336లో విజయనగర రాజ్యాన్ని స్థాపించారని శాసన, సాహిత్య ఆధారాలున్నాయి. రాబర్ట్ స్యూయల్ తన విస్మృత సామ్రాజ్యం అన్న గ్రంథంలో వీరి పుట్టు పూర్వోత్తరాల గురించి ఏడు సంప్రదాయాలున్నాయన్నాడు. ప్రధానంగా వీరు కన్నడిగులని, తెలుగువారని వాదాలున్నాయి. విజయనగర పాలకులు ఏ ప్రాంతం వారైనా, వారి రాజ్య వ్యవస్థా నిర్మాణంలోను, పరిపాలనా విధాన సృష్టిలోను చోళ, హోయసల, కాకతీయ సంప్రదాయాలను కొనసాగించి, కొన్ని మార్పులు, చేర్పులతో తమ పాలనా వ్యవస్థను, రచించారు. విజయనగర రాజ్య రాజధాని నిర్మాణంలో విద్యారణ్యుని పాత్ర గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. ఇంతకు ముందే చెప్పుకొన్నట్లు, విజయనగర రాజ్యస్థాపనకు ముఖ్యలక్ష్యం దక్షిణ భారత దేశాన్ని మహ్మదీయుల రాజకీయ అధికార విస్తరణ నుండి నిరోధించి, సనాతన ధర్మాన్ని రక్షించుటే అన్న బలమైన అభిప్రాయం ఉంది. ఈ అభిప్రాయం ఏర్పడటానికి కారణం విజయనగర పాలకులు తమనుతాము విరూపాక్షుని ప్రతినిధులుగా పాలిస్తున్నామని, ధర్మకర్తలం మాత్రమేనని చెప్పుకోవటమే. ఇందుకు భిన్నంగా కొందరు చరిత్రకారులు విజయనగర రాజ్యస్థాపనకు ముఖ్యకారణం ఢిల్లీ సుల్తానుల క్షీణతే అంటారు. విజయనగర పాలకులు హిందూ ధర్మాన్ని కాపాడాలన్న దురభిమానం ప్రదర్శించకపోవటం చేతను, ఇస్లాం మతస్థుల పవిత్ర గ్రంథమైన ఖురాన్ కు సముచిత గౌరవం ఇచ్చి కాపాడడంచేతను, కృష్ణదేవరాయలు ధరించిన యవన రాజ్యస్థాపనాచార్య అన్న బిరుదు ధరించటం చేత, వారు మత దురభిమానులు కారని చెప్పవచ్చు. తుగ్లక్, కాకతీయ, పాండ్య, హోయసల రాజ్యాల పతనం వలన ఏర్పడిన రాజకీయ శూన్యతను నివారించుటకు స్థాపించబడినదే విజయనగర రాజ్యమన్న భావన కూడా ఉంది. విజయనగర బహమని ఘర్షణలకు కారణం మతపరమైన వివక్షకాక ఆర్థిక అంశాలని - సారవంతమైన భూభాగాలున్న తుంగభద్ర – దోఆబ్ లోయ, కృష్ణా గోదావరి మైదాన ప్రాంతం, మరాఠ్వాడా ప్రాంతాల ఆధిపత్యం కొరకు ఘర్షణ పడ్డారన్న సతీష్ చంద్ర అభిప్రాయం నిజానికి దగ్గరగా ఉంది. రాజకీయ ఆధిపత్యం కొరకు ఘర్షణ అనివార్యం కావటంతో, రెండు రాజ్యాలు ఎల్లప్పుడు యుద్ధానికి సిద్ధంగా ఉండేవి. ఆర్థిక అవసరాలు, మతపరమైన అసహనం జత కూడటంతో ఈ ఘర్షణలు ఎంతో తీవ్రంగా ఉండేవి. ఈ యుద్ధాలను విపులంగా వర్ణించిన గ్రంథకర్తలు తమ తమ దృక్పథాలను బట్టి నిజాన్ని కొంతవరకు దాచి సంకుచిత దృక్పథంతో విజయాన్ని తమకు నచ్చినవారికి ఆపాదించారు. 
+ 
+293
+విజయనగర రాజ్యాన్ని సంగమ, సాళువ, తుళువ, ఆరవీడు వంశాలవారు పాలించారు. సంగమ వంశస్థులు సా.శ. 1336 నుండి సా.శ. 1486 వరకు పాలించారు. ఈ వంశంలో గణనీయమైన స్థానమున్న పాలకులు హరిహరుడు, బుక్కరాయలు, మొదటి దేవరాయలు, రెండవ దేవరాయలు. మొదటి హరిహరుడు సా.శ. 1336 - సా.శ 1356 మధ్య కాలంలోను, మొదటి బుక్కరాయలు సా.శ. 1356 నుండి సా.శ. 1377 వరకు పాలించారు. వీరిద్దరూ రాజ్యస్థాపకులేకాక తమ పాలనా వ్యూహంతో రాజ్యాన్ని సంసిద్ధ పరచారు. కుమార కంపన మధురను జయించిన విధానాన్ని అతడి భార్య గంగాంబ తన మధురా విజయంలో వివరించింది. బుక్కరాయల కాలంలోనే బహమనీలతో ఘర్షణ మొదలైంది. సా.శ. 1406-సా.శ. 1422 మధ్య కాలంలో పాలించిన మొదటి దేవరాయల కాలంలో కూడా బహమని దండయాత్ర జరిగింది కాని ఈతని కాలంలో గుర్తించదగిన ముఖ్య విషయం తుంగభద్ర నదిపై ఆనకట్ట కట్టి వ్యవసాయానికి, తాగడానికి నీరు సరఫరా చేయటం. ఈ వంశ పాలకులలో అగ్రగణ్యుడు సా.శ. 1422 నుండి 1446 వరకు పాలించిన రెండవ దేవరాయలు. ఇతడు విజయనగర పాలకులు కోల్పోయిన భూభాగాలను తిరిగి సంపాదించి, బహమనీలతో సా.శ.1435-36, 1442-43లలో రెండు యుద్ధాలు రాయచూర్, ముద్గల్ లను సంపాదించడానికి చేసాడు కాని విజయం ఇద్దరిలో ఎవరికీ లభించినట్లు కనిపించదు. 2,000 మంది నిష్ణాతులైన మహ్మదీయ విలుకాండ్రను తన సైన్యవ్యవస్థలోనికి చేర్చుకొని, వారి ద్వారా తన సైనికులకు శిక్షణ ఇప్పించాడు, ముస్లిం సైనికులను గౌరవంగా చూచి, వారి పవిత్ర గ్రంథమైన ఖురాన్ కు తన ఆస్థానంలో సముచిత గౌరవం కల్పించాడు. మహ్మదీయ సైనికులకు జాగీర్లు ఇచ్చాడు. ఈతని కాలంలోనే విదేశీయ యాత్రికులైన నికొలో కోంటి, అబ్దుల్ రజాక్ లు విజయనగరాన్ని వరుసగా సా.శ. 1420, సా.శ. 1443లలో దర్శించారు. సంగమ వంశపాలకులలో చివరివాడైన రెండవ విరూపాక్షుని చంపి సా.శ. 1486లో సాళువ నరసింహుడు సింహాసనాన్ని బలవంతంగా ఆక్రమించాడు. రెండవ దేవరాయలు ఆరంభించిన పరిపాలనా కేంద్రీకరణ విధానాన్ని సాళువ నరసింహుడు కొనసాగించి, పరిపాలనా వ్యవస్థను పటిష్ఠం చేసాడు. విజయనగర చరిత్రలో సాళువ వంశం బలవంతంగా రాజ్యాన్ని ఆక్రమించటం సమర్థనీయమని అనంతర పరిణామాలు ఋజువుచేస్తాయి. ఈ సాళువ వంశం సా.శ. 1486 నుండి సా.శ. 1505 వరకు పాలించింది. సాళువ నరసింహుడు తన పరిపాలనా కాలంలోనే అధికారాన్ని ప్రధానమంత్రి అయిన నరసనాయకుని చేతిలో పెట్టాడు. నరసనాయకుడు  
+294
+సా. శ. 1505లో మరణించగా, అతని కుమారుడు వీర నరసింహుడు సింహాసనాన్ని ఆక్రమించి, తుళువ వంశపాలనకు నాంది పలికాడు. విజయ నగర చరిత్ర గమనంలో ఇది రెండవ సారి బలాత్కారంగా రాజ్యాధికారం చేపట్టబడటం.
+తుళువ వంశ పాలన విజయనగర చరిత్రలోనే కాక దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో ఒక విశిష్ట పాలనా కాలంగా కీర్తి గడించింది. సా.శ. 1503 - సా.శ.1509 మధ్య పాలించిన వీరనరసింహుడు తన పాలనను వ్యతిరేకించిన వారిని అణిచేందుకు తన శక్తినంతా ధారపోసి, అతి కష్టం మీద పాక్షిక విజయం సాధించాడు. ఇతడు ఉమ్మత్తూరు, శ్రీరంగపట్టణం పాలకులను ఓడించటంలో విఫలుడయ్యాడు. పోర్చుగీసు వారితో వరక్తపు ఒప్పందం చేసుకొని మేలు జాతి గుఱ్ఱాల దిగుమతి విషయంలో విజయం పొందాడు. కాని గోవాను తిరిగి సంపాదించలేకపోయాడు. బహమని-విజయనగర శత్రుత్వం కొనసాగుతూనేవుంది. సవతి సోదరుడైన వీర నరసింహుని మరణానంతరం శ్రీకృష్ణదేవరాయలు సా.శ. 1509-సా.శ. 1529 మధ్య పరిపాలించాడు.
+శ్రీకృష్ణదేవరాయలు దక్షిణ భారతదేశాన్ని పాలించిన రాజులందరిలో ఒక విశిష్ట రాజనీతిజ్ఞుడుగా, విజేతగా, సాహితీ సమరాంగణాధీశుడుగా, స్వయంగా కవిగా, కవి పండిత పోషకుడుగా, ప్రజా సంక్షేమం నిమిత్తం ప్రత్యేక శ్రద్ధ వహించి అనేక నీటిపారుదల సౌకర్యాలు కలుగచేసిన వానిగా, విశిష్ట పాలనా దక్షుడిగా, ప్రజాసంక్షేమానికి నిరంతర కృషీవలుడుగా యశస్సు నార్జించాడు. అట్టి శ్రీకృష్ణదేవరాయలు పట్టాభిషేకం తేదీల గురించి వాదోపవాదాలున్నాయి. అవి 1) సా.శ. 1509 ఆగస్టు 7వ తేది 2) 1509 జూలై 26 3) 1510 జనవరి 24. ఈ మూడు తేదీలలో కచ్చితమైన తేది ఏదో చెప్పటం ప్రస్తుత పరిస్థితుల్లో కష్టం.
+శ్రీకృష్ణదేవరాయలు రాజ్యాధికారం చేపట్టే నాటికి రాజ్య పరిస్థితి ఏమాత్రం ఆశాజనకంగా లేదు. రాజ్యంలో అంతర్గత తిరుగుబాట్లు, బహమనీల దండయాత్రల భయం, ఇరుగు పొరుగు రాజ్యాల రాజ్య విస్తరణ కాంక్ష మొదలైనవి ఈ పరిస్థితికి కారణం. రాజ్యాధికారం చేపట్టిన మొదటి దశాబ్ద కాలంలో కృష్ణదేవరాయలు తనకు విధేయులుకాని సామంత పాలకులను, రాష్ట్ర ప్రభువులను తన అధీనంలోకి తీసుకువచ్చి అంతర్గతంగా శాంతి భద్రతలు నెలకొల్పాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయలు 7 సంవత్సరాలపాటు నిరంతరం యుద్ధాలుచేసి పోర్చుగీసువారి అధికారాన్ని నిరోధించి, గజపతులను ఓడించి కృష్ణానది వరకున్న భూభాగాలను తిరిగి జయించి, బహమనీ రాజ్య పతనానంతరం ఆవిర్భవించిన బీజపూర్ పై దండెత్తి విజయం సాధించాడు.  
+295
+ఇతడు సాధించిన విజయాలతో విజయనగర రాజ్యం దక్షిణ భారతదేశంలోకల్లా అత్యంత బలవంతమైన రాజ్యంగా రూపు దిద్దుకుంది. విశాలమైన రాజ్యాన్ని నిర్మించిన శ్రీకృష్ణదేవరాయలు తన దృష్టిని సమాంతరంగా సమర్థమైన పరిపాలనవైపు, ప్రజా సంక్షేమం వైపు కేంద్రీకరించాడు. అతడు పరిపాలించిన ప్రాంతంలో వర్షపాతం తక్కువైన మెట్ట ప్రాంతం కావటంచేత నీటి సదుపాయం తక్కువగా ఉండడంతో అనేక తటాకాలు నిర్మించాడు. ఆముక్తమాల్యద 4, 5 ఆశ్వాసాల్లో వ్యవసాయం పెంపుకు తటాక నిర్మాణ ఆవశ్యకత వివరించబడింది. ఇతడు సింగయ్య భట్టు అనే జలసూత్రపండితుడ్ని నియమించాడన్నదానికి ఆధారం ఉంది. తుంగభద్రానదిపై అనేక ఆనకట్టలు నిర్మించాడు. వాటి నిర్మాణంలో ముద్ద అనే ఉద్యోగి సహాయపడ్డాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయలు తన విశాల భూభాగంలో దాదాపు 8,000 చిన్న పెద్ద తటాకాలు నిర్మించాడని, నాటి నిర్మాణంలో పోర్చుగీసు ఇంజనీర్ల సాయం తీసుకున్నాడని తెలుస్తుంది. ఈతడు తల్లి నాగులాంబ పేర నాగులాపురం అన్న పట్టణం నిర్మించి, ఒక తటాకాన్ని నిర్మించాడు.
+రాయలు అంతపొడుగరి, పొట్టికాక సామాన్యమైన ఎత్తు కలవాడై, చక్కని ముఖవర్చస్సును, సుందరాకారాన్ని, ధృడకాయాన్ని కలిగిఉన్నాడని తెలుస్తుంది. ముఖంమీద స్ఫోటకపు మచ్చలున్నాయి. కాని అవి ఎంత మాత్రం అతడి ముఖానికి వికార రూపాన్ని కలిగించలేదు. అతని వదనాన్ని చూచినంతనే ఎవరికైనా పూజ్య భావము కలిగేదన్న పేస్ వర్ణన వల్ల శ్రీకృష్ణదేవరాయల విశేషాలు తెలుస్తున్నాయి.
+శ్రీకృష్ణదేవరాయలు వ్యవసాయం, గనులు, లోహాలు, వజ్రాలు, ఆయుధ నిర్మాణానికి సంబంధించిన సామగ్రి తయారీని, గృహాల్లో వాడే వివిధ వస్తువుల ఉత్పత్తిని, ఆభరణాలను, వాస్తునిర్మాణానికి సంబంధించిన వస్తువుల తయారీని ప్రోత్సహించి పరిశ్రమల అభివృద్ధికి ఎంతగానో కృషిచేశాడు. గనుల తవ్వకాన్ని ప్రోత్సహించి, ఆ గనుల నుండి బంగారం, వజ్రాలు, ఇనుము బయటకు తీసాడు. వజ్రకరూరు, కర్నూలు, గుత్తిలలో వజ్రాలు దొరికాయి. మైసూరులో బంగారం ఎక్కువగా దొరికేది. ఆనాడు ఇనుము మైసూరు నుండి లభించింది. నేత పరిశ్రమ బాగా అభివృద్ధి పొందింది. జౌళి పరిశ్రమకు పులికాట్ కేంద్రమైంది. వర్తక వ్యాపారాలు విరివిగా సాగాయి. రేవుల అభివృద్ధికి శ్రీకృష్ణదేవరాయలు ప్రత్యేక శ్రద్ధ తీసుకున్నాడు. ఆనాడు గోవా, హానోవర్, భత్కల్, బాక్ నూరు, మంగుళూరు, నీలేశ్వర్ లు ముఖ్యమైన కన్నడ ప్రాంతపు రేవులు. ఇంకా కాలికట్, క్విలన్, నాగపట్టణం, మైలాపూర్, మోటుపల్లి,  
+296
+మచిలీపట్నాలు కూడా ముఖ్యమైన రేవులే. వర్తక, వ్యాపారాభివృద్ధి ఫలితంగా నగరీకరణ పెరిగి అనేక నూతన పట్టణాలు ఆవిర్భవించాయి. వర్తక, వృత్తి శ్రేణులు కీలక పాత్ర వహించాయి. విజయనగర రాజ్యాన్ని సందర్శించిన విదేశీయాత్రికులు వేనోళ్ళ విజయనగర వైభవాన్ని కీర్తించారు. డొమింగో పేస్ విజయనగరంలో వజ్రాలు వీథులలో అమ్మేవారని వ్రాసాడు.
+బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలియైన శ్రీకృష్ణదేవరాయలు దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో ఒక విశిష్ట పాలకునిగా కీర్తి గడించడానికి ముఖ్యకారణం రాయలు ప్రదర్శించిన రాజకీయ దూరదృష్టి, తన శక్తియుక్తులను ప్రజాసంక్షేమానికి, రాజ్య ప్రతిష్ఠను పెంచటానికి నిరంతరం చేసిన కృషి. రాయలు కత్తిపట్టి శత్రువులను పారద్రోలినట్లే, గంటం పట్టి సంస్కృతంలో, తెలుగులో కావ్యాలు రచించి, భువన విజయాన్ని నిర్మించి, తెలుగు, తమిళ, కన్నడ, సంస్కృత కవులైన అష్టదిగ్గజాలను ఆదరించి, గౌరవించి, సాహితీ సమరాంగణ సార్వభౌముడన్న ఖ్యాతిని సంపాదించాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయల జీవితంలో వెలుగుతోపాటు చీకటి కూడా చోటు చేసుకుంది. సా.శ. 1524-25లలో కృష్ణదేవరాయలు తన సింహాసనం త్యజించి తన కుమారునకు రాజ్యాభిషేకం చెయ్యాలని సంకల్పించటం, ఆ కుమారుడు చంపబడటం, అతడిని, రాయలు ఎంతో నమ్మిన, అంతవరకు విశ్వాసపాత్రునిగా ఉన్న తిమ్మరసు విషంపెట్టి చంపించాడన్న అపవాదు రావటం, తిమ్మరసును శ్రీకృష్ణదేవరాయలు బందీగా చేయటం జరిగాయి. వికలమైన మనస్సుతో శ్రీకృష్ణదేవరాయలు సా.శ. 1530లో మరణించాడు.
+శ్రీకృష్ణదేవరాయల మరణానంతరం, అతని సవతి సోదరుడైన అచ్యుతదేవరాయలు సా.శ.1529లో సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించి సా.శ.1542 వరకు పాలించాడు. ఈతని పాలనా కాలంలో రామరాయలు సంరక్షక బాధ్యత వహించాడు. అచ్యుతరాయల కాలమంతా బీజపూర్, గోల్కొండ, ఒరిస్సా పాలకుల దండయాత్రతో నిండి ఉంది. విజయనగర రాజ్యమంత్రి సాళువ వీర నరసింహుడు, ఉమ్మత్తూరు, తిరువాడి ప్రభువులు కూడా ఈతనిని వ్యతిరేకించారు. బహమనీలు కూడా అచ్యుతరాయనికి, మంత్రులకు మధ్య భేదాభిప్రాయాలు తీసుకువచ్చేందుకు ప్రయత్నాలు చేశారు. అచ్యుతరాయలకు, సంరక్షకుడైన రామరాయలకు మధ్య మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించేందుకు బహమనీలు ప్రయత్నాలు ఆరంభించడంతో పరిస్థితుల్లో మార్పు వచ్చింది. ఈ మధ్యవర్తిత్వం ఫలితంగా అచ్యుతరాయలు లాంఛనప్రాయమైన పాలకుడు కాగా, రామరాయలు నిజమైన సర్వాధికారి అయ్యాడు.
+ 
+297
+కృష్ణదేవరాయని మరణానంతరం అచ్యుతరాయలు కొత్త రాజ్యాలను జయించలేదు. అతని పాలనా కాలమంతా అంతర్గత తిరుగుబాట్లను అణచటంలో గడచిపోయింది. ఫలితంగా కేంద్రంలోని రాజ్యాధికారం బలహీనమై రాష్ట్రాల ప్రాబల్యం పెరిగింది. అచ్యుతరాయని మరణానంతరం రామరాయలు తన చెప్పుచేతల్లో ఉండే సదాశివరాయలను పాలకునిగా చేశాడు. సదాశివరాయలు సా.శ. 1542-1576 మధ్యకాలంలో పాలించినా, అతడిని పేరుకు మాత్రమే సార్వభౌమునిగా చేసి, రామరాయలు, అతని సోదరులు తిరుమల, వెంకటాద్రులు సర్వాధికారం చెలాయించారు. పోర్చుగీసువారి ప్రాబల్య విస్తరణ కార్యక్రమానికి అడ్డుకట్టవేయటానికి రామరాయలు చేసిన ప్రయత్నాలు కొంతవరకు సఫలమయ్యాయి. రామరాయలు సా.శ. 1548లో పోర్చుగీసు వారితో ఒక ఒప్పందం చేసుకున్నాడు ఆ ఒప్పందం సా.శ. 1568 వరకు ఫలితం చూపించింది. అంతేకాక పోర్చుగీసులు నష్టపరచిన ఆలయాల నిమిత్తం నష్టపరిహారం వసూలు చేయటంలో విజయం సాధించాడు.
+శ్రీకృష్ణదేవరాయల మరణానంతరం బహమని వారసరాజ్యాలకు, విజయనగర రాజ్యానికి మధ్య సంబంధాలు స్థిర శత్రుత్వం కాక ఒక్కొక్కప్పుడు విజయనగర పాలకులతో స్నేహం, ఒక్కొక్కప్పుడు శత్రుత్వంగా కొనసాగాయి. ఈవిధంగా మారుతూ వచ్చిన దౌత్య సంబంధాలలో రామరాయలు కీలకపాత్ర నిర్వహించి, వ్యూహాత్మకంగా వ్యవహరించాడని పొగడ్తలందుకున్నాడు. సా. శ. 1543లో రామరాయలు విజయవంతంగా బీజపూర్ దండయాత్రను నిలవరించాడు, సా.శ. 1548లో బుర్హాన్ నిజాంషాతో కలసి, బరీద్ షాహీల కోటను ఆక్రమించాడు, సా. శ. 1557లో రామరాయలు, బీజపూర్ కలసి అహ్మద్ నగర్, గోల్కొండలను ఎదుర్కొన్నారు. తరచు జరుగుతున్న దండయాత్రలను ఆపేందుకు, విజయనగరం, అహ్మద్ నగర్, గోల్కొండ, బీజపూర్ లు ఒక సమష్టి ఒప్పందం చేసుకొన్నాయి. సా. శ. 1560 ఈ సమష్టి ఒప్పందాన్ని ఉల్లంఘించి అహ్మద్ నగర్ పాలకుడు హుస్సేన్ నిజాంషా బీజపూర్ పై దండెత్తినప్పుడు, విజయనగర, గోల్కొండలు వెంటనే స్పందించటంతో అహ్మద్ నగర్ కళ్యాణి కోటను కోల్పోయింది, రామరాయల చేతిలో బీదర్ పాలకుడు ఓడిపోయాడు. కొద్దికాలం అనంతరం దక్కన్ సుల్తానులు, విజయనగర పాలకులు ఒకరితోనొకరు తలపడ్డారు. ఈసారి గోల్కొండ, అహ్మద్ నగర్, బీజపూర్ లు సంయుక్త కూటమిగా ఏర్పడి రామరాయలపై దండెత్తాయి. రామరాయల చేతిలో పరాభవింపబడిన గోల్కొండ, అహ్మద్ నగర్ సుల్తానులు, విజయనగరాన్ని నాశనం చేయటానికి పథకం రచించారు.  
+298
+సా.శ. 1565లో దక్కన్ సుల్తానులందరూ కూటమిగా ఏర్పడి, తల్లి కోట లేక బన్నిహట్టి లేక రాక్షసతంగడి యుద్ధంగా పిలవబడ్డచోట విజయనగరంపై దండెత్తివచ్చారు. ఈ యుద్ధం భారతదేశ చరిత్ర గతిని నిర్ణయించిన యుద్ధాలలో ఒకటి. ఈ యుద్ధంలో దక్కన్ సుల్తానులు విజయనగర రాజ్యాన్ని చావుదెబ్బతీసి, విజయం సాధించారు. ఈ యుద్ధం ఉత్తరం నుండి వచ్చిన దండయాత్రలను రెండు వందల సంవత్సరాల పాటు నిలవరించిన విజయనగర రాజ్యాన్ని అతి దుర్బలంగా చేసింది, పోర్చుగీసుల అదృష్టాన్ని కూడా దెబ్బతీసింది. తీవ్రంగా నష్టపోయినా, విజయనగర రాజ్యం మరో వంద సంవత్సరాలు ఆరిపోయే దీపంలా కొనసాగింది ఈ యుద్ధంలోనే రామరాయలు మరణించాడు.
+రామరాయల తరువాత సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించిన అతడి సోదరుడు తిరుమల రాయడు పెనుకొండకు రాజధానిని మార్చి, సైనిక వ్యవస్థను పునర్ నిర్మించి, అంతర్గత తిరుగుబాట్లను, దోపిడి దొంగలను అణచివేసాడు. అప్పటికే దక్షిణాన, నైరుతి దిక్కుననున్న ప్రాంతాలను స్వతంత్రంగా మధుర నాయకులు, తంజావూరు, జింజి నాయకులు పరిపాలించసాగారు. తిరుమల రాయలు గత్యంతరం లేక మధుర, తంజావూరు, జింజిల స్వతంత్ర పాలనను అంగీకరించాడు. బీజపూరు దండయాత్రను నిలుపుచేసేందుకు తిరుమల రాయలు అహ్మద్ నగర్ సహాయంకోరగా, గోల్కొండ, అహ్మద్ నగర్ లు అతని రక్షణార్థం తరలివచ్చాయి. ఆ విధంగా పెనుకొండ రక్షించబడింది. తిరుమల రాయలు తన స్థానాన్ని సుస్థిరపరచుకొని, తన కుమారులను తెలుగు, తమిళ, కన్నడ ప్రాంతాలలో రాష్ట్ర. పాలకులుగా నియమించి సా.శ. 1570లో రాజ అన్న బిరుదుతో ఆరవీటివంశ స్థాపనచేశాడు. తిరుమల రాయని కుమారుడైన మొదటి శ్రీరంగరాయలు సా.శ. 1572. సా.శ. 1585ల మధ్య పరిపాలించి విజయనగర రాజ్యాన్ని సుస్థిరపరచే ప్రయత్నం సాగించాడు. ఇతడు బీజపూర్, గోల్కొండల దండయాత్రలను ఎదుర్కొన్నాడు; కొంతభాగాన్ని కోల్పోయాడు; రాజధానిని పెనుకొండ నుండి చంద్రగిరికి మార్చాడు. సోదరుల, సామంతుల అలసత్వం ఫలితంగా శ్రీరంగరాయలు తన స్థానాన్ని సుస్థిరపరచుకోలేకపోయాడు. శ్రీరంగరాయని అనంతరం, అతని సోదరుడు రెండవ వెంకట రాయలు సా. శ. 1585-1614 మధ్య పరిపాలించి, తిరిగి శాంతియుత వాతావరణాన్ని నెలకొల్పాడు. ఇతడు సా.శ. 1580-1589 మధ్య గోల్కొండ సుల్తాన్ నుండి పోగొట్టుకొన్న ప్రాంతాన్ని తిరిగి సంపాదించాడు. ఈ విజయంతో మళ్ళీ కృష్ణానది విజయనగరానికి ఉత్తరపు  
+299
+సరిహద్దు అయింది. ఇతడు నాయక రాజుల తిరుగుబాట్లు ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది. సా. శ. 1601లో వెల్లూరు పాలకుడైన లింగమనాయకునితో కలసి, మధుర, తంజావూరు, జింజి పాలకులు ఈతడ్ని ఎదుర్కొన్నారు. వెంకటరాయలు వారిని ఓడించి తన రాజధానిని వెల్లూరుకు మార్చాడు కాని తన పాలనను దూర దక్షిణానికి విస్తరించలేకపోయాడు. సామంతుల తిరుగుబాట్లను అణిచేందుకు వారిని బుజ్జగించే విధానం అవలంబించాడు. పోర్చుగీసు, డచ్ వారితో దౌత్య సంబంధాలు నెలకొల్పాడు. సా.శ. 1617కే పోర్చుగీసు వారు జెస్యూట్ మిషన్ ను స్థాపించగా, దేవపట్టణంలో ఒక వర్తక స్థావరాన్ని డచ్ వారు నిర్మించారు, పులికాట్ లో ఒక కోటను నిర్మించారు. ఇతడు సా.శ. 1614లో మరణించాడు. ఇతడి మరణకాలానికి విజయనగర రాజ్యం లాంఛనప్రాయంగా మిగిలింది. వెంకటరాయల అనంతరం రెండవ శ్రీరంగ రాయలు రాజ్యానికి వచ్చాడు. ఇతడు రాజ్యానికి వచ్చిన కొద్దికాలానికే హత్యచేయబడ్డాడు. చాలాకాలం కొనసాగిన అంతర్యుద్ధంలో రామదేవరాయలు విజయంపొందాడు. ఇతని అనంతరం అధికారం చేపట్టిన మూడవ వెంకటరాయలు సా.శ.1630-1642 మధ్య పాలించాడు. మూడవ వెంకటరాయలు ఈనాటి చెన్నైలో ఇంగ్లీషు వారికి ఫ్యాక్టరీ కట్టుకొనడానికి అనుమతించాడు. ఇతడి కాలంలో అధికారం మరింతగా నామమాత్రమైంది. రాజ్యమందలి చిన్న చిన్న పాలకులు, సామంతులు నిజమైన అధికారం సంపాదించారు. ఆరవీటివంశపాలకులు ఒక సాధారణ స్థానీయ పాలకుల స్థాయికి దిగజారారు. ఈ అస్తవ్యస్త పరిస్థితిని అదునుగా తీసుకొని బీజపూర్, గోల్కొండలు దండెత్తిరాగా, వెంకటరాయల పరిస్థితి అతి బలహీనం కావటంతో అతని సన్నిహిత బంధువు శ్రీరంగ రాయలు బీజపూర్ పక్షాన చేరాడు. గోల్కొండ సుల్తాన్ సా.శ.1642లో విజయనగరాన్ని ఎదుర్కొన్నాడు. సా.శ.1645లో గోల్కొండ, బీజపూర్ సుల్తానులు విజయనగరాన్ని సంపూర్ణంగా ఓడించారు. శ్రీరంగరాయలు మైసూర్ లో తలదాచుకొని సా.శ. 1672లో మరణించాడు.
+సామాన్యస్థాయికల రాజ్యంగా ఆవిర్భవించిన విజయనగర రాజ్యం కాలక్రమంలో ఒక అత్యంత శక్తిమంతమైన సైనిక సామ్రాజ్యంగా రూపుదిద్దుకొని, సంగమ, సాళువ, తుళువ వంశాల పాలనలో ఉచ్చస్థితికి చేరుకొని, అరవీటి వంశస్థాపనకు ముందర క్షీణదశకు చేరుకొని, అంతిమంగా కాలగర్భంలో కలసిపోయింది. దక్షిణ భారతదేశమంతటిని ఒక పాలనావ్యవస్థ కిందకు తీసుకువచ్చిన ఘనత విజయనగర పాలకులదే. విజయనగర రాజ్యం, పాలకులు భారతదేశ చరిత్రలో చిరంజీవులు.
+ 
+300
+విజయనగర పాలన యుగ విశేషాలు
+రాజ్యపాలన వ్యవస్థ - స్వరూప స్వభావాలు :
+మలి మధ్యయుగ దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో చోటు చేసుకున్న అతి ప్రధాన చారిత్రిక సందర్భం విజయనగర రాజ్య ఆవిర్భావం, ఉత్థానపతనాలు. విజయనగర పాలనా వ్యవస్థ. అంతకు ముందున్న పాలనా వ్యవస్థల స్వభావ స్వరూపాలనుండి కొన్ని లక్షణాలను వారసత్వంగా పొంది, తమ పాలనా అవసరాలకు అనుగుణంగా కొన్ని మార్పులు, చేర్పులుచేసి, ప్రజా సంక్షేమాన్ని తమ ధ్యేయంగా పెట్టుకొని, సుస్థిరమైన, శక్తిమంతమైన, బలమైన సైనిక వ్యవస్థను రూపొందించి, వ్యవసాయ, వర్తక, వాణిజ్యాలను, వృత్తిపనులను ప్రోత్సహించి ఆర్థిక సౌష్ఠవాన్ని పెంచి, సాహిత్యాన్ని కళలను ఆదరించి, విదేశీయ యాత్రికులచే వైభవోపేతమైన పాలనగా కీర్తించబడి, ఆధ్యాత్మిక, మత రంగాలలో ఉదార సహన విధానం ప్రదర్శించి, ఒక ఆదర్శప్రాయ వ్యవస్థను సజీవం చేసి, ఈ నాటికి మన జ్ఞాపకాల్లో నిలిచిపోయింది. ఈ విజయనగర రాజ్య ప్రతిష్ఠను పెంచి, చరిత్రలో విజయనగరానికి శాశ్వత కీర్తి కలిగించినవాడు శ్రీకృష్ణదేవరాయలు.
+కేంద్ర పాలనా వ్యవస్థ
+విజయనగర యుగంలోని పాలనావ్యవస్థ వంశపారంపర్య రాచరికం. సిద్ధాంతరీత్యా ఈ రాచరిక వ్యవస్థలో సర్వాధికారి, మొత్తం పాలనా వ్యవస్థను అంతిమంగా శాసించేవాడు, బాధ్యుడైనవాడు రాజు లేక సార్వభౌమాధికారి. ఇతని అధికారానికి పరిమితిలేదు. ఇతడే ఉన్నత శాసన, కార్యనిర్వాహక, న్యాయాధికారి, ఒక్క వ్యక్తియే సమర్థంగా మొత్తం పరిపాలనను చేయలేడుకనుక, అతడికి సహాయపడటానికి, సలహాలివ్వడానికి మంత్రులు, ఉద్యోగులున్నారు. విజయనగర రాజ్య స్థాపకుడైన మొదటి హరిహరుడు విజయనగర పాలనా వ్యవస్థకు పునాది వేశాడు.
+విజయనగర రాజ్య స్వభావ, స్వరూపాలను తెలుసుకొనడానికి మౌలిక సాహిత్యాధారం శ్రీకృష్ణదేవరాయలే స్వయంగా రచించిన ఆముక్తమాల్యద (సా.శ.1516). ఆముక్తమాల్యదలోని 4–5 ఆశ్వాసాలు శ్రీకృష్ణదేవరాయల పాలనా లక్ష్యాన్ని వివరంగా తెలుపుతాయి. 4వ ఆశ్వాసంలోని 204, 205, 219, 236, 237, 256, 257 సంఖ్యల పద్యాలు అతడి దృక్పథానికి అద్దంపడతాయి.  
+301
+ఆముక్తమాల్యదలో చెప్పిన విషయాలు వట్టి మాటలు కాదని, ఆ విధంగా పరిపాలన సాగించేందుకు ప్రయత్నాలు నిజంగా జరిగాయని శాసనాలు సాక్ష్యమిస్తాయి. మరొక సాహిత్యాధారం రాయవాచకం. దీనిని విశ్వనాథనాయని స్థానాపతి రచించాడు. రాయవాచక ప్రామాణికతను రంగస్వామి సరస్వతి, యస్.కృష్ణస్వామి అయ్యంగార్, జయంతి రామయ్య పంతులు గుర్తించారు. దీనిని ఆంగ్లంలోకి ఫిలిప్ బి వాగ్నర్ అనువదించాడు.
+విజయనగర భూభాగాన్ని పాలనా సౌలభ్యం దృష్ట్యా ఐదు రాజ్యాలు లేక మండలాలు లేక రాష్ట్రాలుగా విభజించారు. వీటిని సామంతులు, రాష్ట్ర. పాలకులు పాలించారు. వీరిని నాయకులన్నారు. కాలక్రమంలో వాటి సంఖ్య పెరుగుతూ వచ్చింది.
+నాడు, స్థల, గ్రామాలు
+ఈ రాజ్యాలను చిన్నా పెద్ద విభాగాలుగా విభజించారు. ఇవన్నీ వివిధ అంతస్థుల అధికారాలను కలిగివున్నాయి. భూమిశిస్తు లేక రెవిన్యూ సైనిక శాఖలు కేంద్ర ప్రభుత్వ అధీనంలో ఉన్నాయి కాని రాష్ట్రపాలకులు, వారి ఉద్యోగులు పన్నులు వసూలు చేసి, అవసరమైన సైన్యాన్ని నిర్వహించారు. రాష్ట్ర పాలకులు అవసర సమయాల్లో సైనికులను సరఫరా చేయటంతో కేంద్ర ప్రభుత్వం చేతిలోనున్న సైనిక సంపత్తి పరిమితమే. కేంద్ర ప్రభుత్వమే రాష్ట్ర పాలకుల అధీనంలోని భూమివిలువను నిర్ణయించి, ఆ ఆదాయం నుండి ఎంత మంది సైనికులను సరఫరా చేయాలో నిర్ణయించింది. ఈ రకమైన పాలనా ఏర్పాటును నాయంకర విధానమన్నారు. ఈ విధానం ప్రకారం సైనికాధికారులకు భూదానాలిచ్చి, వారికి కేంద్రప్రభుత్వం ప్రత్యేక అంతస్థుతో కూడిన పదవిని కట్టబెట్టింది. ఈ నాయంకర వ్యవస్థను కాకతీయుల కాలంలో ఆరంభించగా, దానిని విజయనగర పాలకులు తమ రాజకీయ అవసరాలకు అనుగుణంగా రూపొందించుకున్నారు. నాయంకరం అనేది ఒక విలక్షణమైన సైనిక భూస్వామ్యం. విజయనగర రాజ్య వ్యవస్థకు ముఖ్యమైన ఆధారం నాయంకర వ్యవస్థ కనుక దానిని గురించి వివరంగా తెలుసుకుందాం. నాయంకర అనేది అమరనాయంకర అనే పదంలోని అమర, నాయక, కర అనే మూడు పదాల క్లుప్తీకరణ. అమర అనేది వెయ్యిమంది కాల్బంటులు అన్న అర్థం ఇస్తుంది. నాయక అనేది రాజుకొరకు భూమిపై అధికారం కలిగిన ఒక సైనికాధికారి అని అర్థం, కర పదం ఒక పదవికి సంబంధించింది. ఈ నాయంకర పదవి ఒక కచ్చితమైన పదవిపైనగాని, నిర్దిష్ట జాతి, భాషా అస్తిత్వాల మీదగాని, విధులు, హక్కులు, బాధ్యతలపైగాని ఆధారపడలేదు.
+ 
+302
+కొందరు చరిత్రకారులు వీరిని గ్రామీణ భూస్వాములవంటి సైనికాధికారులన్నారు.
+నాయంకర విధానం గురించి విదేశీయాత్రికులు, వివిధ చరిత్రకారులు విభిన్న కోణాల నుండి పరిశీలించి వ్యాఖ్యానించారు. కె.ఏ. నీలకంఠ శాస్త్రి నాయకులను సా. శ. 1565 ముందునాటి, సా. శ. 1565 అనంతర కాలంనాటి స్థానిక నాయకులుగా విభజించారు. ఈ విభజనకు ప్రధాన ఆధారం ఈ స్థానిక ప్రభువులు సా. శ. 1565కు ముందు పాలకుల ఇష్టాయిష్టాలపై ఆధారపడి పదవిలో ఉండగా, సా.శ. 1565 తరువాత వారు స్వతంత్రంగా మనుగడ సాగించారు. అందుచేత నీలకంఠశాస్త్రి విజయనగర రాజ్యం శక్తిమంతమైన పాలకుని నాయకత్వంలో అనేకమంది ప్రభువుల సైనిక కూటమి అన్నారు. ఈ నాయంకర వ్యవస్థలో కొన్ని భూస్వామ్య లక్షణాలు కనిపించినా, ఇది యూరోపియన్ ఫ్యూడలిజంకి భిన్నమైనది. కారణం విజయనగర కాలంనాటి నాయంకర వ్యవస్థలో స్వామిభక్తి కప్పం చెల్లించటం, మరొకరికి అధికార /పదవి పంపకం లేకపోవటం. ఈ విధమైన వ్యవస్థ రూపొందించడానికి ముఖ్యకారణం విజయనగర రాజ్యం హైందవ ధర్మ రక్షణకు కంకణం కట్టుకోవటమే అన్న అభిప్రాయం కూడా ఉంది. ఈ నాయకులు రాజునకు సైనిక సహాయం మాత్రమే చేశారు. కనుకనే టి.వి. మహాలింగం, డి.సి. సర్కార్ లు ఆనాడున్నది ఒక రకమైన భూస్వామ్యం తప్ప ఫ్యూడల్ విధానం కాదన్నారు. ఈ నాయకులు ఆలయాలకు విరాళాలిచ్చి, తటాకాలను నిర్మించి, పాడయిపోయిన ఆలయ, తటాకాలను బాగుచేయించి బంజరు భూములను సాగుచేయించి, ఆలయ భూముల కౌలుదార్ల నుండి రావలసిన బాకీలు వసూలు చేశారు. తమిళ శాసనాలు వీరు ప్రభువులకు ఏరకమైన ఆదాయం ఇవ్వలేదంటాయి. కృష్ణస్వామి అయ్యంగార్ దృష్టిలో నాయంకర విధానం ఫ్యూడల్ వ్యవస్థలో అంతర్భాగమే.
+న్యూనిజ్ పేస్ లు ఈ నాయకులు రాజు తమకిచ్చిన భూభాగాల నుండి వచ్చిన ఆదాయంలో కొంత భాగం రాజునకు చెల్లించటంచేత ఫ్యూడల్ స్వభావం కనపడుతుందన్నారు. పాలకులు సమర్థులుకానప్పుడు నాయకులు అర్ధ స్వతంత్ర రాజ్యాలు స్థాపించి వంశపారంపర్య పాలకులయ్యారు. నాయంకర వ్యవస్థ విజయనగర రాజ్యానికి మేలు, కీడు కూడా చేసింది. శ్రీకృష్ణదేవరాయల మరణానంతరం విజయనగర రాజ్యంలో ఏర్పడిన అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు ఇక్కేరి, మైసూర్,జింజి, తంజావూరు, మదురై నాయకులు స్వతంత్ర వంశపారంపర్య రాజ్యాల స్థాపన చేయటానికి దారితీసాయి. ఈ పైన పేర్కొన్న విధంగా రాజకీయ ఆర్థిక సైనిక వ్యవస్థ  
+303
+అయిన నాయంకర వ్యవస్థ సమర్థ కేంద్రప్రభుత్వం ఉన్నంతకాలం సక్రమంగా పనిచేసింది. ఆనాడు ప్రాంతీయ, స్థానిక భూభాగాలలో రూపుదిద్దుకొన్న ఆలయ సముదాయాలు, వివిధ మత సంప్రదాయాలకు సంబంధించిన మఠాలు ముఖ్య కేంద్రాలైనాయి. అట్టివాటి నిర్వహణలో కూడా నాయకులు ప్రజలు చురుకుగా పాల్గొన్నారు. విజయనగర పాలకులు ఎదుర్కొన్న ముఖ్య సమస్య ఏవిధంగా ప్రాంతీయ, స్థానీయ భూభాగాలను నియంత్రించాలి, అందుకు ఎటువంటి వ్యవస్థలను, విధానాలను అమలు పరచాలనేది. అందుకుగాను రాచకుటుంబికులను పాలకులుగా రాష్ట్రాల్లో నియమించారు కాని ఆ రాచకుటుంబికులు రాజ్యాధికార కాంక్షతో అంతర్యుద్ధాలు ఆరంభించి రాజ్య సుస్థిరతను దెబ్బతీశారు.
+రాష్ట్రీయ పాలన
+విజయనగర పాలకులు పరిపాలనా సౌలభ్యం దృష్ట్యా తమ సువిశాల భూభాగాన్ని రాష్ట్రాలుగా విభజించారు. ప్రతి రాష్ట్రాన్ని ఒక రాష్ట్ర పాలకుని అధీనంలో ఉంచారు. ఆ రాష్ట్ర పాలకుడు తనకిచ్చిన భూభాగం నుండి వచ్చే ఆదాయంలో కొంత భాగాన్ని ప్రభువునకు కప్పంగా చెల్లిస్తూ, సైనికులను సరఫరాచేస్తూండే సైనికాధికారిగా కూడా ఉండేవాడు. సాధారణంగా రాష్ట్ర పాలకుడు రాజధానిలో ఉంటూ, తన ప్రతినిధి ద్వారా రాష్ట్రంలో పరిపాలన కొనసాగించాడు. రాష్ట్ర పాలకులు సార్వభౌముడ్ని అనుకరిస్తూన్నప్పటికి, తాము ఎంతకాలం ప్రభువుకు నచ్చుతామో తెలియకపోవటం చేతను, ప్రభువుకు సమాధానం చెప్పుకోవాలి కనుకనూ వారు తమ అధికారాన్ని దుర్వినియోగం చేయలేదు. రాష్ట్రపాలకులుగా బ్రాహ్మణులనే ఆనాడు ఎంచుకొన్నారు. ఈ రాష్ట్రాలను స్థలములు, సీమ, నాడు అని కూడా పిలిచారు. సీమ లేక నాడు పాలనాధికారిని పారుపత్యగార్ అంటారు. ఈ సీమలను స్థలాలుగాను, స్థలాలను గ్రామాలుగాను విభజించారు. గ్రామం అతి చిన్న విభాగం. ఆ నాడు మూడు రకాలైన గ్రామాలున్నాయి. అమర గ్రామాలు, మాన్య గ్రామాలు, సాధారణ గ్రామాలు. అమర గ్రామాలు దళనాయకులు లేక అమర నాయకుల అధీనంలోను, మాన్య గ్రామాలు మఠాలు, దేవాలయాల అధీనంలోను, ఇతర గ్రామాలు రెడ్డి, కరణాల అధీనంలోనూ ఉండేవి. స్వయం సంపూర్ణ గ్రామం ఆనాటి పాలనా వ్యవస్థలో మౌలిక విభాగం. ప్రతి గ్రామంలో ఆ గ్రామానికి సంబంధించిన వ్యవహారాలను వంశపారంపర్య ఆయగార్ వ్యవస్థ నడిపించేది. ఆయగార్ వ్యవస్థ విజయనగర రాజ్యంలోని గ్రామాల్లో అమల్లో ఉన్న ఒక విలక్షణ వ్యవస్థ. ఆయగార్లనేవారు గ్రామ వ్యవహర్తలు లేక  
+304
+గ్రామసేవకులు. మున్సబ్, కరణం, తలారి, కావలిగార్ లు ఆయగార్లు. వీరికి చిన్న చిన్న తగాదాలను పరిష్కరించే న్యాయాధికారం కూడా ఉంది. భూమిశిస్తు వసూలు చేసేవారు వీరే, వీరే శాంతి భద్రతలు కాపాడేవారు. వీరు ప్రజలకు, పరిపాలనా వ్యవస్థకు మధ్యనున్న సంబంధం లేక గొలుసు వంటివారు. ఆయగార్లకు కూడా భూములు ఇవ్వబడ్డాయి. ఆ భూముల మీద వచ్చే ఆదాయంపై పన్ను లేదుకాని అప్పుడప్పుడు ఆ వచ్చిన ఆదాయంలో కొంత భాగం ప్రభుత్వానికి చెల్లించారు. ఒక్కొక్కప్పుడు రాజ్యమే వస్తురూపంలో వీరి సేవలకు ప్రతిఫలం ఇచ్చేది వీరికే కాక గ్రామస్థులకు అవసరాలు తీర్చే వివిధ వృత్తులవారికి, పురోహితులకు కూడ భూములు కేటాయించబడ్డాయి.
+విజయనగర పాలకులు అమలుపరచిన సక్రమ పాలనావ్యవస్థ ఫలితంగా ముఖ్యభాగాల్లో కేంద్రీకృతపాలన పెరిగి, ప్రభుత్వ ఆదాయం పెరిగినా, ఎక్కువ భూభాగం సామంతుల, ప్రభువుల చేతిలో ఉంటూవచ్చింది. ఈ విధంగా ప్రాంతీయ స్థాయిలో అమరనాయక వ్యవస్థను, గ్రామస్థాయిలో ఆయగార్ వ్యవస్థను విజయనగర పాలకులు సమర్థంగా ప్రవేశపెట్టి నడిపించారు.
+భూమిశిస్తు విధానం
+విజయనగర రాజ్యానికి, ఆదాయం అనేకవిధాలుగా లభించింది. అందులో అతి ప్రధానమైనది భూమిశిస్తు నుండి వచ్చే ఆదాయం. భూమిని సారాన్ని బట్టి తరగతులుగా విభజించి, వ్యవసాయానికి అనువుగా ఉన్న వ్యవసాయ యోగ్యమైన భూమిని కొలిచి, భూమిశిస్తును నిర్ణయించారు. భూమిశిస్తును వస్తురూపంలోకాక, ధనరూపంలో మార్కెటులో ఉన్న పంటల ధరను బట్టినిర్ణయించారు. విజయనగర యుగంలో భూమిశిస్తువసూలు హక్కును వేలంవేసి ఎక్కువ చెల్లించేందుకు ముందుకు వచ్చినవానికి ఆ హక్కును ఇచ్చారు. భూమిశిస్తుతోపాటుగా, పట్టణ నగరాలలో పన్ను వసూలు చేసే హక్కును కూడా వేలం వేసేవారు. 15, 16 శతాబ్దాలలో రవాణా సుంకం, రేవు పట్టణ సుంకాలను వసూలుచేసే హక్కులు మాత్రమే వేలంవేసి ఎక్కువ పాటపాడిన వాడికిచ్చి ఉండవచ్చునని కొందరి భావన. ఈ విధానఫలితంగా పన్నులు వసూలుచేసే వారు రైతులపై అధిక పన్ను విధించి, వసూలుచేసి, రైతులను అనేక కష్టనష్టాలకు గురిచేశారు. ఈ పన్నులు చెల్లించలేక రైతులు భూములు విడిచి వేరేచోటికి పారిపోయిన ఉదాహరణలున్నాయి. కచ్చితంగా చెప్పలేకపోయినా, ఆనాడు పండిన పంటలో సగభాగం పన్నుగా వసూలు చేసినట్లు చెప్పవచ్చు. విజయనగర కాలంలో  
+305
+భూమిశిస్తుతో పాటుగా ఆస్తిపన్ను వృత్తిపన్ను వర్తకపు పన్ను పరిశ్రమలపై పన్ను సైనిక పరమైన వసూళ్ళు, సామాజిక కుల పన్నులు, న్యాయస్థాన జరిమానాలు, పెండ్లి సుంకం, వేశ్యలపై పన్ను మొదలైనవి క్రమబద్ధంగా వసూలుచేశారు. ఆనాడు పన్నుల భారం ప్రజలపై ఎక్కువగా ఉండేది. ఆ పన్నులను కఠినంగా వసూలు చేశారు. ఈ విధంగా పోగైన సంపదను నిలవచేయటానికి రెండు భాండాగారాలు - చిన్న భాండాగారం, పెద్దభాండాగారం ఉన్నాయి. చిన్న భాండాగారం బంగారు నగలకు సంబంధించినది కాగా, పెద్ద భాండాగారం రొక్కానికి సంబంధించినది. రాయవాచకం ఒక బొక్కసం గొల్ల కుమారస్వామిని ఉన్నతాధికారిగా పేర్కొంటుంది. పైన పేర్కొన్న విధంగా వ్యవసాయ సంబంధ పన్నులు విపరీతంగా పెంచటంచేత, దక్షిణ ఆసియాలో వ్యవసాయం చేయటం తగ్గిపోయిందని, వ్యవసాయంపై వచ్చిన అదనపు ఆదాయాన్ని వర్తకంలో పెట్టుబడిగా పెట్టారని సంజయ సుబ్రహ్మణ్యం రాసాడు. ఇది నిజం కాదేమోనన్న సందేహాన్ని జె.యఫ్.రిచర్డ్స్ వెలిబుచ్చాడు.
+సైనిక వ్యవస్థ
+విజయనగర రాజ్యాన్ని కొందరు చరిత్రకారులు ఎల్లప్పుడు యుద్ధం చేయటానికి సిద్ధంగా ఉన్న రాజ్యమని వర్ణించారుకాని ఈ భావన సరికాదనిపిస్తుంది. విజయనగర రాజ్యం పూర్తిగా బలప్రయోగంపై మాత్రమే ఆధారపడి, ప్రజా సంక్షేమాన్ని ప్రజల అభివృద్ధి భావనను పక్కన పెట్టింది కాకపోవటమే దీనికి కారణం. నీలకంఠ శాస్త్రి అభిప్రాయపడినట్లు విజయనగర రాజ్యం శక్తిమంతుడైన పాలకుని నాయకత్వం కింద పనిచేస్తున్న సైనిక కూటమిని కలిగి ఉండి, తనను తాను రక్షించుకోటానికి సర్వవేళలా సిద్ధంగా ఉన్న రాజ్యమని భావించవచ్చు. విజయనగర రాజ్యంలో రెండు రకాల సైన్యాలున్నాయి. (1) అమర నాయకసైన్యం (2) కై జీతపు సైన్యం. అమర నాయకులు తమకు పాలకుడిచ్చిన భూవసతి నుండి వచ్చిన ఆదాయంలో రాజుకు అవసరమైనప్పుడు సమకూర్చే సైన్యం అమరనాయక సైన్యం. రాజు ప్రత్యక్షంగా తన కోశాగారం నుండి ఈ కై జీతపు సైన్యంలో యుద్ధ విద్యలో నైపుణ్యం ప్రదర్శించిన కబ్బళి, తుళువ, మొరసు, కొండజాతులవారు ఉన్నారు. శ్రీకృష్ణదేవరాయల సైన్యంలో అనేక ఏనుగులు, ఇరవైనాలుగు వేల గుఱ్ఱాలు, రెండు లక్షల కాల్బలం గల అమర నాయక సైన్యం, ఐదువందల ఏనుగులు, పన్నెండు వేల గుఱ్ఱాలు లక్ష కాల్బలం ఉన్న కై జీతపు సైన్యం ఉండేవని రాయవాచకం తెలుపుతుంది. మొదటి దేవరాయలు సైనిక వ్యవస్థను నిర్మించటంలో కీలకపాత్ర నిర్వహించిన మొదటి పాలకుడు.  
+306
+సైనికశాఖను కందాచారశాఖ అన్నారు. ఫిరంగి దళసైనిక నైపుణ్యం పెంచాల్సిన అవసరాన్ని గుర్తించిన పాలకులలో మొదటివాడు ఇతడే. విజయనగర పాలకులు కోటల నిర్మాణంలోను, పాడైపోయిన పాత వాటిని బాగుచేయించటంలోను, వాటిని శత్రు దుర్భేద్యంగా చేయటంలోను తగినంత శ్రద్ధ తీసుకొన్నారు. ఆనాడు ఉదయగిరి, గుత్తి, కొండవీడు, పెనుగొండ, చంద్రగిరి కోటలు అత్యంత కీలక పాత్ర నిర్వహించాయి. ఆనాడు గిరి, వన, జల దుర్గాలు ప్రధానంకాగా ఇతర దుర్గాలున్నాయి. ప్రతి దుర్గానికి ఒక దుర్గాధిపతి నియమించబడ్డాడు. రామరాయలు అవలంబించిన సైనిక వ్యూహాల ఫలితంగా తాత్కాలికంగా విజయనగరం లాభం పొందినా, దూరదృష్టితో చూస్తే ఆ విధాన ఫలితంగానే దక్కన్ రాజ్యాలు సమష్టిగా దండెత్తివచ్చి విజయనగర క్షీణతకు కారకులయ్యాయని అర్థమవుతుంది.
+న్యాయవ్యవస్థ
+విజయనగర రాజ్యంలో క్రమబద్ధమైన, అంచెలు అంచెలుగా నిర్మించబడిన న్యాయవ్యవస్థలేదు. పాలకుడే అంతిమ నిర్ణయం ప్రకటించి, అమలుపరచే ముఖ్య న్యాయమూర్తి. గ్రామస్థాయిలో చిన్న చిన్న తగాదాలను పరిష్కరించే అధికారం గ్రామసభలకు ఇవ్వబడగా, రాష్ట్ర స్థాయిలో రాష్ట్ర పాలకుడు న్యాయాధికారిగా వ్యవహరించాడు. ఆధునిక దృక్పథంతో పరిశీలిస్తే ఆనాటి శిక్షలు అతి కఠినంగాను, అత్యంత అనాగరికంగాను కనుపిస్తాయి. దొంగతనానికి శిక్ష అంగవిచ్ఛేదనం, చంపినవాడికి, వ్యభిచారికి శిక్ష మరణదండన, ఏనుగులతో తొక్కించటం మొదలైన శిక్షలుండేవి.
+సామాజిక - ఆర్థిక వ్యవస్థలు
+విజయనగర సామాజిక వ్యవస్థ నిరంతరం చలనశీలమైంది. ఆనాటి సమాజంలో స్వదేశీయ జనాభాతోపాటుగా, విదేశీయులైన పోర్చుగీస్, ఫ్రెంచ్, డచ్, ఆంగ్లేయులతోపాటు తురుష్క జాతీయులైన మహ్మదీయులున్నారు. మతపరంగా హిందువులు, క్రిస్టియన్లు, మహ్మదీయులుగా స్థూలంగాను, సూక్ష్మంగా అనేక శాఖలకు చెందిన సమూహాలున్నాయి. ఏ మతం వారు కూడా పూర్తిగా సజాతీయమైన సమూహంగా లేరు. హిందువులలో జాతులు, వర్ణాలు, ఉపజాతులున్నట్లే, మహ్మదీయులలో కూడా సున్నీలు, షియాలుండగా, క్రైస్తవులు కూడా చీలిపోయారు. మారుతున్న సామాజిక - ఆర్థిక అవసరాలను బట్టి నూతన వృత్తులు, ఉద్యోగాలు  
+307
+చేసే సమూహాలు పెరిగాయి. ఉదాహరణకు ఈనాటి బ్రాహ్మణులు పండితులుగానేకాక దండనాయకులుగా, మంత్రులుగా, భూస్వాములుగా, దేవాలయ పూజారులుగా, కార్యనిర్వాహక అధికారులుగా వివిధ పదవులు నిర్వహించారు. అయితే బ్రాహ్మణులందరూ ఈ కోవకు చెందినవారు కాదు. కొద్దిమంది బ్రాహ్మణులు రాజకీయంగా, ఆర్థికంగా బలవంతులై ఆనాటి సామాజిక, ఆర్థిక వ్యవస్థలో కీలకపాత్ర నిర్వహించారు, అధిక సంఖ్యాకులు సాధారణ జీవితం గడిపారు. ఆనాడు కనిపించే మరో ముఖ్యాంశం భూభాగ అస్తిత్వం పెరగటం. సామాజిక వర్గాలు వారు నివసించిన, నివసిస్తున్న భూభాగాలతో అనుబంధం పెంచుకొన్నారు. ఈ సామాజిక వర్గాలు తమ ప్రత్యేకతను, విలక్షణతను, వివాహ సంబంధాల ద్వారా నిలబెట్టుకున్నాయి. కర్ణాటక, ఆంధ్ర ప్రాంతాలకు భిన్నంగా, తమిళనాడులో దిగువ కులాలు ఇడంగై, వడంగై లేక కుడి, ఎడమ తెగలుగా విభజింపబడ్డాయి. వ్యవసాయ సంబంధ వృత్తులు చేపట్టినవారిని కుడి తెగలవారిగాను, వ్యవసాయేతర వృత్తులు చేపట్టినవారిని ఎడమ తెగ వృత్తిపనివారుగాను పిలిచారు. ఆనాడు పెరిగిన వ్యవసాయాభివృద్ధి, ఆలయనిర్మాణ ప్రక్రియ, వర్తక, వ్యాపారాభివృద్ధి వృత్తిపనుల వారి సామాజిక, ఆర్థిక అంతస్తును పెంచింది. అందువల్ల వారు తమకు సామాజిక చట్రంలో సముచితస్థానం కావాలని కోరసాగారు. బహుశా, వారికి స్థానమిచ్చేందుకే ఆలయు నిర్వహణలో, అంత్యజులకు తప్ప, మిగిలినవారికి పాల్గొనేందుకు అవకాశమిచ్చారు. అన్ని సామాజిక వర్గాలకు రాజ్య నిర్వహణలో ప్రాతినిధ్యం ఇవ్వవలసిన అవసరాన్ని రాజ్యం గుర్తించింది. ఆనాడు బ్రాహ్మణ, బ్రహ్మణేతర సామాజిక వర్గాలలో రాజాస్థాన ఉద్యోగాలలో ఉన్న బ్రాహ్మణులు, వెల్లాలులు, నేతపనివారు మిగిలినవారికన్నా మెరుగైన స్థానం కలిగియున్నారు. ఆనాటి సామాజిక వ్యవస్థ ఎటువంటి మార్పులేని, కఠినమైన వ్యవస్థగానే కాక సామాజిక మార్పులను ప్రతిబింబించే విధంగా ఉందని చెప్పవచ్చు. ఆనాడు ధర్మశాస్త్ర సంప్రదాయాలకన్నా రాజకీయ ప్రయోజనాలకు ప్రాధాన్యమిచ్చారు.
+విజయనగర యుగంలో ప్రజల జీవన స్థాయిలో వ్యత్యాసాలున్నాయి. రాజకుటుంబికులు, సామంత ప్రభువులు, సంపన్నులైన వర్తక, వ్యాపారస్థులు, భూస్వాములు విలాసవంతమైన వైభవోపేతమైన జీవనం గడపగా, సామాన్య జనం అర్ధాకలితో సామాన్య జీవితం గడిపారు. విలాస జీవితానికి అవసరమైన ఆభరణాలు, అత్తరులు, తమలపాకులు, ఏలకి కాయలు, జాపత్రి, జాజికాయ, లవంగాలు మొదలైన వాటికి ఎంతో గిరాకీ ఉంది. మాదకద్రవ్యాలకూ గిరాకీ ఉంది. వేట, కుస్తీ, కోడి పందేలు, పాచికలాట, సంగీతం, నృత్యం, నాటకాలు ఆనాటి వారి వినోదాలు, పేస్,  
+308
+న్యూనిజ్ లు ఆనాడు విలాస వస్తువులతోపాటు, నిత్యావసర దినుసులు కూడా విరివిగా దొరికాయన్నారు. వీరిద్దరు విజయనగర వైభవాన్ని వేనోళ్ళ పొగిడారు. విదేశీయ యాత్రికులు విజయనగర రాజ్యంలో ఎంతో గౌరవాన్ని పొందారు.
+విజయనగర రాజ్యంలోని స్త్రీల పరిస్థితి ఉత్తర భారత స్త్రీల పరిస్థితితో పోలిస్తే ఎంతో మెరుగ్గా కనిపిస్తుంది. ఆనాటి విజయనగర స్త్రీలు, రాజకీయ, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాల్లో విశేషంగా పాల్గొన్నారు. రాజ కార్యాలలో పాల్గొన్న ఉద్యోగినులున్నారు. ఆనాడు బాల్యవివాహాలు, సతీసహగమనం, వరకట్న దురాచారాలు ఆచరణలో ఉన్నాయి. పండుగలు, ఉత్సవాల చివరి రోజున జంతు, మానవ బలి ఆచారం కనపడుతుంది. బహుభార్యాత్వం, వ్యభిచారం ఆనాడు సర్వసాధారణం. విజయ నగర సమాజంలో వేశ్యలకు గౌరవ స్థానముంది. అబ్దుర్ రజాక్, పేస్, ఆముక్తమాల్యదలు ఆనాటి వేశ్యల జీవన స్థాయిని గురించి రాసిన రాతలు ఎన్నో విశేషాలను తెలియ పరుస్తాయి. ఆలయాల్లో భగవంతుని ఎదుట నృత్యం చేసే దేవదాసీలున్నారు. శుకసప్తతి చెప్పులు కుట్టే సామాజిక వర్గానికి చెందిన భిక్షకురాలి గురించి వివరిస్తుంది. విజయనగర రాజ్య కాలంలోని పితృ స్వామ్య సమాజ ప్రభావం వలన ఆనాటి స్త్రీలకు అప్రధాన స్థానం మాత్రమే ఉందన్న అభిప్రాయం ఉంది.
+విజయనగర రాజ్యం ఆర్థికంగా సుసంపన్నంగా ఉండటానికి కారణం పాలకులు వ్యవసాయాభివృద్ధికి, అంతర్గత, విదేశీయ వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధికి చేసిన కృషి. పాలకుల నిరంతర కృషి ఫలితంగా రాజ్యం సుభిక్షమై, ప్రజల ఆర్థిక పరిస్థితి ఎంతో మెరుగైందని, విజయనగరాన్ని సందర్శించిన యాత్రికుల వర్ణన వల్ల తెలుస్తుంది. విజయనగరానికి మలే, బర్మా, చైనా, అబిసీనియా, దక్షిణ ఆఫ్రికా, పర్షియా వంటి అనేక దేశాలతో వర్తక వ్యాపార సంబంధాలున్నాయి. మనదేశం నుండి చేనేత వస్త్రాలు, బియ్యం, ఇనుము, పంచదార, సుగంధ ద్రవ్యాలు ఎగుమతి చేసి, గుఱ్ఱాలను, ఏనుగులను, పాదరసాన్ని చైనీయ సిల్కును, వెల్వెట్ ను దిగుమతి చేసుకొన్నారు. వరహా, దినార్, ఫణమ్ అనే నాణేలు విస్తృతంగా ప్రచారంలో ఉన్నాయి. విశాలమైన, సారవంతమైన భూభాగం గల విజయనగర రాజ్యంలో మూడు వందలకుపైగా రేవు పట్టణాలున్నాయి. విజయనగరం చుట్టూరా ఏడు ప్రాకారాలున్నాయని అది చాలా సంపన్నమైన నగరమని, వజ్రాలు, వైడూర్యాలు, బంగారం రహదార్ల మీద బహిరంగంగా అమ్మేవారని విదేశీయ యాత్రికులు పేర్కొన్నారు. విజయనగర పాలకులు 9 రోజులపాటు మహర్నవమి ఉత్సవాలను ఎంతో ఆడంబరంగా జరిపి, విజయదశమి  
+309
+నాడు పెద్ద ఎత్తున ఉత్సవం జరిపి ఆ పండుగను వైభవోపేతంగా సమాప్తం చేసేవారు. ఈ పండుగకు మతపరమైన ప్రాశస్త్యంతోపాటుగా రాజకీయ ప్రాధాన్యం కూడా ఉందనిపిస్తుంది. ఈ పండుగ సందర్భంగా విజయనగర పాలకుల శక్తి, సంపదలను ప్రజలకు వెల్లడిచేసి, పాలకులు తమ ఘనతను ప్రదర్శించుకొనేవారు, ఈనాడు మనం గణతంత్ర దినోత్సవంనాడు చేస్తున్నట్లే.
+మతం - సంస్కృతి
+విజయనగర పాలకులు గాఢమైన హిందూ మతాభిమానులై వారికి నచ్చిన శాఖలను అభిమానించారు కాని మతాన్ని తమ పాలనా వ్యవస్థకు ప్రాతిపదికగా చేసుకోలేదు. మత దురభిమానంతో ఇతర మత శాఖలను కించపరచలేదు, హింసించలేదు. ఇతర మతస్థుల మనోభావాలను గౌరవించి, వారి విశ్వాసాలను ప్రదర్శించడానికి అవకాశం కల్పించిన ఉదార మత సహిష్ణుత కలవారు. విజయనగర పాలకులైన మొదటి బుక్కరాయలు, రెండవ హరిహర రాయలు, రెండవ దేవరాయలు మత విషయాలలో విశాల దృక్పథాన్ని చూపించారు. బుక్కరాయలు సా.శ. 1368లో జైనులకు, వైష్ణవులకు మధ్య తలఎత్తిన తగాదాలలో అన్ని మతాలు ఒకే కుదురు నుంచి వచ్చాయని, వాటిమధ్య తగాదాలకు ఆస్కారం లేదన్నాడు. రెండవ హరిహరుడు మత విషయంలో సంకుచిత దురభిమానం ప్రదర్శించక, కాళహస్తి, శ్రీశైలం, అహోబిలం, చిదంబరం, తిరుపతి, శ్రీరంగం ఆలయాలకు దానాలివ్వటమేకాక, జైనుడై, జినదేవాలయ నిర్మాతయై, సంస్కృతంలో నానారత్నమాల అన్న నిఘంటువును రచించిన ఇరుగప్పను తన సైన్యాధిపతిగా, మంత్రిగా నియమించాడు. హరిహరుని ముఖ్యమంత్రి వైదిక పండితుడైన మాధవుని సోదరుడైన సాయణాచార్యుడు. కృష్ణదేవరాయలు వైష్ణవ మతాభిమానియైనా శైవులను, జైనులను, క్రైస్తవులను, యూదులను దయతో కరుణతో చూచాడు. గోవధ కూడా జరిగేదని కొందరి అభిప్రాయం. శ్రీకృష్ణదేవరాయలు శ్రీవైష్ణవ ఆచార్యుడైన తాతాచార్యుల వారిని, వ్యాసతీర్థులవారిని ఆదరించి గౌరవించాడు. శ్రీకృష్ణదేవరాయలు వీరవైష్ణవుడు. తన వైష్ణవ అభిమానాన్ని వైష్ణవ ఆలయాలను నిర్మించి, పోషించి, విష్ణుప్రతిమను ఉగ్రనరసింహ అవతారంగా భావించి నిర్మించి, నాణేలపై బాలకృష్ణ ప్రతిమను ముద్రించి, కృష్ణస్వామి ఆలయాన్ని హంపిలో నిర్మించి, తిరుమల తిరుపతి ఆలయాన్ని 7 పర్యాయాలు సందర్శించి నవరత్నాలతో ఉన్న పితాంబరాన్ని ఆలయానికి దానమివ్వటంలో చూపించాడు.
+ 
+310
+సాళువ, తుళువ వంశ విజయనగర పాలకులు తిరుమల, తిరుపతి, అహోబిలంలో వైష్ణవమఠాలను నిర్మించారు. కొందరు చరిత్రకారులు విశ్వసిస్తున్నట్లుగా విజయనగర సామ్రాజ్యం హిందూమతాన్ని సంస్కృతిని మహ్మదీయ సంస్కృతి బారి నుండి కాపాడే లక్ష్యంతో మాత్రమే స్థాపించబడిందని చెప్పడం సత్యదూరం అనిపిస్తుంది. విజయనగర పాలకులు చేసిన యుద్ధాలన్నీ రాజకీయ లక్ష్యంతో చేసినవి కాని ప్రధానంగా మతం కారణంగా కాదనిపిస్తుంది. అయితే ఆ కాలంలో పాలకులకు, ఆలయాలకు, మత శాఖలకు మధ్య సంబంధముందని ఒప్పుకోక తప్పదు. విజయనగర పాలకులు మత సహనంతో పరిపాలించారని భావించవచ్చు.
+కళాపోషణ - వాస్తు నిర్మాణం
+కళారంగం, వాస్తు నిర్మాణ రంగాలమీద విజయనగర కాలం నాటి విలక్షణ ముద్ర స్పష్టంగా కనపడుతుంది. విజయనగర పాలకులు అత్యంత సుందరమైన నగరాలను నిర్మించి, ఆలయ నిర్మాణాలతో వాటిని అందంగా అలంకరింపచేసి, విశాలమైన భవనాలను, ప్రజాహిత భవనాలను నిర్మించారు. నీటిపారుదల సదుపాయం పెంచేందుకు ఆనకట్టలను నిర్మించారు. ఆ నిర్మాణాల్లో ఆనాటి సుసంపన్నత స్పష్టంగా కనపడుతుంది. విజయనగర వాస్తునిర్మాణశైలిలో నిస్సందేహంగా సంపన్నత, అలంకార ప్రియత్వం, అఖండతలు కన్పిస్తాయి.
+హంపిలోని విరూపాక్ష పంపాపతి ఆలయాలు పవిత్రతకు, వాస్తు నిర్మాణ విలువలకు చక్కని ప్రతీకలు. హంపిలోని ఆలయాల శిథిలాలు, ముఖ్యంగా శ్రీకృష్ణదేవరాయలచే నిర్మించబడిన విఠలస్వామి, హజార రామస్వామి ఆలయాలు విజయనగర కాలంనాటి పుష్పాలంకారిక శిల్పాలకు చక్కని ఉదాహరణలు. గోడలమీద చెక్కబడిన రామాయణ ఘట్టాల శిల్పాలు కనులకు విందుచేసి, ఆనాటి వారి నైపుణ్యానికి మచ్చుతునకలుగా నిలుస్తాయి. కళింగ దండయాత్ర విజయానంతరం తీసుకువచ్చిన బాలకృష్ణ విగ్రహంతో నిర్మించిన బాలకృష్ణ ఆలయం, మరో ముఖ్య ఆలయం. ఈ దేవాలయాలు శిల్ప సౌందర్యంతో పాటుగా గుర్తుంచుకోదగిన వాస్తునిర్మాణం అద్భుతం. ఆలయ స్థంభాలు, ఆ ఆలయ స్థంభాల నిర్మాణంలోని క్లిష్టత, లాలిత్యం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తాయి. ఏకశిలలో నిర్మించిన గణేశ, హనుమాన్, నరసింహ శిల్పాలు విజయనగర కాలపు శిల్పశైలికి అత్యంత అందమైన ఉదాహరణలు. పాత ఆలయాలను పునరుద్ధరించి, కొత్త ఆలయాలను నిర్మించి, పాత ఆలయాలకు అదనపు నగిషీలు, అలంకారాలు, నాట్య మండపాలు, కళ్యాణ మండపాలు నిర్మించి తమ అభిమానాన్ని  
+311
+చాటుకొన్నారు. విజయనగర పాలకులు కాంచీపురంలో వరదరాజ, ఏకాంబరేశ్వర ఆలయాలు, తిరుచిరాపల్లిలో జంబుకేశ్వర ఆలయం, చిదంబరంలో పార్వతి ఆలయం, వెల్లూరు దుర్గంలో జలగంటేశ్వర ఆలయాలు నూతనంగా నిర్మించారు. కళావిమర్శకుడైన పెర్సీబ్రౌన్ ఈ ఆలయాన్ని అతి సంపన్నమైన, అత్యంత సుందరమైన నిర్మాణమని శ్లాఘించాడు. విజయనగర పాలకులు ఎత్తైన గోపురాలను నిర్మించారు. ఇవి ఆలయాలకు ప్రవేశ ద్వారాలుగా వ్యవహరించాయి. ఈ గోపురాల్లో అత్యంత సుందరమైనది. కాంచీపురంలోని ఏకామ్రనాథ ఆలయ దక్షిణ గోపురం. ఈ గోపురం అత్యంత సుందర శిల్పాలతో కూడి ఉంది.
+విజయనగరంలో అనేక విశాల భవంతులు, నీటిపారుదలకు సంబంధించిన నిర్మాణాలు ఉన్నాయి. అటువంటి వాటిలో రాజభవనం, లోటస్ మహల్, హంపి బజారు, నాగలాపురంలు ఎంతో ప్రధానమైనవి. విజయనగర పాలకులు చిత్రలేఖనాన్ని ఆదరించారు. ఆనాటి చిత్రలేఖనానికి ఉదాహరణలు తిరుపతి, లేపాక్షిలలో సోమపల్లెలోని చెన్నకేశవ ఆలయంలోను, కంచిపురంలోని వరదరాజ ఆలయంలోను, హంపి, ఆనెగొంది ఆలయాలలోను చోటు చేసుకొన్నాయి. అనేకమైన చిత్రాలు కాలగర్భంలో కలసిపోయాయి. హంపిని యునెస్కో ప్రపంచవారసత్వ సంపదను ప్రతిబింబించే నగరంగా గుర్తించింది కాని ఇప్పుడది కాలం ఘనీభవించిన, శిథిలాలతో నిండిన బహిరంగ వస్తుప్రదర్శనశాలగా కళ్ళనీళ్ళు తెప్పిస్తుంది. విజయనగర వాస్తునిర్మాణం, శిల్పం, చిత్రలేఖనాలలో ఒక విలక్షణ శైలి ముద్ర స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది.
+సాహిత్యపోషణ
+విజయనగర పాలకులు సంస్కృత, తెలుగు, తమిళ, కన్నడ భాషలను ఆదరించే విషయంలో శ్రద్ధ చూపించారు. విజయనగర రాజ్య స్థాపన కాలంలోనే ఎంతో ప్రాముఖ్యం కల సాహిత్య ఉద్యమం రూపుదిద్దుకొందన్నాడు టి.వి. మహాలింగం. ఒక ప్రాంతంలో నివసించే ప్రజలు మాట్లాడే భాషా, సాహిత్యాలు వారిని ఏకం చేస్తాయన్న భావం బలంగా ఉండటంచేత, పాలకులు తమ స్వప్రయోజనాలను దృష్టిలో పెట్టుకొని ఆయా ప్రాంతాల భాషలను, సంస్కృతిని అభివృద్ధిపరచారు. సంస్కృతం లోను, వివిధ ప్రాంతీయ భాషలలోను గణనీయమైన సాహిత్య ఉత్పత్తి చోటుచేసుకుంది. ఆనాటి ప్రముఖ సంస్కృత పండితులు విద్యారణ్యుడు, సాయణుడు, ఆయన కుమారుడు మాధవ మంత్రులు, సాయణుడు రచించిన వేదాంత ప్రకాశ వేదంపై వ్యాఖ్యానంగా ప్రముఖ స్థానం ఆక్రమిస్తుంది. ఈశ్వర దీక్షితుడు రామాయణంపై రెండు వ్యాఖ్యానాలు  
+312
+రచించాడు. వేదాంతదేశికుడు, శ్రీకంఠ పండితుడు, జయతీర్థులు వరుసగా వైష్ణవ, శైవ, మధ్వశాఖలతత్త్వంపై రచనలు చేశారు. వేదాంత దేశికుని సంకల్ప సూర్యోదయ మనే నాటకం, తత్త్వముక్తకల్ప, శతదూషణిలు విశిష్టాద్వైత తత్త్వంపై రాయబడిన గ్రంథాలలో ప్రసిద్ధమైనవి. ఇతడు ఇంకా రామానుజుని శ్రీ భాష్యంపై వ్యాఖ్యానాన్ని గీతాభాష్యాన్ని మహాకావ్యమైన యాదవాభ్యుదయమును రచించాడు. ఇతడు రచించిన భక్తిపూర్వకమైన పాటలను దేశికా ప్రబంధము అన్న గ్రంథంలో క్రోడీకరించారు. మాధవ విద్యారణ్యుడు అద్వైత తత్వాన్ని విపులీకరించాడు. అతని రచనలలో ముఖ్యమైనవి పంచదశి, సర్వదర్శన సంగ్రహాలు. అద్వైతతత్వాన్ని విపులీకరించిన మరో ప్రజ్ఞాశీలి అప్పయ దీక్షితులు. ఇతడు వంద గ్రంథాలు రచించాడని, అందులో పరిమళ గణనీయమైనదని అంటారు. వ్యాసతీర్థులు ద్వైతతత్త్వాన్ని ప్రబోధించాడు. ఇతని ప్రసిద్ధ గ్రంథాలు భేదోజ్ జివన, తాత్పర్య చంద్రికలు. ఇతడు అద్వైత తత్త్వాన్ని ఖండిస్తూ రచించిన న్యాయామృత అన్న గ్రంథం ఒక విశిష్ట గ్రంథం.
+మత సంబంధ గ్రంథాలేకాక సంస్కృతంలో లౌకిక విషయాలమీద కూడా అనేక గ్రంథాలు రాయబడ్డాయి. అవే గంగాదేవి మధురా విజయం, రాజనాథడిండిముని సాళువాభ్యుదయం, తిరుమలాంబ వరదాంబికాపరిణయం, శ్రీకృష్ణదేవరాయల జాంబవతీ కళ్యాణం, ఉషాపరిణయంలు ముఖ్యమైనవి. సంగీతానికి సంబంధించి లొల్ల లక్ష్మీధరుడి సంగీత సర్వోదయం ముఖ్యమైంది.
+కన్నడంలో కూడా జైనమతానికి సంబంధించిన గ్రంథాలు రాయబడినాయి. కన్నడ భాషలో తొలి తరానికి చెందిన వారైన బాహుబలి, మధురలు 15వ తీర్థంకరుడైన ధర్మనాథుని జీవితచరిత్ర రాశారు. ఈ కోవకు చెందిన ప్రసిద్ధ గ్రంథమే రత్నాకరుని భారతేశ వైభవం వీరశైవ, వైష్ణవమత సంబంధ గ్రంథాలను కన్నడంలో రాయబడినాయి. కన్నడభాషలో పురందరదాసు, కనకదాసులు కీర్తనలు రచించారు.
+రెండవ దేవరాయలు సుబ్రహ్మణ్యస్వామి లేదా కార్తికేయునిపై 1360 భక్తి గీతాలు రచించిన అరుణగిరి నాథుని పోషించి గౌరవించాడు. ఈ గీతాలన్నీ కలిపి “తిరుప్పుగజ్” అన్న పేరుతో క్రోడీకరింపబడ్డాయి. హరిదాసు అనే తమిళ కవి ఇరుసమయ విల్లకమ్ అన్న గ్రంథంలో శైవ, వైష్ణవ శాఖల గురించి విశ్లేషించాడు. కాలమేఘుడు తమిళ భాషలో తీవ్రమైన వ్యంగ్యంతో రచనలు చేసి ప్రసిద్ధికెక్కాడు.
+తెలుగు సాహిత్య ఉత్పత్తి పోషణకు సంబంధించి విజయనగర యుగం ఒక విశిష్ట కాలం. శ్రీనాథుడు రచించిన శృంగారనైషధం, కాశీఖండం, పలనాటి వీర  
+313
+చరిత్రంలు ప్రసిద్ధ కావ్యాలు కాగా అతడు వీథినాటక ప్రక్రియకు ఆద్యుడంటారు. రెండవ దేవరాయలు ఇతనికి కనకాభిషేకంచేసి గౌరవించాడు. పోతన రచించిన మహాభాగవతం ఈ కాలానికి చెందిన ఒక ప్రసిద్ధ కావ్యం. స్వయంగా కవియై ఆముక్తమాల్య రచించటమేకాక ఆంధ్రభోజుడుగా కీర్తించబడిన కృష్ణదేవరాయల ఆస్థానంలో అష్టదిగ్గజ కవులు – అల్లసాని పెద్దన, (మనుచరిత్ర), ముక్కుతిమ్మన (పారిజాతాపహరణం), ధూర్జటి (కాళహస్తీశ్వర మహత్యం) రామరాజ భూషణుడు (వసుచరిత్ర), పింగళిసూరన (రాఘవ - పాండవీయం), అయ్యలరాజు రామభద్రుడు (రామాభ్యుదయం), తెనాలి రామకృష్ణుడు (పాండురంగ మాహాత్మ్యం), మాదయగారి మల్లన(రాజశేఖర చరిత్రము)లు ఆదరించబడి, గౌరవించబడ్డారు. అల్లసాని పెద్దన ఆస్థానకవిగా గౌరవించబడి ఆంధ్రకవితా పితామహ అన్న బిరుదుపొంది రాయలచేత పల్లకీని మోయించుకున్నాడు. ఈ విధంగా విజయనగర యుగం సాహిత్య రంగంలో బహు విశిష్టమైంది.
+విజయనగర రాజ్య స్వభావం - స్వరూపం
+గత నాలుగు దశాబ్దాలుగా భారతదేశ చరిత్రకారులు, విదేశీయ చరిత్రకారులు మనదేశంలో రాజ్య, సామాజికవ్యవస్థల ఆవిర్భావంతోపాటుగా, కాలక్రమంలో మారుతున్న సామాజిక - ఆర్థిక సాంస్కృతిక పరిస్థితుల నేపథ్యంలో రాజ్యవ్యవస్థల సహజ, స్వరూపాలలో వచ్చిన మార్పులను ప్రధానంగా అధ్యయనం చేస్తున్నారు. ఈ అధ్యయన ప్రక్రియ ఫలితంగా భారత రాజ్య - సామాజిక వ్యవస్థలను కొన్ని నమూనాలుగా, సంప్రదాయ, ఫ్యూడల్, ఖండిత, ఏకీకృత వ్యవస్థలుగా నిర్ధారించడం జరుగుతున్నది. కె.ఏ.నీలకంఠశాస్త్రి విజయనగర రాజ్యాన్ని నిరంతరము యుద్ధానికి సిద్ధంగా ఉన్న రాజ్యమన్నాడు. మధ్యయుగంలోని రాజ్యాలన్నీ ఎల్లప్పుడు యుద్ధానికి సిద్ధంగా ఉండే రాజ్యాలు అన్న భావనలో విజయనగర రాజ్యం యుద్ధానికి సన్నద్ధ రాజ్యమని సతీష్ చంద్ర అభిప్రాయపడ్డాడు. విజయనగర రాజ్యవ్యవస్థ ఢిల్లీ సులాన్ ల వలె కేంద్రీకృత రాజ్య వ్యవస్థ కాక అర్ధ స్వతంత్ర సైనిక, భూభాగాల పాలకుల ఐచ్ఛిక సమ్మేళనం అన్నారు. విజయనగర రాజ్యమందలి నాయంకర వ్యవస్థకు, ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలం నాటి ఇక్తా విధానానికి పోలిక లేదన్నాడు సతీష్ చంద్ర. విజయనగర రాజ్యాన్ని ఖండిత రాజ్యంగా నిర్వచించాడు. “ముఖ్య భూభాగంలో పాలకుల నిజమైన సార్వభౌమాధికారం ఉండగా, రాజ్య సరిహద్దులలో, ముఖ్యభాగానికి దూరంగా ఉన్న  
+314
+ప్రాంతాలలో అసలైన అధికారం ప్రాంతీయ, స్థానీయ పాలకుల చేతిలోనుండగా, పాలకుని చేతిలో లాంఛనప్రాయమైన అధికారం మాత్రమే ఉండే”దని బర్టన్ స్టీన్ ప్రతిపాదించాడు. ఆనాటి అధికార పీఠం ఒక పిరమిడ్ ఆకారంలో ఉందని, కేంద్రానికి, భాగాలకి మధ్యనున్న దూరం వాటి మధ్య నున్న సంబంధ స్వభావాన్ని నిర్ణయించిందన్నాడు. బర్టన్ స్టీన్ ప్రతిపాదనను వ్యతిరేకించి, రామ్ చరణ్ శర్మ డి.యన్.ఝా, ఆర్.చంపకలక్ష్మి మొదలైనవారు విజయనగర రాజ్యసమాజాలు ఫ్యూడల్ చట్రానికి చెందుతాయన్నారు. ఈ ప్రతిపాదన చేసినవారు భూదానాల ఫలితంగా ఫ్యూడల్ ప్రభువులు, ఫ్యూడల్ విధేయులు అవతరించారని, ఈ ఫ్యూడల్ ప్రభువులు తమకిచ్చిన అధికారాలను మరింతగా విభజించి మరికొంతమందికి పంచారని, ఆ విధంగా అధికార వికేంద్రీకరణ జరిగిందని, పాలకులు, సామంత ప్రభువుల దయాదాక్షిణ్యాలపైన ఆధారపడవలసిన పరిస్థితి తలఎత్తిందని పేర్కొన్నారు. నొబారు కరాషిమా, వై.సుబ్బరాయలు కూడా విజయనగర రాజ్యవ్యవస్థ జపాన్ లోని తోకుగణ ఫోగునక వలే ఉందని, తప్పనిసరిగా ఈ రాజ్యంలో ఫ్యూడల్ లక్షణాలున్నాయన్నారు. బి.డి.చటోపాధ్యాయ ఏకీకృత రాజ్య ప్రతిపాదన చేశాడు. సింధియాటాల్బాట్ బ్రిటీష్ వలసవాద వ్యవస్థకు పూర్వమున్న రాజ్యవ్యవస్థలను ఒక నిర్ధారితమైన నమూనాలో బిగించటం సాధ్యంకాదన్నారు. తొలి మధ్యయుగ పంపకపు రాజకీయ ఆర్థికవ్యవస్థ, మలి మధ్యయుగంలో కొనసాగించబడి ఆ కాలపు అవసరాలకు తగిన విధంగా కొన్ని మార్పులకు గురై ఒక కొత్త విలక్షణ రాజధర్మానికి నాంది పలికింది. ఈ కొత్త రాజధర్మానికి ఆధారం ప్రభుత్వం వివిధ సామాజిక సమూహాల నుండి వసూలుచేసిన పన్నులు, సామంత ప్రభువులు చెల్లించిన కప్పం, శత్రు రాజ్యాలను కొల్లగొట్టగా సంపాదించిన సంపద. ఆనాటి ధర్మశాస్త్రాలు, పాలనా విధానాలు వనరుల పంపిణిగా భావించబడిన పన్నులు చెల్లించేపద్ధతిని ధర్మబద్ధం చేసాయి. తత్ఫలితంగా “విజయనగర రాజ్యవ్యవస్థ ఏకసదృశ నిరంకుశ రాజ్యాధికారంకాక అనేకమైన రాజ్యాధికార కేంద్రాలున్నవ్యవస్థను రూపొందించుకొని, విజయనగర పాలకులు తమ అధీనంలోని భూమిని, సంపదను ప్రజలనుండి పొందిన సేవలకు ప్రతిఫలంగా దానాలు, బహుమానాల రూపంలో వారికి ఇచ్చి వారిసేవను గుర్తించి, గౌరవించి పదవులు, బిరుదులు, ప్రత్యేక హక్కులు ఇచ్చి, ప్రజాబాహుళ్యాన్ని తమకు అనుకూలురుగా, విధేయులుగా రూపొందించే రాజ్యధర్మాన్ని రూపొందించారు” అని చెప్పవచ్చు ననిపిస్తుంది.
+ 
+315
+బహమని సుల్తానులు దక్కన్ సుల్తానులు
+సా.శ.1347లో అల్లాఉద్దీన్ హసన్ అనే ఆఫ్గన్ జాతీయుడు, ప్రభువర్గమునకు చెందినవాడు బహమని రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. ఈతని పూర్వికులు అల్లాఉద్దీన్ ఖిల్జీ కొలువులో ఉద్యోగం చేసి ప్రాబల్యం సంపాదించుకున్నారు. ఫెరిస్తాలో నమోదు చేయబడిన ఒక సంప్రదాయం ప్రకారం గంగూ అనే బ్రాహ్మణుని కొలువులో ఉద్యోగంచేసి పేరు ప్రఖ్యాతులు సంపాదించుకోవటంతో ఇతడు హసన్ గంగూ అని పిలవబడ్డాడు. బహమని రాజ్య స్థాపన చేసిన అనంతరం, హసన్ తాను ఇరానియన్ వీరులైన ఇస్ఫాందర్, బహమన్ ల కుటుంబానికి చెందిన వాడినని ప్రకటించుకొని, తన పేరుకు షాను చేర్చుకున్నాడు. ఫలితంగా ఈతను స్థాపించిన రాజ్యాన్ని బహమని రాజ్యమన్నారు.
+బహమనీల రాజకీయ చరిత్రను రెండు దశలుగా విభజించవచ్చును. సా.శ. 1347-1422 వరకున్న దశను మొదటిదశగాను, సా. శ. 1422-1538 మధ్యనున్న కాలాన్ని రెండవ దశగాను వివరించవచ్చు. మొదటిదశలో ఈ రాజ్య కార్యకలాపాలకు కేంద్రం గుల్బర్గా కాగా, రెండవదశలో కీలకస్థానంలో ఉన్న బీదర్ కేంద్రమైంది. బహమనీలు, విజయనగర పాలకులు రాజ్యాధిపత్యం కొరకు తుంగభద్రా, కృష్ణా - గోదావరి పీఠభూమి, మరఠ్వాడా ప్రాంతాలలో ఘర్షణ పడ్డారు. ఘర్షణకు ప్రధానకారణం ఆర్థిక అభిలాష కాగా, దీనికి మత కోణం జోడై అగ్నికి ఆజ్యం పోసింది. బహమని రాజ్యాన్ని వరుసగా అల్లాఉద్దీన్ బహమన్ షా (సా. శ. 1347-1358), మొదటి మహ్మద్ (సా.శ. 1358–1375), అల్లాఉద్దీన్ ముజాహిద్ (సా.శ.1375–78), రెండవ మహ్మద్ (సా.శ. 1378–1397), తాజ్ ఉద్దీన్ ఫిరోజ్ షా (సా.శ. 1397–1422), షిహబుద్దీన్ అహ్మద్ లేదా మహ్మద్ షా (సా.శ.1422-1436), రెండవ అల్లాఉద్దీన్ (సా.శ.1436 - 1458), అల్లాఉద్దీన్ హుమాయూన్ (సా. శ. 1458-1461), మూడవ మహ్మద్ (సా. శ. 1463-1482), చివరి గణనీయమైన పాలకుడు. షిహబుద్దిన్ మహ్మద్ సా.శ. 1482 నుండి 1518 వరకు పాలించాడు. అతని అనంతరం అతని కుమారులు సా.శ. 1518–1528 మధ్య పాలించారు. కలీముల్లా మరణంతో బహమని రాజ్యం కాలగర్భంలో కలసిపోయింది. సా.శ. 1347-1528 మధ్య విజయనగర బహమనీల మధ్య నిరంతర ఘర్షణ జరుగుతూనే ఉంది. ఈ ఘర్షణలో మహ్మదీయులు చేసిన యుద్ధాలను జిహాద్ లుగా పేర్కొన్నా అది నిజం కాదేమోననిపిస్తుంది.
+ 
+316
+బహమని రాజ్యాన్ని పాలించిన 12 మంది సుల్తానులలో అగ్రగణ్యుడు సా.శ. 1397-1422 మధ్య పాలించిన ఫిరోజ్ షా బహమని. ఇతడు గొప్ప పండితుడు, అందంగా అక్షరమాలను లిఖించగల ప్రావీణ్యం గలవాడు, సుప్రసిద్ధకవి, బహుభాషా కోవిదుడు. ఈతని జీవితాదర్శం దక్కన్ ను భారతదేశపు సాంస్కృతిక కేంద్రంగా రూపు దిద్దటం. ఇతడు ఉదారవాదియై పాలనా వ్యవస్థలో అనేక మంది హిందువులకు స్థానంకల్పించాడు. ఇతడు రాజ్యంలోని చౌల్, దభోల్ రేవు పట్టణాలను ప్రతిష్ఠపరచి, విదేశీయ వాణిజ్యాన్ని ప్రోత్సహించాడు. ఇతడు మొదటి దేవరాయలుచేతిలో ఓడిపోయాడు. ఇతని అనంతర పాలకుడైన అహ్మద్ షా తన రాజధానిని బీదర్ కు మార్చాడు.
+బహమని రాజ్య స్థాపన జరిగిన తొలి దశాబ్దాలలో రాజ్యంలోని ప్రభువుల మధ్య దక్కనీలు, అఫాకీలు అన్న విభజన జరిగింది. ఈ విభజన రాజ్యక్షేమానికి, భద్రతకు నష్టం తెచ్చింది. సా.శ.1463-1482 మధ్య కాలంలో మహ్మద్ గవాన్ ప్రధానమంత్రిగా బాధ్యతలు నిర్వర్తించాడు. మహ్మద్ గవాన్ వ్యక్తిగత జీవిత విశేషాలు ఎక్కువ తెలియవు. పుట్టుకతో గవాన్ ఒక ఇరానియన్ జాతీయుడు. సా.శ. 1456లో ఇతన్ని గుర్తించగా, సా. శ. 1462లో రాజప్రతినిధి కూటమిలో సభ్యుడయ్యాడు. సా. శ. 1463లో వకీల్-ఇ-సుల్తానత్ గా నియమింపబడ్డాడు. అప్పుడతనికి బ్వాజా-ఇ-శేషన్, మాలిక్-ఉర్-తజ్జర్ అన్న బిరుదులు ఇవ్వబడ్డాయి. రెండు దశాబ్దాలపాటు బహని రాజ్యంలో అతనిదే అధికారం. ఇతను బహమని రాజ్యాన్ని తూర్పువైపు విస్తరింప యత్నించాడు. ఆ యత్నంలో విజయనగర పాలకులతో ఘర్షణ అనివార్యమైంది. బీదర్ లో గొప్పదైన మదర్సాను నిర్మించాడు. ఇరాన్ నుండి ఆ మదర్సాకు ప్రసిద్ధ పండితులు ఆహ్వానింపబడ్డారు. ఇతని ఆధిపత్యానికి అసూయ చెందిన దక్కనీలు సుల్తాన్ చెవిలో ఇతని గురించి విషంపోసి 71 సంవత్సరాల వయస్సులో సుల్తాన్ ఇతన్ని వధించటానికి కారకులయ్యారు. ఈతని మరణంతో బహమని రాజ్యానికి చావుగంట మ్రోగింది.
+బహమని పాలకులు ఢిల్లీ సుల్తానుల పరిపాలనా విధానాన్ని తమ రాజ్యంలో అమల్లోపెట్టారు. సుల్తాన్ రాజ్యానికి ప్రధాన అధికారి, రాజ్యాధినేత. సుల్తాన్ కు వకీల్, వజీర్, బక్షి క్వాజి, దబిర్ లేక కార్యదర్శి, మఫ్తి, కొత్వాల్, మహతసిబ్ మొదలగు ఉద్యోగులు సాయపడ్డారు. బహమని రాజ్యాన్ని నాలుగు తరఫ్ లు లేక రాష్ట్రాలుగా విభజించారు. బహమనీల సైన్యంలో కాల్బలం, ఆశ్వికదళం, ఏనుగుల దళం ఉంది.  
+317
+యుద్ధాల్లో వారు తుపాకి మందును కూరిన ఫిరంగులను ఉపయోగించారు. మహ్మద్ గవాన్ సాగులోనున్న భూమిని కొలిపించి, గ్రామ, పట్టణ సరిహద్దులను నిర్ధారించాడు. ఈ పద్ధతి ద్వారా భూమి శిస్తు వసూలును క్రమబద్ధంచేసి, రాజ్యాదాయాన్ని అభివృద్ధిపరచాడు. ఈ పద్ధతి వలన రాజ్యానికి ఎంత భూమిశిస్తు వస్తుందో ముందుగా తెలియటమేకాక సామంత ప్రభువుల దాష్టీకాన్ని, లంచగొండితనాన్ని తగ్గించాడు. నికితిన్ రాతలవల్ల ఆనాడు దక్కన్ లో వర్తక వ్యాపారాలు ఉచ్చదశలోనున్నాయని తెలుస్తుంది. గుఱ్ఱాలను అరేబియా, ఖురసాన్, టర్కిస్థాన్ నుంచి దిగుమతి చేసుకున్నారు. చైనా నుంచి ఉన్ని లేక ఒక రకమైన బొచ్చు, కస్తూరిలను దిగుమతి చేసుకొన్నారు. ఆశ్చర్యకరంగా, దక్కన్ లో వర్తకవ్యాపారాలు హిందువుల చేతిలోనుండగా, విజయనగర రాజ్యంలో దూర సముద్ర వ్యాపారం విదేశీయుల, భారతీయ ముస్లింల చేతిలో ఉంది.
+బహమని సుల్తానులు సున్నీ తెగకు చెందినవారు కాని బహమని సమాజం బహుళజాతి, మత, తెగలతో నిండియున్న సమాజం. కాబట్టి వివిధ భాషలైన పర్షియన్, మరాఠీ, దక్కనీ లేక మూల ఉరుదు, కన్నడ, తెలుగు భాషలు వాడుకలో ఉన్నాయి. నికితిన్ రాతల ప్రకారం దక్కన్ జనాభా బీదవారు, సంపన్నులుగా విభజింపబడ్డారు. ప్రభువులు ఎంతో విలాసవంతంగా - వెండి తాపడం చేసిన పరుపులుగల రథాలలో 20 బంగారు తాపడం చేసిన గుర్రాలు వెనుక నడవగా, వాటి వెనుక మూడు వందల ఆశ్వికులు, 500 కాల్బలం, 10 దివిటీ వాళ్ళు అనుసరించగా ప్రయాణించేవారు.
+బహమని రాజ్యంలో సూఫితెగలైన చిస్తీ, క్వాద్రి, షట్టారి తెగల ప్రాబల్యం ఎంతో ఉంది. బీదర్ క్వాదీ తెగవారి ప్రధానకేంద్రం. సుల్తానుల గౌరవం పొందిన మొదటి సూఫీ సాధువు షేక్ సిరాజుద్దీన్ జునాది. ప్రసిద్ధ చిస్తీ సాధువు అయిన సయ్యద్, మహ్మద్ గెసు దరజ్ కంఖా ఢిల్లీ నుండి గుల్బర్గాకు సా.శ. 1402-1403లో వలసరాగా సుల్తాన్ ఫిరోజ్ అనేక గ్రామాలను గేసుదెరాజ్ కంఖాకు దానంగా ఇచ్చాడు. అఫాకీలనబడే విదేశీయ ప్రభువుల రాకతో బహమని రాజ్యంలో షియా జనాభా పెరిగింది. మరొక ఆశ్చర్యకరమైన విషయం, ఉరుసు ఉత్సవాలు మహ్మదీయ, హిందూ సంప్రదాయాల సమ్మేళనం కావటమేకాక, ఒక జంగం మహ్మదీయుల టోపీ పెట్టుకొని శంఖం ఊదేవాడు. ఆ విధంగా బహమనీలు ఒక ఉదారవాద, సహన, సమ్మేళన సంస్కృతి పెరగడానికి కృషిచేశారు.
+కళాపోషణ, వాస్తు నిర్మాణ విషయాలలో బహమనీలు ఢిల్లీ సుల్తానులచే ప్రభావితులయ్యారు. బహమనీలు శాస్త్ర విజ్ఞాన్ని పెంచి, కవులను, పండితులను  
+318
+పోషించారు. బహమనీల వాస్తు నిర్మాణ శైలిపై యూరోపియన్ సైనిక వాస్తు నిర్మాణ శైలి, పౌరవాస్తు నిర్మాణంలో పర్షియాశైలి ప్రభావం కనపడుతుంది. గుల్బర్గాలోని జుమ్మామసీదు నిర్మాణంలో పర్షియన్ శైలి ప్రభావం ఉంది. దౌలతాబాద్ లోని చాంద్ మీనార్ పైన, బీదర్ లోని మదర్సాపైన పర్షియన్ ప్రభావం ఉంది. గుల్బర్గాలోని సుల్తాన్ ల సమాధులు ఏక, ద్వి సమాధులుగా విభజింపబడ్డాయి. బహమనీలు చతురస్రంగా నిర్మించబడిన ఆర్చీలకు ప్రాధాన్యమిచ్చారు. బహమనీలు ఉత్తర భారత సంస్కృతికి, దక్కన్ సంస్కృతికి వారధిగా వ్యవహరించటమేకాక, టర్కి, ఇరాన్, పశ్చిమ ఆసియాలతో సన్నిహిత సంబంధం కలిగి ఉన్నారు. వీరి సంస్కృతీ విధానాలనే వీరి అనంతర రాజ్యాలైన అహ్మద్ నగర్, బీదర్,బెరార్, గోల్కొండ, బీజపూరు సుల్తానులు అవలంబించారు. వీరు కూడా విజయనగర పాలకులతో ఘర్షణలు కొనసాగించారు. 17వ శతాబ్దంలో పతనం అయ్యేంతవరకు గోల్కొండను పాలించిన కుతుబ్ షాహీ వంశం (సా. శ. 1518–1687) బహమనీ వారస రాజ్యాలలో ప్రధానంగా పేర్కొనదగినది. ఈ కాలంలో రూపొందిన దక్కనీ సంస్కృతి బహుళ సంస్కృతికి చక్కని ఉదాహరణ.
+మలి మధ్యయుగంలో దక్షిణభారత, దక్కన్ సమాజం తన మధ్యయుగ ప్రభావం నుండి విడివడి ఆధునిక, నాగరిక సమాజంవైపుకు ప్రయాణం ఆరంభించింది. ఇందుకు ఆనాటి అదనపు వ్యవసాయ ఉత్పత్తి, వర్తకవ్యాపారాలు, తుపాకులు, ఫిరంగుల ఉపయోగంపై ఆధారపడిన సైనిక వ్యవస్థను కలిగి ఉంటూనే, పాత సంప్రదాయ విలువలను, ఆధునిక విలువలతో సమ్మేళనం చేయటం జరిగింది.
+ 
+319
+15వ అధ్యాయం మలి మధ్యయుగ - పూర్వ ఆధునిక కాలం – మొగల్ యుగం (క్రీ.శ. 1526-1857)
+మొగల్ యుగం మలిమధ్యయుగంలో ఆరంభమై ఆధునిక కాలానికి చెందిన బ్రిటిష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ వలస రాజ్యకాలపు అంతానికి అంతమవుతుంది. ఈ మొగల్ యుగాన్ని ఘనులైన మొగలుల కాలం క్రీ.శ. 1526-1707 గాను, అనంతర మొగలుల కాలం క్రీ.శ. 1707–1857 గాను విభజించారు. ఘనులైన మొగలుల (గ్రేట్ మొగల్స్) కాలం చివరి భాగంలో మొగలాయి రాజ్యపతనం మొదలవటంతో పాటుగా భారతదేశానికి వర్తక, వ్యాపారాల నిమిత్తం వచ్చిన డచ్, బ్రిటిష్ ఫ్రెంచివారు రాజ్యాధికార కాంక్షాపరులై పరస్పరం పోరాడుకుంటూ మాయలు, కుట్రలతో భారతీయులను జయించి, క్రీ.శ.1757లో భారతదేశంలో రాజ్యస్థాపన ఆరంభించారు. మొగలాయిల పతనకాలమైన ఈ కాలంలోనే స్వదేశీయ ప్రాంతీయ రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. వారిలో మహారాష్ట్రులు ముఖ్యలు కాగా హైదరాబాదు, అవధ్, కర్ణాటకలలో కూడా స్వతంత్ర రాజ్యాలు ఆవిర్భవించాయి. ఈ కాలంలోనే భారతదేశం అహ్మద్ షా అబ్దాలి, నాదిర్ షాల దండయాత్రలకు గురి అయింది. ఈ కాలంలోనే భారతీయ సంస్కృతీ పరిణామాలపై నూతన భావాల, ఆలోచనల, భాషల, మతాల, వ్యవస్థల ప్రాబల్యం పెరిగి పాశ్చాత్య భావజాలపు బీజాలు నాటబడి, అవి పెరిగి పెద్దవై ఒక క్రొత్త సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక, రాజకీయ వ్యవస్థకు దారి తీసింది. సంప్రదాయ భారతీయ సామాజిక వ్యవస్థకూ నూతన సామాజిక వ్యవస్థ ఆవిర్భావానికీ మధ్య సంఘర్షణ, సర్దుబాటూ జరిగి కొంతవరకు ఒక సమ్మిళిత దృక్పథం చోటుచేసుకున్నది.
+ 
+320
+ఈ కాలంలో చోటు చేసుకున్న వివిధ పరిణామాలను వివరించే గ్రంథాలు పర్షియన్, సంస్కృతం, ప్రాంతీయభాషలలోనే కాక ఇంగ్లీషు, ఫ్రెంచి భాషలలోనూ విశేషంగా లభ్యమవుతాయి. అందువల్ల ఈ కాలంలో కాలానుక్రమణిక గురించీ, వివిధ అంశాల పుట్టు పూర్వోత్తరాల గురించి వాదోపవాదాలు, అభిప్రాయభేదాలు తక్కువే. ఈ నేపథ్యంలో మొగలాయి చక్రవర్తులైన బాబర్, హుమాయూన్, అక్బర్, జహంగీర్, షాజహాన్, ఔరంగజేబుల కాలంనాటి వివిధ వ్యవస్థల స్వభావ, స్వరూపాలను అవగతం చేసుకునే ప్రయత్నం చేద్దాం.
+క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దంలో మధ్య, పశ్చిమ ఆసియాలలో ముఖ్యమైన మార్పులు చోటుచేసుకున్నాయి. ఇంతకు ముందు పుటలలో మనం తైమూర్ దండయాత్రల వల్ల జరిగిన విధ్వంసం గురించి చదువుకున్నాం. క్రీ.శ. 14వ శతాబ్దంలో మంగోలు సామ్రాజ్య పతనానంతరం తైమూర్ ఇరాన్, తురాన్ లను ఏకీకృతం చేసి, దిగువ వోల్గానుండి సింధునది వరకు విస్తరించిన తన రాజ్యాన్ని అంటే ఆధునిక టర్కీ ఇరాన్, ట్రాన్స్ ఆక్సోనియా, ఆఫ్ఘనిస్థాన్, పంజాబ్ లోని అంతర్భాగాలతో కూడిన విశాల రాజ్యాన్ని పాలించాడు. తైమూరు యొక్క ఈ రాజ్యం క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దం మధ్యభాగంలో పతనమై క్షీణించింది. ఈ దశలో ఉత్తర ప్రాంతానికి చెందిన మంగోల్ తెగవారైన ఉజ్ బెగ్ లు ట్రాన్స్-ఆక్సోనియా ప్రాంతంలోకి చొచ్చుకు రాగా పశ్చిమ దిక్కున సఫావిద్ అనే నూతన వంశం ఇరాన్ పై ఆధిపత్యం సంపాదించింది. ఉజ్ బెగ్ లు సున్నీలు కాగా, సఫాలిద్ లు షియాలు. ఉజ్ బెక్ లు కొత్తగా మహమ్మదీయ మతంలోకి మారగా సఫాలిద్ లు మహమ్మద్ ప్రవక్త తమ పూర్వికుడని చెప్పుకున్నారు. ఈ విధంగా ఉజ్ బెక్ ల, సఫావిద్ లు మధ్య రాజకీయ, మతశాఖావైరాలు వున్న సమయంలోనే తూర్పు ఇరాన్ కు పశ్చిమ దిక్కులో ఆటొమన్ తురుష్కులు విజృంభించి తూర్పు ఐరోపా, ఇరాక్, ఇరాన్ ల పాలకులయ్యారు. ఈ విధంగా 16వ శతాబ్దంలో ఆసియా మూడు పెద్ద రాజ్యాలైన ఉజ్ బెక్, సఫావిద్, ఆటొమన్ టర్క్ ల మధ్య సంఘర్షణకు కేంద్రం కాగా, ట్రాన్స్ ఆక్సానియాలోని ఫర్గానాకు చెందిన తైమూరు వంశీయులకూ మంగోలు నాయకుడైన చెంగిజ్ ఖాన్ కూ రక్త సంబంధీకుడైన జహీరుద్దీన్ మహమ్మద్ బాబర్ భారతదేశ సంపదచే ఆకర్షితుడై, ఒక పథకం ప్రకారం దండెత్తి వచ్చి క్రీ.శ.1526లో మొదటి పానిపట్టు యుద్ధంలో అప్పటి ఢిల్లీసుల్తానైన ఇబ్రహీంలోడీని ఓడించి మొగల్ సామ్రాజ్యానికి పునాది వేశాడు.
+భారతదేశపు జాతి రాజ్య సంస్కృతీ పరిణామ క్రమంలో మొగలుల రాక, స్థిర నివాసం, పాలన, ఒక గణనీయమైన దశ. రాజ్యస్థాపన చేసిన తొలి సంవత్సరాలలో  
+321
+మొగలులు ఆఫ్ఘన్ లనుండి, రాజపుత్రులనుండి తీవ్ర వ్యతిరేకతను ఎదుర్కొనవలసి వచ్చింది. రెండవ ఆఫ్ఘన్ రాజ్యనిర్మాతగా చిరయశస్సు నార్జించిన షేర్షా (షర్షా) సూర్ తన సైనిక సామర్థ్యంచేత, సుస్థిరపాలనా వ్యవస్థ స్థాపించుటద్వారాను, అనుకోకుండా బలమైన, సుస్థిరమైన మొగలాయీ రాజ్యస్థాపనకు పునాది వేశాడు. మొగలాయి చరిత్రలో ఒక అత్యద్భుతదశకు అక్బర్ (క్రీ.శ. 1556 - 1605) పునాది వేశాడు. దీనిపై సుస్థిరమైన విస్తృతమైన సామ్రాజ్య వ్యవస్థ 17వ శతాబ్దంలో ఉన్నత శిఖరాలకు చేరుకుంది. ఆ తరువాత తన ప్రాభవాన్ని క్రమంగా కోల్పోయి క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దపు 6వ దశకం వరకు నామమాత్రంగా కొనసాగిన మొగల్ సామ్రాజ్యం క్రీ.శ. 1858లో బహదూర్ షా ఓటమితో కాలగర్భంలో కలసిపోయింది.
+అతి చిన్న జాగీరయిన ఫర్గానాకు పాలకుడైన బాబర్ తన రాజ్యాన్ని కోల్పోయి, తను గాఢంగా కోరుకున్న సమర్ఖండ్ ను పాలించే అవకాశం లేదని తేటతెల్లమవటంతో తనదృష్టిని భారతదేశంపైకి మరల్చాడు. ఆ సమయానికి ఢిల్లీ సుల్తానులలో చివరి వంశపుపాలకుడైన ఇబ్రహీంలోడీ పాలనలో లోడీ వంశపు ప్రాబల్యం, ఢిల్లీ సుల్తానేట్ ప్రాభవం క్షీణదశకు చేరుకుంది. భారతదేశం అనేక చిన్నచిన్న రాజ్యాలుగా విడిపోయి, అవన్నీ పరస్పరం కలహించుకుంటూ, రాజకీయ అనైకమత్యంతో శక్తిమంతుడు, సాహసి అయిన దురాక్రమణదారుని చేతిలో ఓడిపోవటానికి సిద్ధంగా వుందని ప్రసిద్ధ చరిత్రకారుడైన ఈశ్వర ప్రసాద్ వర్ణించినది సత్యమే.
+బాబర్ దండెత్తేనాటికి భారతదేశంలో ఆఫ్ఘన్ పాలకుల రాజ్యాలు ప్రభువుల కూటములే తప్ప క్రమబద్ధమైన నిర్వహణలోనున్న రాజ్యాలు కావని పెర్సీవల్ స్పియర్ పేర్కొన్నాడు. బాబర్ తన స్వీయచరిత్ర అయిన తుజక్-ఇ-బాబరీ లో ఐదు ముస్లిమ్ రాజ్యాలు రెండు హిందూరాజ్యాలు వున్నాయని పేర్కొన్నాడు. అవి: లోడీల పాలనలోని భూభాగం, గుజరాత్, మాళ్వ, బెంగాల్, బహమనీ రాజ్యాలు, మేవార్, విజయనగర రాజ్యాలు. భారతదేశంలో రాజకీయపరిస్థితి ఈ విధంగా వుండగా, మధ్య ఆసియాలో తైమూరీయుల అధికారం క్షీణదశలోవుండి, ట్రాన్స్ ఆక్సియానాను ఉజ్ బెగ్ లు పూర్తిగా ఆక్రమించగా సఫావిద్ లు ఇరాన్ ను వశపరచుకున్నారు. తక్కువ వనరులున్న కాబూల్ కన్న విశేష సంపదకు నెలవైన భారతదేశం బాబర్ ను ఆకర్షించిందని అబుల్ ఫజల్ పేర్కొన్నాడు మొదటి పానిపట్టు యుద్ధంలో బాబర్ సాధించిన విజయం హిందూదేశపు సార్వభౌమత్వాన్నిచగతాయ్ తురుష్కుల చేతిలో పెట్టిందని ఈశ్వర ప్రసాద్ అంటాడు. ఆర్.పి.త్రిపాఠి మాటల్లో పానిపట్టు యుద్ధంలో విజయం ముస్లిం ప్రపంచంలో ఘనమైన  
+322
+పాలనావ్యవస్థను నిర్మించిన మొగల్ రాజ్యస్థాపనకు కారణమైంది. పానిపట్టు విజయానంతరం కూడా బాబర్ పరిస్థితి ఏమాత్రం సుస్థిరం కాలేదు. దీని తరువాత అతడు ఇంకా కాణ్వహ, ఛండేరి, గోగ్రా యుద్ధాలను చేయవలసి వచ్చింది. ఈ యుద్ధాలలో విజయానంతరం క్రీ.శ. 1530లో బాబర్ జబ్బుపడి చనిపోయాడు. అప్పటికి బాబర్ మొగలాయి పాలననైతే ఆరంభించాడు కాని ఆఫ్ఘన్ లు, రాజపుత్రులు మొగలులను తరిమివేసేందుకు అవకాశం కొరకు ఎదురు చూస్తున్నారు.
+ధైర్య సాహసాలు గల సైనికాధిపతిగా, కవి, పండితుడిగా మధ్యయుగ భారతదేశ చరిత్రలో బాబర్ ఒక విశిష్ట స్థానం పొందాడు. అతడికి హుమయూన్, కమ్రాన్, అస్కారి, హిందాల్ అనే నలుగురు కుమారులున్నారు. క్రీ.శ. 1530లో హుమయూన్ మొగల్ సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించాడు. హుమయూన్ అన్న పదానికి అదృష్టవంతుడని అర్థం. పేరులోనే అదృష్టవంతుడైన ఇతడు జీవితంలో దురదృష్టవంతుడని కొందరనే మాట పూర్తిగా నిజం కాదు. అతడు రాజకుమారుడిగా సంపదలో పుట్టి పెరిగి సంపదను పోగొట్టుకుని మరల కొంతకాలం తరువాత దారిద్ర్యం నుండి సంపన్నతలోకి మారిన మాట సత్యమే. అయితే హుమయూన్ ఎంతో సాహసం, పట్టుదలతో రాజ్యాన్ని నిర్మించిన వ్యక్తి కుమారుడిగా తనను తాను నిరూపించుకోలేక పోవటమే కాక తన శత్రువులైన రాజపుత్రులను, ఆఫ్ఘన్ లను నిర్మూలించేందుకు వచ్చిన అవకాశాలను చేజేతులా జారవిడుచుకున్న అసమర్థుడేకాని దురదృష్టవంతుడు కాదు. హుమయూన్ ను ఓడించిన షేర్షా సూర్ క్రీ.శ. 1540-45 మధ్యకాలంలో రాజై ఐదు సంవత్సరాలు మాత్రమే పరిపాలించినా తన పాలనా సామర్థ్యం, పాలనా వ్యూహ రచనా సామర్థ్యంతో అనేకమంది మధ్యయుగ పాలకులలో ఒక ధ్రువనక్షత్రంగా చిరకీర్తిని గడించాడు. రెండవ ఆఫ్ఘన్ రాజ్యనిర్మాతగా గణనీయమైన స్థానం సంపాదించాడు.
+రెండవ ఆఫ్ఘన్ రాజ్యం - షేర్షా సూర్
+విదేశీయులైన ఆఫ్ఘన్లు తురుష్కులను, పర్షియన్లను అధికార పీఠంనుండి తొలగించిన అనంతరం భారతదేశ చరిత్రలో గణనీయమైన పాత్ర నిర్వహించారు. అధికారస్థాపనకై ఎదురుచూస్తున్న ఆఫ్ఘన్ లోడీ తెగ అధిపతియైన బహలోల్ ఖాన్ క్రీ.శ.1451లో ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని ఆక్రమించి మొదటి ఆఫ్ఘన్ రాజ్యాన్ని స్థాపించి ఆఫ్ఘన్ పాలనకు నాంది పలికాడు. క్రీ.శ. 1517 వరకు ఆఫ్ఘన్ జాతీయుల మధ్యనున్న అంతర్గత సంఘర్షణలకు ఆనకట్ట కట్టి వారిని సికిందర్ లోడీ విజయవంతంగా  
+323
+ముందుకి నడిపించాడు కాని, అధికారాన్ని చేపట్టాలన్న కాంక్షతో వున్న పంజాబ్ ప్రాంతపాలకుడు దౌలత్ ఖాన్ లోడీ బాబర్ ను దండెత్తి రమ్మని ఆహ్వానించాడు. బాబర్ ఫిరంగులు, తుపాకుల వంటి సాంకేతికంగా అభివృద్ధి చెందిన ఆయుధాలనుపయోగించి ఆఫ్ఘన్ ఆశ్విక దళాన్ని ఓడించి పానిపట్టు యుద్ధంలో విజయం సంపాదించాడు. ఈ ఆయుధాలే బాబర్ విజయానికి ప్రధాన కారణం. దీనికి తోడుగా ఆఫ్ఘన్ తెగల అధిపతులు జౌన్ పూర్, మీరట్, బయానా, ధోల్ పూర్, గ్వాలియర్, ఎటావా, కల్పి, సంభాల్ లనే చిన్న చిన్న రాజ్యాలుగా చీలిపోవటం కూడా వారి ఓటమికి కారణం. మతపరంగా తేడాలున్న రాజపుత్రులకూ, మొగలులకూ మధ్యనున్న శత్రుత్వం గాఢమైనదన్న భావం ఉన్నప్పటికీ అది ఒక్కటే కారణం కాదనిపిస్తుంది. లోడీల పతనంతో వారి స్థానంలోకి సూర్ వంశస్థులు ప్రవేశించారు. ఆఫ్ఘన్లకు, మొగలులకు మధ్య కొద్దికాలం పాటు పరిపాలించిన సూర్ వంశస్థులు తమ పరిపాలనా కాలంలోని ముఖ్యాంశాల ద్వారా చరిత్రలో తమ స్థానాన్ని శాశ్వతం చేసుకున్నారు.
+షేర్షా సూర్ తాత ఇబ్రహీం సూర్, తండ్రి హుస్సేన్ లు ఆఫ్ఘనిస్థాన్ నుండి జీవనాధారం వెతుక్కుంటూ భారతదేశానికి వలస వచ్చారు. వారిద్దరూ మొదట బహలోల్ లోడీ కాలువలో ఉద్యోగులుగా పంజాబ్ లో చేరారు. తరువాతి కాలంలో షేర్షా సూర్ గా ప్రఖ్యాతి పొందిన ఫరీద్ క్రీ.శ. 1472లో పంజాబ్లో జన్మించాడు. సికిందర్ లోడీ పాలనాకాలంలో హుస్సేన్ సూర్ సస్రామ్, ఖవాన్ పూర్ తాండాల జాగీర్దారయ్యాడు. జమాల్ ఖాన్ ఆశీస్సులతో ఫరీద్ తన తండ్రి జాగీరులో 21 సంవత్సరాలు పరిపాలనా శిక్షణ పొంది అనుభవాన్ని సంపాదించాడు. తన సవతి తల్లి కారణంగా ఫరీద్ ఇంటినుండి వెళ్లిపోయి మొగల్ సైనిక సేవలో చేరి బాబర్ను మెప్పించి క్రీ.శ.1527లో తన జాగీరును తిరిగి పొందాడు. కాని బాబర్ అహంకారపూరిత ప్రవర్తనను తట్టుకోలేక మొగల్ ల కొలువునుండి మరుసటి సంవత్సరమే బయటకు వచ్చాడు. కాలక్రమంలో ఫరీద్ తన బలం పెంచుకొని పాలకుడై హుమయూన్ ను ఓడించి షేర్షా అనే బిరుదుతో ఢిల్లీ సింహాసనాన్ని ఆక్రమించి, తన 5 సంవత్సరాల పాలనాకాలంలో సమర్థుడైన పాలకునిగా శాశ్వతకీర్తి సంపాదించి క్రీ.శ. 1545లో మరణించాడు. అతని అనంతరం అతని కుమారుడు జలాల్ ఇస్లాం షా అన్న బిరుదుతో క్రీ.శ. 1545–1558 మధ్య పాలించాడు. అతని అనంతరం అతని సోదరుడు మహమ్మద్ ఆదిల్ క్రీ.శ. 1553-57 మధ్య పాలించాడు. రెండవ పానిపట్టు యుద్ధంలో క్రీ.శ. 1556లో అక్బర్ విజయం పొందటంతో సూర్ రాజ్యం అస్తమించింది.
+ 
+324
+సూర్ రాజ్యవ్యవస్థ - ఆర్థిక సాంకేతిక అభివృద్ధి
+ఒక గణనీయమైన రాజకీయ అస్తిత్వంతో రెండవ ఆఫ్ఘన్ రాజ్యం రెండు దశాబ్దాల కాలానికి తక్కువకాలం మనుగడ సాగించింది. షేర్షా సమర్థుడైన పాలకుడే కాక తన పాలనాతత్త్వాన్ని కట్టుదిట్టంగా అమలుపరచినవాడు కావటంచేత అతని ముద్ర శాశ్వతంగా చరిత్రలో అంతర్భాగమయింది. భారతదేశ చరిత్రలో షేర్షా, అక్బర్ ల స్థానం గురించిన చర్చలు కొనసాగుతూనే వున్నాయి. అక్బర్ తన పాలన విధానంలో షేర్షా సంస్కరణలను కొన్నింటిని ఆమోదించి అమలుపరచాడు. అందువల్ల షేర్షా, అక్బరుకు మార్గదర్శి అన్నది సమర్థనీయమే. అయితే షేర్షా కూడా పాలనా విధానాల స్రష్ట కాదు. అంతకు ముందున్న పద్ధతులను, విధానాలనే కట్టుదిట్టంగా, సమర్థంగా అమలుపరచాడు. షేర్షా అక్బర్ లిద్దరూ తమ కాలానికి అనుగుణంగా అవసరాలను దృష్టిలో వుంచుకుని మార్పులు, చేర్పులు ప్రవేశపెట్టారు.
+రాజ్య సరిహద్దులలో నివసించే ప్రజల ఆస్తి, ప్రాణాలను రక్షించటం, అంతర్గత శాంతి భద్రతలను కాపాడటం రాజు ప్రధానకర్తవ్యమని, పాలకుడు ప్రజలందరి పట్ల ఒకే విధమైన న్యాయాన్నీ సమానత్వాన్నీ చూపిస్తూ ఉద్యోగస్తులు ప్రజలను హింసించే విధంగా ప్రవర్తించకుండా కాపాడాలనీ షేర్షా భావించాడు. అతని పరిపాలనా వ్యవస్థా స్వరూపం నియంతృత్వమనిపిస్తుంది. దీనికి కారణం అధికారం శాసన, న్యాయ కార్యనిర్వాహక విభాగాలు అన్నీ సుల్తాన్ చేతిలో కేంద్రీకృతం కావటమే. షేర్షా పాలన సూత్రరీత్యా నియంతృత్వంలా కనిపించినా, ఆచరణలో ప్రజాస్వామ్యం కాకపోయినా ఉదార నియంతృత్వం అని చెప్పవచ్చు. పాలనా విషయాలపై షేర్షా వ్యక్తిగత శ్రద్ధను ఎంతగానో చూపించాడు. అతడి రాజ్యవ్యవస్థ పూర్తిగా పోలీసుల రాజ్యమూ కాదు. సంక్షేమ రాజ్యమూ కాదు, ఉదార నియంతృత్వ పాలనలో ప్రజా సంక్షేమానికి పెద్దపీట వేసిన రాజ్యం. ఒక వ్యక్తి ఎంత సమర్థుడైనా, శక్తిమంతుడైనా అన్ని కార్యకలాపాలు తానొక్కడి భుజస్కంధాలపై వేసుకొని నిర్వహించలేడు కనుక షేర్షా కూడా తన మంత్రుల, ఉద్యోగులపై ఆధారపడ్డాడు. అయితే వీరందరూ అతడి ఆజ్ఞలను అమలుపరచేవారే కాని స్వతంత్రంగా విధానాలకు రూపకల్పన చేయగలవారు కాదు. దివాన్-ఇ-విజారత్ దివాన్-ఇ-అరిజ్, దివాన్-ఇ- రి సాలత్, దివాన్-ఇ-ఇన్ షా, దివాన్-ఇ-ఖ్వాజా, దివాన్-ఇ-బరీద్ మొదలైన మంత్రులు షేర్షా ఆస్థానంలో వుండేవారు. దివాన్-ఇ- విజారత్ ఆదాయ, వ్యయాలను నియంత్రిస్తూ మిగిలిన మంత్రులపై కూడా నియంత్రణాధికారం కలవాడు. అరిజ్-ఇ-మామ్లిక్ సైనికశాఖ అధిపతి. సైనికుల  
+325
+నియామకం, సైనిక వ్యవస్థను క్రమబద్ధంగా నిర్వహించటం, సైనిక క్రమశిక్షణను పర్యవేక్షించటం ఇతని విధులు. సైనికుల జీతభత్యాలు ఇతడి చేతినుండే అందేవి. షేర్షా సైనిక వ్యవస్థను ఎల్లవేళలా స్వయంగా పర్యవేక్షించేవాడు. దానికి కారణం అతని మనుగడ, రాజ్యవిస్తరణ సైనిక శక్తిపై ఆధారపడి వుండటమే. విదేశాంగ శాఖ అధిపతియైన “దివాన్-ఇ-రిసాలత్” రాయబారులను, రాయబార వర్గాన్ని నియంత్రించి, విదేశీ యాత్రికుల సంక్షేమ కార్యక్రమాన్ని పర్యవేక్షించేవాడు. దీనితోపాటుగా దానధర్మాల పర్యవేక్షణ కూడా అతని బాధ్యత. దివాన్-ఇ-ఇన్ షా సమాచార సేకరణ, ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాలు, ముఖ్య సమాచారాన్ని లేఖలను భద్రపరచటం, రాజు ప్రకటనలను తయారుచేయటం, వాటిని వివిధ ప్రాంతాలకు పంపించటం, ప్రభుత్వ వ్యవహార సమాచారాన్ని లిఖిత రూపంలో భద్రం చేయటం మొదలైన బాధ్యతలు నిర్వహించేవాడు. దివాన్-ఇ-ఖ్వాజా ముఖ్య న్యాయాధికారి. న్యాయవ్యవస్థ నిర్వహణ, నియంత్రణ ఇతడి విధులు. దివాన్-ఇ-బరీద్ గూఢచారిశాఖ ప్రధాన అధిపతి. విస్తృతమైన గూఢచారి శాఖ ఇతడి అధీనంలో వుండి పాలకుని చెవులు, కళ్ళుగా వ్యవహరించింది. వీరేకాక రాజకుటుంబపు అవసరాలు, నిర్వహణ చూసుకునే మంత్రికూడా వున్నాడు. ఇతడు రాజకుటుంబానికి సన్నిహితుడవటంతో ఇతడి ప్రాబల్యం ఎక్కువగా వుండి వుండవచ్చు.
+పరిపాలనా సౌలభ్యం దృష్ట్యా షేర్షా తన విశాల సామ్రాజ్యాన్ని వివిధ స్థాయిల విభాగాలుగా - సర్కార్, పరగణా, గ్రామాలుగా విభజించాడు. కేంద్రానికీ సర్కారుకీ మధ్య మరో రాజ్యభాగం వుందో లేక సర్కారు కేంద్రంయొక్క ప్రత్యక్ష ఆధిపత్యంలో వుండేదో కచ్చితంగా చెప్పలేం. కానుంగో అభిప్రాయంలో షేర్షా పాలనా వ్యవస్థలో పెద్ద విభాగం సర్కారేకాని రాష్ట్రం కాదు. రాష్ట్రవిభాగాన్ని సృష్టించినది అక్బర్ అన్నది కానుంగో అభిప్రాయం. ఈ అభిప్రాయాన్ని శరణ్ ఖండించాడు. పర్షియన్ భాషలో సర్కార్ అన్నపదానికి ప్రభుత్వం, అధికారం అని అర్థం. బహుశా సర్కార్ స్థాయిలోనే సుల్తాన్లు గ్రామ, నగర, సైనిక, పౌర వ్యవహారాలలో జోక్యం చేసుకొని వుంటారు. ఈ విభాగపు ప్రాధాన్యాన్ని గుర్తించిన షేర్షా సర్కార్ విభాగాన్ని కల్పించి షిక్దార్-ఇ- షిక్దారిన్, మున్సిఫ్-ఇ-మున్సిఫాన్ అనే ఉద్యోగులను ప్రతి సర్కార్లో నియమించాడు. షిక్దార్-ఇ-పిక్దారిన్ శాంతిభద్రతలు కాపాడగా మున్సిఫ్-ఇ-మున్సిఫాన్ న్యాయాన్ని పర్యవేక్షిస్తూ సైనికులపై నియంత్రణాధికారం కలిగియున్నాడు. ఈ విధంగా ఇద్దరు ఉద్యోగులకు విడివిడిగా బాధ్యతలు అప్పచెప్పటం ఒకరినొకరు కనిపెట్టి వుంటారని కావచ్చు.
+ 
+326
+సర్కార్లను పరగణాలుగా విభజించి ప్రతి పరగణాలో ఒక అమీన్ ను, ఒక ఫోతేదార్ ను, ఒక మున్సిఫ్ ను, ఒక హిందీ లేఖకుడిని, ఒక పర్షియన్ లేఖకుడిని నియమించారు. వీరికి తోడుగా పట్వారి, చౌదరి, ముకద్దమ్ లు ప్రజలకు, ప్రభుత్వానికి మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించారు. శాంతిభద్రతలు, ఆదాయ వ్యవహార పర్యవేక్షణ, న్యాయసంబంధ తగాదాల పరిష్కరణ షిక్ దార్ విధులు. భూమిశిస్తు వసూలు, పౌర, ఆదాయ తగాదాల పరిష్కరణ అమీన్ విధులు. ఇద్దరిదీ ఒకే హోదా. ఫోతేదార్ కోశాధికారి. వసూలయిన మొత్తం సొమ్ము అతని అధీనంలో వుంచబడింది. పరగణాకు సంబంధించిన ఆదాయ, వ్యయాల లెక్కలు చూడటం అతడి విధి. ఈ లెక్కల పత్రాల నకళ్ళను హింది, పర్షియన్ భాషలలో నిర్వహించేందుకు కర్ కూన్లు లేక గుమాస్తాలు నియమించబడ్డారు. షిక్ దార్, అమీన్ లను ప్రతి రెండు సంవత్సరాలకు బదిలీ చేసే విధానాన్ని షేర్షా ప్రవేశపెట్టాడు. పరగణాల నియంత్రణాధికారులుగా ఆఫ్ఘన్ ప్రభువులను నియమించి రాజ్య సరిహద్దులలోని పరగణాలపై నియంత్రణాధికారం సుల్తాన్ కు విధేయుడైన ఆఫ్ఘన్ ప్రభువుకు ఇవ్వబడింది. పరగణాలలో ఆఫ్ఘన్లు కానివారికి అధికార హోదాలనిచ్చి స్థానీయుల పెత్తనం కొనసాగించారు. పరగణా, సర్కార్ల పాలనా వ్యవస్థలను కేంద్రంతో అనుబంధించేందుకు ఆఫ్ఘన్ ప్రభువులకు పరగణాలపై నియంత్రణాధికారం ఇవ్వబడింది. ఈ విధంగా పరగణా, సర్కార్లు షేర్షా, అక్బర్ల పాలన వ్యవస్థకు పునాదులయ్యాయి. అక్బర్ సర్కార్లను కలిపి రాష్ట్రాలుగా రూపొందించాడని సతీశ్ చంద్ర ప్రతిపాదించాడు. కాని దానిని సమర్థించే విశ్వసనీయ ఆధారాలు ఇంకా లభ్యం కాకపోవటం వల్ల రాష్ట్రపాలనా వ్యవస్థ నమూనాను నిర్ణయించలేం.
+ప్రభుత్వ ఆదాయం - పాలన విధానం
+షేర్షా పాలనకాలంలో ప్రభుత్వానికి ప్రధానంగా ఆదాయం భూమిశిస్తు నుండి వచ్చింది. భూమి శిస్తు నిర్ణయం, వసూలు విషయాలలో షేర్షా కొన్ని మార్పులు ప్రవేశపెట్టాడు. ఈ భూమిశిస్తు నిర్ణయం, వసూలులో అతడు రైతుల ప్రయోజనాలకు ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. రైతులలో తప్పు వుండదని, వారిని అధిక పన్నులకొరకు హింసిస్తే వారు వ్యవసాయం వదులుకుని భూములను నిరుపయోగంగా వుంచితే సామాన్య ప్రజానీకం ఆకలితో అలమటించవలసి వస్తుందనీ, అంతేకాక మళ్ళీ రాజ్యం సుసంపన్నం కావటానికి ఎంతోకాలం పడుతుందన్న అవగాహన ఆధారంగా షేర్షా తన భూమిశిస్తు విధానాన్ని రూపొందించాడు. రైతు తన భూమిలో పండుతున్న పంటలో  
+327
+1/3 వ వంతును ప్రభుత్వానికి ధాన్యం రూపంలో చెల్లించాలన్నాడు. సాగులో ఉన్న భూమిని కొలిచి ఆ భూమిపై అధికారం దాన్ని సాగుచేసే రైతుకి నిర్ణయించి పట్టా ఇచ్చే పద్ధతి నతడు ప్రవేశపెట్టాడు. భూమిని కొలిచేందుకు సికిందర్ లోడి ప్రవేశపెట్టిన 32 సంఖ్యలున్న కొలతబద్దను ఉపయోగించాడు. భూసారాన్ని బట్టి ప్రతి పంటకు భూమిని మంచి, మధ్యస్థ, పనికిరాని భూములుగా విభజించాడు. ఆ భూములలో పండే పంట దిగుబడిని బట్టి రైతులు గ్రామాధికారికి పన్ను చెల్లించారు. తన పనికి ప్రతిఫలంగా గ్రామాధికారి రైతు వద్దనుండి శిస్తుతో పాటుగా 5% అధిక ఫలసాయాన్ని, ప్రభుత్వోద్యోగులు గ్రామాన్ని సందర్శించినప్పుడయే ఖర్చు నిమిత్తం మరో 5% రైతువద్దనుండి వసూలు చేశాడు. ప్రభుత్వ సైన్యాలు పంటను నాశనం చేస్తే చెల్లించవలసిన పన్నులో రైతుకు మినహాయింపు ఇచ్చారు. ఎక్కువ భూమిని సాగులోకి తీసుకువచ్చేందుకు ప్రోత్సాహకంగా రైతులకు వడ్డీ లేకుండా ఋణాలివ్వటం, వ్యాపార సంబంధ పంటలు వేయటాన్ని ప్రోత్సహించటం, అధికారులను పన్ను విధించినప్పుడు ఉదారంగా వుండమనటం, సైన్యాన్ని పంటలకు నష్టం వాటిల్లకుండా చూడమని ఆదేశించటం వంటివి చేసే విధానానికి షేర్షా రూపకల్పన చేసి అమలు పరచాడు.
+షేర్షా రైతుకు మేలుచేసే ఉద్దేశ్యంతో భూమిశిస్తు విధానాన్ని రూపొందించినా ఈ విధానపు ఆచరణలో కొన్ని లోపాలు కొట్టవచ్చినట్లు కనిపిస్తాయి. అన్ని స్థాయిల పంట దిగుబడి వున్న భూములకు 1/3వ వంతు దిగుబడి శిస్తుగా నిర్ణయించటం చేత అతితక్కువ సారం గల భూమిగల రైతు నష్టపోవలసి వచ్చింది. దీనికి తోడుగా ఉద్యోగులలోని లంచగొండితనం రైతుకు శాపమైంది. ఆర్.పి.త్రిపాఠి షేర్షా భూమిశిస్తు విధానాన్ని తీవ్రంగా ఖండించగా అక్బర్ పాలనాకాలంలోని ప్రథమభాగంలో ప్రవేశపెట్టిన వివిధ భూసంస్కరణల ప్రయోగాలకు షేర్షా విధానాలే ప్రేరణనిచ్చాయి. ఆనాడు వ్యవసాయం నిమిత్తం భూమి ఎక్కువగా లభ్యం కావటంచే పాలకుల, ప్రభుత్వపు హింస ఫలితంగా రైతులు భూములను బీడుగా వదలివేస్తే రాజ్యానికి నష్టం వస్తుందనే అవగాహన వల్లనే రైతులపై దోపిడీకి పరిమితి లభించిందన్న సతీశ్ చంద్ర మాటలలో నిజం వుంది.
+న్యాయవ్యవస్థ, పోలీస్ వ్యవస్థ
+న్యాయ నిర్వహణా క్రమంలో షేర్షా ఏ కారణంతోను, ఎవరి పట్ల వివక్ష ఆపేక్ష చూపక అందరినీ సమానంగా చూశాడు. న్యాయమన్నది అత్యంత అద్భుతమైన, పవిత్రమైన కార్యమని విగ్రహారాధకులు, ఇస్లాం అభిమానులు అంగీకరించారని షేర్షా  
+328
+వ్యక్తిగతంగా విశ్వసించాడు. న్యాయస్థానాలలో ఖాజీ, మీర్ ఆదిల్ అనే ఉద్యోగులు పౌర తగాదాలను పరిష్కరించేవారు. గ్రామాలలోని చిన్న తగాదాలను గ్రామ పంచాయతీలు, జమీందార్లు పరిష్కరించేవారు. ఆ రోజుల్లో శిక్షలు అతి కఠినంగా భవిష్యత్తులో ఎవరూ అటువంటి నేరాలు చేయ సాహసించకుండేటంత తీవ్రంగా వుండేవి. షేర్షా కుమారుడైన ఇస్లాంషా అప్పటికి అమలులో ఉన్న చట్టాలను, సూత్రాలను క్రోడీకరించి క్రమబద్ధం చేశాడు. దీని ద్వారా అవన్నీ ప్రమాణీకరించబడతాయనే ఆలోచనతో అతడీ విధంగా చేశాడు.
+ఇప్పుడు పోలీసులు నిర్వహిస్తున్న కర్తవ్యాలన్నీ ఆరోజుల్లో సైన్యం నిర్వహించేది. శాంతిభద్రతలు నెలకొల్పటంలో స్థానీయులకే ఎక్కువ బాధ్యత వుండాలని షేర్షా విశ్వసించాడు. ఈ అభిప్రాయాన్ని ఎందరో శ్లాఘించారు. వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధి దేశ సౌభాగ్యాన్ని పెంచుతుందన్న నమ్మకంతో అతడు పశ్చిమాన సింధునది నుండి బెంగాల్ లోని సోనార్ గావ్ వరకు, ఆగ్రానుండి జోధ్ పూర్ మీదుగా చితోడ్ వరకు, ముల్తాన్ నుండి లాహోర్ వరకు రహదారులను, ప్రయాణికుల సౌకర్యార్థం రహదారుల పొడుగునా ప్రతి రెండు మైళ్ళకు ఒకటిగా సరాయ్ లు లేక సత్రాలను నిర్మించాడు. హిందువులకు, మహమ్మదీయులకు విడివిడిగా విశ్రాంతి గృహాలు ఏర్పాటు చేయించాడు. యాత్రికుల సౌకర్యాలను, రక్షణను పర్యవేక్షించేందుకు అనేకమంది చిన్న ఉద్యోగులుండేవారు. ఈ విశ్రాంతి గృహాలు కాలక్రమంలో మార్కెట్ కేంద్రాలయ్యాయి, గూఢచారి శాఖలకు కేంద్రాలూ అయ్యాయి. షేర్షా రెండురకాల పన్నులను— వస్తువు వచ్చినప్పుడు, అమ్మినప్పుడు మాత్రమే విధించాడు.
+షేర్షా ద్రవ్య వ్యవస్థను పునర్వ్యవస్థీకరించాడు. అప్పటివరకు చెలామణిలోనున్న సంయుక్త లోహ నాణేలను రద్దు చేసి దామ్ అనే కొత్త నాణేన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. ఈ ద్రవ్య మార్పులతోపాటు రాజ్యమంతా ఒకేరకమైన తూనికలు, కొలతల వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టాడు. ఫలితంగా వర్తక వ్యాపారాలు అభివృద్ధి చెందాయి. ఒకే ప్రమాణం, పరిమాణం వున్న బంగారు, వెండి నాణేలను చక్కని ఆకారాలలో షేర్షా ముద్రించాడు. అతడు రూపొందించిన వెండి రూపాయి అనేక శతాబ్దాల పాటు ప్రామాణిక నాణంగా చెలామణిలో వుంది. దామ్ కూ రూపాయికీ మధ్య 64:1 నిష్పత్తి నిర్ణయించబడింది. ఈ నాణేలపై వాటిపేర్లు దేవనాగరి లిపిలో ముద్రించబడ్డాయి. మధ్యయుగ రాజ్యాలన్నీ ఎల్లవేళలా యుద్ధాలకు సిద్ధంగా ఉన్న రాజ్యాలు కనుక సైనిక వ్యవస్థ నిర్మాణానికి షేర్షా ఎంతో శ్రద్ధ చూపించాడు. సైన్యం అతడి వ్యక్తిగత పర్యవేక్షణలో ఎంతో క్రమశిక్షణతో నిర్వహించబడింది. సామంతుల, ఫ్యూడల్ ప్రభువుల సైన్యాలపై  
+329
+ఆధారపడటానికి అతడు స్వస్తి చెప్పాడు. సైనికులను స్వయంగా ఎంపికచేసి, వారికి శిక్షణ నిప్పించి, వారిపేర్లు, చిరునామాలు క్రమబద్ధంగా నమోదు చేసి, సైనికులు కాని, అధికారులుకాని గుఱ్ఱాలను మార్చుకోకుండా వాటిపై ముద్రలు వేయించి అవినీతిని, మోసాన్నీ అరికట్టే ప్రయత్నం చేశాడు. షేర్షా సైన్యంలో 1,50,000 ఆశ్విక దళం, 25,000 కాల్బలం, 5000 ఏనుగులు వున్నాయి. యుద్ధాలలో తుపాకులు, ఫిరంగులు ఉపయోగించారు. షేర్షా వివిధ భూభాగాలలో సైనిక విడిదులైన కంటోన్మెంటుల నుంచి సమర్థనీయమైన సైన్యాన్ని కాపుంచాడు, అనేక కోటలను నిర్మించాడు. సైన్యాన్ని వివిధ అంతసుల విభాగాలుగా విభజించాడు. ప్రతి కోటలో ఒక ఫౌజ్ దారుండేవాడు. షేర్షా సైన్యంలో ఆఫ్ఘన్,లు హిందువులు కూడా వున్నారు.
+షేర్షా అవలంబించిన మత విధానం బహుళ మత విశ్వాసాల సమాజాన్ని దృష్టిలో వుంచుకున్న విధానం. షేర్షా ఉదారవాదాన్ని అవలంబించాడు. కాని దానిలో కొత్త విధానాలను ప్రవేశపెట్టలేదు. హిందువుల వద్దనుండి జిజియా పన్ను వసూలు చేశాడు. ఆఫ్ఘన్ ల నుండి ప్రభువర్గాన్ని తయారుచేశాడు. సతీశ్ చంద్ర అభిప్రాయపడినట్లు షేర్షా యథాస్థితివాదియే కాని మార్పు వాంఛించి దానికొరకు కృషి చేసినవాడు కాదు. షేర్షా గొప్ప భవన నిర్మాత. సస్రామ్ లోని షేర్షా సమాధి భవనం ఒక అద్భుత నిర్మాణమని కళావిమర్శకులు వేనోళ్ల పొగిడారు. సూర్ వంశస్థుల కాలంనాటి నిర్మాణాలు మొగల్ వాస్తు నిర్మాణశైలికి మార్గాన్ని నిర్దేశించాయి. షేర్షా నిర్మించిన పురానా ఖిల్లా దీనికొక ఉదాహరణగా నిలుస్తుంది. షేర్షా కవులను, కళాకారులను ఆదరించి పోషించాడు. అతడు తన ముందుచూపుతో, రాజకీయ చతురతతో, రాజనీతిజ్ఞతతో మానవమేధస్సును సరిగా అంచనావేసి రెండవ ఆఫ్ఘన్ రాజ్యాన్ని ఒంటిచేతితో నిర్మించి అక్బర్ పాలనకు మార్గాన్ని సుగమం చేశాడు. షేర్షా సమర్థతకు అదృష్టం తోడైతే మొగల్ పాలకులలో ఘనుడైన అక్బర్ కు స్థానముండేది కాదని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు.
+మొగల్ సామ్రాజ్యం : సుస్థిరత, విస్తరణ, దౌత్యనీతి
+క్రీ.శ. 1526లో బాబర్ మొగల్ రాజ్యస్థాపన చేసి క్రీ.శ. 1530లో అకస్మాత్తుగా చనిపోవటంతో క్రీ.శ.1530 నుండి క్రీ.శ.1556లో అక్బర్ రాజ్యాధికారం చేపట్టేంత వరకు మొగలులు రాజపుత్రులతోను, ఆఫ్ఘన్లతోనూ నిరంతరం ఘర్షణలతో, అవిశ్రాంత పోరాటాలు జరిపారు. క్రీ.శ.1556లో అక్బర్ రాజ్యాధికారం చేపట్టే సమయానికి మొగల్ ప్రతిష్ఠ అధోస్థితిలో వుంది. రెండవ పానిపట్టు యుద్ధ విజయంతో  
+330
+మొగల్ లకు తమ సామర్థ్యం చూపించుకుందుకు రాజకీయావకాశం లభించింది. క్రీ.శ. 1556 నుండి క్రీ.శ. 1707 వరకు మొగల్ లు రాచరికాన్ని సమర్థనీయంగా నిర్వహించారు. చక్రవర్తి ఎల్లప్పుడు దండయాత్రలు చేపట్టాలని, లేకుంటే శత్రువులు దాడిచేస్తారన్న గతంలోని ఆలోచనతో ఇంతకుముందరి ముస్లిమ్, హైందవ పాలకుల సూత్రాన్ని అవలంబించి మొగల్ లు విస్తృతమైన రాజ్యాన్ని స్థాపించారు. అక్బర్ నుండి ఔరంగజేబువరకు మొగల్ పాలకులందరూ తమ రాజకీయ అధికారాన్ని భారత ఉపఖండమంతా విస్తరింపజేసి ఉదార పాలనవిధానం ద్వారా గ్రామీణ, నగర ప్రాంతాలలోని పాలితులను ఏకం చేయటమే ధ్యేయంగా పెట్టుకున్నారు. మొగలుల క్రియాశీలత ప్రధానంగా సైనికతత్వంతో కూడినదై, మొగల్ రాజ్యం ముఖ్యంగా ఎల్లప్పుడూ యుద్ధానికి సిద్ధంగా వున్న రాజ్యమన్న జె.యఫ్.రిచర్డ్స్ అభిప్రాయం సరైనదిగా కనబడుతుంది. మొగల్ లు ఒకప్రక్క యుద్ధాల ద్వారా రాజ్యవిస్తరణ గావిస్తూనే, మరో ప్రక్కన పాలన విధానాల ద్వారా ప్రజల విధేయతను, గౌరవాభిమానాలను చూరగొని తమ స్థానాన్ని సుస్థిరం చేసుకున్నారు. అక్బర్, జహంగీర్, షాజహాన్, ఔరంగజేబులు క్రీ.శ. 1707 వరకు అమలుపరచిన విస్తరణ, సుస్థిరత, దౌత్యనీతి, ప్రజాసంక్షేమ విధానాలను రాబోయే పుటలలో తెలుసుకోవచ్చు.
+అక్బర్ క్రీ.శ. 1556 నుండి క్రీ.శ. 1605 వరకు పరిపాలించాడు. అక్బర్ బైరాంఖాన్ సంరక్షణలో వున్న కాలంలో అజ్మీర్, మాళ్వ, గర్హ్ కటంగాలను జయించి తన రాజ్యంలో కలుపుకున్నాడు. అనంతరం రాజస్థాన్ లోని అధికభాగాన్ని రాజ్యంలో కలుపుకోవటంతో పాటు గుజరాత్ (1584), కాబూల్ (1585), కాశ్మీర్ (1586-87), సింధ్ (1591), బెంగాల్ (1592), కాందహార్ (1595) లను జయించి తన రాజ్యంలో కలుపుకున్నాడు. ఉత్తర భారతదేశంలో తన స్థానాన్ని సుస్థిరం చేసుకున్న అక్బర్ తరువాత తన దృష్టిని దక్కనీ రాజ్యాల వైపు మరల్చాడు. తన సార్వభౌమాధికారాన్ని వారిచే అంగీకరింపచేయాలన్న అతడి ప్రయత్నాన్ని దక్కన్ రాజులు లెక్కచేయలేదు. అక్బర్ రాజకుమారుడు మసూద్ ను, అబ్దుల్ రహీమ్ ను సైన్యంతో క్రీ.శ.1595లో అహ్మద్ నగర్ పైకి పంపించాడు. అహ్మద్ నగర్ రాజ్య సంరక్షకురాలిగా వున్న చాంద్ బీబీ వారిని తీవ్రంగా ప్రతిఘటించింది కాని బీరార్ ను వదులుకున్న తరువాతనే శాంతి ఒప్పందం కుదిరింది. క్రీ.శ.1600లో అక్బర్ స్వయంగా అహ్మద్ నగర్ పై దండెత్తి, బుర్హన్ పూర్ ను ఆక్రమించి, తన సైన్యాన్ని అహ్మద్ నగర్ ఆక్రమణకు పంపాడు. క్రీ.శ.1601లో ఆసిర్ ఘర్ కోటను ఆక్రమించిన అక్బర్ అనంతరం అహ్మద్ నగర్, బీరార్, ఖాండేష్ సుబాలను ఏర్పాటు చేశాడు. ఈ విధంగా  
+331
+ఐదు దశాబ్దాలలో క్రీ.శ.1556-1605 మధ్యకాలంలో అక్బర్ బహుభాషలు మాట్లాడే ప్రజలతో కూడిన సువిశాల రాజ్యాన్ని నిర్మించి తన పాలనా విధానాలతో ప్రజల అభిమానాన్ని చూరగొన్నాడు. అక్బర్ తను జయించిన ప్రతి రాజ్యంలోను వ్యవస్థీకరించబడిన, కట్టుదిట్టమైన పాలనా వ్యవస్థను ఏర్పాటుచేసి, వ్యవసాయ భూములను కొలిపించి భూమిశిస్తును సక్రమంగా వసూలుచేసి ఉదార మత విధానాన్ని అవలంబించి, అందరినీ సమానంగా చూసి, అవకాశాలు కల్పించి ప్రజాభిమానాన్ని చూరగొన్నాడు. సతీశ్ చంద్ర అభిప్రాయపడినట్లు రాజకీయ ఏకీకరణతో పాటు ప్రజలను సాంస్కృతికంగా, మానసికంగా ఏకీకృతం చేయటానికి కృషి చేయటంవల్ల మొగల్ రాజ్యం ఉదార, లౌకిక వ్యవస్థగా రూపుతీసుకుని సాంస్కృతిక ఏకత్వాన్ని సాధించిన రాజ్యంలో అగ్రగామిగా నిలిచింది.
+అక్బర్ అనంతరం మొగల్ వంశంలో సింహాసనం కొరకు పెనుగులాటలు, అంతర్యుద్ధాలు ఆరంభమయ్యాయి. అక్బర్ పెద్దకుమారుడైన సలీమ్ కు, సలీమ్ కుమారుడైన ఖుస్రూకు మధ్య జరిగిన ఘర్షణలో జహంగీర్ అన్న బిరుదుతో సలీమ్ రాకుమారుడు మొగల్ పాలకుడై క్రీ.శ. 1605 నుండి 1627 వరకు పరిపాలించాడు. జహంగీర్ అక్బర్ వలె సమర్థుడైన కార్యనిర్వాహకుడు, సైన్యాధిపతి కాదుకాని తండ్రి అడుగుజాడలలో నడిచి మొగల్ రాజ్యపు కీర్తి ప్రతిష్ఠలను అదే స్థాయిలో నిలబెట్టాడు. అక్బర్ ప్రవేశపెట్టిన పరిపాలనా వ్యవస్థను సుస్థిరపరచి, రాజపుత్రులతో స్నేహపూర్వక సంబంధాలను కొనసాగించి ఆఫ్ఘన్లతో, మరాఠాలతో సాపేక్షికంగా సఖ్యత కలిగియుండి జహంగీర్ మొగల్ రాజకీయ పునాదులను పటిష్ఠం చేశాడు. జహంగీర్ కాలంలో కూడా మొగల్ రాజ్యం తన సామ్రాజ్య విస్తరణ విధానాన్ని కొనసాగించి నిరంతరం యుద్ధానికి సిద్ధంగానున్న రాజ్యంగానే విలసిల్లిందని జె.ఎఫ్. రిచర్డ్స్ అభిప్రాయం. జహంగీర్ కాలంనాటి గణనీయమైన విజయం అక్బర్ మొదలుపెట్టిన మేవార్ పాలకునితో ఘర్షణకు క్రీ.శ. 1615లో మొగల్ ల విజయంతో ముగింపు. క్రీ.శ. 1620 నాటికి జహంగీర్ కాంగ్రాకోటను జయించి కిస్తవార్ జిల్లాను ఆక్రమించాడు. మాలిక్ అంబర్ ప్రతిఘటనను తిప్పికొట్టి అహ్మద్ నగర్ ను స్వాధీనం చేసుకోవాలన్న ప్రయత్నంలో మాత్రం జహంగీర్ విజయం సాధించలేకపోయాడు. అతడి అనంతర పాలకుడైన షాజహాన్ కు ఈ విజయాన్ని సాధించే బాధ్యత అందించబడింది.
+నిర్దాక్షిణ్యంగా, క్రూరంగా తన కుమారుడైన ఖుస్రూ కళ్ళను పీకించడం, గురు అర్జున్ ను ఉరి తీయటం, నూర్జహాన్ మీద ప్రేమ, తాగుడుకు బానిసై పరిపాలనను  
+332
+నిర్లక్ష్యం చేయటం జహంగీర్ వ్యక్తిత్వంపై మాయని మచ్చలుగా నిలిచిపోయాయి. కాందహార్, అహ్మద్ నగర్, అహోమ్ లపై జరిగిన యుద్ధాలలో ఓటమి, ఖుర్రమ్ రాకుమారుడు, మహబత్ ఖాన్ ల తిరుగుబాట్లు అతని పాలనలోని వైఫల్యాలుగా నిలిచాయి అని చెప్పవచ్చు. జహంగీర్ సాధించిన విజయాలలో గణనీయమైనవి, ఇరుగుపొరుగు ఆసియా రాజ్యాలైన ఇరాన్, ఉజ్ బెక్ లపై సాధించినవి, ఆటొమన్ తురుష్కులతో స్నేహ సంబంధాలు కలిగియుండి, భారతదేశంలోకి విదేశీయ వర్తక వ్యాపారులను ఆహ్వానించి మొగల్ రాజ్యానికి వివిధ సంస్కృతుల భాషలతో పరిచయం చేయటం. జహంగీర్ పాలనకాలం పెద్ద ఒడిదుడుకులు లేకుండా గడిచిపోయింది.
+జహంగీర్ మరణానంతరం అతని కుమారుడైన ఖుర్రమ్ షాజహాన్ అన్న పాలనా నామంతో రక్తపాతంతో కూడిన అంతర్యుద్ధంలో విజయుడై క్రీ.శ.1628లో మొగల్ సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించి, క్రీ.శ. 1628 నుండి 1658 వరకు మూడు దశాబ్దాల పాటు పాలించాడు. రాజ్యాధికారం చేపట్టేనాటికే అతడు విశాల భూభాగానికి, ఎదురు లేని సైనిక సంపత్తికి, లెక్కపెట్టలేనంత విలువైన సంపదకు వారసుడు. సైన్యాన్ని నడిపించటంలో, యుద్ధవ్యూహ రచనలో, దౌత్యనీతిలో, రాజకీయ చతురతలో అతడు తన తాతవలె అసాధారణ ప్రజ్ఞావంతుడు. అతడి దిశానిర్దేశంలో రాజ్యవిస్తరణ, సుస్థిరత కొనసాగాయి. అతి దూరప్రాంతాలపై కూడా షాజహాన్ ముద్ర స్పష్టంగా కనపడిందని జె.యఫ్. రిచర్డ్స్ పేర్కొన్నాడు. అయితే వాయవ్య, ఈశాన్య ప్రాంతాలలో ఇతడి రాజ్యవిస్తరణ యత్నాలు ఘోరంగా విఫలమయ్యాయి. అబ్దుల్ హమీద్ లాహోరి మాటలలో, మొగల్ రాజ్యంక్రీ. శ. 1647 నాటికి దూర వాయవ్యాన నున్న సింధునుండి బ్రహ్మపుత్రానది పైనున్న సిల్హెట్ వరకు కొత్తగా జయించిన బాల్క నుండి దక్షిణాన దక్కన్ రాష్ట్రాల వరకు 22 రాష్ట్రాలుగా విభజించబడి 4350 పరగణాలతో, సంవత్సర వార్షిక ఆదాయం 8,800 మిలియన్ డాలర్లలో వుండేది. షాజహాన్ తన విజయచిహ్నంగా ఢిల్లీ విస్తరణలో భాగంగా షాజహానాబాద్ ను, వైభవ చిహ్నంగా నెమలి సింహాసనాన్ని భార్యపట్ల తనకు గల అనురాగ చిహ్నంగా తాజ్ మహల్ ను రూపొందించాడు. షాజహాన్ తన తండ్రి తాతలు అవలంబించిన ఉదారవాద విధానాలకు స్వస్తి చెప్పి తన తరువాత చక్రవర్తియైన ఔరంగజేబ్ పాలనకు సూచికగా అసలైన ఇస్లామిక్ రాజకీయ సంస్కృతికి మళ్ళీ జీవం పోశాడు. పైపైకి అజేయంగా, అపరిమిత సంపదలతో విరాజిల్లుతున్నట్లు కనిపించిన మొగల్ రాజ్యం నిజానికి ఒక పెద్ద సంక్షోభం అంచున వుంది. రాజకీయసంక్షోభం, ఉదారవాద సనాతన వాదాలకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్న దారాషుకోవ్, ఔరంగజేబ్ ల మధ్య తలెత్తిన తీవ్రవిభేదాలు  
+333
+రాజకీయ కార్యకలాపాలైన దక్కన్ దండయాత్రలకు సంబంధించి బీజపూర్, గోల్కొండ సంబంధాలలో ప్రతిబింబించాయి. షాజహాన్ అనారోగ్యాన్ని అవకాశంగా తీసుకుని షాజహాన్ కుమారుల మధ్య తీవ్ర అంతర్యుద్ధం ఆరంభమయింది. ఈ అంతర్యుద్ధంలో షాజహాన్ మూడవ కుమారుడైన ఔరంగజేబు విజయుడై ఇస్లామిక్ రాజ్యసమర్థకుడిగా క్రీ.శ. 1658లో మొగల్ సింహాసనాన్ని అధిష్ఠించాడు. ఇతడు క్రీ.శ. 1707 వరకు, 5 దశాబ్దాల కాలంపాటు మొగల్ సామ్రాజ్యాన్ని పరిపాలించాడు.
+ఔరంగజేబు పాలనకాలంలో ఎక్కువ సమయం రాజస్థాన్, దక్కన్ దండయాత్రల లోనే గడిచింది. దక్కన్ రాజ్యాలతో 20 సంవత్సరాల పాటు యుద్ధాలు చేసిన తరువాతనే అతడు అతికష్టం మీద విజయం సాధించాడు. క్రీ.శ. 1687 నాటికి షియాశాఖకు చెందిన గోల్కొండ, బీజపూర్ రాజ్యాలు మొగల్ రాజ్యంలో అంతర్భాగాలయ్యాయి. ఔరంగజేబు సాధించిన విజయాలలో గణనీయమైనది అస్సాం దండయాత్రలో విజయం. కాని ఇది తాత్కాలికమైన విజయమే. క్రీ.శ. 1680 నాటికి అస్సాం చెయ్యి జారిపోయింది. వివిధ ప్రాంతాలలో రాజ్యాధికారం చేస్తున్న స్వతంత్ర పాలకులతో అక్బర్ ఆరంభించిన సఖ్యతనే అతడి తరువాతి పాలకులు కొనసాగించారు. ఈ స్వతంత్రపాలకులు వివిధ మతాలకు చెందినవారు. వారి రాజ్యాలు కొన్నిచోట్ల మొగల్ సామ్రాజ్యపు సరిహద్దులలో వుండగా కొన్ని ముఖ్యభాగాలలోనూ వున్నాయి. వీరందరు గణనీయమైన సైనికబలం, సంపదలు గలవారు. వీరిలో 61మందిని అక్బర్ మన్సబ్ దార్లుగా నియమించాడు. అనంతర పాలకుల కాలంలో వారి సంఖ్య మరింత పెరిగింది. ఈ స్వతంత్ర పాలకులలో మరికొందరు సుబేదార్లుగా, దివాన్ లుగా, బక్షీలుగా నియమించబడ్డారు. వీరు సార్వభౌమునికి చెల్లించిన కప్పాన్ని పేష్కష్ అనేవారు. దీన్ని వారు ధన, ధాన్య రూపాలలో చెల్లించారు. ఈ విధానంవల్ల ఇరుపక్షాలవారు లాభం పొందారు. వీరు దండయాత్రలలోను, పాలనలోను పాలకులకు తోడ్పడ్డారు. మొగలులు వీరితో వివాహ సంబంధాలు పెంచుకుని తమ ప్రాబల్యం నిలబెట్టుకున్నారు. భారతదేశంలో దక్షిణ ప్రాంతం తప్ప మిగిలిన భాగమంతా మొగల్ సామ్రాజ్యపు సార్వభౌమాధికారం క్రిందకు వచ్చింది. ఔరంగజేబు కాలంలో మొగల్ సామ్రాజ్యం అత్యధిక వైశాల్యానికి విస్తరించినా సామ్రాజ్యసౌధం బీటలు వారటం ఆ కాలంలోనే మొదలయింది.
+మొగల్ పరిపాలనా వ్యవస్థ - స్వరూప స్వభావాలు
+అబుల్ ఫజల్ రచించిన ఐన్-ఇ-అక్బరి, షాజహాన్, ఔరంగజేబుల కాలంలోని ఆధికారిక పత్రాలు, గ్రంథాలు అయిన దస్తూర్-ఉర్-అమల్లు, మహమ్మద్ ఖాన్  
+334
+రచించిన ఇక్బల్-నామా-జహంగీర్, అబ్దుల్ హమీద్ లాహోరీ రచించిన పాద్ షా నామా నిజాముద్దీన్ తుజుక్ -ఇ-జహంగీరి, తబజత్-ఇ-అక్బరిలు మొగల్ ల కాలంనాటి పరిపాలన వ్యవస్థ, స్వభావ స్వరూపాలను గురించి విలువైన సమాచారాన్ని అందిస్తాయి. ఇవేకాక, విదేశీయులైన సర్ థామస్ రో, బెర్నియర్, హాకిన్స్ మనూకి, టెర్రీల రచనలు, యూరోపియన్ వర్తక సంఘాల ఫ్యాక్టరీ, (వ్యాపారగిడ్డంగులు) పత్రాలు కూడా అవసరమైన సమాచారాన్నిస్తాయి.
+రాజకీయ భావాలు, వ్యవస్థలు ఆ కాలంనాటి అవసరాలను, ఉపయోగాలను దృష్టిలో వుంచుకుని రూపుతీసుకుంటాయి. అదేవిధంగా మొగల్ రాజ్యవ్యవస్థ, పాలనా విధానాలు కూడా భారతీయ, తురుష్క పర్షియన్, మంగోల్ ల రాజకీయ భావాల వ్యవస్థలచే ప్రభావితం చేయబడి, పాలకుల ప్రత్యేక ముద్రను స్పష్టంగా ప్రదర్శిస్తాయి. మలి మధ్యయుగంనాటి రాజకీయ వ్యవస్థ రాచరికం. ఈ వ్యవస్థలో అధికారమంతా సార్వభౌముని చేతిలో కేంద్రీకృతమై వుంటుంది. మొగల్ పాలనా వ్యవస్థను అధ్యయనం చేసినవారిలో తొలితరానికి చెందిన జదునాథ్ సర్కార్ మొగల్ పాలనా వ్యవస్థను భారతీయ నేపథ్యంలో రూపొందిన పర్షియన్, అరబిక్ విధానాల సమ్మేళనమన్నాడు. ఆ విధంగా దిగుమతి చేసుకోబడ్డ పాలనావ్యవస్థను స్థానిక అవసరాలకు అనుగుణంగా తీర్చిదిద్ది, మార్పులు, చేర్పులు ప్రవేశపెట్టి అన్ని స్థాయిలలో సమర్థంగా పనిచేసే విధంగా శ్రద్ధ వహించారు. ఇర్ఫాన్ హబీబ్, అక్తర్ ఆలీలు మొగల్ వ్యవస్థ కేంద్రీకృత నియంతృత్వ వ్యవస్థ అనీ, ఈ కేంద్రీకృత నియంతృత్వ ధోరణి భూమిశిస్తు, మన్సబ్ దారీ, జాగీర్దారీ ద్రవ్యవిధానంలో కనపడుతుందనీ అంటారు. ఈ అభిప్రాయాన్ని సమర్థిస్తూనే స్టీఫెన్ పి.బ్లేక్, జె.ఎఫ్.రిచర్డులు కేంద్రీకృత ధోరణులు వున్నా మొగల్ వ్యవస్థ ఆనువంశిక మైనదీ ఉద్యోగస్వామ్యంతో కూడినదీ అన్నారు. కేంద్రీకృత విధానధోరణి సరిహద్దు ప్రాంతాల్లో లాంఛనంగా వుండి స్థానీయ ప్రాబల్యం ఎక్కువగా వుందని చేతన్ సింగ్, స్ట్రూసాండ్ లు పేర్కొన్నారు. ఇప్పటికీ మనకున్న ఆధారాలతో మొగల్ వ్యవస్థ సూత్రరీత్యా కేంద్రీకృత ఉద్యోగస్వామ్యమైనా, పరిపాలనా స్వరూపం సంపూర్ణంగా కేంద్రీకృతమైందన్నది సందేహాస్పదమే అని మాత్రమే మనమిప్పుడు చెప్పగలం.
+కేంద్ర ప్రభుత్వం
+మొగల్ చక్రవర్తిని బాద్ షా (పాదుషా) అని పిలిచేవారు. బాబర్, హుమయూన్ లు ఇస్లామిక్ ప్రపంచంలో అమలులోనున్న రాచరికాన్ని కొనసాగించగా అక్బర్ దానితో  
+335
+విభేదించాడు. పాలకుడు విశ్వశాంతిని కాంక్షించాలని, రాజ్యంలోని ప్రజలందరినీ ఒకేవిధంగా ఆదరించాలని, అలా చేయనివాడు ఉదాత్తమైన రాచరికానికి అనర్హుడని అక్బర్ నామా పేర్కొంటుంది. రాచరికంలో భగవంతుని లక్షణం చోటు చేసుకుంటుందని కూడా అక్బర్ భావించాడు. బాబర్ పాలకుడు భూమిమీద భగవంతుని నీడ అనగా, భగవంతుని ఔన్నత్యానికి పరాకాష్ఠ పాలకుడని అక్బర్ పేర్కొన్నాడు. దీనిని బట్టి అక్బర్ సార్వభౌమాధికార దృక్పథానికి భగవంతునికి ప్రత్యక్ష సంబంధముందని విశ్వసించాడని తెలుస్తుంది. రాచరికమనేది భగవంతుని నుండి వచ్చే కాంతి- సూర్యుని నుండి వచ్చే కిరణం, విశ్వం మొతాన్ని వెలుగుతో నింపుతుంది, అన్ని సుగుణాలకు ఆధారం అని పేర్కొంటూ అబుల్ ఫజల్ ఇంకా ఇలా అంటాడు. రాచరికం కన్నా గొప్ప పదవి, గౌరవం లేదు. తిరుగుబాటుకు రాచరికమే ఔషధం. సుస్థిరతకు, సంపదకు జన్మస్థలం రాచరికమే... ఈ పై భావాలను బట్టి అక్బర్, అబుల్ ఫజల్ లు భగవంతుడే పాలకుడిని ఎంపికచేసి, సంరక్షించి నడిపిస్తాడని నమ్మేరని అర్థమవుతుంది. ఖురాన్ ప్రతిపాదించినట్లు అక్బర్ మహమ్మదీయులకు మాత్రమే పాలకుడు కాక తాను అందరికీ పాలకుడనని భావించాడు. ఏ మొగల్ పాలకుడూ తాను ఖలీఫాదయకు పాత్రుడు కావాలని ఆశించకపోవటంచే మొగల్ చక్రవరులందరూ వాస్తవమైన సార్వ భౌమాధికారాన్ని అంతర్గతంగాను, బాహ్యంగాను అనుభవించారని చెప్పవచ్చు. అయితే జహంగీరు కొంతవరకు తండ్రి అడుగుజాడల్లో నడవగా షాజహాన్, ఔరంగజేబులు ఇస్లామిక్ విధానానికి అతి దగ్గిరగా నడిచారని చెప్పవచ్చు. జహంగీర్ తప్ప మొగలాయి పాలకులందరూ పరిపాలనలో వ్యక్తిగత శ్రద్ధ చూపించి రోజులో చాలాభాగం పాలనా పరమైన బాధ్యతల నిర్వహణలోనే గడిపారు. దీనికి కారణం ఆనాటి పరిపాలన అంతా పాదుషా చుట్టూ తిరుగుతూ పాదుషాయే శాసన, కార్యనిర్వాహక, న్యాయ, సైనిక విభాగాలకు అత్యున్నత అధికారి కావటమే. పాదుషాల చేతుల్లో సర్వాధికారాలు కేంద్రీకృతమై వున్నా వారు నియంతలై క్రూరంగా, దౌర్జన్యంగా తమ అధికారంతో ప్రజలను హింసించారని చెప్పలేం. మొగల్ నియంతలు సిద్ధాంతరీత్యా తాము అనుకున్న రీతిలో ప్రజాక్షేమాన్ని అమలు పరచారు.
+జాదూనాథ్ సర్కార్, మొగల్ పాదుషాకు సహాయకులుగా క్రమం తప్పకుండా నియమించబడిన మంత్రులు లేరంటాడు. కాని వజీర్ లేక దివాన్, మీర్ బక్షీ, ఖాన్-ఇ-సమన్ లేక మిర్ సమన్, సదర్, ముహతసిబ్, వార్తల లేఖకులు లేక దారోగా - ఇ-డాక్ చౌకి పదవులు, అంతకు తక్కువ పదవులను నిర్వహించినవారు మంత్రులా లేక ఉద్యోగులా అన్నది నిర్ధారణగా చెప్పలేం.
+ 
+336
+వజీర్ పదవిని తొలిపాలకులైన బాబర్, హుమయూన్ లు పునరుద్ధరించారు. బైరంఖాన్ అక్బరు సంరక్షకుడుగా వున్నకాలంలో వకీల్, వజీర్ అనే ఉద్యోగికి అంతులేని అధికారాలివ్వబడ్డాయి. కాని క్రీ.శ. 1764-65 మధ్యలో ఆర్థిక అధికారాలు దివాన్-ఇ-కుల్కు బదిలీ చేయబడ్డాయి. వకీల్ పదవి కూడా అత్యున్నత పదవిగా కొనసాగింది. బాద్ షా దిగువ హోదాలో ఒకే ఒక వజీర్ లేదా దివాన్ నియమించ బడ్డాడు. దివాన్-ఇ-కుల్ లేక వజీర్ రెవెన్యూ శాఖపై ఉన్నతాధికారియే కాక ఆర్థిక శాఖాధికారి కూడా. ఇతడి ముఖ్యవిధి ఆర్థిక, రెవెన్యూ శాఖలపై నియంత్రణ, ఆదాయ వ్యయాల లావాదేవీల పట్టికల తయారీపై పర్యవేక్షణ. రెవెన్యూ కార్యకలాపాలను దివాన్-ఇ-ఖులీసా, దివాన్-ఇ-తాన్, దివాన్-ఇ-జాగీర్ లుగా విభజించారు. ప్రతిశాఖకు ఒక పెద్ద అధికారి, ఉద్యోగగణం వున్నాయి. మొగలుల కాలంలో రాజా తోడర్ మల్, రాజా రఘునాథ్, దివాన్ సాదుల్లాఖాన్, జఫర్ ఖాన్ లు దివాన్ లుగా వ్యవహరించిన వారిలో ముఖ్యులు. దివాన్ లేక వజీర్ మొగలుల కాలంలో అతి ముఖ్యుడైన ఉద్యోగి.
+మరొక ముఖ్య ఉద్యోగి మీర్ బక్షీ. ఇతడు మన్సబ్ దార్ల నియంత్రణ, పర్యవేక్షణ, నియామకాల బాధ్యతలను నిర్వహిస్తూ వుండేవాడు. సైనిక సంబంధ విషయాలలో పాదుషాకు ప్రధాన సలహాదారు ఇతడే. మన్సబ్ దార్ల జీతభత్యాల పంపిణీ, గుఱ్ఱాలపై గుర్తింపు ముద్రల పరిశీలన, సైనికుల చిట్టాల పర్యవేక్షణ, మొదలైన బాధ్యతలు ఇతడివే. ఇతడు పాదుషాకు ప్రత్యక్షంగా బాధ్యుడు. రాష్ట్రాలలోని బక్షీలపైన, వకై, నవీస్ లపైన ఇతర బక్షీల సహాయంతో ఇతడే పర్యవేక్షణ చేస్తాడు.
+ప్రభుత్వ కార్ఖానాలపై అధిపతిని మిర్ సమన్ లేక ఖాన్ సమన్ అంటారు. ఇతడికి సహాయపడేటందుకు అనేకమంది చిన్న ఉద్యోగులుండేవారు. మత, ధార్మిక అంశాల పర్యవేక్షణ నిమిత్తం సదర్-ఉల్-సదర్ అనే ఉద్యోగి వుండేవాడు. షాజహాన్ కు పూర్వం ఖాజీ-ఉల్ – కాజ్జత్, సదర్-ఉల్-సదర్ అనే రెండు పదవులు కలిసి వుండేవి. ఔరంగజేబు కాలంనుండి ఈ రెండు పదవులను విభజించి ఇద్దరు అధికారులను నియమించారు. వీరు కాక ఇతర ముఖ్యాధికారులు- ప్రజల నైతిక వర్తన పర్యవేక్షణ చేసే మహతసిబ్, రెవెన్యూ కార్యదర్శి మిర్ బెహ్రి, అడవుల పర్యవేక్షకుడైన మిర్ బర్, పతాకాన్ని పట్టుకునే అధికారి కర్ బెర్గి, పాదుషా అశ్వశాల అధిపతి అఖత్ భగి, విజ్ఞాపనలను రాజుకు అందజేసే మీర్ అర్జ్ ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాల శాఖ అధిపతి దారోగా-ఇ-డాక్ చౌకి, లను ప్రధానంగా చెప్పుకోవలసి ఉంది.
+ 
+337
+రాష్ట్ర పాలనా వ్యవస్థ
+మొగల్ సామ్రాజ్యాన్ని రాష్ట్రాలు లేక సుబాలుగా విభజించినవాడు అక్బర్. క్రీ. శ. 1580లో ఈ విభజన చేయబడింది. మొదటి 12 సుబాలైన కాబూల్, పంజాబ్, ముల్తాన్, ఢిల్లీ, ఆగ్రా, అవధ్, అలహాబాద్, బీహార్, బెంగాల్, మాళ్వ, గుజరాత్, అజ్మీర్ లకు అనంతరం బీరార్, ఖాండేష్, అహ్మద్ నగర్ లు అక్బర్ చివరి రోజుల్లో చేర్చబడ్డాయి. జహంగీర్ ఒరిస్సాను బెంగాల్ నుండి విడతీసి స్వతంత్ర రాష్ట్రంగా చేశాడు. షాజహాన్ కాలంలో కాశ్మీర్, సింధు, బీదర్ రాష్ట్రాలేర్పడ్డాయి. ఔరంగజేబు కొత్తగా గోల్కొండ, బీజపూర్ రాష్ట్రాలను రూపొందించాడు. ప్రతి సుబాను తిరిగి సర్కార్లుగాను, సర్కార్లను పరగణాలుగాను, పరగణాలను మహల్లుగాను విభజించారు. షాజహాన్ కాలంలో కొన్ని పరగణాలను కలిపి చక్లా అనేవారు. రాష్ట్ర పాలకుడిని సుబేదార్ లేక సాహిబ్-ఇ-సుబా అనీ నయిూమ్ అనీ అనేవారు. సుబేదారుకు రోజువారీ పాలనలో దివాన్, బక్షీ ఫౌజ్ దార్, కొత్వాల్, కాజీ, సదర్, అమీర్, బిత్ కిచి, పోతేదార్ లేక ఖిజమ్ దార్, వాక్వా-ఇ-నవిస్, కానుంగో, పట్వారీలు సహాయపడ్డారు. సుబేదార్ సుబా పాలకుడుగా రెండు లేదా మూడు సంవత్సరాలు కొనసాగిన తరువాత బదిలీ చేయబడేవాడు. అతడి ముఖ్యవిధి సైన్య, ప్రజాక్షేమాల పర్యవేక్షణ, శాంతిభద్రతల పరిరక్షణ. రాష్ట్ర సర్వతోముఖావృద్ధికి అవసరమైన చర్యలు చేపట్టే బాధ్యత సుబేదార్ ది. సుబాయొక్క ఆదాయం పెంచేందుకు ఎల్లప్పుడూ కృషి చేయటం అతడి విధి. రెవెన్యూ శాఖ అధిపతియైన దివాన్ ను పాదుషా నియమించేవాడు. అతడు కేంద్రానికి జవాబు దారైన స్వతంత్ర ఉద్యోగి. జమీందార్లు, రెవెన్యూ ఉద్యోగులు ప్రతిదినం కోశాగారంలో భద్రపరచే ధనం యొక్క దినపట్టికను “రోజ్ నామా” అంటారు. దివాన్కు అనేకమంది ఉద్యోగులు సహాయపడేవారు. మీర్ భక్షిచే నియమించబడే భక్షీ అనే సైనిక ఉద్యోగి సుబాలోని మన్సబ్ దార్లను, సైనికులను, వారు బాధ్యత నిర్వహించే తీరును పర్యవేక్షించేవాడు. సుబా సైన్యాధిపతి ఫౌజ్ దార్. దానధర్మాలకిచ్చిన భూములను పర్యవేక్షించేందుకు సదర్ అనే అధికారిని కేంద్రమే నియమించేది. శిస్తువసూలు ఉద్యోగి అమీర్. జమీందార్లు తిరుగుబాటు చేయకుండా చూడటం అతడి విధి. బిత్ కిచి అమీర్ విధి నిర్వహణను పర్యవేక్షించేవాడు. ఈ ఉద్యోగులు తమ తమ విధులు సవ్యంగా నిర్వహిస్తున్నారా లేదా అన్న విషయాన్ని ఎప్పటికప్పుడు ప్రభువుకు నివేదించే గూఢచారులు దరోగా-ఇ-థాక్, అని పిలవబడేవారు. సుబాలో జరుగుతున్న విషయాలను తనకు తెలిపేందుకు పాదుషా వాకైనవీస్, వాకైనుగార్ అనే ఉద్యోగులను  
+338
+నియమించేవాడు. ఈ విధంగా సుబాలను సమర్థనీయంగా పరిపాలించేందుకు అవసరమైన చర్యలు తీసుకునేవారు.
+స్థానీయ పాలన
+సర్కార్, పరగణా, గ్రామాల పాలనా విధానం స్థానీయ పాలన అన్న అంశంలో వివరంగా ఇవ్వబడింది. సర్కార్ విభాగంలో ముఖ్యులైన ఉద్యోగస్తులు ఫౌజ్ దార్, అమల్ గుజార్ లు. ఫౌజ్దార్ ప్రధాన బాధ్యత శాంతి భద్రతల పరిరక్షణ. అమీర్ లేక అమల్ గుజార్ సర్కార్లో శిస్తు వసూలు చేసే అధికారి. అతడు శిస్తు వసూలు వివరాలను ప్రతిరోజూ దివాన్కు తెలియజేయాలి. ఇతడికి పాలనా విషయాలలో ఫౌజ్ దార్ సహాయపడతాడు. సర్కార్ లలో శాంతిభద్రతలు పరిరక్షించేందుకు కొన్నిచోట్ల సైన్యాన్ని వుంచేవారు. ఆ ప్రదేశాలను ఠాణాలంటారు. ఠాణా అధికారి ఠాణేదారు. అతడిపై అధికారి ఫౌజ్ దార్ ప్రతి పరగణాలో నియమించబడే కార్యనిర్వహణాధికారి షిక్ దార్. శిస్తువసూలులో ఇతడు అమీర్కు సహాయపడేవాడు. పరగణాలోని పత్రాలను భద్రంగా కాపాడే అధికారి కానుంగో. అతడు ఆ పరగణాలో పండిన వివిధ పంటల వివరాలను, సాగులోనున్న భూమి విస్తీర్ణాన్ని నమోదుచేయాలి. పాలనావ్యవస్థలో చిట్టచివరి విభాగం గ్రామం. ప్రతి గ్రామంలో ఒక పట్వారి, ఒక ముకద్దమ్ వుంటారు. షేర్షా ప్రవేశపెట్టిన పాలనా వ్యవస్థను మొగల్ పాలకులు ఏమాత్రం మార్చలేదు. ప్రతి పట్టణంలో శాంతిభద్రతలను కాపాడేందుకు ఒక కొత్వాల్, ప్రతి కోటలోను ఒక ఖిలేదార్ నియమించబడ్డారు. కీలక ప్రదేశాలలో వున్న కోటల అధిపతులుగా మన్సబ్ దార్లుండేవారు. రేవుపట్టణాలలో ముత్ సద్దీ అనే అధికారిని నియమించి, సుంకం వసూలు చేసేందుకై ఒక కార్యాలయాన్ని ఏర్పాటుచేసి అతడికి సహాయపడటానికి షాబందర్ అనే ఉద్యోగిని నియమించారు. ఈ విధంగా మొగల్ పాలకులు అన్ని స్థాయిలలో పాలనా వ్యవస్థయందు శ్రద్ధ చూపి సమర్థమైన పాలన ప్రవేశపెట్టారు.
+భూమిశిస్తు విధానం
+అతి ప్రాచీన కాలంనుండి భారతీయులకు ముఖ్యవృత్తి వ్యవసాయం. అందువల్ల భూమిశిస్తు ప్రభుత్వానికి ప్రధాన ఆదాయం. మొగలుల కాలంనాటి భూమిశిస్తు విధాన సృష్టికర్త అక్బర్. అక్బర్ ప్రవేశపెట్టి అమలు పరచిన భూమిశిస్తు విధానంలో ఒక క్రమబద్ధమైన పద్ధతి కనబడుతుంది. మొదట్లో అక్బర్ కొంతకాలం షేర్షా భూమిశిస్తు విధానాన్ని యథాతథంగా కొనసాగించినా ఆచరణలో ఆ విధానంలోని లోపాలను  
+339
+గుర్తించి అవసరమైన మార్పులు చేశాడు. మొగల్ కాలంనాటి భూమి శిస్తుకు సమానార్థకమైన పదం పర్షియన్ భాషలోని మై లేక మాల్వజిచ్. భూమిశిస్తు వసూలు ప్రక్రియలో రెండు దశలున్నాయి. 1) శిస్తును లెక్కకట్టుట లేక తష్కిష్ / జమా, 2) వసూలు లేక హసిల్. శిస్తు నిర్ణయించిన అనంతరం ఖరీఫ్, రబి సమయాలలో విడివిడిగా శిస్తు వసూలు జరిగేది. రెవెన్యూ ఉద్యోగులు ప్రతి రైతుకూ అతడెంత శిస్తు చెల్లించాలో తెలుపుతూ ఒక పట్టా ఇచ్చేవారు. దానిని కౌల్ పఠార్ అనేవారు. శిస్తువసూలుకు ఇంత బందోబస్తు ఏర్పాటుకు కారణం ఆనాడు అబ్ వబ్స్ లేక చట్టబద్ధం కాని సుంకాలు, శిస్తు వసూలు చేసేందుకు మధ్యవర్తులు వుండటంవల్ల తలెత్తే కష్టనష్టాలను నివారించవలసి వుండేది. మొదట్లో ఖ్వాజా అబ్దుల్ మజీద్ ఖాన్, ముజఫర్ టర్బాటీలు భూమి శిస్తు సంస్కరణలు ప్రవేశపెట్టారు. వీరికాలంలో మొత్తం రాజ్యాన్ని 180 పరగణాలుగా విభజించి ప్రతి పరగణాను శిస్తు వసూలు నిమిత్తం ఒక కరోరి కింద వుంచారు. రైతులు ప్రభుత్వం తమకిచ్చిన పన్ను పత్రానికి సమాధానంగా తాము పన్ను చెల్లిస్తామని ఒక (ఒప్పందాన్ని) కుబూలియత్ ను ప్రభుత్వానికిచ్చేవారు. మొగల్ ల కాలంలో గల్లాబక్ష్ కంకూత్, జబ్తి అనే మూడు విధాలుగా పన్ను వసూలు చేశారు. కొన్ని ప్రాంతాలలో గల్లా బక్ష్ ని భావోలి, భడై అనేవారు. గల్లాభక్ష్ అంటే పంటను రైతు, ప్రభుత్వం పంచుకొనటం. ఐన్-ఇ- అక్బరి మూడు రకాలుగా పంటను పంచుకోవటాన్ని పేర్కొంటుంది- 1) పండిన పంటను కళ్ళంలో పంట నూర్పిడికి ముందు ఇరుపక్షాల సమక్షంలో పంచుకోవటం, 2) పంటభూమిని విభజించి పంట కొయ్యకుండా అలా వుండగానే పంచుకోవటం, 3) పండిన పంటను కోసి కట్టలు కట్టలుగా ఒకచోట వుంచి రైతు, ప్రభుత్వం పంచుకోవటం. ఈ పంట పంచుకోవటమనే ప్రక్రియ ఎంతో ఖర్చుతో, శ్రమతో కూడుకున్నది కావటంతో దీనిని రద్దు చేశారు. కంకూత్ విధానంలో ఒక బిఘా పొలంలో పండిన ధాన్యాన్ని లెక్కకట్టి తరువాత శిస్తు నిర్ణయించారు. జబ్తి లేక దహసాల్ సాధారణంగా ఉపయోగించ బడిన భూమిశిస్తు పద్ధతి. దీనిని క్రీ.శ.1580లో ప్రవేశపెట్టారు. ఈ విధానంలో 10 సంవత్సరాల కాలంలో పండిన పంటల, ధరల సరాసరి లెక్కకట్టి, దానిలో మూడవవంతును ప్రభుత్వానికి భూమిశిస్తుగా ధనరూపంలో చెల్లించాలని నిర్ణయించారు. అయితే, ప్రాంతానికీ ప్రాంతానికీ ధరలు మారుతూ రావటంతో ఆ ప్రాంతపు ధరను బట్టి పన్ను నిర్ణయించారు. ఈ విధానం యొక్క ముఖ్య లక్షణాలు- భూమిని తప్పనిసరిగా కొలిచి, ప్రతి పంటకు నిర్ణయించిన శిస్తును దస్తూర్ అమల్ లేక దస్తూర్ గా వసూలు చేశారు. ఈ పద్ధతిని ఢిల్లీ, అలహాబాద్,  
+340
+అవధ్, ఆగ్రా, లాహోర్, ముల్తాన్ లలో ప్రవేశపెట్టారు. ఇదికాక నస్కి పద్ధతి కొన్నిప్రాంతాలలో అమలులో వుంది. నస్కి అంటే రైతు గతంలో చెల్లించిన శిస్తు బట్టి ఉజ్జాయింపుగా భూమిశిస్తును నిర్ణయించి వసూలు చేయటం. ఇజ్రా లేక శిస్తువసూలును వేలం వేసే పద్ధతి కూడా కొన్ని ప్రాంతాలలో వుంది. ఈ విధానం కిందకు జాగీర్దార్లు వచ్చారు.
+క్రీ.శ. 1582లో రాజా తోడర్ మల్ ను దివాన్-ఇ-అష్రఫ్ (రెవెన్యూ మంత్రి)గా అక్బర్ నియమించాడు. అతడు ప్రవేశపెట్టిన భూమిశిస్తు విధానాన్ని  తోడర్ మల్ బందోబస్తు విధానం అన్నారు. ఈ విధానంలోని ముఖ్యాంశం భూమిని కొలిచే విధానం. భూమిని కొలిచేందుకు వెదురు బొంగులకు ఇనుప రింగులను తగిలించి జరిబ్ అనే కొలబద్దను రూపొందించి ఉపయోగించారు. ఈ విధానంలోని మరో అంశంభూసార స్థాయిని బట్టి పంట పండించే భూములను పోలజ్ పరౌతి, చాచార్, బంజర్ అని విభజించారు. ప్రతి సంవత్సరం పంటను పండించి శిస్తును చెల్లించే భూమిని పోలజ్ అన్నారు. భూమిని క్రమబద్ధంగా పంట పండించేందుకు ఉపయోగిస్తూ అప్పుడప్పుడు పంట వెయ్యకుండా వదిలితే ఆ భూమిని పరౌతి అంటారు. మూడు నాలుగు సంవత్సరాలు పంట పండించకుండా వదిలి వెయ్యబడ్డ భూమి చాచార్ భూమి. పంట వేసేందుకు వీలుకాని ఊసరక్షేత్రం బంజరు. భూసారాన్ని బట్టి పోలజ్ పరౌతి బంజర్ భూములను ఉత్తమ, మధ్యమ, అధమ భూములుగా విభజించారు. సాధారణంగా 1/3వ వంతును పన్నుగా నిర్ణయించారు. కాని అది భూసారం విధానాలను బట్టి మారుతూ వచ్చింది. మొగల్ పాలకులు వ్యవసాయాన్ని పెద్ద ఎత్తున ప్రోత్సహించేందుకు విత్తనాల, పరికరాల, పశువుల కొనుగోలుకు ఋణాలు ఎక్కువగా ఇచ్చారు. భూమిశిస్తును అందరి వద్దనుండి ఒకేవిధంగా వసూలు చేయక కొందరికి కొన్ని ప్రాంతాలలో రాయితీలు ఇచ్చారు. తూర్పు రాజస్థాన్ లోని బ్రాహ్మణులు, వైశ్యులు మిగిలిన వారికన్న తక్కువ భూమిశిస్తును చెల్లించటం దీనికి ఉదాహరణ.
+మొగల్ పాలకులు కూడా జాగీర్దార్లకు, మతపెద్దలకు, మత వ్యవస్థలకు, భూమిని దానమిచ్చారు. జాగీరు తాత్కాలికమే. జహంగీర్ స్వయంగా పరిశీలించి కొన్ని భూదానాలను రద్దు చేశాడు. ఖాలిసా లేక ప్రభుత్వ భూమి రెవెన్యూ శాఖ ప్రత్యక్ష అధీనంలో వుంది. ఖాలిసా భూముల విస్తీర్ణం ప్రాంతానికీ, ప్రాంతానికీ కాలాన్ని బట్టి మారుతూ వచ్చింది. జహంగీర్ ఖాలిసా భూముల విస్తీర్ణం తగ్గించగా, షాజహాన్ పెంచాడు. ఆ రోజుల్లో ఖాలిసా భూములు జాగీర్దారీ భూములుగాను, జాగీర్దారీ భూములు ఖాలిసా భూములుగాను మారాయి. ఐన్-ఇ-అక్బరీ ఆనాడు పండించిన  
+341
+ధాన్య, తృణ, వర్తక పంటల వివరాలనిస్తుంది. ఖరీఫ్లో ఏ పంటలు పండాయో, రబీలో ఏ పంటలు పండాయో కూడా తెలుపుతుంది. పొగాకు, మొక్కజొన్నలు 17వ శతాబ్దంలో భారతదేశంలో ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి. పూల, పండ్లతోటలు, సిల్కు ఉత్పత్తులు ఈ కాలంలో బాగా పెరిగాయి. ఈ కాలంనాటి కర్షకులు అనేక స్థాయిలుగా విభజించబడ్డారు. రైతు కమతం విస్తీర్ణంలోను, వనరులలోను పండించిన పంటలలోను వున్న తేడాలను బట్టి వివిధ స్థాయిలుగా ఈ విభజన జరిగింది. సంపన్న భూస్వాములు పెద్ద ఎత్తున వాణిజ్యపంటలు పండించారు. చిన్నరైతులపై దోపిడి సాగింది.
+మన్సబ్ దారీ వ్యవస్థ
+మొగల్ సామ్రాజ్య సుస్థిరత, క్షీణత విషయాలలో కీలకపాత్ర నిర్వహించిన మన్సబ్ దారీ వ్యవస్థ సృష్టికర్త అక్బర్ చక్రవర్తియే. ఇది ఒక రాజకీయ, ఆర్థిక ప్రాధాన్యం గల వ్యవస్థ. ఈ వ్యవస్థ ఆరంభం, అభివృద్ధి విషయంలో ఒక పరిణామ క్రమబద్ధత గోచరిస్తుంది. మన్సబ్ అన్నపదానికి ఉద్యోగస్వామ్య చట్రంలో ఒక స్థానం, ఒక గౌరవం, ఒక పదవి అని అర్థం. ఈ మన్సబ్ దారీ వ్యవస్థను శ్రేణుల్లో ఒకటిగా పెర్సివల్ స్పియర్ భావించాడు. న్యాయసంబంధ పదవులకు తప్ప మిగిలిన పౌర, సైనిక ఉద్యోగాలకు, పదవులకు- వజీర్, బక్షీ ఫౌజ్ దార్, సుబేదార్ పదవులలో మన్సబ్ దార్లు నియమించబడ్డారు. మన్సబ్ దారీ వ్యవస్థ మధ్య ఆసియాకు చెందినదిగా భావించబడింది. ఈ వ్యవస్థ భారతదేశానికి బాబర్ తో వచ్చిందని అంటారు. బాబర్ కాలంలో మన్సబ్ దారు అన్నపదానికి బదులుగా వజేదార్ అన్న పదాన్ని వాడారు. అయితే, ఈ రెండుపదాల, వ్యవస్థల మద్య తేడా వుందన్న అభిప్రాయం వుంది. అక్బర్ కాలంలో మన్సబ్ దారీ వ్యవస్థ పౌర, సైనిక పాలనకు పునాది అయింది. చెంఘిజ్ ఖాన్ అవలంబించిన పద్ధతిని మన్సబ్ దార్ల స్థాననిర్ణయంలో అక్బర్ అమలుపరచాడని ఒక భావన వుంది. 10 గుఱ్ఱాల అధిపతి మొదలుకొని 10,000 గుఱ్ఱాల అధిపతిదాకా 66 తరగతుల మన్సబ్ దార్లున్నారని అబుల్ ఫజల్ తెలుపుతాడు. కాని వాస్తవంగా అతడు 33 తరగతుల మన్సబ్ దార్లనే పేర్కొన్నాడు. మన్సబ్ అనే పదం అంచెలంచెలుగా విభజించబడిన ఆధికారిక చట్రంలో ఒక వ్యక్తి స్థాయిని, జీతాన్ని అతని అధీనంలో వున్న గుఱ్ఱాల సంఖ్యను నిర్ణయిస్తుంది. క్రీ.శ.1595 వరకు ఒకే విధమైన జాట్ అనే స్థాయి వుండేది కాని క్రీ.శ.1596 నుండి జాట్తో పాటు సవార్ కూడా మన్సబ్దార్ల స్థానాన్ని అంతస్తును వివరించింది. జాట్ అనే పదం మన్సబ్ దారుకు చెల్లించబడే వ్యక్తిగత జీతాన్ని ఆధికారిక అంతస్తును నిర్ణయించగా, సవార్ ఒక మన్సబ్ దారుకు నిర్ణయించబడిన గుఱ్ఱాల, గుఱ్ఱపురౌతుల  
+342
+సంఖ్యను, ఆ గుఱ్ఱాలను, రౌతులను పోషించేందుకు, శిక్షణ ఇచ్చేందుకు ఇవ్వబడిన ధనం వివరాలను తెలుపుతుంది. సవార్ అనే పదం అర్థాన్ని గురించి ఏకాభిప్రాయం లేదు. విలియం ఇర్విన్, అబ్దుల్ అజీజ్, అఖ్తర్ ఆలీలు ఆ మాటను గురించి భిన్న భిన్న వివరణలిచ్చారు. అదే సంవత్సరంలో (1595–96) మన్సబ్ దార్లను ప్రథమ, ద్వితీయ, తృతీయ తరగతులుగా విభజించారు. జాట్, సవార్ సమానమైతే మొదటి తరగతి జాట్, సగంకంటె ఎక్కువ లేదా సగం సవార్ వుంటే రెండవ తరగతి, జాట్, సగం కంటె తక్కువ సవార్ వుంటే మూడవ తరగతి మన్సబ్ దార్లు అని నిర్ణయించ బడింది. మన్సబ్ దార్లను ఒక నిర్ణీత సంఖ్యలో నియమించాలన్న సిద్ధాంతం లేదు. అక్బర్ కాలంలో 1803 మంది మన్సబ్ దార్లుండగా ఔరంగజేబు పాలనాంతానికి మన్సబ్ దార్ల సంఖ్య 14,999కు పెంచాడు. మన్సబ్ దారు అంతస్తు, చక్రవర్తి అతడి కిచ్చిన సైనికుల సంఖ్యను పెంచినప్పుడు పెరుగుతూ వచ్చింది. 500-2500 మధ్య సైనికులున్నవారిని అమీరులు అన్నారు. వేతనాలు తీసుకున్న మన్సబ్ దార్లు నక్వీలుగా, జాగీర్లు తీసుకున్నవారు జాగీర్దారులుగా పిలవబడ్డారు. మన్సబ్ దార్లకు బదిలీలు వుండేవి. ఏ మన్సబ్ దారునూ ఒకేచోట ఒకే ఉద్యోగంలో ఎక్కువకాలం వుంచేవారు కాదు. మన్సబ్ దారీ శాశ్వతమూ కాదు, వారసత్వంగా తండ్రినుండి కొడుక్కు వచ్చేదీ కాదు. మన్సబ్ దారు మరణించినా, పదవి పోగొట్టుకున్నా అతడి పదవి రద్దయి, అతనికివ్వబడ్డ ధనంలో మిగిలినది ఖజానాకి తిరిగి వెడుతుంది. అక్బర్ అనంతర పాలకులు ఈ వ్యవస్థలో కొన్ని మార్పులు ప్రవేశపెట్టారు. అట్టివాటిలో ఒకటి కొద్దికాలం పాటు తాత్కాలికంగా హోదాను పెంచటం. జహంగీరు కాలంలో మన్సబ్ దారు ఒకే విధమైన జాట్ సవార్ సంఖ్యలు కలిగియున్నప్పుడు అతడి జీతం, విధులు రెండింతలు చేయబడ్డాయి. షాజహాన్ కాలంలో కొత్త కొత్త సవార్ స్థానాలు ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి. ఔరంగజేబు పాలనాకాలం నాటి మన్సబ్ దార్ల సంఖ్య విపరీతంగా పెరిగిపోవటంవల్ల వ్యావసాయిక, ఆర్థిక సంక్షోభం తలెత్తింది. మన్సబ్ దారు పదవికి అందరూ అర్హులేనని సిద్ధాంతరీత్యా చెప్పబడినా రాజకుటుంబికులకు, తురానీలకు, ఇరానీలకు, ఆఫ్ఘన్లకు, రాజపుత్రులకు, మరాఠీలకు, దక్కనీయులకు ఈ పదవులు ఇవ్వబడ్డాయి.
+జాగీర్దారీ విధానం
+భూమిశిస్తు వసూలుచేసే ఉద్యోగికి జీతాన్ని ధనరూపంలో చెల్లించకుండా కొంత భూభాగాన్ని ఇవ్వటం భారతదేశంలో అనాదిగా వస్తున్న పద్ధతి. ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలో ఆ విధంగా భూములను పొందినవారిని ఇక్తాదార్లని, ఆ పద్ధతిని ఇక్తా విధానమనీ అన్నారు. మొగలులు కూడా అటువంటి విధానాన్ని అమలుపరచారు. ఆ పద్ధతిని  
+343
+జాగీర్దారీ విధానమనీ, భూమిని పొందినవారిని జాగీర్దార్లనీ పిలిచారు. ఈ సందర్భంలో గుర్తుంచుకోవలసిన ముఖ్య విషయం, జాగీర్దారుకు ఆ భూమి నుండి శిస్తు వసూలు చెయ్యటమే తప్ప దానిపై ఎటువంటి హక్కూవుండదు. అక్బర్ ఈ విధానానికి రూపకర్త. అయితే అనంతర పాలకులు ఈ విధానంలో మార్పులు, చేర్పులు చేశారు. బాబర్ హుమయూన్ల కాలంలో వజాను నిర్ధారించి, వజాదార్ల ద్వారా వారికి అప్పచెప్పిన భూభాగంనుండి శిస్తును వసూలు చేశారు. అక్బర్ కాలంలో భూమిని జాగీర్లుగా, ఖాలిసాగా విభజించారు. ఖాలిసా భూములనుండి వసూలు చేయబడిన శిస్తును ప్రభుత్వ ఖజానాలో భద్రపరిచేవారు. జాగీర్దారు అంతస్తును బట్టి అతడు ధనరూపంలో వసూలు చేయవలసిన శిస్తు నిర్ణయించబడేది. ఆ విధంగా భూమిలో చాలాభాగం మన్సబ్ దార్లకు వారి అంతస్తు ప్రకారం కేటాయించబడింది. ఈ విధంగా ఎంత ఆదాయం వస్తుందో ముందే నిర్ణయించే పద్ధతిని జమా అనేవారు. ఈ జమాను దామ్ లలో లెక్కించారు. దామ్ ఒక రాగినాణెం. ఈ జమాలో భూమిశిస్తు, ఒక చోటినుండి మరొకచోటికి రవాణా అయే వస్తువులపై పన్ను రేవు సుంకం, మిగిలిన పన్నులు వుంటాయి. దీనిని సేర్ జిహత్, హాసిల్ అనేవారు. ఆనాడు అనేక రకాల జాగీర్లు ఇవ్వబడ్డాయి. 1. జీతానికి బదులుగా ఇవ్వబడిన జాగీరును జాగీర్ టంకా అనేవారు. 2. కొన్ని నిబంధనలతో ఇవ్వబడిన జాగీరు మషురత్ జాగీర్, 3. ఎటువంటి సేవా బాధ్యతలు లేకుండా ఇవ్వబడిన జాగీర్లు ఇనామ్ జాగీర్లు. 4. స్వంత జిల్లాల్లో, జమిందార్లకిచ్చిన జాగీర్లు వతన్ జాగీర్లు. ఈ వివిధ రకాల జాగీర్లలో టంకా జాగీర్దార్లను ప్రతి మూడు లేక నాలుగు సంవత్సరాలకు బదిలీ చేయవచ్చు. వతన్ జాగీర్దార్లకు బదిలీ అవకాశం లేదు. అన్నిరకాల జాగీర్లు మార్పుకు గురి కావచ్చు. జాగీర్దార్లు పాదుషా నిర్ణయించిన పన్నులు, సుంకాలు మాత్రమే వసూలు చేయాలన్న నిబంధన వుంది. జాగీర్దారు తాను వసూలు చేయవలసిన శిస్తును కర్ హన్, అమీర్, ఫోతేదార్ల ద్వారా వసూలు చేస్తాడు. సుబా దివాను విధి తన భూభాగంలోని జాగీర్దారు రైతులను పీడించకుండా చూడటం, కేంద్రప్రభుత్వం జాగీర్దార్లను అజమాయిషీ చేస్తూండేది. అక్బర్ సుబాలలో ఒక అమీర్ను నియమించి, అతడి ద్వారా జాగీర్దార్లను అదుపులో వుంచాడు. జాగీర్దారుకు ఏదైనా అవసరం వచ్చినప్పుడు శిస్తువసూలులో ఫౌజ్ దార్ అతడికి సహాయపడ్డాడు. ఔరంగజేబు పాలనాకాలపు చివరి రోజుల్లో జాగీర్దారీ సంక్షోభం తలెత్తింది. జాగీర్దార్లు, మన్సబ్ దార్లతో పాటుగా మొగల్ చారిత్రక పత్రాలు జమీందార్లను పేర్కొంటాయి. ఈ కాలంలో జమీందార్ అన్న పదం లేక పదవి విస్తృత అర్థంలో వాడబడింది. బహుశా ఈ జమీందార్లు, స్థానిక ప్రదేశాలలో వుండే భూస్వాములు,  
+344
+పాతరాచకుటుంబాల వారసులు, రాజపుత్ర నాయకులు, స్వతంత్ర నాయకులు అయి వుండి తమ తమ పరిధులలో అధికారం కలవారై వుంటారు. కొన్ని సందర్భాలలో వీరికి సైన్యం, చిన్న కోటలు కూడా వుండేవి. జమిందార్లు స్థానిక శిష్టులైన చిన్న పాలకులు అయివుండవచ్చు. మన్సబ్ దార్లు, జాగీర్దార్లు, జమిందార్లు మొగల్ పాలనా చట్రంలో కీలకపాత్ర నిర్వహిస్తూ మొగల్ పాలనకు ఒక బలమైన ఊతంగా వున్నారు.
+మొగలుల కాలంనాటి సాధారణ పరిస్థితులు
+మొగలుల కాలంనాటి సాధారణ పరిస్థితులు అవగాహన చేసుకునేందుకు ఆనాటి జనాభాను గురించిన సమాచారం అవసరం. ఐన్-ఇ-అక్బరీ సహాయంతో 16వ శతాబ్దాంతానికి మొగల్ సామ్రాజ్యపు జనాభా 30 లేక 40 మిలియన్లని మోర్ లాండ్ అంచనా వేశాడు. కింగ్స్ లే డేవిస్ ఆనాటి భారత జనాభా 125 మిలియన్లు వుంటుందన్నాడు. 17వ శతాబ్దం నాటికి భారత జనాభా 140 లేక 150 మిలియన్లని షిరీన్ ముస్వి అభిప్రాయం. అశోక్ వి.దేశాయ్ భారత జనాభా గణనకు తీసుకున్న ప్రతిపాదనను అలాన్ హెస్టన్, పిరీన్ ముస్విలు ఖండించారు. అక్బరు పరిపాలనాంతానికి మొగల్ సామ్రాజ్యపు జనాభా 100 మిలియన్లు వుంటుందని, ఆనాటి మొత్తం భారత జనాభా 145 మిలియన్లు వుంటుందని వారు లెక్క కట్టారు. ఆనాటి ప్రజలు ఉపయోగించిన వ్యవసాయ ఉత్పత్తుల లెక్కల ఆధారంగా మొత్తం జనాభాలో పట్టణవాసులు 15% అని, మిగిలిన 85% గ్రామాలలో నివసించారని అన్నారు. నిజాముద్దీన్ అహ్మద్ రచించిన తబకత్-ఇ-అక్బరి అనే గ్రంథం అక్బర్ రాజ్యంలో 120 పెద్ద పట్టణాలు, 32,000 మామూలు పట్టణాలు వున్నాయని పేర్కొంది. యూరోపియన్ యాత్రికులు తమ రచనలలో ఆనాటి పట్టణాలైన ఆగ్రా, ఢిల్లీ, లాహోర్, సూరత్, పాట్నా ఢాకా, మచిలీపట్నాలలోని జనాభాను పేర్కొంటూ 5 లక్షల మంది, ఢిల్లీ. ఆగ్రాలలో 4 లక్షలమంది లాహోర్ లోను, 2 లక్షలమంది సూరత్, ఢాకా, పాట్నా మచిలీపట్నాలలోను వున్నారన్నారు. అలాగే 17, 18 శతాబ్దాలలో ఒక సంవత్సరంలో జనాభా పెరుగుదల, 100 కి 0.2గా లెక్కకట్టారు. ఆనాటి జనాభా బహుళ జాతీయులతో కూడినది. వారిలో హిందువులు ఎక్కువ సంఖ్యలో వున్నారు గణనీయమైన సంఖ్యలో ఉన్న మహమ్మదీయులు షియాలు, సున్నీలుగా విడిపోయారు. వీరుకాక బౌద్ధులు, జైనులు, సిక్కులు, క్రిస్టియన్లు వున్నారు. అన్ని మతాలవారు కొన్నివందల సంవత్సరాలుగా కలిసిమెలిసి స్థిరనివాసం చేస్తున్నారు. ప్రతి మతం, శాఖవారికి ప్రత్యేకమైన సాంస్కృతిక అస్తిత్వ భావన, సామాజిక ఆచారాలు,  
+345
+సంప్రదాయాలు, ఎవరికి వారి సాంస్కృతిక చిహ్నాలున్నాయి. ప్రతి మతానికీ ప్రత్యేకమైన పండుగలు, ఉత్సవాలు, దేవతలు, పూజావిధానాలు వున్నాయి. ఆనాటి ప్రజలు ఆభరణాలపై బాగా ఖర్చు చేసేవారు. నల్లమందు, ద్రాక్షసారాయిలను అందరూ తీసుకునేవారు. చీట్లాట ఈ కాలంలోనే పరిచయం చేయబడింది. మతపరమైన పండుగలు, ఉత్సవాలు అందరూ ఎంతో ఉత్సాహంతో, ఆనందంతో జరుపుకునేవారు. ఆనాటి సమాజం ఫ్యూడల్ జీవనవ్యవస్థగా వుండి, విడిగా అత్యున్నత స్థానంలో సార్వభౌముడు, ఆయనకు దిగువన సామంత ప్రభువులు, మన్సబ్ దార్లు,జాగీర్దాలు, జమీందార్లు, ఉలేమాలు, వారికి దిగువన మధ్యతరగతి వారికి దిగువన క్రింది వర్గాల వారుండి పిరమిడ్ ఆకారాన్ని తలపించే ఆకారంలో వుంది. జీవన ప్రమాణ స్థాయిలో పట్టణ, గ్రామీణ ప్రజానీకానికి మధ్య, రాచరికపు ప్రభువులకు, సామాన్యులకు మధ్య పూడ్చలేని అగాధం వుంది. రాజు, ప్రభువులు, రాజబంధువులు అతి విలాసవంతమైన, వైభవోపేతమైన జీవితం గడపగా సామాన్యులు అతి సాధారణ జీవితం గడిపారు. ఆనాటి రైతు జీవితం ఎన్నో కష్టాలతో నిండివున్నా ఆహారం, సాధారణ అవసరాలను తీర్చుకునేందుకు తగిన వనరులుండగా పట్టణాలలో వృత్తిపనివారి, సేవకుల, బానిసల, సైనికుల, చిన్నవ్యాపారస్థుల పరిస్థితి కొద్దిగా మెరుగ్గా వుందని సతీశ్ చంద్ర అన్నాడు.
+ఉలేమాలు
+మహమ్మదీయ జనాభాలో అధిక సంఖ్యాకులకు బలమైన మత విశ్వాసాలుండటం చేత సామాజిక నిచ్చెనలో మతాధిపతులకు ఉన్నత స్థానముంది. మహమ్మదీయ మతాధిపతియైన ఉలేమా, షారియా సూత్రాలను అనుసరించమని, ఆచరించమని పాదుషాపై ఒత్తిడి తెచ్చినా మొగల్ పాలకులు ఉదార నియంతృత్వవాదులుగానే వున్నారు. మొగలుల మత విధానాలు వారి వైయక్తిక నమ్మకాలపై సంపూర్ణంగా ఆధారపడలేదు. పాలకుడు ఉలేమాకు ప్రాధాన్యమివ్వకపోయినా సామాన్య ప్రజానీకం ఉలేమాలను భక్తి గౌరవాలతో ఆరాధించారు.
+కులీన వర్గం
+మొగల్ కులీనవర్గం పాలకవర్గంలో ప్రత్యేక సదుపాయాలు, హక్కులు వున్న సామాజిక, ఆర్థిక సమూహం అని సతీశ్ చంద్ర వివరించాడు. ఈ కులీన వర్గంలో ఇతరులు సభ్యులు కావచ్చు కాని శిష్టకుటుంబాల్లో జన్మించిన దేశీయులకు కాని, విదేశీయులకు కాని మాత్రమే ఆ సభ్యత్వం ఇవ్వబడింది. మొదట్లో మధ్య ఆసియాకు  
+346
+చెందినవారు మాత్రమే ఆ వర్గంలో చేర్చుకోబడినా అనంతర కాలంలో ఆఫ్ఘన్లు, హిందువులు కూడా చేర్చుకోబడ్డారు. హిందువులలో ఎక్కువగా రాజపుత్రులు, రాజపుత్రులలో ఎక్కువగా కచవాహులు ఈ వర్గంలో చేర్చుకోబడ్డారు. రాజపుత్రులకు వంశపారంపర్య అంతస్తు ఇవ్వబడింది. ఈ వర్గంలో అందరూ రాజకుటుంబాలకు, సహజ శ్రీమంత కుటుంబాలకు మాత్రమే చెందినవారు కాక సామాన్యులు కూడా ఈ వర్గంలోకి తీసుకోబడ్డారు. జహంగీర్, షాజహాన్ల కాలంనాటికి మన్సబ్ దార్లు, జాగీర్దార్లు, జమీందార్లు ఈ వర్గంలోకి తీసుకోబడ్డారు. ఈ కులీన వర్గ సృష్టికర్త సార్వభౌముడు కాబట్టి వీరు సార్వభౌమునికే విధేయతను ప్రకటించవలసి వుండేది. ఈ విధంగా పెరిగిన కులీనవర్గపు ప్రభువుల వలన మొగలుల నియంతృత్వ పాలన దెబ్బ తిందన్న విమర్శ వుంది. ఈ వర్గంలో కొనసాగించాలంటే సార్వభౌముని దయ అవసరం. అది లోపిస్తే, వారిని పదవినుండి తొలగించవచ్చు. సతీశ్ చంద్ర మాటల్లో మొగల్ల కాలంనాటి కులీన వర్గం మొగల్ రాజ్య సుస్థిరతకు, సుపరిపాలనకు, ఏకత్వం పెంపొందించటానికి సహాయపడినప్పటికీ అంతిమంగా రాజ్యవైఫల్యానికి కారణమైంది.
+రైతాంగం
+జనాభాలో అధిక సంఖ్యాకులు రైతాంగ వర్గానికి చెందినవారే. ఈ రైతులు స్వయంగా, స్వంతంగా వ్యవసాయపు పనుల్లో మునిగి తేలినవారు. వీరంతా విభిన్న సామాజిక, ఆర్థిక అంతస్తులకు చెందినవారు కావటంవల్ల వీరిలో సజాతీయ భావన లోపించింది. వారి ప్రయోజనాలలో ఏకత్వం లోపించింది. మొగల్ సామ్రాజ్యానికి ప్రధాన ఆదాయ వనరు భూమిశిస్తు మాత్రమే. ఈ శిస్తు రాజ్యపు మనుగడకు, సుస్థిరతకు, విస్తరణకు అవసరమైన సైనికశక్తి పోషణకు, కీలక స్థానాలలో శత్రు దుర్భేద్యమైన కోటల నిర్మాణానికి ఉపయోగించబడింది. అందువల్లనే మొగల్ ఉద్యోగ స్వామ్య చట్రంలో శిస్తు వసూలు ఉద్యోగులకు ప్రాధాన్యముంది. రైతులనుండి భూమిశిస్తు ఎంత, ఎలా వసూలు చెయ్యాలి, రైతులకు ఈ వసూలు బాధాకరం కాకుండా ఏ చర్యలు తీసుకోవాలి, వ్యవసాయాభివృద్ధికి ఏంచేయాలి అన్నవి ఆనాటి పాలకుల ముఖ్యసమస్యలు. భూమిపై రైతుకు కొన్ని హక్కులున్నాయని ఆనాటి రాజ్యం అంగీకరించింది. కాని భూమిని బదలాయించే హక్కును మాత్రం రైతుకివ్వలేదు. రైతు ప్రభుత్వానికి నిర్దేశించిన విధంగా శిస్తు చెల్లించినంతవరకు ఏ విధమైన ప్రభుత్వ జోక్యం వుండదు. పెద్ద భూస్వాములు గ్రామాలలో పటేల్, ముకద్దమ్ వంటి హోదాలలో  
+347
+గ్రామపెద్దరికాన్ని కలిగి వున్నారు. ఎక్కువ భూమిని సాగుచేసే సంపన్న రైతులను ఖుద్ కస్త్,అని చిన్న భూకమతాలున్న రైతులను రిజారియా అనీ పేర్కొన్నారు. ప్రాంతాన్ని బట్టి ఈ పేర్లు మారుతూ వచ్చాయి. రైతుల తరువాత చెప్పుకోవలసిన వారు రైతుకూలీలు. వీరిని రాజ్యం, జమీందార్లు, రైతులు కూడా దోపిడి చేసి బాధలకు గురిచేశారు. ఈ హింసనుండి విముక్తి కొరకు కూలీలు ఇతర ప్రాంతాలకు వలస వెళ్ళారు. వీరిని ప్రాంతాన్నిబట్టి చామర్ లు, బెలవార్ లు, ధమకులు, తోటీలు అని రకరకాల పేర్లతో పిలిచారు.
+వృత్తి పనివారు
+మొగల్ యుగంలో భారతదేశంలో వృత్తినైపుణ్యం ఉచ్చస్థితికి చేరుకుని మేలురకపు ఉత్పత్తి జరిగింది. ఫలితంగా సిల్కు ఉన్ని నూలు వస్త్రాల తయారీ, నీలిమందు, పంచదార ఉత్పత్తి, గనుల తవ్వకం, లోహాలు, చెక్కతో వివిధ వస్తువుల తయారీ, మృణ్మయపాత్రల తయారీ, రాళ్ళు ముక్కలు చేయటం వంటి కార్యకలాపాలలో వృత్తిపనివారు విశేషంగా పాల్గొన్నారు. ఆ రోజుల్లో స్వంతంగా వృత్తిపని చేసేవారే కాక ప్రభుత్వం పోషించి, నిర్వహించే కార్ఖానాలు కూడా వున్నాయి. ఆనాటి అవసరాలను, ప్రయోజనాలను దృష్టిలో వుంచుకుని వివిధ వృత్తులవారు రకరకాల వస్తువులను రూపొందించారు. గ్రామాలలో నివసించే వృత్తిపనివారు గ్రామస్తుల నిత్యావసరాలను దృష్టిలో వుంచుకుని వారికవసరమైన వస్తువులను తయారుచేశారు. గ్రామాలలో ఉన్న వృత్తి పనివారిలో ముఖ్యులు కమ్మరి, వడ్రంగి, కుమ్మరి, చెప్పులు కుట్టేవారు. వీళ్లు వ్యవసాయదారులైన గ్రామస్తుల కొరకు అవసరమైన వస్తువులు వ్యవసాయ పనిముట్లు తయారుచేసేవారు. దూర ప్రాంతాలలో పెరిగిన వర్తక, వ్యాపారాలు వృత్తిపనివారి ఆర్థిక పరిస్థితిని మెరుగుపరచాయి. స్వతంత్రంగా, స్వంతంగా వృత్తిపనులలో పాల్గొని ఉత్పత్తి చేసేవారి సంఖ్య కూడా పెరిగింది. ఫలితంగా ఆర్థిక వ్యవస్థ స్వరూప స్వభావాలలో మార్పువచ్చి, మనుగడకు మాత్రమే ఉపయోగపడిన ఆర్థిక వ్యవస్థ ద్రవ్య వినియోగ ఆర్థిక వ్యవస్థగా మార్పు చెందింది. 17వ శతాబ్దం నాటికి గాని, అంతకుముందుగాని మనుగడకు అవసరమైన ఉత్పత్తి మాత్రమే చేస్తున్న వృత్తిపనివారి ఆర్థిక వ్యవస్థలో వినిమయ వ్యవస్థ గణనీయమైన స్థానాన్ని సంపాదించుకుంది. వృత్తిపనిచేసే వ్యక్తి అదనంగా చేసిన ఉత్పత్తికి ధన, వస్తురూపంలో ఒక్కొక్క వస్తువుకు ప్రతిఫలాన్ని నిర్ణయించి ఇవ్వటంతోపాటుగా గ్రామీణ ఉత్పత్తిలో నిర్ధారించిన వస్తువులను ఉత్పత్తి చేసి ఇచ్చే సంప్రదాయం కూడా విస్తృతంగా కొనసాగిందని తపన్ రాయ్ చౌదరి పేర్కొన్నాడు. నేర్పరియైన గ్రామీణ వృత్తిపనివాడు  
+348
+తన నేర్పును సాధనంగా చేసుకుని పట్టణ విపణులకు వలస వెళ్లటం సాధ్యమవడం మనకు కనుపించే గణనీయమైన పరిణామం. మార్కెట్ అవసరాల దృష్ట్యా వృత్తిపనివారి ఉత్పత్తి పెరిగింది, ఫలితంగా వస్తూత్పత్తిలో ప్రత్యేక నైపుణ్యం కలిగిన వృత్తిపనివారి సంఖ్య, అంతస్తు పెరిగాయి. క్రీ.శ. 1623లో భారతదేశాన్ని సందర్శించిన డచ్ యాత్రికుడు పిలిసేర్ట్ ఆ రోజుల్లో వందకుపైగా వృత్తులలో ప్రత్యేక నైపుణ్యం కలవారున్నారని చెప్పిన విషయం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుంది. ఆ రోజుల్లో కనిపించే మరో విశేషం వస్తూత్పత్తి స్థానీయం కావటం. నేతపరిశ్రమ విషయంలో ఈ ప్రత్యేక నైపుణ్యం, స్థానీయత బాగా కనబడతాయి. నేతపరిశ్రమ అభివృద్ధి చెందటంతో వర్తకులు పెట్టుబడి పెట్టి ఉత్పత్తి చేయించటం మొదలయింది. కాశీ వీరన్న అనే వర్తకుని అధీనంలో మద్రాసు నుండి ఆర్మగావ్ వరకు వున్న రేవు పట్టణాలు, పులికాట్ మినహాగా వున్నాయని చారిత్రక పత్రాలు తెలుపుతాయి. నేత పనివారు స్థిరనివాసమున్న ఈ స్థావరాలన్నీ వీరన్న గ్రామాలుగా పిలవబడ్డాయి. తొలినాటి, మధ్యయుగం నాటివలె ఈ రోజుల్లో వృత్తిపనివారి శ్రేణులు కనిపించవు. మొగల్ యుగంలో ఉత్పత్తి విధానంలో గణనీయమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. మొగల్ భారతదేశంలో ఉత్పత్తి నిర్వహణ విధానం ఒకేవిధంగా మార్పు లేకుండా కొనసాగలేదు. మార్పులు చాలా వచ్చినా అవి పరిమిత స్థాయిలో మాత్రమే జరిగి వుండటం వల్ల ఈ మార్పుల ఫలితంగా గతకాలపు విధానంతో పూర్తిగా సంబంధం లేనంత తేడాలు రాలేదు. కొనసాగింపు అనేది ప్రధాన లక్షణమైనప్పటికీ ఉత్పత్తిని పెంచటానికి ఎంచుకున్న సాంకేతిక నైపుణ్యంకన్న ఉత్పత్తి నిర్వహణలో మౌలిక మార్పులు కనిపిస్తాయని తపన్ రాయ్ చౌదరి పేర్కొన్నాడు.
+బానిస వ్యవస్థ
+ఢిల్లీ సుల్తానుల కాలంలోవలెనే మొగల్ యుగంలోకూడా బానిస వ్యవస్థ ప్రబలంగా వుంది. బెంగాల్లో బానిసలను అమ్మేందుకు, కొనేందుకు మార్కెట్లున్నాయి. సుల్తానుల కాలానికీ, ఈ కాలానికీ కనిపించే తేడా బానిసలకు తమ అంతస్తును పెంచుకునే అవకాశాలు లేకపోవటం. పాలకవర్గం, కులీనప్రభు, ఉద్యోగ వర్గాలు తమ సేవలకు బానిసలను నియోగించినా, బానిసలకన్నా స్వేచ్ఛగా వుండిన సేవకుల సంఖ్యయే ఎక్కువగా వుండేది. ఈ కాలంలో కూడా అంతఃపుర రక్షణ బాధ్యతకు బానిసలను నియోగించారు. కొజ్జాలైన బానిసలు కూడా కొంతవరకు రాజ్యసంబంధ విషయాలలో కీలకపాత్ర నిర్వహించారు.
+ 
+349
+స్త్రీల పరిస్థితి
+మొగల్ యుగంలో స్త్రీల పరిస్థితి మిగిలిన కాలాలలో కన్నా ఏ మాత్రం భిన్నంగా లేదు. సామాజిక వ్యవస్థలో నిర్ణయాత్మక విషయాలకు సంబంధించి స్త్రీకి రెండవ స్థానం మాత్రమే వుండేది. దీనికి కారణం నాటి సమాజం ఫ్యూడల్ వ్యవస్థపై ఆధారపడ్డ పితృస్వామిక సమాజం కావటమే. ఇంటిలో స్త్రీని గృహరాజ్ఞి అన్నా ఆమెకు ఇంటికి సంబంధించిన నిర్ణయాలు తీసుకోవటంలో వున్న పాత్ర నామమాత్రమే. అంతేకాక హిందూ సమాజంలో సతీ సహగమనం, బాల్యవివాహం, బలి ముఖ్యంగా కొన్ని సందర్భాలలో బాలికల బలి అనే దురాచారాలు ప్రబలి వున్నాయి. ముస్లిమ్ సమాజంలో బహుభార్యాత్వం, భర్త తలాక్ పదాన్ని మూడుసార్లు ఉచ్చరించటంతోనే అతి తేలికగా అతడికి విడాకులు లభించటం వంటివీ వున్నాయి. మతమేదయినా, ఏ దురాచారాలయినా వాటిని పాటించి లాభపడినవారు అల్పసంఖ్యాకులు, అధిక సంఖ్యాకులు వాటికి దూరంగా వున్నవారూ కావచ్చు. సామాజిక సంబంధాలలో మొగల్ యుగం భూస్వామ్య బహుళ సామాజిక లక్షణాలు కలిగివుంది.
+ఆర్థిక పరిస్థితులు
+మొగల్ యుగంనాటి ఆర్థిక పరిస్థితులను, పరిణామాలను అర్థం చేసుకొనేందుకు ఆ రోజుల్లో నడిచిన ఉత్తరాలు, అద్దె, అమ్మకపు పత్రాలు, న్యాయనిర్ణయాలు, వ్యాపార పత్రాలు, గ్రంథాలు మొదలైన విలువైన మౌలిక ఆధారాలున్నాయి. ఇవన్నీ పర్షియన్, రాజస్థానీ, మరాఠీ భాషలలో వ్రాయబడి జాతీయ ఆర్కీవ్స్లో, రాష్ట్రాల ఆర్కీవ్స్లో (ప్రాచీన పత్రాలను భద్రపరిచే భాండాగారం) భద్రపరచబడి వున్నాయి. అబుల్ ఫజల్ రచించిన ఐన్-ఇ-అక్బరీ మొగలుల కాలంనాటి ఆర్థిక చరిత్రకు మూలప్రాతిపదిక అని మౌర్ లాండ్ అభిప్రాయం. యూసఫ్ మిరక్ రచించిన మఝుర్-ఇ-షాజహాని (1634) ఆనాటి సింధురాష్ట్ర ఆర్థిక విశేషాలను తెలుసుకొనేందుకు, అలీ మహమ్మద్ ఖాన్ గ్రంథం మిరాత్-ఇ-అహ్మది (1761) గుజరాత్ రాష్ట్ర ఆర్థిక విశేషాలను తెలుసుకునేందుకు విలువైన సమాచారాన్నిస్తాయి. ఆంగ్లేయులు, డచ్చివారు మొదలైన యూరోపియన్ జాతులవారి రికార్డులు ఆనాటి అంతర్గత, బాహ్యవ్యాపారాలు, వ్యాపార పద్ధతుల గురించి తెలుపుతాయి. అప్పటి గ్రంథాలలో ముఖ్యమైనవి డచ్ భాషలో ఫ్రాన్సిస్కోఫిలిసేర్ట్ రచించిన రిమాన్ స్ట్రాంటీ (1626), 1668లో ఫ్రాంకోయి బెర్నియర్ ఫ్రెంచి భాషలో రచించిన ట్రావెల్స్, మొగల్ ఆర్థిక చరిత్ర అధ్యయనానికి మార్గదర్శి  
+350
+1920లో ప్రచురించబడిన మోర్ లాండ్ “ఇండియా ఎట్ ది డెత్ ఆఫ్ అక్బర్” అనే గ్రంథం.
+మొగల్ రాజ్యం వ్యవసాయ, వర్తక, వ్యాపారాభివృద్ధికి, సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని పెంపొందించేందుకు, నూతన ఆవిష్కారాలకు ఎంతో ప్రోత్సాహాన్ని ఇచ్చింది. అబుల్ ఫజల్ రచించిన ఐన్-ఇ-అక్బరి ఆనాడు పండిన ధాన్యం, గోధుమ, బార్లీ, కూరగాయలు, పంచదార వంటి పంటలను, వస్తువులను, పశువుల, జంతువుల పట్టికలను, వాటి ధరలను పేర్కొంటుంది. ఆ రోజుల్లో వివిధ వృత్తుల వారికిచ్చిన వేతనాలు తక్కువే, వస్తువుల ఖరీదులూ తక్కువే. వస్తువులు చౌకగాను, విరివిగాను దొరకటంవల్ల సామాన్యులు నిత్యావసరాలకు ఎక్కువ బాధపడలేదు.
+16వ శతాబ్దం చివరినుండి 20వ శతాబ్ద ఆరంభం నాటి వరకు అడవులను చదునుచేసి కొత్త వ్యవసాయ భూమిని పెంచారని, అందువల్ల పంజాబ్ లోను, సింధులోను కాలువలను అనుసంధానం చేయటంతో నీటిపారుదల సౌకర్యం పెరిగి వ్యవసాయ ఉత్పత్తులు రెట్టింపు అయ్యాయని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. ధాన్యం గోధుమతోపాటు బార్లీకూడా విరివిగా పండించారు. తృణధాన్యాలు, పొగాకు, కాఫీ, పచ్చిమిర్చి, నువ్వులు పండించటంతోపాటు పట్టుపురుగుల పెంపకాన్ని పండ్లతోటలను బాగా అభివృద్ధి చేశారు. వ్యవసాయపు పనులలో సహాయపడేటందుకు పశువులను బాగా పెంచారు. వ్యవసాయంతో పాటు వివిధ వృత్తులు బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. చేనేత వస్త్రాలకు గుజరాత్ రాజస్థాన్, ఉత్తరప్రదేశ్, బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సా, మచిలీపట్నం, కోరమాండల్ తీరాలు ఆనాటి ముఖ్యకేంద్రాలు. యూరోపియన్ కథనాలు, 100కు పైగా నూలువస్త్రాల రకాలు తయారయ్యాయని చెప్పగా హమీదా నక్వీ ఆ రోజుల్లో ఐదు ముఖ్యకేంద్రాలలో 49 రకాల వస్త్రాలు నేశారని తెలుపుతుంది. చెక్క ఉత్పత్తులను, లోహ ఉత్పత్తులను సంపన్న నగరవాసులు పోషించారు. అప్పుడు ఇనుము, ఉక్కు ఉత్పత్తి గణనీయంగా వుండేది. నౌకా నిర్మాణ పరిశ్రమ బాగా అభివృద్ధి చెందింది. ఆ రోజులలో వర్తక, వ్యాపారాలు పెరిగాయి కాని చిన్న కమతాలున్న రైతాంగం పరిస్థితి ఏ మాత్రం బాగుండేది కాదు.
+వర్తక, వ్యాపారాలు
+అంతర్గత భూమార్గ వర్తకం స్థానీయ, ప్రాంతీయ, అంతర్ ప్రాంతీయ స్థాయిలలో నిర్వహించబడింది. గ్రామీణస్థాయిలో అదనపు ధాన్యం ఉత్పత్తిని సంప్రదాయ ధాన్య  
+351
+వ్యాపారులైన బంజారాలకు అమ్మారు. టావెర్నియర్ అనే ఫ్రెంచి యాత్రికుడు ప్రతి గ్రామంలో ద్రవ్యాన్ని మార్పిడి చేసే సరాఫ్ వుండేవాడని వ్రాశాడు. స్థానిక ప్రదేశాలలో క్రమం తప్పకుండా మార్కెట్లు నిర్వహించేవారు. కొన్ని ప్రాంతాలను కలుపుతూ చిన్న మార్కెట్ కేంద్రాలు, పెద్ద మార్కెట్ కేంద్రాలు వున్నాయి. ఆ రోజుల్లో అహమ్మదాబాద్, సూరత్,  ఢాకా, ఆగ్రా, ఢిల్లీ, లాహోర్, ముల్తాన్, అజ్మీర్, తట్టా, బర్హన్ పూర్, మచిలీపట్నం, బీజపూర్, హైదరాబాద్, కాలికట్, కొచ్చిన్లు ప్రముఖ వ్యాపారకేంద్రాలు. వర్తక వ్యాపారాలు పెరగటంతో సంప్రదాయ వర్తకులతోపాటు సరాఫ్లు, బ్రోకర్లు కూడా పెరిగారు. కొన్ని స్థలాలు కొన్ని ఉత్పత్తులకు ప్రధానకేంద్రాలయ్యాయి. ఉదాహరణకు బర్హన్పూర్, అహ్మదాబాద్లు పత్తి మార్కెట్లకు, సూరత్ నీలిమందుకు, కేంబే వజ్రాలకు ముఖ్యకేంద్రాలుకాగా, అంతర్ ప్రాంతీయ వ్యాపార కేంద్రాలుగా తూర్పున హుగ్లీ, పశ్చిమాన సూరత్, అహ్మదాబాద్లు, ఉత్తరాన ఆగ్రా, దక్షిణాన తీరప్రాంతాలైన మచిలీపట్నం, మలబార్లు ముఖ్య విపణి కేంద్రాలయ్యాయి. అంతర్ ప్రాంతీయ వ్యాపారాన్ని తీరంగుండా కొనసాగించారు. తూర్పు, పశ్చిమ తీరాలగుండా వ్యాపారం బాగా నడిచింది. పశ్చిమ తీర ప్రాంతం ఓడ దొంగలకు నిలయమయింది. మొగల్ల కాలంలో విదేశాలతో వ్యాపారం బాగా సాగింది. విదేశీయుల రాకతో అది మరింతగా పెరిగింది. మనదేశం నుండి అనేక రకాల వస్త్రాలు ఎగుమతి అయ్యాయి.నీలిమందు, నల్లమందు, అల్లం, పసుపు కూడా ఎగుమతి అయ్యాయి. దిగుమతులలో ప్రధానంగా పేర్కొనదగినవి వెండి, రాగి, పాదరసం, సీసం,సిల్కు పింగాణీ పాత్రలను చైనానుండి, కస్తూరిని నేపాల్, భూటాన్ల నుండి దిగుమతి చేసుకున్నారు. ఈ విధంగా అంతర్ ప్రాంతీయ, విదేశీయ వ్యాపారం పెరగటానికి కారణం మొగల్ రాజ్యవ్యవస్థ రహదారులను అనుసంధానం చేయటం, తద్వారా రవాణా సౌకర్యాలను పెంచి వ్యాపారాన్ని ప్రోత్సహించటం.
+మొగల్ రాజ్యం 17వ శతాబ్దం ఆరంభానికి విస్తృతమైన వ్యాపార రహదారులను రూపొందించి ఆ రహదారులన్నిటినీ రాజ్యమందలి ముఖ్యవ్యాపార కూడళ్ళకు అనుసంధానించింది. అన్ని ముఖ్య వర్తక రహదారులలోను క్రమం తప్పకుండా విశ్రాంతి గృహాలు (సరాయిలు) నిర్మించి, ప్రయాణికుల పట్ల శ్రద్ధ వహించి వారికి సౌకర్యాలు కలగజేసింది. ఆనాటి ప్రధాన రహదారులు - 1. ఆగ్రా-ఢిల్లీ-కాబూల్, 2. ఆగ్రా-బర్హన్పూర్-సూరత్, 3. సూరత్-అహ్మదాబాద్-ఆగ్రా, 4 ఆగ్రా-పాట్నా-బెంగాల్. నదీ రహదారి కూడా ఈ రహదారులకు సమాంతరంగా ఏర్పాటు చేయడం అబ్బురపరుస్తుంది.విదేశీయ వ్యాపారానికి సంబంధించి స్వదేశీయ విదేశీయ  
+352
+వ్యాపారస్తులు భూమార్గాన్నీ,సముద్రమార్గాన్నీ తమ అవసరం మేరకు ఎంచుకున్నారు. భూమిమీద రవాణాలో ఎద్దు బండ్లు ముఖ్యపాత్ర నిర్వహించాయి. ఎత్తైన పర్వతాలపై సామానులు చేరవేయటానికి మనుష్యులతో పాటుగా కంచరగాడిదలు బరువులను పైకి మోశాయి. నదీమార్గాలను అనుసంధానించారు. సమకాలీన సాహిత్యం ఆగ్రా-బెంగాల్ల మధ్య వందలకొలది పడవలు ప్రయాణం చేశాయని తెలుపుతుంది.
+వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధిని తన విధానంగా చేసుకున్న మొగల్ రాజ్యవ్యవస్థ గత కాలంలో పాలకులు వర్తకులపై వివిధ స్థానాలలో విధించిన రకరకాల పన్నులను, సుంకాలను రద్దుచేసి వ్యాపారాన్ని ప్రోత్సహించింది. కొన్ని వస్తువులపై విధించిన పన్నులను రద్దుచేసినట్లు తెలిపే రాజపత్రాలు లభ్యమయ్యాయి. అన్ని యూరోపియన్ వర్తక సంఘాలు వస్తువులను ఒక చోటినుండి మరొకచోటికి రవాణా చేస్తున్నప్పడు విధించే సుంకాలను రద్దుచేసిన పత్రాలు లభించాయి. ప్రభుత్వం వర్తకుల పట్ల ఉదారంగా ప్రవర్తించినా ఉద్యోగులు వారిని పీడించారు. కొన్నిసార్లు కులీన వంశ ప్రభువులు, ఉద్యోగులు కూడా వర్తక వ్యాపారాలలో పాల్గొన్నారు. వారు వ్యాపారం చేయకూడదన్న చట్టం లేకపోవటం దీనికి కారణం. అయినా అధికారంలో ఉన్నవారు వారిని భయపెట్టేవారు. పాదుషాకు ఉద్యోగుల, కులీన వంశ ప్రభువుల దురాగతాలను నివారించమని దేశీయ, విదేశీయ వ్యాపారస్థులు ఇచ్చిన విజ్ఞాపనలున్నాయి. ఎన్నిఅడ్డంకులున్నా వర్తక వ్యాపారాలు బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. ఇంతకుముందే మనం చెప్పకున్నట్లుగా అప్పులిచ్చేవారు, బ్రోకర్లు, ద్రవ్య వినిమయం చేసేవారు పెరిగారు. ఆ రోజుల్లో వడ్డీరేట్లు చాలా ఎక్కువగా వుండేవి. వ్యాపార శ్రేణులు వ్యాపారానికి సంబంధించిన నిబంధనలను రూపొందించాయి. మొగల్ రాజ్యవ్యవస్థ క్షీణదశలోకి వచ్చేసరికి బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం శక్తిమంతమై రాజ్యాధికార స్థాపనకు ఆయత్తమవుతోంది.
+సాంకేతికాభివృద్ధి
+శాస్త్రీయ విజ్ఞానానికి సంబంధించిన వివిధ శాఖలలో మొగల్ యుగంలో అద్భుత ఆవిష్కరణలేవీ జరగలేదు. అక్బర్ కాలంనాటి ప్రసిద్ధ శాస్త్రవేత్త మీర్ ఫతుల్లా షిరాజీ ఒక సూర్యమాన పంచాంగాన్ని కొన్ని యంత్రసంబంధ పరికరాలను రూపొందించాడు. యూరోపియన్ విజ్ఞానశాస్త్రంతో పరిచయం పెరిగినా దాని ప్రభావం భారతీయ శాస్త్రంపై అంతగా కనిపించదు. వ్యవసాయ పరికరాల తయారీలో కొత్త సాంకేతిక పరిజ్ఞానం  
+353
+ప్రభావం లేకపోయినా కొన్ని కొత్తరకాల పండ్లజాతులు, మొక్కలు, పంటలు ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి. పి.కె. గోడే అభిప్రాయంలో క్రీ.శ. 1550 తరువాత అంటుకట్టే పద్ధతి సర్వసాధారణమయింది. ఫలితంగా కొత్తరకాల మామిడిపండ్లు పండించారు. షాజహాన్ నవాఫెయిజ్, షానహర్ అనే రెండు కాలువలు తవ్వించాడు. ఈ కాలంలో తివాసీ నేత, సిల్కు ఉత్పత్తి పెరిగాయి. క్రీ.శ. 1770లో ఇటలీ సిల్కు దారాన్ని కండెకు చుట్టే పరికరం భారతదేశంలో ప్రవేశించింది. ఆయుధాలకు సంబంధించిన సాంకేతిక పరిజ్ఞానం పెరగటంతో తుపాకులు, ఫిరంగులు, చేతి తుపాకులు, పిస్టళ్ళు సాధారణంగా ఉపయోగించబడ్డాయి. ఓడల, పడవల నిర్మాణంలో 16వ శతాబ్దం ఆరంభం నుండి మేకులు, బందుల ఉపయోగం పెరిగింది. 16వ శతాబ్దం ఆరంభంలో కాలికట్లో తయారుచేసిన ఓడలో ఇనపమేకులు ఉపయోగించారని వర్దేమా పేర్కొన్నాడు. కాలాన్ని కొలిచే ఇసుక నింపిన గాజు సాధనాన్ని (అవర్గ్లాస్) బాబర్ నామా, ఐన్ -ఇ-అక్బరీలు పేర్కొన్నాయి. రసాయనాలకు సంబంధించి గులాబిసెంటు తయారీ, నీటిని చల్లబరచి చల్లదనాన్ని పెంచేందుకు ఉపయోగించే పెట్లుప్పు (సూరేకారం) వాడకం ఈ కాలంలో ఆరంభమయింది. భారతీయ శాస్త్రజ్ఞానంపై యూరోపియన్ శాస్త్రవిజ్ఞాన ప్రభావం ఈ రోజుల్లో తక్కువగా కనిపిస్తుంది.
+మత విధానం
+భారతీయ సమాజపు ప్రత్యేక లక్షణం బహుళ మతవిశ్వాసాలు, తంతులు సమానస్థాయిలో ప్రక్క ప్రక్కన కొనసాగటమే కాని ఏదో ఒక మత విశ్వాస ఆధిక్యత కాదు. ఈ బహుళ విశ్వాసాల కొనసాగింపు కారణంగా ఇక్కడ సంకీర్ణ సాంస్కృతిక లక్షణం కనబడుతుంది. క్రీ.శ. 16వ శతాబ్దంలో మొగల్ రాజ్యాధికార స్థాపన జరిగేనాటికి భారతదేశంలో హిందూ, ముస్లిమ్, క్రైస్తవ, బౌద్ధ, జైనమతాల విశ్వాసాలు, ఆచారాలు, సంప్రదాయాలు వున్నాయి. ఈ మతాల ప్రజలందరు తరతరాలుగా ఈ గడ్డమీద ఒకరినొకరు కొంతవరకు ప్రభావితం చేసుకుంటూ నివసిస్తున్నారు. భగవంతుడొక్కడే అని అన్నిమతాలూ ఆమోదించాయి. భగవంతుని అస్తిత్వాన్ని ప్రశ్నించినవారు, భగవంతుడున్నాడో లేదో అన్న అనుమానాన్ని వెలిబుచ్చినవారు, భగవంతుని ఉనికిని గాఢంగా నమ్మినవారు వారిలో వున్నారు. జనాభాలో అధిక సంఖ్యాకులు శాంతియుతంగా జీవనం కొనసాగిస్తూ తమకు వ్యక్తిగతంగా ఇష్టమైన మతశాఖను అభిమానిస్తూ తమకు విశ్వాసం వున్న దేవతనో దేవుడినో వ్యక్తిగతంగా ఆరాధిస్తూ తమకు అందుబాటులో వున్న తంతులను నిర్వహిస్తూ మతాన్ని  
+354
+వ్యక్తిగతమైనదిగా భావించారు కాని ప్రజలందరికి సంబంధించిన విషయపరిధి గల అంశంగా ప్రాధాన్యమివ్వలేదు. కొందరు మతబోధకులు మాత్రమే తమ తమ శాఖలలో కొంత ప్రభావం చూపించగలిగారు. మొగలాయిల పాలన భారతదేశంలో ఆరంభమయ్యే సమయానికి భక్తి బోధకులు, సూఫీ తత్త్వవేత్తల కృషి ఫలితంగా హిందూ, మహమ్మదీయ సంస్కృతుల మధ్య స్నేహపూర్వక సంబంధాలు మొదలయ్యాయి. హిందూస్థానీ సంస్కృతి అవతరణతో రెండు సంస్కృతుల, మతాల మధ్య వున్న అనుమానం, అయిష్టం కొంతవరకు తగ్గినట్లు కనిపిస్తుంది. ఈ నేపథ్యంలోనే మొగల్ పాలకుల మతవిధానాన్ని అర్థంచేసుకోవలసి వుంటుంది. సాధారణంగా అక్బర్ ఉదారవాది కాని, ఔరంగజేబు గాఢమైన సున్నీ తెగ అభిమాని, విగ్రహారాధకుల దేశమైన భారతదేశాన్ని మహమ్మదీయ దేశంగా మార్చటానికి కృషి చేసినవాడని ఒక అభిప్రాయం బలంగా వుంది. అక్బర్, ఔరంగజేబుల వ్యక్తిగత మతవిధానాలను అర్థం చేసుకునేముందు ఆ రోజుల్లో రాజ్యమతం అన్నభావం లేకపోవటం గమనించవలసి వుంది. ఆనాటి పాలకులు మహమ్మదీయులు కనక రాజ్యమతం ఇస్లాం అని భావించి, మత దృక్పథమే పాలనాంశాలను మనుష్యుల మధ్య సంబంధాలను నిర్ణయించిందని విశ్వసించటం సరియైనది కాదని కూడా అర్థం చేసుకోవలసి వుంది.
+మతానికి ఆ రోజుల్లో తగినంత ప్రాధాన్యముండటమూ, ఆనాటి పరిస్థితుల్లో కొందరు పాలకులు తమ స్వార్థ రాజకీయ ఎత్తుగడలకు మతాన్ని వాడుకుని ఉలేమాలను, పీఠాధిపతులను గౌరవించటమూ నిజమే కాని మతమొక్కటే పాలకుల నిర్ణయాన్ని ప్రభావితం చేయలేదు. ఇతర కారణాలు అందుకు ప్రేరణ కలిగించాయి. మొగలాయి వంశస్థాపకుడైన బాబర్ సున్నితెగకు చెందినవాడు. అతడిదీ అతడి కుమారుడిదీ పాలనా కాలమంతా యుద్దాలలోనే గడిచిపోయింది. వారి మత దృక్పథం గురించి కచ్చితంగా ఏమీ తెలియదు. ఇద్దరి భార్యలూ షియాతెగకు చెందిన రాజకుమార్తెలే. హుమయూన్కు కష్టకాలంలో ఆశ్రయం ఇచ్చినవాడు ఒక రాజపుత్ర పాలకుడు. దీనిని బట్టి వారు మతసహనం గలవారని, పరిస్థితులు కూడా వారి మత విధానాన్ని ప్రభావితం చేశాయని భావించవచ్చు. అక్బర్ ఫై అబ్దుల్ లతీఫ్, ఫైజి, అబుల్ ఫజల్ల ప్రభావం వుండటంవల్ల శాంతి తన లక్ష్యంగా అక్బర్ ప్రకటించాడు. అక్బర్ గాఢమైన సున్నీ తెగాభిమాని అయినా చాలాకాలం రాజ్యాన్ని పాలించాలన్న కోరిక వుండటంవల్ల తన పాలనలో మహమ్మదీయ సంప్రదాయాలకు మాత్రమే ప్రాధాన్యమివ్వక మతసహనం పాటించి, మతాన్ని గురించిన చర్చలు జరిపి నిజమైన సారాన్ని గ్రహించాలని ప్రయత్నించిన మొదటి జాతీయ చక్రవర్తిగా పిలవబడ్డాడు.
+ 
+355
+క్రీ.శ. 1560-65 మధ్యకాలంలో అక్బరు చేపట్టిన చర్యలు రాజపుత్రులతో స్నేహపూర్వక సంబంధాలు, వివాహ సంబంధాలు, యాత్రికుల పన్ను రద్దు చేయటం, జిజియాపన్ను రద్దు, హిందువులను ఇస్లాంలోకి బలవంతంగా మార్చే ప్రయత్నం చేయకపోవటము, ఉద్యోగాలలో హిందువులకు తగిన అవకాశాలను కల్పించటం, అనువాద శాఖను ఏర్పాటు చేసి హిందువుల, ముస్లిమ్ల మధ్య దూరాన్ని తగ్గించే ప్రయత్నం, ఆరాధనా స్వేచ్ఛను అందరికీ ఇవ్వటం వంటి చర్యలు అక్బరు భిన్నమైన మూసకు చెందినవాడని ఋజువు చేస్తాయి. అయినప్పటికీ అక్బరు ఉలేమాలను గౌరవించి ఆదరించాడని గుల్జార్-ఇ-అబ్రార్, నఫైజ్-ఉల్-మాస్సిర్ గ్రంథాలు సాక్ష్యమిస్తాయి. అక్బరుకు విశ్వసనీయులైన మహమ్మదీయుల ఆసరా లేకపోవటంచే అతడు రాజకీయ సంబంధిత రాయితీలిచ్చి మత సహనం చూపించి మహమ్మదీయేతర ప్రజల అభిమానాన్ని చూరగొనేందుకు ఈ చర్యలు చేపట్టాడని కొందరు చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. క్రీ.శ. 1565 అనంతరం అక్బర్ ఉదార విధానంలో తగినంత మార్పు వచ్చింది. క్రీ.శ. 1565లో తిరిగి జిజియా పన్ను వసూలు చేసినట్లు చారిత్రక ఆధారం వుంది. అయితే 1566-79 మధ్యకాలంలో అక్బరు ఉదార దృక్పథంలో మార్పువచ్చినా రాజపుత్రులు అతడితో తమ సంబంధాలను కొనసాగించారు.
+మతవిధాన పరిణామక్రమంలో గుర్తుంచుకోదగిన ముఖ్యమైన మలుపు క్రీ.శ.1575లో ఫతేపూర్ సిక్రీలో ఇబాదత్ఖానాను స్థాపించటం. ఇబాదత్ఖానా స్థాపనా లక్ష్యం ఇస్లాంను గురించిన లోతైన చర్చలకు ప్రోత్సాహమివ్వటం. ప్రారంభంలో సున్నీలను మాత్రమే మతచర్చలకు ఆహ్వానించారు కాని క్రీ.శ. 1578 నుండి ఈ చర్చలలో పాల్గొనేందుకు సూఫీలు, షియాలు, బ్రాహ్మణులు,జైనులు, క్రైస్తవులు, యూదులు, పార్శీలు కూడా ఆహ్వానించబడ్డారు. ఈ చర్చల ఫలితంగా విశ్వాసంయొక్క సారం హేతువాదంపై ఆధారపడిన అంతర్గతమైన నమ్మకం అనే భావం అక్బరులో పెరిగింది. క్రీ.శ. 1579లో అక్బరు ఇన్ఫాలిబిలిటీ డిక్రీని ప్రకటించి తనను ఇమామ్ ఆదిల్గాను, ముజతహిద్గాను ప్రకటించుకున్నాడు. ఒక అభిప్రాయం ప్రకారం ఈ ప్రకటనతో అక్బరు రాజకీయ, మత అధిపతిగా రూపొందాడు. షారియాపై వ్యాఖ్యానించే అధికారాన్ని కూడా పొందాడు. సనాతన మహమ్మదీయులు అక్బర్ను తీవ్రంగా ప్రతిఘటించారు. ఈ ప్రతిఘటనకు కారణం సనాతన ముస్లింలు అక్బరు ఇస్లాంను వ్యతిరేకించాడని భావించడమే. ఈ చర్యలవల్ల అక్బర్ సనాతనుల ప్రాబల్యాన్ని కొంతవరకు తగ్గించగలిగాడు. అక్బర్ మతదృక్పథపు పరిణామంలోని మరొక ముఖ్యమైన మలుపు దిన్-ఇలాహి లేక తాహిద్-ఇ-ఇలాహిని ప్రకటించటం.  
+356
+ఈ ప్రకటన వెనుకనున్న అక్బర్ ఆంతర్యాన్ని గురించి ఎంతో చర్చ జరిగింది. ఈ చర్చలో ఎన్నో నూతనాంశాలు, కారణాలు ప్రతిపాదించబడ్డాయి. ఈ చర్చలో పాల్గొన్న వి.ఏ.స్మిత్, ఈశ్వరీప్రసాద్, యస్.ఆర్.శర్మ ఆర్.పి.శర్మ ఆర్.పి.త్రిపాఠీలు భిన్న భిన్న అభిప్రాయాలు వెలిబుచ్చారు. ఈ అభిప్రాయాలతో పూర్తిగా ఏకీభవించినా లేకపోయినా అక్బర్ లక్ష్యం ఒక నూతన మతాన్ని స్థాపించటం కాని, అన్ని మతాలసారాన్ని గ్రహించి అందరికీ ఆమోదయోగ్యమైన మతనియమావళిని రూపొందించటం కాని కాక అక్బరు తనకు వ్యక్తిగతంగా విధేయులై తనకొరకు తమ గౌరవాన్ని జీవితాన్ని ఆస్తిని త్యాగం చేసి తనను ఒక గురువుగా, మార్గదర్శిగా, ఆప్తమిత్రునిగా భావించిన ఒక సమూహాన్ని రూపొందించేందుకు ఆలోచించాడని తప్పితే ఈ ప్రకటన వెనుక మతదృక్పథం కాని రాజకీయ ఆలోచనగాని ఉన్నట్లు చెప్పలేం. అశోకుని ధమ్మప్రచారం వలె దిన్-ఇ-ఇలాహి ప్రకటన కూడా ఒక ప్రజాస్వామ్య ప్రయోగం. అశోకుడు కాని, అక్బరుకాని ఎవరినీ బలప్రయోగంతో తమవైపుకు తిప్పుకోవాలని ప్రయత్నించలేదు. దిన్-ఇ-ఇలాహికి ఒక పవిత్ర గ్రంథం, దొంతరలుగా నున్న పురోహిత వర్గం, పవిత్ర ఆరాధనా స్థలం. మతంలో చేర్చుకునే ముందు ప్రత్యేకమైన తంతు లేదా క్రతుకాండ జరపాలన్న నిర్బంధమేమీ లేదు.
+అక్బరు కుమారుడు, వారసుడు అయిన జహంగీర్ తండ్రి అనుసరించిన ఉదార మతవిధానాన్ని కొనసాగించాడు. కాని తన కుమారుడైన ఖుస్రూ తిరుగుబాటులో సిక్కుల, జైనుల పాత్ర వుందని భావించి సిక్కులను చంపి, జైనులను రాజ్యంనుండి వెళ్లగొట్టాడు. ఈ చర్యల వెనుక మతవైషమ్యం, వివక్ష కాక కుమారుని పట్ల క్రోధం, ద్వేషం ప్రధానంగా కనబడతాయి. షాజహాన్ పాలనాకాలం నాటికి సహనంతో కూడిన ఉదారవాదంలో అసహనం చోటు చేసుకోవటంతో పాటుగా, మతపరమైన సంప్రదాయాల ప్రాధాన్యం పెరిగింది. ఉదాహరణకు భగవంతునికి మాత్రమే సాష్టాంగం దండ ప్రణామం చేయాలన్న భావాన్ని దృష్టిలో వుంచుకుని పాలకునికి సాష్టాంగ ప్రణామం చేసే సంప్రదాయాన్ని షాజహాన్ రద్దు చేశాడు. షాజహాన్ కాలంలోనే బెనారస్ ప్రాంతంలోని 76 దేవాలయాలు ధ్వంసం చేయబడ్డాయని తెలుస్తుంది. ఈ సంఘటన తప్ప షాజహాన్ ఉదారవాదాన్ని తిరగదోడినట్లు సూచించే మరి ఏ ఇతర సంఘటన కనబడదు. మొగల్ల పాలన కాలంలో ఔరంగజేబు పరిపాలించిన కాలం అతి అసహనం చూపిన, మతమౌఢ్యపు ఉదాహరణగా నిలిచిన కాలంగా పరిగణింపబడింది. ఔరంగజేబు వ్యక్తిగత జీవితంలో ఎంతో నిరాడంబరంగా, పవిత్రంగా, పరిశుద్ధంగా సంయమనంతో జీవించాడు. కాని విగ్రహారాధకుల దేశమైన భారతదేశాన్ని  
+357
+మహమ్మదీయ రాజ్యంగా మార్చాలన్న లక్ష్యంతోను, ముస్లిమేతరులను ఖురాన్, షారియా నిబంధనలకు అనుగుణంగా పరిపాలించాలన్న ఆదర్శంతోను ప్రవేశపెట్టిన చర్యలు జదునాథ్ సర్కార్, యస్.ఆర్.శర్మ, ఎ.ఆర్.శ్రీవాస్తవ వంటి చరిత్రకారుల వల్ల ఔరంగజేబును మతమౌఢ్యంగలవానిగా తీవ్రవిమర్శ చేశారు. అయితే, షిభినోమని, జహీరుద్దీన్ ఫరూకి, ఇస్తియాఖ్ హుస్సేన్ ఖురేషిలు ఔరంగజేబు చర్యలు రాజకీయ ప్రయోజనం కొరకు చేపట్టిన ఉపాయాలన్నారు. ఈ రెండు అభిప్రాయాలలో దేనినీ అంగీకరించక తటస్థ దృక్పథంతో ఔరంగజేబు చర్యలను విలువ కట్టేందుకు సతీశ్చంద్ర, అక్తర్ అలీలు ప్రయత్నించారు. ఔరంగజేబు చర్యలను రెండువిధాలుగా - 1) ముఖ్య 2) అనావశ్యక చర్యలుగా విభజించారు. నాణేలపై : కలిమా ముద్రణ, నౌరోజ్ పండుగ రద్దు చర్యలు, పాత మసీదులను బాగుచేయించటం, ముయిజ్జీన్లను, ఇమామ్లను శాశ్వతంగా నియమించటం, ముహతసిబ్ల నియామకం, తులాదానాన్ని హోలీ దీపావళి పండుగలను జరుపుకోవటాన్ని నిలుపు చేయటం వంటి చర్యలు, ఝరోఖాదర్శన్ ను రాజ్యానికి వచ్చిన 11వ సంవత్సరం తరువాత ఆకస్మికంగా రద్దు చేయటం, ఆస్థానంలో సంగీత కళాకారులకు స్థానం లేకుండా చేయటం వంటి చర్యలు ఔరంగజేబును హిందూవ్యతిరేకిగా, అసహనం మూర్తీభవించిన వ్యక్తిగా చూపించాయి. పైన పేర్కొన్న చర్యలన్నీ హిందూ వ్యతిరేకమని ముద్ర వేయలేము కాని బెనారస్ ప్రాంతంలో కొత్తగా నిర్మించిన ఆలయాల ధ్వంసం, పాత ఆలయాలను బాగుచేయటానికి అనుమతి నివ్వకపోవటం తప్పనిసరిగా హిందూ వ్యతిరేక చర్యలుగా చెప్పవచ్చు. ఔరంగజేబు అధికార శాసనాల ఫలితంగా వారణాసిలోని విశ్వనాథ ఆలయం, మథురలోని కేశవరాయ్ ఆలయం వాడుకలో లేకుండా పోయాయి. మథురకు ఇస్లామాబాద్ అని పేరు మార్చారు. క్రీ.శ.1679లో జిజియా పన్నును ముస్లిమేతరుల నుండి వసూలు చేయటం తిరిగి ఆరంభించారు. ఈ చర్యలన్నీ తప్పనిసరిగా హిందూ వ్యతిరేకమని జదునాథ్ సర్కార్ పేర్కొన్నాడు కాని దక్కన్ సంక్షోభంలో ఇరుక్కుపోయిన ఔరంగజేబు మహమ్మదీయుల అభిమాన విశ్వాసాలను సంపాదించేందుకు ఈ విధమైన చర్యలు చేపట్టాడని సతీష్ చంద్ర అభిప్రాయపడ్డాడు. హిందువులు కొనే ఆస్తులపైన, వస్తువులపైన ఔరంగజేబు ఆంక్షలు విధించాడు. ఆలయాల నిర్మూలనకు ఆజ్ఞలు జారీచేసిన ఔరంగజేబు పూజారుల నియామకానికి, ఆలయ నిర్వహణకు దానాలు ఇచ్చాడు. అందువల్లనే అతడి వ్యక్తిత్వం గూఢమైనదిగా, జటిలమైనదిగా కనిపిస్తుంది. ఔరంగజేబు హిందూ మన్సబ్దారులను వారి ఉద్యోగ హోదాలలో కొనసాగించటమే కాక వారి సంఖ్యను ఏ మాత్రం తగ్గించలేదు. ఇద్దరు హిందువులను అతడు  
+358
+రాష్ట్రపాలకులుగా నియమించాడు. పై వివరాలను బట్టి మొగల్ పాలకులు నిర్దిష్టమైన మతవిధానాన్ని అవలంబించలేదని, వారి మతవిధానం పాలకుల వ్యక్తిత్వ దృక్పథాల మీద ఆధారపడిందని చెప్పవచ్చు.
+పునరుజ్జీవన ఉద్యమాలు, మిశ్రమ సంస్కృతులు
+మొగల్ రాజ్యస్థాపన జరిగేనాటికి భారతదేశపు మత వాతావరణంపై భక్తి బోధకుల, సూఫీ సన్యాసుల ప్రభావం గాఢంగా వుంది. ఫలితంగా హిందూ మహమ్మదీయ సంస్కృతుల సమ్మేళనానికి, మిశ్రమ సంస్కృతి ఆవిర్భావానికీ కృషి కొనసాగింది. అదే సమయంలో హిందూ మత విశ్వాసాలను పునరుద్ధరించి కాలానుగుణంగా హిందూమతాన్ని సంస్కరించాలన్న ఆలోచనలు కూడా చోటు చేసుకున్నాయి. ఈ నేపథ్యంలోనే సిక్కు మతాన్ని క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దంలో గురునానక్ స్థాపించాడు. గురునానక్ భగవంతుడొక్కడేనని, ప్రతివ్యక్తి నాలుగు సూత్రాలను ఆచరించాలని బోధించాడు. అవి: 1) సచ్ (సత్యం), 2) హలాల్ (చట్టబద్ధమైన సంపాదన), 3) ఖైర్ (ఇతరులకు మంచి జరగాలనే కోరిక), 4) నియత్ (సదుద్దేశ్యంతో భగవంతుని సేవ), గురునానక్ కులవ్యవస్థను ఖండించి, ఆ వ్యవస్థలోని అసమానత లను వ్యతిరేకించాడు. ఇతడు విశ్వ సోదరభావాన్ని స్త్రీ,పురుష సమానత్వాన్ని బోధించాడు. సిక్కులు గురుపరంపరకు ఎంతో ప్రాధాన్యమిచ్చారు. ఈ గురుపరంపరకు చెందిన 10మంది విశిష్ట గురువులు సిక్కు మతాన్ని బలమైన వ్యవస్థగా రూపొందించి శాంతియుత వాతావరణానికి కట్టుబడిన సిక్కులను రణప్రియలుగా మార్చారు.
+కబీర్ తాత్త్విక చింతనతో ఉత్తేజితుడైన మరొక గొప్ప బోధకుడు దాదు. ఇతడు క్రీ.శ.1544 - 1603 మధ్య కాలంలో జీవించాడు. ఇతని ప్రార్థనల, పద్యాల కూర్పు అయిన బనిఫా అల్లా, రామ్, గోవింద్లను అతని ఆధ్యాత్మిక గురువులుగా పేర్కొంటుంది. దాదును అనుసరించేవారిని  దాదుపంథీలు అంటారు. దాదు పంథీలు మొగల్ల పతనానంతరం ఆరితేరిన యుద్ధవీరులుగా ఖ్యాతి గడించారు. మరాఠా వైష్ణవశాఖ స్థాపకుడు జ్ఞానేశ్వరుడు. క్రీ.శ. 16, 17 శతాబ్దాలలో మరాఠా వైష్ణవ సంప్రదాయంలో అగ్రగణ్యులు తుకారామ్, నామదేవ్, రామదాసులు. క్రీ.శ. 17వ శతాబ్దంలో మహారాష్ట్రలో జాతీయతావాద స్ఫూర్తి ప్రదాత అయిన శివాజీని ఎంతగానో ప్రభావితం చేసిన తుకారాం, రామదాసులు కులవ్యవస్థను వ్యతిరేకించి సమానత్వ భావనతో కూడిన జాతీయతా భావాన్ని పెంపొందించి మరాఠా జాతీయవాదానికి పునాది వేశారు. ఈ ఉద్యమమే స్వదేశీ భాష అయిన మరాఠీని ఒక సాహిత్యభాషగా  
+359
+రూపొందించింది. ఈ ఉద్యమం యొక్క ప్రభావం దిగువ కులాల్లో ఆత్మగౌరవ ఉద్యమాన్ని పెంపొందింపజేసింది. గౌడీయ వైష్ణవం లేక బెంగాల్ వైష్ణవం బెంగాలీల జీవన విధానంపై గాఢమైన ముద్ర వేసి అస్సామ్, బెంగాల్, ఒరిస్సా ప్రజల సామాజిక, మత, సాంస్కృతిక జీవితాన్ని ఎంతగానో ప్రభావితం చేసింది. గౌడీయ వైష్ణవ బోధకులైన సన్యాసులలో చైతన్యుడు ఒక బృహత్ శిఖరం వంటివాడు. ఇతడి బోధనల ఫలితంగా దిగువ సామాజిక తరగతులవారు ఈ ఉద్యమంలో పాల్గొని ప్రజలందరూ ఒకే వర్గానికి చెందినవారన్న భావాన్ని పెంపొందించారు.
+క్రీ.శ. 13వ శతాబ్దం నాటికి భారతదేశంలోని సూఫీలు 14 సిల్సిలాలు లేక క్రమపద్దతులుగా విభజించబడ్డారు. ఈ సిల్సిలాలలో చిప్తీసిల్సిలా అత్యంత ప్రాధాన్యం కలిగినది. 1537లో మరణించిన షేక్ అబ్దుల్ కుద్దర్స్ ఏకత్వ భావనయైన గంగోలి బోధ, వహదత్-ఉల్-విజా హద్ సామాన్యజనంలోను, మేధావులలోను బాగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. అక్బర్ కాలంలో చిప్తీసిల్సిలా ప్రాధాన్యం బాగా పెరిగింది. క్రీ.శ. 1563–1603 మధ్య జీవించిన ఖ్వాజా బ.కీ.బిల్లా నక్ష్ బందీ సిల్సిలాను భారతదేశానికి పరిచయం చేశాడు. క్రీ.శ. 1702-1762 మధ్య జీవించిన షావనిమాయల్లా గొప్ప పండితుడు, ప్రసిద్ద సాధువు. రాజకుమారుడు దారాషుకోవ్ ఖాద్రీ సిల్సిలాకు చెందిన మియాన్ మీర్ శిష్యుడు.ప్రముఖ ఉర్దూకవి ఖ్వాజా మీర్ దర్ద్ షావలుల్లా అతడి సమకాలీనుడు, నక్షబంద్ సిల్సిలాకు చెందినవాడు. ఈ కాలంలోనే మహదలి ఉద్యమం బాగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. ఈ తెగకు చెందిన జౌన్పూర్ వాసియైన సయ్యద్ మహమ్మద్ అనే మహదైర్ ఇస్లాంలోని చెడు లక్షణాలను తొలగించి పవిత్రం చేయాలని, ఆధ్యాత్మికతను పెంచాలని కృషి చేశాడు. తరువాత కాలంలో భారతదేశంలో తలెత్తిన పునరుద్ధరణ ఉద్యమానికి, సయ్యద్ అహ్మద్ ఖాన్ ఆరంభించిన ఆధునిక దృక్పథం గల అలీఘర్ ఉద్యమం దియోబంద్ల, జాతీయ వేదాంతం అనేవన్నీ ఈ కాలంలోనే రూపు తీసుకున్నాయి.
+పైన వివరించబడిన మత వాతావరణ నేపథ్య ఫలితంగా ఒక మిశ్రమ హిందూస్థానీ సంస్కృతి ఆరంభమయింది, కాని ఆ సంస్కృతి బలంగా వేళ్ళూనుకోలేదు. సమకాలీన ఐరోపా ఖండంలో హింసాపూరిత మత యుద్ధాలు విపరీత ప్రాణనష్టాన్ని కలిగించగా భారతదేశంలో విశ్వాసాల, మతాల మధ్య సామరస్యాన్ని పెంపొందించే మార్పులు చోటుచేసుకోవటం విశేషం. అంతేకాక ఇబ్రహీంఖాన్ కృష్ణభక్తుడై ప్రేమవాటికను రచించగా, బీజపూర్ పాలకుడైన ఇబ్రహీం  
+360
+ఆదిల్ షా తన గ్రంథం కితాబ్-ఇ-నౌరస్ ను సరస్వతీ ప్రార్థనతో ఆరంభించాడు. గోల్కొండకు చెందిన కులీకుతుబ్ షా వలీ, దక్కన్, ఇంకా అనేకమంది కవులు మత సామరస్యాన్ని ప్రదర్శించారు. ఆనాడు మనం ఊహించలేని విధంగా హిందువులు, మహమ్మదీయులు ఒకరి దేవతల నొకరు పూజించి ఆరాధించారు. మహారాష్ట్రకు చెందిన మహమ్మదీయ సాధువు చాంద్ బొధాలే హిందూదేవుడైన దత్తాత్రేయుడి రూపం ధరించాడని దూసన్ పీక్ వ్రాశాడు.
+మొగల్ కాలంనాటి వాస్తునిర్మాణం, లలితకళలు, సాహిత్యం, విద్యావిధానం
+భారతీయ సాంస్కృతిక పరిణామక్రమంలో మొగల్ ప్రభువులు పాలించిన 250 సంవత్సరాల కాలం (క్రీ.శ. 1526 - 1761) ఒక చిరస్మరణీయమైన యుగం. మొగలులు తమ వారసత్వంగా అరబిక్, పర్షియన్, ఉర్దూ భాషలలో ఉన్నత స్థాయికి చెందినా సాహిత్యాన్ని వివిధ రంగుల మేళవింపులో అద్భుత కళాకృతులను, చిత్రాలను, సూక్ష్మచిత్రాలను, సువిశాల ఉద్యానవనాలను, సరస్సులను సృష్టించి తమ పాలనా కాలాన్ని సుసంపన్నం, సార్థకం, ధన్యం చేసుకొన్నారు. వారు సృజనాత్మకతను, మేధోత్పత్తిని ఆదరించి, ప్రోత్సహించి ఒక జాతీయ సంస్కృతి ఆవిర్భావానికి కారకులై గుప్తుల అనంతరం, రెండవ క్లాసికల్ యుగానికి సృష్టికర్తలైనారని సతీశ్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. ఈనాటి సంస్కృతిలో తురుష్క ఇరానియన్, భారతీయ సంస్కృతుల సమన్వయం చోటుచేసుకుంది.
+సాహిత్యసృష్టి
+మొగల్ పాలకులు అరబిక్, పర్షియన్ భాషలను ఆదరించారు. అరబిక్ భాషను తాత్విక గ్రంథాలలోను, మత, ఆధ్యాత్మిక విషయాల వివరణకు వినియోగించగా పర్షియన్ రాజాస్థాన, అధికారభాషగా గుర్తింపు పొందింది. మొగల్ వంశస్థాపకుడైన బాబర్ తురుష్క భాషలో గొప్ప పండితుడు. అతడు తురుష్కభాషలో బాబర్ నామా అనే పేరుతో స్వీయచరిత్ర రచించగా దానిని అబ్దుల్ రహీంఖాన్-ఇ-ఖానా పర్షియన్ భాషలోకి అనువదించాడు. నైతిక విషయాలను వివరిస్తూ బాబర్ మథ్నవీ ముబిన్ అనే గ్రంథాన్ని రచించాడు. బాబర్, హుమయూన్లు అనేకమంది పర్షియన్ కవులను ప్రోత్సహించారు. ఆ రోజుల్లో సబక్ హిందీ అనేపేరుతో ఒక నూతన పర్షియన్ శైలి అభివృద్ధి చెందింది. ఈ శైలిని అక్బర్ మొదలుకుని షాజహాన్ వరకు అందరూ ఆదరించారు. ఫైజి, ఉర్ఫి నజరి, తాలిబ్, అమాలి, కలీమ్, ఘని కాశ్మీరీ, సైబ్, బెదిల్లు ఆనాటి ప్రసిద్ధ పర్షియన్ కవులు. అప్పటి ప్రసిద్ధ పర్షియన్ కవి మీర్జా  
+361
+మహమ్మద్ ఆలీ సాహిబ్ ను పర్షియన్ కవిత్వంలో నూతనశైలికి ఆద్యుడుగా పేర్కొంటారు. బీజపూర్, గోల్కొండ పాలకులు కూడా పర్షియన్ కవులను ఆదరించారు. సంస్కృత గ్రంథాలు పర్షియన్ భాషలోకి అనువదించబడ్డాయి. ప్రాంతీయ రాజ్యాల పాలకులు ఆయా ప్రాంతీయభాషలను ప్రోత్సహించి ఆదరించారు. మొగల్ రాజకుమారుడైన దారాషుకోవ్ సంస్కృతభాషను ఆదరించి ప్రోత్సహించాడు. పండిత జగన్నాథ రాయలు దారాషుకోవ్ను ప్రశంసిస్తూ జగదభి అనే గ్రంథం వ్రాయగా, దారాషుకోవ్ వారణాసికి చెందిన నృసింహభారతి గురించి కవిత్వాన్ని రచించాడు. ప్రాంతీయ స్వదేశీయ భాషలలో సాహిత్యసృష్టి జరుగుతూ వుండటంచేత సంస్కృతంలో సాహిత్య రచనలు తగ్గాయి. ఉత్తరభారతదేశంలో హిందీ, ఉర్దూ, పంజాబీ భాషలు బాగా వ్యాప్తిలోకి వచ్చాయి. క్రీ.శ.16వ శతాబ్దానికి చెందిన హిందీ కవి గోస్వామి తులసీదాస్ రచించిన “రామచరిత మానస్” సాహిత్యంలో విశిష్ట స్థానం కలిగివుంది. తులసీదాస్ నుండి ఉత్తేజం పొంది అగ్రదాస్, నభగిదాస్లు వైష్ణవ సాధువుల గురించి కావ్యాలు రచించారు. దక్కన్లో ఉర్దూ లేక దఖ్ ని భాష బాగా ప్రచారంలోకి వచ్చింది. దఖ్ ని భాషకు చెందిన తొలి కవులలో ముఖ్యుడు సూఫీ కవి సయ్యది బందా నవాజ్ గ్యుదోజ్ రాజ్ ఇతడి మెరజ్-ఉల్-అషికి ఆనాటి ప్రసిద్ధ గ్రంథాలలో చెప్పుకోదగినది. పంజాబీలో రచించబడ్డ తొలిగ్రంథం క్రీ.శ.1604లో గురు అర్జున్ రచించిన ఆదిగ్రంధ్. గుజరాతి, మరాఠీ, బెంగాలీ, అస్సామీ, ఒరియా, తమిళ్, తెలుగు, కన్నడ, మళయాళీ భాషలలో ఉత్కృష్ట సాహిత్య సృష్టి జరిగింది. ప్రబంధ యుగంగా పిలవబడిన ఈ కాలంలో అనేక ప్రబంధాలు తెలుగులో రచించబడినాయి. తపతి సంహరణోపాఖ్యానం, యయాతి చరిత్రలు ఈ కాలానివే.
+కళా - వాస్తు నిర్మాణ రంగం
+మొగల్ పాలకులు తమ వైభవోపేత పరిపాలనకు సాక్ష్యంగా బ్రహ్మాండమైన కళ్ళు చెదిరే కోటలు, భవంతులు, కమాన్లు, మసీదులు, ప్రజోపయోగ కార్యాలకై భవంతులు, బావులు, సరస్సులు నిర్మించారు. వారిలో విస్తృతస్థాయిలో నిర్మాణాలు చేపట్టిన మొదటి పాలకుడు అక్బరు. అక్బరు కాలంనాటి కోటలలో ప్రసిద్ధమైనది ఆగ్రాకోట. ఈ కోట ఎఱ్ఱ ఇసుకరాయితో నిర్మించబడింది. ఈ కోటలో అద్భుతమైన నిర్మాణాలున్నాయి. షాజహాన్ కాలంనాటి ఎఱ్ఱకోట నిర్మాణంలో మొగల్ వాస్తు నిర్మాణకళ ఉన్నతస్థాయి చేరుకుంది. క్రీ.శ. 1572లో అక్బరు ఫతేపూర్ సిక్రీలో కొండపై ఒక కోటను, కృత్రిమ సరస్సును, అనేక భవనాలను నిర్మించాడు. ఫతేపూర్ సిక్రీలోని  
+362
+అద్భుత నిర్మాణం బులంద్ దర్వాజా. దీనిని గుజరాత్ పై విజయానికి గుర్తుగా అక్బర్ నిర్మించాడు. జహంగీర్ కాలంనుండి నిర్మాణంలో పాలరాయి విస్తారంగా వాడబడింది. ఈ భవనాలలో అలంకరణ నిమిత్తం విలువైన రాళ్ళను ఉపయోగించటం, ఫల పుష్ప అలంకరణలు వినియోగించటం మొదలయింది. ఈ విధమైన నిర్మాణ ప్రక్రియను “పైత్రాడ్యూరా” అంటారు. ఈ ప్రక్రియ షాజహాన్ కాలంలో సాధారణమై, తాజ్మహల్ నిర్మాణంలో ఉపయోగించబడింది. ఢిల్లీలోని హుమయూన్ సమాధి తాజ్మహల్ కు పూర్వగామిగా భావించారు. ఈ భవనం ముఖ్యలక్షణం (డబుల్డోమ్) రెండు గుమ్మటాలుండటం. తాజ్మహల్ అందానికి ముఖ్యకారణం ఆ భవనంయొక్క భారీ గుమ్మటం, నాలుగు నాజూకైన స్తంభాలు ప్రధాన వేదికను కలపటం. మసీదు నిర్మాణం కూడా షాజహాన్ కాలంలో ఉచ్చస్థితికి చేరుకుందని ఆగ్రాకోటలోని పాలరాతితో నిర్మించబడిన మోతీమసీదు, ఎఱ్ఱ ఇసుకరాతితో ఢిల్లీలో నిర్మించబడిన జుమామసీదు నిరూపిస్తాయి. మొగల్ వాస్తు నిర్మాణం సున్నితత్వానికీ, అలంకరణకూ పేరుగాంచింది. ఈ కాలపు మొగలాయి నిర్మాణాలలో పర్షియన్, భారతీయ లక్షణాల సమ్మేళనం కనిపిస్తుంది.
+క్రీ.శ. 16వ శతాబ్దపు ద్వితీయార్ధం చిత్రలేఖనం, సంగీత, కళారంగాలలో ఒకప్రముఖ కాలం కాగా క్రీ.శ. 17వ శతాబ్దం నాటికి అవి ఉచ్చస్థితికి చేరుకున్నాయి. చిత్రలేఖనం అభివృద్ధికి హుమయూన్ చేసినసేవ గణనీయమైనది. హుమయూన్ కాలంనాటి చిత్రాలలో ప్రసిద్ధికెక్కినది తైమూర్ కుటుంబపు రాజకుమారి- ప్రిన్సెస్ ఆఫ్ ది హౌస్ ఆఫ్ తైమూర్, చిత్రలేఖనం పట్ల అక్బర్ ప్రత్యేక శ్రద్ధ చూపించటంవల్ల చిత్రలేఖనంలో ఒక ప్రత్యేక శైలి ఆరంభమయింది. “హమ్జానామా”ను ఇతని పాలనా కాలంలో చిత్రాలలో చిత్రించారు. క్రీ.శ. 1562లో ఈ చిత్రణపని మొదలయింది. దీనిలో అనేకమంది చిత్రకారులు పాల్గొన్నారు. మొదట్లో చిత్రలేఖనంపై పర్షియా ప్రభావం ఎక్కువగా వున్నా అది క్రమంగా తగ్గిపోయింది. జహంగీర్ కాలంలో మొగలాయి చిత్రలేఖన ప్రక్రియలో జంతువుల, ప్రతిమల చిత్రణ ఉచ్ఛస్థితికి చేరుకుంది. ఆనాటి చిత్రకారులలో మన్సూర్ ప్రసిద్ధుడు. షాజహాన్ కాలంలో కూడా చిత్రలేఖనం ఉచ్చస్థితిలో వుంది. షాజహాన్ ఆస్థాన చిత్రకారుడైన బిచ్చితార్ చిత్రించిన సూఫీ సాధువు షేక్ మునీరుద్దీన్ చిష్తీ చిత్రం ఇప్పుడు న్యూయార్క్లోని మెట్రోపాలిటన్ మ్యూజియంలో భద్రపరచబడింది. ఔరంగజేబు కాలంలోను, ఆ తరువాత చిత్రలేఖనాన్ని ఆదరించేవారు లేకపోయారు.
+ 
+363
+క్రీ.శ. 17వ శతాబ్దం నుండి మొగల్ చిత్రలేఖనంపై యూరోపియన్ చిత్రలేఖన ప్రభావం కనబడుతుంది. మొగల్ చిత్రకారులు యూరోపియన్ చిత్రకారులు అవలంబించిన పద్ధతులను తమ చిత్రరచనలో ప్రవేశపెట్టారు. అదే సమయంలో జహంగీర్, దారా, కొందరు సామంత ప్రభువులు యూరోపియన్ చిత్రాలను సేకరించి భద్రపరచారు. మొగల్ చిత్రాలలోని ముఖ్యాంశం కొన్ని చిత్రాలను త్రిడైమెన్షనల్ ప్రక్రియలో చిత్రించటం.
+క్రీ.శ.16,17 శతాబ్దాలలో దక్కన్, రాజస్థాన్ ప్రాంతాలలో ఒక ప్రత్యేకమైన, భిన్నమైన చిత్రలేఖన శైలి ప్రచారంలో వుండి, శిఖరస్థాయికి చేరుకుంది. క్రీ.శ. 17, 18 శతాబ్దాలలో రాజస్థాన్లో మేవార్, బూంది, కిషన్ గఢ్ లు ప్రముఖ చిత్రలేఖన కేంద్రాలు. రాజస్థానీయుల సూక్ష్మచిత్రాలు (మినియేచర్) ఎంతో ప్రశస్తిని పొందాయి. ఈ చిత్రాలలో ప్రాంతీయ పశుపక్ష్యాదులు, చెట్లు, పూలు, పళ్ళు, కలువపూలతో నిండిన చెరువులు, నల్లని మేఘాల నుండి కురిసే వర్షం మొదలైనవి చిత్రీకరించబడ్డాయి. క్రీ.శ. 16, 17, 18 శతాబ్దాలలో ప్రాంతీయరాజ్యాలు సంగీత, నృత్యాలను ప్రోత్సహించాయి. సంగీత నృత్యాల అభివృద్ధికి భక్తి కొంతవరకు కారణం. బృందావనంకు చెందిన హరిదాసు సంగీతాన్ని ఎంతగానో ప్రచారం చేశాడు. ఇతని శిష్యుడైన తాన్ సేన్ను అక్బర్ చక్రవర్తి ఆదరించాడు. క్రొత్తరాగాలైన మియా-కీ- మల్హర్, మియా-కీ-తోడి, ద్రుపద్లు సంగీత ప్రపంచానికి తాన్సేన్ వరాలు. ద్రుపద్ ను బాగా ప్రాచుర్యంలోకి తెచ్చినవాడుగా ప్రఖ్యాతి చెందినవాడు రాజా మాన్ సింగ్ అనంతర కాలానికి చెందిన మహమ్మద్ షా అనే మొగల్ పాలకుడు అద్రంగ, సద్రంగలనే సంగీత కళాకారులను ప్రోత్సహించి ఆదరించాడు. ఆ రోజుల్లో జానపద సంగీతరాగాలను శాస్త్రీయ సంగీతంతో మేళవించి టుమ్రీ, టప్పాలను రూపొందించారు. క్రీ.శ. 1550లో కొండవీడుకు చెందిన రామయామాత్యుడు స్వరమేళ కళానిధి అనే గ్రంధాన్ని రచించాడు. క్రీ.శ.1609లో సోమనాథుడు రాగవిబోధను రచించాడు. ఆ గ్రంథంలో అతడు ఉత్తరప్రాంతశైలులను కూడా పేర్కొన్నాడు. క్రీ.శ. 1650లో తంజావూరుకు చెందిన వెంకటమఖి కర్ణాటక సంగీతానికి మూలాధారమైన “చతుర్దండి ప్రకాశిక”ను రచించాడు. నృత్య,నాటకాలకు సంబంధించిన సాక్ష్యాలు అతితక్కువగా వున్నాయి. మహేశ్వర మహాపాత్రుని అభినవ చంద్రిక, రఘునాథుని సంగీత దామోదర, నాట్యవేదాంగమ మొదలైన గ్రంథాలు ఆనాటి నాట్య, నాటక ప్రక్రియల శైలులను గురించి వివరిస్తాయి. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 16, 17 శతాబ్దాలలో ఉత్తర,  
+364
+దక్షిణ ప్రాంతాల శైలుల రూపాల సంయోగ, సమ్మేళనాన్ని గురించి తెలిపే చక్కని ఉదాహరణలు పైన పేర్కొన్న గ్రంథాలు.
+మొగల్ సామ్రాజ్య క్షీణతకు, విచ్ఛిన్నానికి కారణాలు
+క్రీ.శ. 1526లో బాబర్ స్థాపించిన మొగల్ సామ్రాజ్యం క్రమక్రమంగా ప్రముఖ పాలకులైన అక్బర్, జహంగీర్, షాజహాన్, ఔరంగజేబు ఉన్నత శిఖరాలను అధిరోహించి అక్కడినుండి అవరోహణ మొదలై క్రమంగా పతనావస్థకు చేరుకుంది. మొగల్ పాలనలో సంధ్యాకాలం 1707 మొదలై, 1761 నాటికి పతనావస్థకు విచ్ఛిన్నతకు చేరుకుని రాజ్యం 1857 వరకు నామమాత్రంగా కొనసాగి కాలగర్భంలో కలిసిపోయింది. చిట్టచివరి మొగల్ పాలకుడైన బహదూర్ షాజఫర్ ను బ్రిటిష్ రాజ్యపాలకులు క్రీ.శ. 1862లో ఉరి తీశారు.
+మొగలుల పతనం స్వదేశీయ, విదేశీయ చరిత్రకారుల దృష్టిని ఎంతగానో ఆకర్షించి,సామ్రాజ విచ్ఛిన్నతకు కారణాల అన్వేషణకు వివరణకు, విశ్లేషణకు ప్రోత్సహించింది. చరిత్రకారులు తమకు నచ్చిన దృక్పథాలను, మార్గాలను ఎంచుకొని అధ్యయనం చేశారు. మొగల్ సామ్రాజ్య పతన, క్షీణతల చరిత్ర రచించిన పద్దతులను స్వాతంత్ర్యానికి ముందు, స్వాతంత్ర్యనంతరం అని విభజించి పరిశీలించవచ్చు. స్వాతంత్ర్యానికి పూర్వపు చరిత్రకారులైన జదునాథ్ సర్కార్, స్టాన్లీ లేన్పూల్, వి.ఎ.స్మిత్, డబ్ల్యుఇర్విన్, సామ్రాజ్యాన్ని కేంద్రకంగా చేసుకుని మొగల్ సామ్రాజ్యక్షీణత, పతనాలకు పాలకుల, సామంతుల, ఉద్యోగస్తులైన ప్రభువుల స్వభావాలు, లక్షణాలు కారణమన్నారు. జాదూనాథ్ సర్కార్ సామ్రాజ్యాభివృద్ధిని శాంతిభద్రతల కోణంనుండి పరిశీలించి మొగల్ సామ్రాజ్య విచ్ఛిన్నతకు ప్రధాన కారణం ఔరంగజేబు మతతత్వం అని నిర్ధారించాడు. ఈ మత దురభిమానం హిందువులను, సిక్కులను సామ్రాజ్యానికి దూరం చేసింది. దీనితోపాటు ఔరంగజేబు దక్కన్ విధానం కూడా మరొక ముఖ్యకారణమని, దక్కన్ ప్రాంతం ఔరంగజేబు సమాధికే కాక ఔరంగజేబు గౌరవానికి శ్మశానం కూడా అయిందని వి.ఎ.స్మిత్ విమర్శించాడు. ఔరంగజేబు నియంతృత్వపాలన అనేకమంది సామంతులను, రాష్ట్రపాలకులను తిరుగుబాటుకు ప్రోత్సహించింది. ఔరంగజేబు మరణం మొగల్ సామ్రాజ్యానికి మరణఘంటికను మోగించిందనటంలో అతిశయోక్తి లేదు. ఔరంగజేబు అనంతరం రాజ్యాధికారాన్ని చేపట్టిన పాలకులు అత్యంత బలహీనులు, అసమరులు అయి, విలాస జీవితానికి అలవాటుపడి పాలనా  
+365
+బాధ్యతలను నిర్లక్ష్యం చేశారు. వీరితోపాటు సామంతపాలకులు, సైన్యంకూడా విలాసాలకు బానిసలై బలహీనపడటం కూడా సామ్రాజ్యపతనానికి, విచ్ఛిన్నతకు దోహదం చేసింది. పాలనాధికారుల వైఫల్యం, మొగలులు విదేశీయులన్న భావం,అహ్మద్ షా, నాదిర్షాల దండయాత్రలు, బాగా పెరిగిపోయిన లంచగొండితనం, ఆర్థికంగా దివాళా పరిస్థితి రావటం, నౌకా సైన్యం ఏర్పాటు పట్ల శ్రద్ధ వహించక పోవటం మొగల్ సామ్రాజ్య క్షీణతకూ, పతనానికీ కారణాలుగా చెప్పవచ్చు.
+స్వాతంత్ర్యానంతర కాలపు చరిత్రకారులైన సతీశ్ చంద్ర, అక్తర్ ఆలీ, యస్.నూరుల్ హసన్, ఇర్ఫాన్ హబీబ్లు మొగలుల కాలంనాటి భారతదేశపు అధికార వ్యవస్థ పరిణామాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలించి “మొగల్ రాజ్యపతనానికి, విచ్ఛిన్నతకు జాగీర్దారీ, వ్యవసాయ రంగాలలోని సంక్షోభం ప్రధాన కారణ”మన్నారు. ఈ రకమైన విశ్లేషణ పద్ధతిలో దృష్టి వ్యక్తుల స్వభావం, విధానాల నుండి కీలక వ్యవస్థలైన మన్సబ్దారీ, జాగీర్దారీలపై మరల్చబడింది. మొగల్లు అమలుపరచిన శిస్తు వసూలు విధానంలో స్వాభావికమైన లోపాలుండటం వల్ల తత్ఫలితంగా తలెత్తిన కర్షక తిరుగుబాట్లు మొగల్ రాజకీయ, సామాజిక చట్రాన్ని బలహీనపరచాయి. పైన పేర్కొన్న చరిత్రకారుల అభిప్రాయాలతో విభేదిస్తూ జె.యఫ్.రిచర్డ్సు, యమ్.ఎల్. పియర్సన్, పి.ఎల్.హార్డీలు మళ్లీ ఈ అంశాన్ని మరో పద్ధతిలో విశ్లేషించారు. పియర్సన్ కూడా “జాగీర్దారీ విధానం మొగల్ సామ్రాజ్యపతనానికి” కారణమన్నాడు. వీరు కాక ముజఫర్ ఆలమ్, చేతన్ సింగ్ లు ప్రాంతాన్ని కేంద్రంగా తీసుకుని “మొగల్ సుబాలైన అవధ్, పంజాబ్ లోని పరిణామాలు సామ్రాజ్య పతనానికి కారణ”మన్నారు. వివిధ స్థాయిలలోని స్వదేశీయ సామాజిక, రాజకీయ వ్యవస్థలకు, పోటీపడుతున్న భిన్నసమూహాలకు మధ్య సమన్వయం సాధించటంలోని వైఫల్యమే మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి కారణమని ముజఫర్ ఆలమ్ అభిప్రాయం. ఈ అంశాలన్నీ మొగల్ సామ్రాజ్య పతనానికి కారణమై ప్రాంతీయశక్తుల పునరుద్ధరణకు, ప్రాంతీయ అస్థిత్వ భావన బలంగా నాటుకొని మరల ప్రాంతీయ రాజ్యాల ఆవిర్భావం వేగవంతం కావటానికీ దోహదం చేశాయి.
+రాజకీయ శక్తిగా మహారాష్ట్రుల ఎదుగుదల, పతనం
+ఉత్తర భారతదేశంలో మొగలులు ఒక బలమైన రాజకీయ శక్తిగా వెలుగొందుతున్న సమయంలో పశ్చిమదిక్కున మహారాష్ట్రులు ఒక పటిష్ఠమైన రాజకీయ ప్రత్యర్థిగా ఎదిగి మొగలాయిలకు పక్కలో బల్లెమైనారు. మహారాష్ట్రులను ఒక శక్తిమంతమైన.  
+366
+జాతిగా రూపుదిద్ది బలమైన సైనిక శక్తిగా పెంపొందింపచేసి సుస్థిరమైన పరిపాలనా వ్యవస్థకు నాంది పలికిన వాడు శివాజీ. మహారాష్ట్రులలో అధిక సంఖ్యాకులు చిన్న చిన్న వ్యవసాయదారులు కాగా కొందరు తమ సరిహద్దున నున్న మహమ్మదీయ రాజ్యాలైన అహ్మద్నగర్, బీజపూర్లలో మొదటిసారిగా రాజకీయ, పరిపాలనా సంబంధమైన శిక్షణ పొందారు.
+మహారాష్ట్ర భూభాగ భౌతిక లక్షణాలు, వాతావరణం, తక్కువ వర్షపాతం, కఠిన శిలలతో కూడిన కొండలు అక్కడి ప్రజలను దృఢశరీరులుగా, కష్టజీవులుగా, సాహసవంతులుగా రూపొందించాయి. భక్తి బోధకులైన తుకారామ్, రామదాస్, వామన్ పండిత్, ఏక్నాథ్ల బోధనలు, మరాఠీ భాషా సాహిత్యాలు మహారాష్ట్రులలో ఏకత్వభావనను పెంచగా వారిలో కొందరు పొరుగున వున్న రాజ్యాలలో తాము పొందిన శిక్షణానుభవం మహారాష్ట్రులు ఒకే రాజ్యవ్యవస్థగా రూపొందవలసిన అవసరాన్ని తెలుపగా శివాజీ నాయకత్వంలో వారు ఒక బలమైన రాజకీయశక్తిగా అవతరించారు. 17వ శతాబ్దం నాటికి కొన్ని ప్రత్యేక తెగలుగా, తెగా సమూహాలుగా చీలిపోయిన మహారాష్ట్రులు ప్రకృతి అంశాల ఫలితంగా స్వశక్తిని నమ్మకున్న, సాహసవంతులైన, కఠినమైన పరిస్థితుల నెదుర్కోగలిగిన, నిరాడంబరులైన, సూటిగా మాట్లాడేందుకు అలవాటు పడ్డ జాతిగా రూపొందారు. వీరొక జాతి రాజ్యంగా ఆవిర్భవించటం గురించి చరిత్రకారులైన గ్రాంట్ డఫ్, యమ్.జి.రెనడే, జె.యన్.సర్కార్, జి.యన్.సర్దేశాయి, ఆంద్రే వింక్, సతీశ్ చంద్ర, ఇర్ఫాన్ హబీబ్లు భిన్నమైన సిద్ధాంతాలను ప్రతిపాదించారు. ఈ చరిత్రకారులందరి అభిప్రాయాలు మహారాష్ట్రులు రాజకీయశక్తిగా ఎదిగి ఏ విధంగా మహారాష్ట్రను జాతిరాజ్యంగా రూపుదిద్దారో వివరిస్తాయి. అయితే ఈ జాతిరాజ్యభావన పెరిగేటందుకు కారణం ముస్లిమ్ రాజ్యాల మతమౌఢ్యమా, మరాఠా ధర్మభావనా, లేక హైందవ స్వరాజ్యకాంక్షయా, లేక అహ్మద్ నగర రాజ్యక్షీణతయా అన్న మీమాంస వుంది. భక్తిబోధకుల ప్రభావం, అహ్మద్ నగర్ రాజ్యక్షీణత, శివాజీ నాయకత్వం మహారాష్ట్ర అవతరణకు దారితీసిన ముఖ్య అంశాలని చెప్పవచ్చు.
+17వ శతాబ్ది నుండి అహ్మద్ నగర్, బీజపూర్, గోల్కొండ రాజ్యాలలో వివిధ స్థాయిలలో పదవులు నిర్వహిస్తున్న మహారాష్ట్రులు కొత్త రాజకీయ శక్తులుగా రాజా, నాయక్ అనే బిరుదులతో ప్రాబల్యం సంపాదించగా చందర్రావు మోరే యశ్వంతరావు, రావునాయక్ నింబాల్కర్, జుజబ్ రావు ఘట్గే, ముల్లోర్ దేశ్ ముఖ్లు దక్కన్ సుల్తానుల ముఖ్యసామంతులుగా గుర్తించబడ్డారు.
+ 
+367
+శివాజీ పితామహుడైన మలోజీ, ఫుల్తాన్ దేశ్ ముఖ్ జగ్ పాల్ రావు నాయక్ నింబాల్కర్ సోదరిని వివాహం చేసుకుని తనస్థాయిని పెంచుకొనగా మలోజీ కుమారుడు షాజీ బీజపూర్ ఆస్థానంలో పదవిని సంపాదించి జిజియాబాయిని వివాహం చేసుకున్నాడు. షాజీ, జిజియాబాయిల చిన్నకుమారుడే శివాజీ. ఇతడు శివనేరి దుర్గంలో క్రీ.శ. 1627లో ఏప్రిల్ 10వ తేదీన జన్మించాడు. షాజీ రాచకార్యాల ఫలితంగా కుమారునితో ఎక్కువ సమయం గడపలేకపోవటంతో శివాజీ పై తల్లి, గురువుల ప్రభావం ఎక్కువగా వుంది. శివాజీని పూనాలోని దాదాజీ కొండదేవ్ సంరక్షణలో వుంచారు. క్రీ.శ.1647లో దాదాజీ మరణంతో శివాజీ పూనాలో తన తండ్రి తరఫున స్వతంత్ర ఏజంటుగా పరిపాలన కొనసాగించాడు. శివాజీ వ్యూహాత్మకంగా సాహసవంతులు, ధైర్యవంతులు అయిన మావళీలతో స్నేహం చేసుకున్నాడు. మావళీలు ఎంతో విశ్వాసంగా శివాజీకి సంరక్షకులుగా వ్యవహరించారు. కఱి ప్రాంతపాలకులైన జఢే నాయక్, బందాల్ నాయక్లు శివాజీతో చేతులు కలిపినవారిలో మొదటివారు. శివాజీకి న్యాయబద్ధంగా వారసత్వంగా రావలసిన భూభాగాన్ని షాజీ బీజపూర్ సుల్తానుకు అప్పగించవలసి వచ్చింది. కాని బీజపూర్ సుల్తాను సైన్యాలు షాజీని బందీగా చేయటంతో శివాజీ తన పథకాన్ని అమలుపరచలేకపోయాడు. క్రీ.శ. 1649లో షాజీని బందిఖానా నుండి విజయవంతంగా విడిపించాడు. అతడు పురంధర్ దుర్గాన్ని క్రీ.శ.1648లోను, జావళి కోటను క్రీ.శ. 1656లోను, తరువాత రాయగఢ్ దుర్గాన్నీ సంపాదించాడు. అతడి స్వరాజ్యానికి క్రీ.శ.1674 దాకా రాయగఢ్ రాజధాని.
+శివాజీకి, మొగలులకు మధ్య సంబంధాలను నాలుగు దశలుగా అధ్యయనం చెయ్యవచ్చు. క్రీ.శ. 1615నుండి 1664 వరకు, క్రీ.శ. 1664 నుండి 1669 వరకు, 1669 నుండి 1680 వరకు, క్రీ.శ. 1680 నుండి 1707 వరకు. మొగల్ పాలకులైన జహంగీర్, షాజహాన్లు మరాఠా నాయకుల సామర్థ్యాన్ని వారి వలన తమకు గల ఉపయోగాన్ని గుర్తించి వారిని దక్కన్ సుల్తానుల ఆస్థానం నుండి తమ ఆస్థానానికి రమ్మని ఆహ్వానించారు. క్రీ.శ. 1657 నాటికే మొగలాయి పాలకుడైన ఔరంగజేబు శివాజీని తనవైపుకు తిప్పుకునేందుకు ప్రయత్నాలు సాగించాడు కాని శివాజీ అంగీకరించలేదు. అంతేకాక తన దాడులను కొనసాగించి కళ్యాణ్, భివాండి, మహులి, జింజీరలను పాలిస్తున్న సిద్దీల వద్దనుండి తూర్పు కొలాబా జిల్లాలో సగభాగాన్ని ఆక్రమించుకున్నాడు. బలమైన శక్తిగా పెరుగుతున్న శివాజీని మట్టుపెట్టేందుకు బీజపూర్ సుల్తాన్ అఫ్జల్ ఖాన్ను క్రీ.శ.1657లో సైన్యంతో పంపాడు. అఫ్జల్ ఖాన్ పథకాన్ని గ్రహించిన శివాజీ వ్యూహాత్మకంగా అతడిని వధించి, బీజపూర్ సుల్తాన్ మరొకసారి  
+368
+ఇటువంటి ప్రయత్నం చెయ్యకుండా వుండటానికి పన్హలా, దక్షిణ కొంకణ్లను ఆక్రమించుకున్నాడు. కాని కొద్దికాలంలోనే శివాజీ పన్హలాను కోల్పోయాడు. క్రీ.శ. 1660లో మొగలాయి చక్రవర్తియైన ఔరంగజేబు శివాజీపై దక్కన్ వైస్రాయి అయిన షయిస్తఖాన్ను పంపించాడు. షయిస్తఖాన్ క్రీ.శ. 1660లో చకన్ను, 1661లో ఉత్తర కొంకణ్ను ఆక్రమించగా క్రీ.శ. 1662-63 సంవత్సరాలలో మొగలాయిలకు, మరాఠాలకు మధ్య శత్రుత్వం కొనసాగింది. క్రీ.శ. 1663లో శివాజీ షయిస్తఖాన్ను పూనాలో ఎదుర్కొని అతడిని తీవ్రంగా గాయపరిచాడు. క్రీ.శ. 1664లో శివాజీ సూరత్ పట్టణాన్ని కొల్లగొట్టాడు. ఇవన్నీ ఔరంగజేబుకు తీవ్ర ఆందోళన కలిగించగా అతడు మిర్జా రాజా జయసింగ్ను దక్కన్ రాజప్రతినిధిగా నియమించాడు. రాజా జైసింగ్ మరాఠా భూభాగాలపై దండెత్తి పురందర్ కోటను క్రీ.శ. 1665లో ఆక్రమించి శివాజీని మొగలాయిలతో సంధి చేసుకోమని ప్రోత్సహించాడు. శివాజీ క్రీ.శ. 1665లో మొగలులతో పురందర్ ఒప్పందాన్ని చేసుకొనేందుకు అంగీకరించాడు. శివాజీ ఔరంగజేబును కలుసుకునేందుకు ఆగ్రా వెళ్ళగా శివాజీని మొగలులు గౌరవంగా చూడలేదు. శివాజీ తన అసంతృప్తిని వెల్లడించగా ఔరంగజేబు శివాజీని ఆగ్రాలో బందీని చేశాడు. క్రీ.శ. 1666లో శివాజీ ఆగ్రానుండి తప్పించుకోవటంతో క్రీ.శ. 1667లో రాజా జయసింగ్ను తప్పించి మౌఆజమ్ రాజకుమారుడిని దక్కన్ రాజప్రతినిధిగా నియమించారు.
+శివాజీ రెండు సంవత్సరాలు ఏ విధమైన అలజడి కలిగించకుండా వుండి పురందర్ సంధివల్ల తనకు ఏమాత్రం ప్రయోజనం కలగకపోవటం వల్ల క్రీ.శ. 1670లో సూరత్ను కొల్లగొట్టటం ద్వారా మొగల్ రాజ్యాధికారం పట్ల తన వ్యతిరేకతను ప్రకటించాడు. బీజపూర్తో కూడా తన శత్రుత్వాన్ని కొనసాగించి, పన్హలా, సతారా, కెనరా ప్రాంతాలపై దండెత్తాడు. క్రీ.శ. 1674లో శివాజీ ఛత్రపతి బిరుదుతో రాయగఢ్ లో పట్టాభిషేకం చేసుకుని తాను సమకాలీన సుల్తానుల, మొగల్ చక్రవర్తుల స్థాయికి చెందిన వాడినని సర్వప్రజానీకానికి తెలియజేశాడు. గోల్కొండకు చెందిన అక్కన్న మాదన్నల సహాయంతో క్రీ.శ. 1676లో బీజపూర్, కర్ణాటకలపై దండెత్తాడు. గోల్కొండ కుతుబ్ షాహీ పాలకునికి, శివాజీకి మధ్య కొంతకాలంపాటు స్నేహ సంబంధాలు కొనసాగినా తరువాత చెడిపోయాయి. ఒక అతి సాధారణ కర్షక జాతికి చెందిన శివాజీ తన దృఢమైన దీక్ష, పటుదల వల్ల చక్రవర్తియై, హైందవ ధర్మోద్ధారకుడుగా చిరయశస్సు నార్జించాడు. శివాజీ కీర్తిప్రతిష్ఠలు చిరకాలం గుర్తుండి పోవటానికి కారణం అతడి ధార్మిక వర్తనం, ప్రజాబాహుళ్యానికి చెందిన మరాఠా  
+369
+ధర్మంపై అతడి ధర్మం ఆధారపడి వుండటమే. శివాజీ జాతిరాజ్యస్థాపకుడుగానే కాక, పరిపాలనాదక్షుడుగా కూడా పేరుగాంచాడు.
+శివాజీ పాలనా విధానం
+మహారాష్ట్ర రాజ్యానికి స్వతంత్ర అస్తిత్వం కల్పించటమే కాక పరిపాలన వ్యవస్థను, స్వరూపాన్ని నిర్మించిన ఘనుడు శివాజీ. శివాజీ పాలనా విధానంలో సమకాలీన దక్కన్ సుల్తానుల, మొగల్ చక్రవర్తుల పాలనా రేఖలు చోటుచేసుకున్నాయి. ప్రధానంగా మరాఠా రాజ్యవ్యవస్థ స్వరూపం కేంద్రీకృత నియంతృత్వమే కాని అది ఉదార రాచరికం. మొదటినుండి చివరిదాకా రాజే కీలకమైన వ్యక్తి, పాలితుల సుభిక్షత, ఆనందమే పాలనా లక్ష్యం. ఆ లక్ష్యసాధన ఒకే వ్యక్తివల్ల సాధ్యం కాదుకనుక పాలనా వ్యవహారాలలో సహాయపడేందుకు మంత్రిమండలి అష్టప్రధాన్ వుంది. అష్టప్రధాన్ మంత్రులు, వారి విధులు ఈ విధంగా ఉన్నాయి:
+1) పీష్వా- (ప్రధానమంత్రి) పౌర సైనిక వ్యవహార పర్యవేక్షకుడు.
+2) మజుందార్ (ఆడిటర్) ప్రభుత్వ ఆదాయ వ్యయాల పర్యవేక్షకుడు.
+3) వక్వె నవీస్- గూఢచారి శాఖ, రాజగృహాలకు సంబంధించిన ఆదాయ వ్యయాలను చూసేవాడు.
+4) దబీర్- విదేశీయ సంబంధాల నిర్వహణాధికారి.
+5) సచివ లేక షురు నవీస్- అధికారిక ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాల పర్యవేక్షణ.
+6) పండితరావు దానాధ్యక్ష- దేవాదాయ, దానధర్మాల నిర్వాహకుడు.
+7) న్యాయాధీశ - ప్రధాన న్యాయమూర్తి.
+8) సేనాపతి.
+ఈ ఎనిమిదిమందిలో పండితరావు, న్యాయాధ్యక్ష తప్ప మిగిలిన వారందరికీ సైనిక బాధ్యతలున్నాయి. శివాజీ కాలంలో ఈ పదవులేవీ వంశపారంపర్యం కాని శాశ్వతం కాని కావు. పాలకుని విశ్వాసం వున్నంతకాలం ఉద్యోగులు ఆ పదవులలో కొనసాగారు. వీరందరికీ బదిలీలు వున్నాయి. శివాజీ కాలంలో ఉద్యోగుల వేతనాలు ధనరూపంలో చెల్లించారు కాని జాగీర్లివ్వలేదు. పీష్వాల కాలం వచ్చేసరికి ఈ పద్ధతికి స్వస్తి చెప్పబడి ఈ పదవులు శాశ్వతం, వంశపారంపర్యం అయ్యాయి. అష్టప్రధానులకు  
+370
+ఒక్కొక్క సహాయకుడుండేవాడు, వారు– దివాన్, మజుందార్, ఫడ్నిస్, సబ్నిస్, కార్ ఖానీ, చిట్నిస్, జమాదార్, పొట్నిస్. ఈ సహాయకులలో చిట్నిస్ (కార్యదర్శి) దౌత్యసంబంధ లేఖలు, రాజు వ్యక్తిగత లేఖలు వ్రాసేవాడు కాబట్టి అతడికి ప్రముఖ స్థానం ఇవ్వబడింది. పీష్వాల కాలం వచ్చేసరికి ఫడ్నిస్ ప్రాబల్యం, ప్రాధాన్యం బాగా పెరిగి అతడొక ముఖ్యాధికారి అయ్యాడు. రాజ కోశాగారానికి సంబంధించిన ఆదాయ వ్యయాలకు పొట్నిస్ బాధ్యుడు. ఫోతేదార్ ద్రవ్య నాణ్యతా పరిశీలనాధికారిగా వ్యవహరించాడు.
+పరిపాలనా సౌలభ్యం దృష్ట్యా శివాజీ తన రాజ్యాన్ని మౌజ, తరఫ్, ప్రాంత్లుగా విభజించాడు. అతిచిన్న విభాగం మౌజ. తరఫ్ అధికారిని హవల్దార్, కరుకూన్ లేక పారు పత్యగార్ అనేవారు. రాష్ట్రాలను సుబాలనీ, సుబాల అధికారులను సుబేదార్లనీ అనేవారు. సర్ సుబేదార్ సుబా అధికారుల పనిని పర్యవేక్షించే ముఖ్య దేశాధికారి.
+శివాజీ పరిపాలనా వ్యవస్థలో సైన్యం కీలకపాత్ర నిర్వహించింది. సైన్యంతోపాటు దుర్గాలు కూడా ముఖ్యపాత్ర వహించాయి. దుర్గరక్షణ బాధ్యత ఎక్కువమందికివ్వబడింది. సాధారణ దుర్గాలకు శివాజీ ఒక హవల్దార్, ఒక సబ్నిస్, ఒక సర్నోబత్ను నియమించాడు. పెద్ద పెద్ద దుర్గాలలో సమాన హోదా గలిగి బదిలీకి సిద్ధంగా వుండే 5 నుండి 10మంది సర్ నోబత్లను నియమించాడు. దుర్గ కవాటపు తాళాలు హవల్లారు చేతిలో వుంటాయి. దుర్గం ఆదాయం, దుర్గంలో పనిచేసే ఉద్యోగుల విషయాలను సబ్నిస్ పర్యవేక్షించాడు. రక్షణ సేనలుండే స్థలాన్ని సర్నోబత్ పర్యవేక్షించాడు. ధాన్య సంబంధ విషయాలు కార్ ఖాని అధీనంలో వుండేవి. ఉద్యోగులు నిరంతరం తన అధీనంలో వుండేలా చూసుకునేందుకు శివాజీ ఒకరిపై ఒకరు నిఘాపెట్టే పద్ధతిని అవలంబించాడు. ఏ కార్యక్రమం పైనా ఏ ఉద్యోగికీ పూర్తి అధికారం ఇవ్వబడలేదు. ఉద్యోగస్వామ్య వ్యవస్థలో ఏ కులానికీ ప్రాముఖ్యం ఇవ్వలేదుకాని హవల్దారు, సర్ నోబత్లను మరాఠాల నుండి తీసుకున్నారు. సబ్నిస్లుగా బ్రాహ్మణులను, కార్ ఖానీలుగా కాయస్థులను నియమిస్తూ వచ్చారు.
+శివాజీ తేలికైన ఆయుధాలు ధరించిన కాల్బలాన్ని ఆశ్విక దళాలను ఏర్పాటుచేసి అంతవరకు యుద్ధప్రక్రియలో ఎవరూ ఉపయోగించని గెరిల్లా యుద్ధపద్ధతిని విజయవంతంగా అమలుపరచి శత్రువును చావుదెబ్బ కొడుతూ వచ్చాడు. శివాజీ సైన్యంలో అతి సాహసవంతులుగా చెప్పకోదగినవారు హేత్కారీలు, మావళీలు. శివాజీ తన కాల్బలాన్ని పిరమిడ్ ఆకారంలో క్రిందనుండి పైకి వరుసగా నాయక్-హవల్దార్-  
+371
+జుమ్లుదార్-హజరి-సర్ నోబత్ల నాయకత్వంలో వుంచాడు. ఆశ్విక దళం రెండు వర్గాలుగా- బర్గిల్, సిలోదార్ దళాలుగా విభజింపబడింది. రాజ్యమే గుఱ్ఱాలు, ఆయుధాలు సరఫరా చేసింది. వాటిని నిర్వహించిన వారిని బర్గిర్లు అంటారు. సిలోదార్లు తమ గుఱ్ఱాలను, ఆయుధాలను తామే తెచ్చుకునేవారు. శివాజీకి సమర్థమైన గూఢచారి దళం వుంది. ఆ దళానికి బహిరాజ్ నాయక్ జాధవ్ అధికారిగా వుండేవాడు. పీష్వాల కాలంనాటికి ప్రత్యేక ఫిరంగిదళం ఏర్పాటు చేయబడింది. శివాజీ సైన్యంలో క్రమశిక్షణకు శ్రద్ధ తీసుకోగా పీష్వాలు అంత శ్రద్ధ తీసుకోకపోవటంతో క్రమశిక్షణ లోపించి సైనికశక్తి బలహీనపడింది. పీష్వాల కాలంలో సైన్యం నడిచే పట్టణంలా తయారయింది. శివాజీకి బలమైన నౌకా సైన్యం వుంది. అతడి నౌకాసైన్యాన్ని ఝరంబులు (తుపాకులు బిగించిన పడవలు), గలివట్లు(తెడ్డుతో నడిచే పడవలు)గా విభజించారు. సముద్రం గురించి బాగా తెలిసిన కోలి తెగవారు నౌకాసైన్యంలో కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. శివాజీ 200 పడవలతో రెండు దళాలను నిర్వహించాడని చెప్పబడింది. ఇది అతిశయోక్తి అని, శివాజీ నౌకాసైన్యంలో 57 నౌకలున్నాయని, వాటిపై ఆధిపత్యం అడ్మిరల్ డనియా సారంగ్, మార్ నాయక్ భండారీలకు ఇవ్వబడిందని ఓర్మ్ పేర్కొన్నాడు. అడ్మిరల్ దౌలత్ ఖాన్ మరొక నావికాధికారి. మరాఠాలు క్రమబద్ధమైన న్యాయశాఖను ఏర్పాటు చేయలేదు. గ్రామస్థాయిలో గ్రామపంచాయితీలే న్యాయాధికారులుగా వ్యవహరించాయి. క్రిమినల్ తగాదాలను పాటిల్ పరిష్కరించాడు. పౌర, క్రిమినల్ తగాదాల విచారణలో తీర్పు చెప్పే ఉన్నత న్యాయస్థానాలు హజరత్ మజలిస్లు.
+భూమిశిస్తు వసూలు విధానంలో శివాజీ దక్కన్ రాజ్యాలలో మాలిక్ అంబర్ ప్రవేశపెట్టిన విధానాన్ని కొనసాగించాడు. కథి అనే కొలబద్ద నుపయోగించి సాగులోనున్న భూమిని కొలిపించాడు. 20 కథీల భూమి ఒక బీఘా అవుతుంది. 120 బీఘాలు ఒక చవార్ అవుతుంది. క్రీ.శ. 1678లో శివాజీ ఆదేశంతో సాగులో నున్న భూమినంతటినీ పరగణా, గ్రామ అధికారుల సహాయంతో అన్నాజీ దత్తో కొలిపించాడు. దీనికతడికి పరగణా, గ్రామ అధికారులు సహాయపడ్డారు. మొదట శివాజీ పండిన మొత్తం పంటలో 1/3 వంతును పన్నుగా వసూలు చేశాడు. ఈ పన్ను వసూలుకు వివిధ స్థాయిలలో అధికారులు నియమించబడ్డారు. ప్రభుత్వానికి, రైతుకు మధ్యవర్తులుగా వ్యవహరించిన జమీందార్లను, దేశాయిలను, పాటిల్లను శివాజీ తొలగించాడని జదునాథ్ సర్కార్ అభిప్రాయపడగా, వంశపారంపర్య మధ్యవర్తుల అధికారాలను తగ్గించి తనకు విశ్వాసపాత్రులైన ఉద్యోగులను నియమించి రైతుల  
+372
+వద్దనుండి ప్రభుత్వం నిర్దేశించిన దానికన్న ఎక్కువపన్ను వసూలు చేయకుండా అరికట్టాడని, తన ఆజ్ఞను ఉల్లంఘించిన ఉద్యోగులను శిక్షించాడని సతీశ్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. ఈ విధంగా రైతులను ఉద్యోగులు పీడించకుండా వుండే రీతిలో శివాజీ పాలన కొనసాగింది. ఈ పన్నులు కాక శివాజీ తన రాజ్యంలోని ప్రజలనుండి సర్దేశ్ ముఖి అనే పన్నును, స్వరాజ్యంలో భాగంకాని భూభాగాలనుండి చౌత్ అనే పన్నును వసూలు చేశాడు.
+శివాజీ యోధుడు, విజేత, జాతి రాజ్య నిర్మాతగానే కాక పరిపాలన దక్షుడుగా కూడా కీర్తి గడించాడు. క్రీ.శ. 1680లో శివాజీ మరణించిన తరువాత మొగలాయిలతో మరాఠాల పోరాటాన్ని అతడి వారసులు క్రీ.శ. 1707 వరకు కొనసాగించారు. క్రీ.శ. 1703-1761 మధ్యకాలంలో పీష్వాలు మహారాష్ట్రను పాలించారు. 1761లో జరిగిన మూడవ పానిపట్టు యుద్ధంలో పీష్వాల ప్రాబల్యం తగ్గిపోయింది. ఆరిపోయే దీపంలా మహారాష్ట్రులు కొనసాగి అంతిమంగా బ్రిటిష్ వారి చేతిలో ఓడిపోగా, మహారాష్ట్ర బ్రిటిష్ పాలన కిందకు వచ్చింది.
+ప్రాంతీయ రాజ్యాల ఆవిర్భావం
+మొగల్ సామ్రాజ్యం పతనావస్థలో ఉన్న సమయంలో మరాఠా రాజకీయ శక్తి శివాజీ అనంతరం క్షీణదశకు చేరుకున్న నేపథ్యంలో భారతదేశానికి వర్తక, వ్యాపారం నిమిత్తం పాశ్చాత్యులు వచ్చి వ్యాపార పోటీలో పాల్గొంటున్న సమయంలో కనిపించే గణనీయ అంశం క్రీ.శ. 1700 - 1850 మధ్య జరిగిన ప్రాంతీయ రాజ్యాల ఆవిర్భావం. ఈ ప్రాంతీయ రాజ్యాలలో స్వభావం, ఉనికి, సంపద విషయాలలో ఎన్నో తేడాలున్నాయి. భారతదేశ చరిత్ర గమన ప్రక్రియలో ఈ కాలం ఒక సంధియుగం. ఈ దశలోనే భారతదేశం అనంతర మధ్యయుగ దశనుండి ఆధునిక దశలోకి మెల్లిగా అడుగులు వేయటం మొదలయింది. పంజాబ్లో సిక్కుల నాయకత్వంలోను, ఢిల్లీ, మధుర ప్రాంతాలలో వ్యవసాయం వృత్తిగా గల జాట్ల నాయకత్వంలోను కొత్తరాజ్యాలు ఏర్పడగా, జైపూర్, జోధ్ పూర్ ప్రాంత రాజపుత్రులు, ఆధునిక అయోధ్య, బనారస్, అలహాబాద్, కాన్పూరు ప్రాంతాలు కలిసి వున్న అవధ్ రాజ్యం, స్వతంత్రం ప్రకటించుకున్న బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సా రాజ్యాలు, ఆఫ్ఘన్ జాతికి చెందిన గిరి ప్రాంతవాసులైన రోహిల్లాలచే పాలించబడుతున్న రోహిల్ ఖండ్, అసఫ్ జాహీలు పాలిస్తున్న హైదరాబాదు, ఆర్కాట్, మైసూర్, తిరువితమ్కుర్ (నేటి కేరళలోని కొచి, తిరు వితమ్కుర్, కొజికోడ్)లు తమ స్వంత అస్తిత్వంతో నిలబడేందుకు  
+373
+ప్రయత్నిస్తున్న ప్రాంతీయ రాజ్యాలు. ఈ రాజ్యాల అవతరణకు జాతీయతాభావం కాని మరే ఇతర కారణమేదైనా కాని ప్రేరణ కలిగించినా, ఈ రాజ్యాల అవతరణ, బలం సంతరించుకోవటం భారతీయ రాజ్యవ్యవస్థను ఎంతో ప్రభావితం చేశాయి. అనంతర కాలంలో జరిగిన పరిణామాలకు మరాట్వాడా, బెంగాల్లు ముఖ్యకేంద్రాలు కాగా, దక్కన్ నూతన విధానాలకూ, వ్యవస్థలకూ నాంది పలికింది. ఈ ప్రాంతీయ రాజ్యపాలకులలో ముఖ్యలు, గుర్తుంచుకోదగినవారు పంజాబ్ కు చెందిన బందా బహదూర్, మహారాజా రంజిత్ సింగ్లు, జాట్ నాయకులైన చురమాన్, బదన్సింగ్, సూరజ్మల్, రాజపుత్రులలో జయసింగ్ సవాయ్, రాజా రెండవ జయసింగ్లు, బెంగాలకు చెందిన అలీవర్దీఖాన్, సిరాజ్ ఉద్దౌలాలు, రోహిల్ ఖండ్ కు చెందిన అలీమహమ్మద్, మహమద్షాలు, హైదరాబాద్కు చెందిన మీర్ ఖమరుద్దీన్ ఖాన్ (లేక మొదటి అసఫ్జా), మీర్ మహబూబ్ ఆలీఖాన్ (6వ నిజామ్) మీర్ ఉస్మాన్ ఆలీఖాన్ (ఏడవ నిజామ్) ఆర్కాట్కు చెందిన సాదతుల్లా ఖాన్, మహమ్మద్ అన్వరుద్దీన్, హస్సేన్ దోస్త్ ఆలీ, మైసూరుకు చెందిన హైదరాలీ, టిప్పు సుల్తాన్లు, తిరువితమ్కూర్కు చెందిన మార్తాండవర్మ రామ్కుమార్లు. 
+భారతదేశ చరిత్రగతిని విశేషంగా ప్రభావితం చేసిన అనేక పరిణామాలు చోటు చేసుకున్న గణనీయమైన కాలం క్రీ.శ. 17, 18 శతాబ్దాలు. నాదిర్షా, అహ్మద్షా అబ్దాలీల దండయాత్రలు (1761) మొగలాయిల, మహారాష్ట్రుల పతనాన్ని వేగవంతం చేసి ఒక రాజకీయ శూన్యతకు దారితీయగా, ఆ శూన్యతను ఉపయోగించుకునేందుకు పాశ్చాత్య వలసవాదం, దానితో ముడిపడిన సామ్రాజ్యవాదం ముందుకు వచ్చాయి.
+విజాతీయులైన పాశ్చాత్యులు వ్యాపారం, అపార ధనలాభాలతో తృప్తిపడక, రాజ్యకాంక్షతో అవకాశం కోసం వేచివున్నారు. ప్రాంతీయ రాజ్యపాలకులు పరస్పర కలహాలతో, అనైకమత్యంతో బలహీనులై తమ స్వార్ధప్రయోజనాల కొరకు వారిలో కొందరు పాశ్చాత్యుల సాయం కోరటంతో వారీ అవకాశాన్ని ఉపయోగించుకుని భారతీయ పాలకులతో సాయుధ ఘర్షణలో పాల్గొని తమకు గల మెరుగైన సాంకేతిక విజ్ఞానంతో, ఆధునిక ఆయుధాలతో భారతదేశంలో వలస రాజ్యాన్ని స్థాపించటంలో విజయులయ్యారు.
+భారతీయుల మనుగడను స్వదేశీయ తాత్త్విక భావాలు, మత విశ్వాసాలు, ధర్మం ప్రభావితం చేసినట్లుగానే అతి ప్రాచీన కాలంనుండి భారతదేశంపై భూమార్గం గుండా దండెత్తి వచ్చి మనతో జీవించిన గ్రీకు, శక, పహ్లవ, పార్థియన్, హూణ,  
+374
+మహమ్మదీయుల తాత్త్విక ధోరణులు, సంస్కృతి భారతీయ ఆలోచనాస్రవంతిని ఎంతగానో ప్రభావితం చేసి ఒక బహుళ సంస్కృతి రూపకల్పనకు దారితీసింది. ఈ నేపథ్యంలో నూతన సముద్రమార్గాలు కనుగొని వర్తక వ్యాపారం కొరకు పాశ్చాత్యులు సముద్రమార్గం మీదుగా భారతదేశంలో అడుగుపెట్టారు. వీరి రాకకు పాశ్చాత్యదేశాలలో అమలులో ఉన్న పెట్టుబడిదారీ విధానం ప్రేరణ కలిగించగా ఆ వర్తకంపై ఆధిపత్యం సంపాదించేందుకు మార్గాలే వలసవాద, సామ్రాజ్యవాదాలు. ప్రసిద్ధ ఆర్థిక చరిత్రకారుడైన అమియ కుమార్ బాగ్చీ మాటలలో ఆనాడు ప్రపంచంలో వస్తువులను ఉత్పత్తి చేసే రెండవ అతిపెద్ద జాతి రాజ్యం భారతదేశం కావటంచే ఆవిర్భవిస్తున్న పెట్టుబడిదారీ దేశాలు ఆ ప్రాంతంలోని వర్తకంపై గుత్తాధిపత్యాన్ని ఒక జాతిరాజ్యం సంపాదించిన అనంతరం ఆ సంపన్న దేశాన్ని వాణిజ్య లాభాలకొరకు, తమ ప్రాభవం కొరకు జయించి ఆక్రమించటం తమ విధానంగా చేసుకున్నారు. ఈ విధాన ఫలితంగా ప్రపంచ చరిత్రగతిలో భారతదేశం ఒక విశ్లేషణాత్మక అంశం కాగా, విపర్యయంగా ప్రపంచ చరిత్ర కూడా భారతచరిత్రలో ఒక భాగమయింది.
+ 
+375
+16వ అధ్యాయం ఐరోపీయుల ఆగమనం - వలస రాజ్యావతరణ
+భారతదేశానికీ ఐరోపా ఖండానికీ మధ్య భూమార్గం మీదుగా అతి ప్రాచీనకాలం నుండి సంబంధాలున్నాయి. ఈ సంబంధాల ఫలితంగా భారతదేశపు సాంస్కృతిక, భౌతిక విషయాలు ఎంతగానో ప్రభావితమయ్యాయి. క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దపు మధ్యభాగంలో నూతన సముద్రమార్గాన్ని కనుగొనే ప్రయత్నాలు విజయవంతమై సముద్ర మార్గం మీదుగా ఐరోపా రాజ్యాలు వర్తక, వ్యాపార నిమిత్తం రావటంతో భారతదేశ చారిత్రక గమన ప్రక్రియ ముఖ్యమైన మలుపు తీసుకున్నది. నూతన వ్యవస్థల, ఆలోచనల, భాషల, మతాచారాల రాకతో సంఘర్షణ, సర్దుబాటు, సహనం, అసహనం, నమ్మకం, అపనమ్మకం కలగాపులగమై అంతిమంగా పాతకొత్తల కలయికతో కూడిన నూతన సమాజ ఆవిర్భావానికి దారితీసింది. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా మొదలైన ఆధునిక దృక్పథావతరణ ఇంకా కొనసాగుతూనే వుంది. సనాతన సంప్రదాయ వాదాలు, ఆధునిక ప్రజాస్వామిక భావజాలం సమాంతరంగా, ప్రక్క ప్రక్కనే మసలుతూ భారతీయులను ప్రభావితం చేస్తున్నాయి. తత్ఫలితంగా వారిలో చోటుచేసుకున్న సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక, రాజకీయ దృక్పథాలలో మౌలికమైన మార్పులు కొద్దిగానే కొంతవరకే కనిపిస్తాయి కాని సంపూర్ణంగా చోటు చేసుకోలేదు. భారతదేశం ఇంకా జాతిరాజ్యంగా పూర్తిగా అవతరించలేదు. ప్రపంచీకరణలో కొందరే భాగస్వాములై లాభపడగలుగు తుండగా అధిక సంఖ్యాకులింకా ప్రాంతీయ, ఉపప్రాంతీయ, స్థానిక భావజాల ప్రభావాల ఫలితంగా సంపదను ఆవిష్కరించే కృషికి ఆమడల దూరంలో వున్నారు. అన్ని రంగాలలో స్పష్టంగానూ, అస్పష్టంగానూ ద్యోతకమయ్యే సంక్షోభాలు సమాజాన్ని అనిశ్చిత, అయోమయ పరిస్థితిలో వుంచుతున్నాయి. ఈ నేపథ్యంలో చరిత్రగమనం మనకు నేర్పే ఎన్నో పాఠాలున్నాయి. వాటిని నేర్చుకోగలగటమే చరిత్రాధ్యయనం లక్ష్యం.
+ 
+376
+భారతదేశానికి పోర్చుగీసువారు 15వ శతాబ్దంలో వర్తకం నిమిత్తం రాగా, వారి అనంతరం డచ్, ఫ్రెంచి, బ్రిటిషు వారు వచ్చారు. కొంతకాలం వారు వర్తకం మాత్రం చేయడానికి వర్తక స్థావరాలు స్థాపించుకుని అనంతరం వర్తక లాభాలపై ఆధిపత్యానికి, ఐరోపాలో వారిమధ్యనున్న రాజకీయ ఆధిపత్య పోటీలను జయాపజయాలను భారతదేశంలో కొనసాగిస్తూ, పరిష్కరించేందుకు తమలో తాము సంఘర్షిస్తూ ప్రాంతీయ రాజ్యాల బలహీనతలను గుర్తించి, వారితో అనైతిక సంబంధాలు పెంపొందించుకుని, రాజ్యనిర్మాతలు కావాలన్న కాంక్షతో యుద్ధాల ద్వారా స్థానీయ ప్రాంతీయశక్తులపై విజయం సాధించి రాజ్యస్థాపనకు పూనుకున్నారు. ఆ ప్రయత్నాలలో బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం విజయం పొందింది. ఈ సందర్భంలో గమనించవలసిన ఆశ్చర్యకరమైన విషయం ప్రపంచ చరిత్రలో ఎక్కడా ఎప్పుడూ జరగని విధంగా భారతదేశంలో ఒక వర్తక వ్యాపారసంస్థ రాజ్యాన్ని స్థాపించి దూరంగానున్న పాలకుల పేరుమీద ఆజ్ఞాపత్రాలతో పాలన సాగించటం. ప్రాంతీయ, స్థానిక పాలకులు బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం ప్రయత్నాలు అడ్డుకునేందుకు 18వ శతాబ్దంలో, 19వ శతాబ్దపు తొలిదశలో పోరాడారు కాని ఆ ప్రయత్నాలన్నీ వారిలోఐకమత్యం, గాఢమైన జాతీయతా భావం లోపించటంతో విఫలమయ్యాయి. జాతీయతావాదాన్ని ప్రజా బాహుళ్యంలోకి పటిష్ఠంగా తీసుకువెళ్ళేందుకు మధ్యతరగతికి చెందిన చైతన్యవంతులైన విద్యావంతుల కృషి 19వ శతాబ్దపు చివరిభాగంలో మొదలయింది. ఈ కృషి ఫలితంగా క్రీ.శ. 1947లో భారతదేశం స్వాతంత్ర్యం పొంది 1950లో సర్వ సత్తాక గణతంత్ర రాజ్యంగా అవతరించింది. కాని, కరడుకట్టిన మతోన్మాదుల చర్యల వల్ల ఉపఖండం 1947లో ఇండియా పాకిస్తాన్లుగా విడిపోయి ఇంకా మానని గాయాలను గుర్తుచేస్తున్నది. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 1600-1950 మధ్యకాలంలో భారతదేశం సంధియుగ ప్రభావానికి గురియై ఏవిధంగా పాశ్చాత్య పాలనకు స్పందించిందో, ఏ రకంగా తన స్వతంత్ర అస్తిత్వాన్ని తిరిగి సంపాదించుకునేందుకు పోరాడిందో, ఆ పోరాటానికి అవలంబించిన విధానాలు, అందులో భాగంగా స్వాతంత్ర్య పోరాట ఘట్టాలు, ఆ పోరాటంలో పాల్గొన్న నాయకుల భావజాలంలో వచ్చిన మార్పులు, పోరాట మార్గాలు, పోరాట లక్ష్యాలు ఏవిధంగా మార్పు చెందుతూ వచ్చాయి అన్న అంశాలను విశ్లేషణాత్మకంగా తెలుసుకొని, జ్ఞానవంతులమై మనను మనం స్వయంకృషితో పాలించుకుని భవిష్యత్తును సుసంపన్నం చేసుకోగలిగే మార్గాన్ని ఆవిష్కరించుకోగలగటమే చరిత్ర పరిశీలన లక్ష్యం.
+ 
+377
+ఆధునిక యూరోపియన్ జాతిరాజ్యాల ఆవిర్భావానికి దారి తీసిన అంశాలు సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం, మత సంస్కరణోద్యమాలు, వ్యవసాయ, పారిశ్రామిక విప్లవం, మర్కెంటైలిజమ్ సిద్ధాంతం, సముద్ర వ్యాపారంపై వెనిస్, జెనీవా వర్తకులకున్న గుత్తాధిపత్యాన్ని నాశనం చేయాలనుకునే జాతిరాజ్యాల మధ్య పోటీ సముద్రయానం సాగించేందుకు అవసరమైన దిక్సూచిని కనుగొనటం మొదలైనవి. దిక్సూచి ఆగమనం భౌగోళిక అన్వేషణలకు ప్రేరణ కల్పించి నూతన ప్రపంచాన్ని, నూతన సముద్రమార్గాలను కనుక్కోవటానికి ప్రోత్సాహమిచ్చింది. ఈ పరిణామ ఫలితంగా తూర్పువైపుకు గుడ్ హోప్ అగ్రం మీదుగా ఒక నూతన సముద్రమార్గం కనుగొనబడింది. ఫలితంగా సముద్రాలపై ఐరోపీయుల గుత్తాధిపత్యం పెరిగి యూరోపియన్ల ఆగమనానికి సుగంధ ద్రవ్యాల వర్తక వ్యాపారం లాభసాటి అయింది. ఆవిష్కరణకు ముఖ్యకారణం అవసరమన్న సూక్తి ఈ సందర్భంలో నిజమని అర్థం అవుతుంది. యూరోపియన్ రాజ్యాల మధ్య పోటీకి, సంఘర్షణకు సుగంధ ద్రవ్యాల జన్మభూమియైన భారతదేశం ఒక ముఖ్యరంగమైంది.
+పోర్చుగీసువారి ఆగమనం - పెరుగుదల - పతనం
+ఆగ్నేయ ఆసియా, పశ్చిమ ఆసియా ప్రాంతాలతో భారతదేశానికి దూరవర్తక వ్యాపార సంబంధాలున్నాయి కాని అట్లాంటిక్ సముద్రతీరం సరిహద్దున నున్న యూరోపియన్ జాతిరాజ్యాలతో అప్పటివరకు ఏ వ్యాపార సంబంధాలు లేవు. యూరోపియన్ రాజ్యాలలో ఒకటైన పోర్చుగల్ పాలకుడు హెన్రీ (1398-1460) సముద్రయానాన్ని ఎంతో ప్రోత్సహించి హెన్రీ ది నేవిగేటర్ అనే బిరుదు పొందాడు. అనంతరం రెండవ జాన్ పాలనకాలంలో బార్తలోమియో డయాజ్ అనే నావికుడు అంతవరకు తుఫాన్ల అగ్రంగా పేరుపడిన గుడ్ హోప్ అగ్రాన్ని విజయవంతంగా, క్షేమంగా దాటి ముందుకు వెళ్ళాడు. పోర్చుగల్ను ఎమ్మాన్యూల్ పరిపాలిస్తున్నప్పుడు క్రీ.శ. 1497లో వాస్కోడిగామా అనే నావికుడు తన యాత్రనారంభించి క్రీ.శ. 1498 మే నెలలో కాలికట్లో అడుగుపెట్టాడు. ఆనాడయితే వాస్కోడిగామా ఆగమనాన్ని ఎవరూ ఒక విశేషంగా భావించలేదు, ఒక సాధారణ విషయంగానే చూశారు. కాలికట్ పాలకుడు జామోరిన్ అతడికి సాదరంగా స్వాగతం పలికాడు. క్రీ.శ. 1501లో అతడు మరల భారతదేశానికి వచ్చి తాను తెచ్చిన వస్తువులను అమ్మి, ఇక్కడినుండి తమకవసరమైన వస్తువులను తీసుకుని వెళ్ళి క్రీ.శ.1503లో పోర్చుగల్ చేరుకున్నాడు. క్రమక్రమంగా పోర్చుగీసువారు తమ వర్తక స్థావరాలను కాలికట్, కొచ్చిన్,  
+378
+కాననూర్లలో స్థాపించి అరబ్ల ఆధిక్యతను సమర్థనీయంగా అధిగమించారు. వారు క్రీ.శ. 1505లో తమ ప్రతినిధిగా డి.ఆల్మేడియాను నియమించి నీలినీటి (బ్లూ వాటర్) విధానాన్ని అమలుపరచి బలమైన నౌకాదళాన్ని పెంపొందించారు. క్రీ.శ. 1509లో డి. ఆల్మేడియా అనంతరం అల్బకర్క్ రెండవ రాజప్రతినిధిగా నియమించబడ్డాడు. ఆ పదవిలో అతడు 1515 వరకు కొనసాగాడు. క్రీ.శ.1510లో గోవాను జయించి, అతడు పోర్చుగీసువారి రాజ్యాధికారానికి బీజం నాటాడు. గోవా భారతదేశంలో పోర్చుగీసుల కేంద్రమయింది. క్రీ.శ.1515లో అల్బుకర్క్ ఓర్మజ్ను జయించి కొచ్చిన్లో పోర్చుగీసు కోటను నిర్మించాడు. క్రీ.శ.1534లో పోర్చుగీసువారు డయ్యూ బేసిన్లను క్రీ.శ. 1535లోను, డామన్ను 1538లోను జయించారు. ఆ విధంగా వారి అధికార పరిధి, స్థాయి బాగా పెరిగాయి. కాని క్రీ.శ. 17వ శతాబ్దం నాటికి భారతదేశంలో పోర్చుగీసువారి పెరుగుదల ఆగి క్రమంగా పతనం ఆరంభమయింది. వారి పతనానికి కారణాలనేకం వున్నాయి. వాటిలో మతాంతరీకరణ ప్రయత్నం, యూరప్లో పోర్చుగల్ను స్పెయిన్ ఓడించటం ప్రధానమైనవి. మొదటిసారిగా వ్యాపార విషయాలలో విదేశీయులైన పోర్చుగీసువారు భారత పాలకులతో అంతర్జాతీయ వ్యాపార ఒప్పందం చేసుకున్నారు. దీనివల్ల భారతీయులలో వచ్చిన తక్షణ మార్పు వాణిజ్యపరంగా లాభాలు తెచ్చే వ్యవసాయపంటలు వేయటం మొదలుకావటం, ఉత్పత్తులు మార్కెట్ గిరాకీకి అనుగుణంగా రూపొందించటం.
+డచ్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ
+క్రీ.శ.1592లో ఆమ్స్టర్డామ్కు చెందిన కొందరు వ్యాపారులు డచ్ వర్తక వ్యాపార సంఘాన్ని స్థాపించారు. క్రీ.శ.1595లో కార్నీలియస్ హీట్మన్ భారతదేశానికి వచ్చి క్రీ.శ.1597 నాటికి స్వదేశానికి తిరిగివెళ్ళాడు. అతడి అనుభవం డచ్వారిలో భారతదేశంతో వర్తకంపై ఆసక్తిని పెంచింది. ఈ నేపథ్యంలో హాలెండు ప్రభుత్వ ఆజ్ఞాపత్రం ద్వారా డచ్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం క్రీ.శ. 1602లో స్థాపించబడింది. సుగంధ ద్రవ్యాల వ్యాపారంపై మక్కువ గల డచ్వారు తమ దృష్టిని అవి బాగా పండే భూభాగాలపై కేంద్రీకరించి భారతదేశాన్ని తమకొక వ్యాపార డిపోగా చేసుకున్నారు. క్రీ.శ. 1606లో వారు మచిలీపట్నం, పేటపల్లిలలో తమ స్థావరాలను ఏర్పాటు చేశారు. భారతీయ వస్త్రాలకు గిరాకీ బాగా వున్న విషయం గమనించి క్రీ.శ. 1610లో పులికాట్లో, క్రీ.శ. 1620లో కేంబేలో, క్రీ.శ. 1621లో సూరత్, ఆగ్రాలలో, 1633లో హరిహరపూర్లో, క్రీ.శ.1638లో పాట్నాలో, క్రీ.శ.1650లో  
+379
+ఢాకాలో, క్రీ.శ.1651లో ఉదయగంజ్లో, క్రీ.శ.1635లో చిన్సూరాలో, క్రీ.శ.1659-60లలో కాశింబజార్, బాలాసూరా, నాగపట్నంలలో వ్యాపార స్థావరాలు ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. డచ్ వారు క్రీ.శ.1676 నాటికి బెంగాల్లో, క్రీ.శ.1684 నాటికి గోల్కొండలో తమ వ్యాపార స్థావరాలను మూసివేశారు. పెరుగుతున్న డచ్ ప్రాబల్యాన్ని అరికట్టాలనుకున్న బ్రిటిష్ వారు డచ్ వారితో క్రీ.శ. 1619లో ఒక ఒప్పందాన్ని కుదుర్చుకున్నారు. కాని ఈ ఒప్పందం ఎక్కువకాలం కొనసాగలేదు. క్రీ.శ. 1795 నాటికి డచ్ వారిని బ్రిటిష్వారు పూర్తిగా వెళ్ళగొట్టగలిగారు. ఈ డచ్వారి వ్యాపార స్థావరాలను నడిపించేందుకు వ్యవస్థీకృతమైన ఉద్యోగవర్గం, పైనుండి క్రిందవరకు నిర్ణీత అధికారాలు, బాధ్యతలు గల ఉద్యోగుల బృందం వుంది. డచ్ వారి కేంద్రస్థానం బటేవియా. డచ్ వారిని గోల్కొండ పాలకులు, తంజావూరు నాయకులు, మొగల్ చక్రవర్తులు ఆదరించారు. డచ్ వారికి రాజ్యాధికార కాంక్ష లేనట్లు అనిపిస్తుంది.
+ఇంగ్లీషు తూర్పుఇండియా కంపెనీ
+క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దం నాటి నూతన సముద్రమార్గాల అన్వేషణ ఫలితంగా పోర్చుగల్, స్పెయిన్లకు ప్రపంచ వ్యాపారంపై గుత్తాధిపత్యం లభించింది. ఈ రెండురాజ్యాలు తమ వర్తక ప్రాబల్యాన్ని వరుసగా తూర్పు, పశ్చిమ అర్ధగోళాలకు పరిమితం చేసుకున్నాయి. ఒక శతాబ్దం పాటు ఈ ఏర్పాటు కొనసాగింది. ఇంగ్లండ్ ప్రత్యామ్నాయ సముద్రమార్గం కొరకై ఆరంభించిన ప్రయత్నాన్ని ఫ్రాన్సిస్ డ్రేక్ విజయవంతం చేయగా, క్రీ.శ. 1588లో ఇంగ్లండ్ స్పెయిన్ను స్పానిష్ యుద్ధంలో ఓడించటంతో ఇంగ్లీష్ వర్తకులకు ఎంతో ఆనందం కలిగి ఉత్సాహవంతులు, సాహసులు అయిన జేమ్స్ లంకాస్టర్, బెంజమిన్ వుడ్, ఫిచ్, న్యూ జెర్రీ, జూన్ మిడ్ లాండ్లు సముద్రభూమార్గాల గుండా భారతదేశాన్ని మలయాను చేరుకున్నారు. క్రీ.శ.1600 డిసెంబరు 31వ తేదీన ఎలిజబెత్ మహారాణి నుండి ఒక ఆజ్ఞాపత్రం ద్వారా అనుమతి సంపాదించి ది కంపెనీ ఆఫ్ మర్చంట్స్ ఆఫ్ లండన్ ట్రేడింగ్ ఇన్ ఈస్టిండీస్ అనే కంపెనీని స్థాపించారు. అదే తరువాత కాలంలో ది ఇంగ్లీష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీగా పిలవబడింది. క్రీ.శ.1608లో ఇంగ్లీష్ వారు సూరత్లో తమ మొదటి వర్తక స్థావరం ఏర్పాటుకు మొగల్ చక్రవర్తి జహంగీర్ నుండి అనుమతి సంపాదించారు. క్రీ.శ. 1611లో మచిలీపట్నంలో, క్రీ.శ.1619నాటికి ఆగ్రా, అహ్మదాబాద్, బ్రోచ్ లలో, క్రీ.శ.1625లో ఆర్మగామ్లో, క్రీ.శ. 1638లో చెన్నపట్టణంలో వర్తక స్థావరాలు ఏర్పాటు చేసుకుని, అదే సంవత్సరంలో చెన్నపట్టణంలో సెయింట్  
+380
+జార్జి కోట నిర్మాణం చేపట్టారు. 1668లో బాంబే ద్వీపాన్ని సంపాదించి, కోటను నిర్మించి క్రీ.శ. 1687 వరకు బాంబే కేంద్రంగా పనిచేశారు. తూర్పున ఒరిస్సాలో హరిహరపూర్, బాలాసోర్లలో క్రీ.శ.1633లో, హుగ్లీలో క్రీ.శ.1651లో సుత్నౌతి, కలికటీ, గోవిందపూర్ జమిందారీలలో క్రీ.శ. 1699లో, స్థావరాలు సంపాదించారు. అక్కడే ఫోర్టు విలియం నిర్మించారు. అదే కాలక్రమేణా కలకత్తా నగరంగా రూపుదిద్దుకుంది. ఈస్ట్ఇండియా కంపెనీ నిర్వహణ బాధ్యతను కోర్ట్ ఆఫ్ కమిటీ నిర్వహించింది. క్రీ.శ.1709లో దానిపేరును కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్గా మార్చారు. దాని కేంద్రస్థానం లండన్ కంపెనీకి చట్టాలు చేసే అధికారం, న్యాయాధికారాలు వున్నాయి. ప్రతి వర్తక స్థావరాన్ని ఒక గవర్నర్ ఇన్ కౌన్సిల్ నిర్వహణలో వుంచారు. ఆజ్ఞా పత్రాల ద్వారా బ్రిటిష్ పార్లమెంట్, బ్రిటిష్ రాజు/ రాణి కంపెనీపై అధికారాన్ని చెలాయించారు. పేరు కంపెనీదే కాని పాలనాధికారం పరోక్షంగా బ్రిటీష్.పార్లమెంట్, సింహాసనాలదే.
+ఫ్రెంచి తూర్పు ఇండియా కంపెనీ
+యూరోపియన్ దేశాలలో చివరగా భారతదేశానికి వర్తక వ్యాపార నిమిత్తం వర్తక బృందాన్ని పంపినది ఫ్రాన్సు క్రీ.శ.1664లో ఫ్రెంచి తూర్పు ఇండియావర్తక సంఘం స్థాపించబడింది. క్రీ.శ.1668లో ఫ్రెంచివారు తమ మొదటి వర్తక స్థావరాన్ని సూరత్లో స్థాపించారు. క్రీ.శ.1669లో రెండవ ఫ్రెంచి స్థావరం మచిలీపట్టణంలో స్థాపించబడింది. క్రీ.శ.1673లో ఫ్రెంచి వారు పాండిచ్చేరిపై ఆధిపత్యం సంపాదించి, 1690-92లో చంద్రనాగోర్ను నిర్మించారు. భారతదేశంలో డచ్, ఫ్రెంచి, బ్రిటిష్ వర్తక సంఘాలమధ్య తీవ్రమైన పోటీ వుంది. దీనికి యూరప్ లోని శత్రుత్వం తోడయింది. ఫ్రెంచివారికీ, డచ్చివారికీ మధ్య స్పర్ధలు క్రీ.శ.1690, క్రీ.శ.1721లలో బయటపడ్డాయి. ఫ్రెంచివారు, బ్రిటిషువారు క్రీ.శ. 1742-1766 మధ్య భారతదేశంలో యుద్ధాలు చేశారు. ఆ యుద్ధాలనే కర్ణాటక యుద్ధాలంటారు. భారతదేశంలో రాజ్యాధికారాల స్థాపనకు తొలిప్రయత్నం ఫ్రెంచివారు చేయగా వారిననుసరించిన ఆంగ్లేయులు విజయం పొందారు. ఇద్దరి మధ్య నడిచిన ఘర్షణ క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దపు చివరకు అంతమైంది.
+ప్రారంభంలో ఫ్రెంచివారు తమ కేంద్రస్థానాన్ని సూరత్లో ఏర్పాటు చేసుకున్నారు కాని అనంతర కాలంలో దానిని పాండిచ్చేరికి బదిలీ చేశారు. ఫ్రెంచి కంపెనీ నిర్వహణను డైరెక్టర్ జనరల్ నాయకత్వంలో సుపీరియర్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ ది ఇండీస్  
+381
+అనే వ్వవస్థ పర్యవేక్షించింది. దీనిలో గవర్నరుతోపాటు ఐదుగురు సభ్యులున్నారు. గవర్నర్ది అంతిమ నిర్ణయం. కంపెనీ ఉద్యోగులు ఒకరంటే ఒకరికి పడక ఒకరితో ఒకరు పోట్లాడుకుంటూ వుండటంతో కంపెనీ ఎంతగానో నష్టపోయింది. ఫ్రెంచి తూర్పుఇండియా వర్తక సంఘం ప్రభుత్వ నిర్వహణలో వుండటంవల్ల క్రీ.శ. 1723 నుండి అది పూర్తిగా ప్రభుత్వ సంస్థ అయింది. దానిలో డైరెక్టర్లది నామమాత్రపు అధికారమయింది. క్రీ.శ. 1789 అనంతరం ఇది ప్రైవేట్ వ్యక్తులకు ఇవ్వబడింది.
+వీరితోపాటు 1616లో డేనిష్ వారు భారతదేశంలో అడుగుపెట్టి తంజావూరు నాయకుల వద్దనుండి క్రీ.శ. 1620లో ట్రాన్స్క్విబార్ను సంపాదించి ఒక కోటను నిర్మించారు. వారి వనరులు తక్కువ కావటంతో వారు తమ స్థావరాలను బ్రిటిష్ వారికి అమ్మి ఇక్కడినుండి 1845లో వెళ్లిపోయారు. వర్తక వ్యాపార పోటీలో క్రీ.శ. 1757 నాటికి బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా కంపెనీ అంతిమంగా విజయం పొంది అప్పటినుండి రాజ్యస్థాపనకు తీవ్రంగా ప్రయత్నం చేసింది.
+భారతదేశంలో రాజ్యాధికార విస్తరణకు, సుస్థిరతకు ఆంగ్లేయుల వ్యూహరచన
+బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా కంపెనీ మొగలాయిల నుండి, ఇతర స్థానిక పాలకుల నుండి అనుమతులు సంపాదించి క్రమక్రమంగా తన వర్తక వ్యాపార పరిధిని పెంచుకుంది. మొగల్ సామ్రాజ్యం క్షీణించి, ప్రాంతీయ రాజ్యాలు ఆవిర్భవించటంతో క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దం మధ్యనుండి ఆంగ్లేయులలో రాజ్యకాంక్ష పెరిగి వారు ఆ దిశలో వ్యూహరచన చేశారు. ఆ వ్యూహంలో భాగంగా ప్లాసీ బక్సర్ యుద్ధాలలో విజయం సాధించి బెంగాల్ బీహార్ లలో స్థిరంగా అడుగుపెట్టి, తమ రాజ్యాధికారాన్ని విస్తరింప చేసుకునేందుకు భావజాల, సైనిక, వలస రాజ్యవిధానాలను అమలుపరచారు. ఈ ప్రక్రియల ఫలితంగా వర్తక, వ్యాపార సంబంధాలు పాలకులకు, పాలితులకు మధ్య అసమాన వలస సంబంధాలుగా పరివర్తన చెందాయి. ముందుగా దేశ సంపద పెరుగుదల, ప్రపంచ వర్తక వాణిజ్యంలో అన్నిదేశాలు సమతూకంగా పాల్గొనటం, ప్రాచ్యవాదం, ఉపయోగితావాదం, క్రైస్తవ భావాల వ్యాప్తి - వీటి పాత్రను గురించి తెలుసుకుందాం.
+అరబ్బులు, తురుష్కుల వలె బ్రిటిష్ వారు రక్తపిపాసులైన విజేతలు, ఆక్రమణ దారులు కాదు. బ్రిటిష్ వారు తమ లక్ష్యమైన అధిక లాభాలు సంపాదించుకునేందుకు నిర్బంధ శక్తితో కూడిన రాజ్యవ్యవస్థ అవసరమని భావించి తదనుగుణంగా చర్యలు  
+382
+చేపట్టారు. ఆ చర్యల్లో అనైతికమైనవి ఎన్నో వున్నాయి. ఆ అనైతిక చర్యలు ప్రజలను ప్రభావితం చేయకుండా వుండేందుకు భావజాలపు తెర మరుగు వాటికిచ్చి పురోగతి, అభివృద్ధి సాధించి అనాగరికులైన భారతీయులను నాగరికులుగా చేసే భారం తెల్లవారు తలకెత్తుకున్నారని ప్రకటించారు. క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దంలో యూరోపియన్ పండితుల రచనలన్నీ ఆనాడు విస్తృత ప్రచారంలో నున్న భావజాల దృక్పథాల దృష్యా వ్రాయబడినవని రొమిలాధాపర్ పేర్కొనటం గ్రహించదగ్గది.
+క్రీ.శ.16వ శతాబ్దం ఆరంభం నాటికి ఐరోపాలో జాతిరాజ్యభావన బలంగా రూపుదిద్దుకొని జాతిరాజ్యాల ఆవిర్భావంతో పాటుగా ఐరోపాలోని జాతిరాజ్యాలలో ధనసంపాదనే ప్రధానమన్న దృక్పథం పెరిగి ఆ సంపద సంపాదనకు ముఖ్యమార్గం వర్తక వ్యాపారాలేనన్న భావం ప్రజాబాహుళ్యాన్ని ప్రభావితం చేసింది. దీనికి కారణం శాస్త్రీయ, సాంకేతిక రంగాలలో ఐరోపా సాధించిన అభివృద్ధి ద్వారా ఇంగ్లండులో తలెత్తిన పారిశ్రామిక విప్లవం. ఈ పారిశ్రామిక విప్లవం ఫలితంగా నూతన యంత్రాల సృష్టితో ఉత్పత్తులు విపరీతంగా పెరగటంచేత ఆ ఉత్పత్తులను అమ్మటానికి, వాటి తయారీకి ముడిసరుకు చౌకగా, సులభంగా సంపాదించేందుకు నూతన భూభాగాల ఆక్రమణ అవసరమయింది. ఫలితంగా వలసల ఆవిర్భావం, పెట్టుబడిదారీ వ్యవస్థలు రూపొందటం అనివార్యమయింది. ఈ పరిణామాల ఫలితంగా శక్తిమంతమైన పెట్టుబడిదారీ వర్గం ఇంగ్లండులో ఆవిర్భవించి ఆ వర్గంవారు పాలక వర్గాన్ని ప్రభావితం చేసే స్థాయికి ఎదుగుటచేత వలసరాజ్యస్థాపనకు దారితీసింది. భారతదేశం ఇంగ్లండుకు వలస రాజ్యమయింది. ఈ దశలోనే ఐరోపాలో కొత్త ఆర్థిక భావాలు, ఆచరణలు మర్కెంటైలిజమ్ అనే పేరుతో ప్రభావితం చేశాయి. దీని ప్రకారం ప్రపంచ వర్తక వాణిజ్యాలు పెద్దమార్పులు లేకుండా అటు ఇటుగా స్థిరంగా వుంటాయి. బంగారం, వెండి విలువైన లోహాలుగా కోరుకోదగిన జాతీయ సంపద కావటంచేత, వర్తక వ్యాపార సమతౌల్యం ప్రమాణం కావటంచేత దిగుమతులపై అధిక పన్నులు విధించవలసి వుంటుంది. ఈ మర్కంటైల్ ఆర్థిక విధానాన్ని వెల్త్ ఆఫ్ నేషన్స్ గ్రంథకర్త ఆడమ్ స్మిత్, మార్క్సియన్ మేధావి మారిస్ డాబ్లు తమ తమ దృక్కోణాలనుండి తీవ్రంగా విమర్శించారు. ఇది ఆదిమయుగంలో సంపదను కూడబెట్టిప్రధానమైన ఆర్థిక విధానం.
+ప్రాచ్యవాదం
+ప్రాచ్యవాదం ప్రాచ్యసంస్కృతి విశిష్టమైనదన్న భావనను బలపరుస్తుంది. ప్రాచ్యవాదులనే భారతదేశ సంస్కృతి అధ్యయనవాదులు (ఇండాలజిస్టులు) అంటారు.  
+383
+ప్రాచ్యవాదులు అన్నపదం ఆసియా ఖండపు సంస్కృతి అధ్యయనకారులు అన్న విస్తృత అర్థాన్నిస్తుందని, భారతదేశంపై మాత్రమే ప్రత్యేక ఆసక్తి వున్నవారిని ఇండాలజిస్టులు అన్నారనే రొమిలా థాపర్ వివరణ గమనించదగినది. క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దంలో గతకాలపు భారతీయ నాగరికతను అధ్యయనం చేయటం మొదలుపెట్టిన వారు ప్రాచ్యవాదులే. స్వాభావికంగా సంప్రదాయవాదులైన ప్రాచ్యవాదులు భారతదేశపు సామాజిక, మత వ్యవస్థలను, సాంస్కృతిక సంప్రదాయాలను యథాతథంగా వుంచాలనీ, ఆ విషయాలలో బ్రిటిష్ వారి జోక్యం అనవసరమూ, శాంతియుత వాతావరణానికి విఘాతకరమూ అని, అది వారి వర్తక వ్యాపారాల లాభాలకు ఆటంకం కలిగిస్తుందని వాదించారు. ఈ అభిప్రాయాన్ని బ్రిటన్ లోనీ టోరీలు సమర్థించారు. ప్రాచ్యవాదులు, టోరీలు భారతదేశంలో మతమార్పిడికి కృషి చేస్తున్న సువార్తా బోధకుల ప్రయత్నాలు నిలిపివేయాలన్నారు. బ్రిటిష్ వారు భారతదేశాన్ని పాలించేందుకు, భారతీయుల చరిత్ర సంస్కృతి, ఆచారాలు, సంప్రదాయాలు, ఉత్సవాలు, పండుగలు తాత్త్విక సాంస్కృతిక నేపథ్యం తమ ఉద్యోగులకు అవసరమని భావించి, భారతదేశ అధ్యయన ప్రక్రియను ప్రోత్సహించారు. ఆ ప్రక్రియలో భాగంగా సర్ విలియం జోన్స్ నాయకత్వంలో బెంగాల్ ఏషియాటిక్ సొసైటీని స్థాపించి చర్చలు, అధ్యయనాలను ప్రోత్సహించారు. ఆ సంస్థే ఇండియన్ యాంటిక్వరీ అను పరిశోధనా పత్రికను ప్రచురించింది. భారతీయ సంస్కృతికి ఆధారమైన గ్రంథాలను, కావ్యాలను, నాటకాలను, పాశ్చాత్య పాఠకుల అవగాహన కొరకు ఆంగ్లంలోకి అనువదించి ప్రచురించారు. సర్ విలియంజోన్స్, విల్కిన్స్, హెచ్.టి.కోల్ బ్రూక్, మాక్స్ ముల్లర్లు ఆ కాలపు సుప్రసిద్ధ ప్రాచ్యవాదులు. ఈ ప్రాచ్యవాదుల కృషి ఫలితంగా 19వ శతాబ్దం మధ్యకాలం నాటికి యూరోపియన్లలో భారతీయ సంస్కృతి పట్ల ఆసక్తి పెరిగింది. ప్రాచ్యవాదుల కృషి ఫలితంగానే సంస్కృతానికి, ఇతర భాషలకు మధ్యనున్న సంబంధాన్ని గురించి లోతైన, తులనాత్మక అధ్యయనం మొదలయింది. ఈ కృషిలో భాగంగానే వారన్ హేస్టింగ్స్ కాలంలో భారతీయ న్యాయసంబంధ చట్టాలు జంటూ లాగా క్రోడీకరించబడగా వెల్లస్లీ క్రీ.శ. 1800 లో కలకత్తాలో ఫోర్టు విలియం కళాశాలను స్థాపించి భారతీయభాషల అధ్యయనాన్ని ప్రోత్సహించాడు. భాషలతో పాటు బ్రిటిష్ వారు వివిధ వ్యవస్థల గురించి, భూమిశిస్తు విధాన ప్రక్రియతో పాటుగా భారతదేశంలోని భూసంబంధ హక్కులు, యాజమాన్యం ఎవరిదనే విషయాలను అధ్యయనం చేశారు. ఈ కాలంలో బ్రిటిష్ వారు భారతీయుల విధానాలను గాని సంస్కృతిని గాని మార్చేందుకు ప్రయత్నించకుండా, జోక్యం చేసుకోకుండా తటస్థంగా వున్నారు.
+ 
+384
+సువార్త బోధన
+సువార్త బోధన (ఎవాంజలిజం) క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దంలో తలెత్తిన ప్రొటెస్టెంట్ క్రైస్తవ ఉద్యమం. ఈ ఉద్యమకారులు సనాతన క్రైస్తవ బోధనలకు భిన్నంగా వ్యక్తిగత అనుభవాలకు ప్రాధాన్యమిచ్చి ఏ వ్యక్తికా వ్యక్తి సువార్తను చదివి ఆచరించాలన్నారు. క్రైస్తవ సువార్తా బోధకులలో కొందరు పతనావస్థకు చేరుకున్న భారతీయ సమాజాన్ని సంస్కరించేందుకు నిశ్శబ్దంగా కృషి చేయగా, ఇవాంజలిస్టులు అనాగరికులైన భారతీయులను నాగరికులుగా చేయటానికి, బాహాటంగా పూనుకున్నారు. అట్టివారిలో ముఖ్యులు విల్బర్ ఫోర్స్, ఛార్లెస్ గ్రాంట్లు. వీరితోపాటుగా ఉదారవాదియైన మెకాలే కూడా ఈ కృషిలో భాగస్వామి. బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా వర్తక సంఘంకూడా ఈ ఆలోచనకు, కృషికి వత్తాసు ఇచ్చింది. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 18, 19 శతాబ్దాలలో వృద్ధి లేక మెరుగుపరచటమనే భావన నాగరిక ప్రక్రియలో అంతర్భాగమయింది. ఈ ప్రక్రియలో భాగంగా కారన్ వాలీస్ ప్రభువు శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం ప్రవేశపెట్టి భూసంబంధిత పెట్టుబడి, విపణిలను పెంచాలనుకున్నాడు. దీనికి భిన్నంగా మన్రో ప్రభువు రైత్వారీ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. విలియం బెంటింక్ కాలంలో మెకాలే పాశ్చాత్య విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. ఇది ప్రాచ్యవాదులకు, ఆంగ్లవిద్యా విధాన సమర్థకులకు మధ్య సంఘర్షణకు దారితీసింది. ఈ ఘర్షణలో నవభారత నిర్మాతగా కీర్తి గడించిన రాజా రామమోహన్ రాయ్ కృషి ఫలితంగా పాశ్చాత్య విద్యాబోధనా సమర్థకులు విజయం సాధించారు.
+ఉపయోగితావాదులు
+ఉదారవాదుల వలె ఉపయోగితావాదులు కూడా భారతీయ సమాజాన్ని నాగరికంగా అభివృద్ధి పరచాలని నమ్మారు. ఉపయోగితావాదులు మానవతా వాదులైన తీవ్రవాదులే కాక బలమైన తార్కికవాదులు కూడా ఉపయోగితావాద తత్వవేత్తలలో ప్రసిద్ధుడు హిస్టరీ ఆఫ్ ఇండియా రచించిన జేమ్స్ మిల్. ఈ గ్రంథం బ్రిటిష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీలో ఉద్యోగం చేయాలనుకునేవారికి బైబిల్ వంటిదేకాని భారతదేశంలో మతతత్త్వ దృక్పథం పెరగడానికి ఎంతగానో కారణమయింది. ఉపయోగితావాదులు బెంథామ్ సూచించిన ఎక్కువమందికి ఎక్కువ మంచి అనే సూత్రాన్ని అమలు చేసేందుకు భారతీయ న్యాయచట్టాలను మార్చాలని, వాటిని సమాజపు మార్పుకు సాధనంగా వాడాలనీ తీర్మానించారు. ఉపయోగితావాద తాత్త్వికత ఆధారంగా రాజకీయ  
+385
+సంస్కరణలకు ఒక నిర్దిష్టరూపాన్ని ఇవ్వాలన్న ప్రయత్నం జేమ్స్ మిల్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం ఉద్యోగి అయిన తరువాత వేగవంతమయింది. ఫలితంగా అనేక చట్టాలు చేయబడ్డాయి. పాతచట్టాలను క్రోడీకరించి న్యాయ నిబంధనావళిని రూపొందించారు. ఆ సమయంలోనే కాక భవిష్యత్తులో కూడ భారతదేశానికి ప్రాతినిధ్య ప్రభుత్వం అక్కరలేదని, ఇవ్వకూడదని ప్రచారం చేశారు. ఉపయోగితావాదుల ప్రభావం ఫలితంగానే భారతదేశపు పాలనా విషయాలలో దేశం మొత్తాన్ని పర్యవేక్షించేందుకు ఒక శాఖను, ఆ శాఖను నిర్వహించేందుకు ఒక ఉన్నతాధికారిని నియమించేందుకు డల్హౌసిని ఒప్పించారు. ఉపయోగితావాదుల ప్రభావంచేత పరిపాలనా సంబంధ విషయాలలో సంస్కరణ విధానానికి బదులుగా హేతువాదం, ఆచరణీయతలు పెరిగాయి. క్రీ.శ. 1757-1857 మధ్యకాలంలో బ్రిటిష్ అధికార సుస్థిరత, విస్తరణ ప్రక్రియలో బ్రిటిష్ వారు అనాగరికులు, ఆటవికులు అయిన భారతీయులను నాగరికులుగా చేయటానికీ, కొన్ని వేల సంవత్సరాలుగా మార్పులేకుండా, కదలిక లేకుండా వున్న భారతీయ సామాజిక చట్రంలో మార్పు తీసుకురావటం తమ లక్ష్యంగా చేసుకునీ ప్రాచ్యవాదం, సువార్తాబోధనలను ఉపయోగితావాద దృక్పథాలను ఆధారంగా తీసుకున్నారు. ఈ ప్రక్రియలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే పైన పేర్కొన్న భావజాలపు వాదాలు, ఈ భావజాల సమర్థకులు భారతదేశంలో బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యస్థాపనలో కీలకపాత్ర నిర్వహించారని అర్థమవుతుంది.
+క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దం మొదటి దశకం నాటికి బ్రిటిష్ ఫ్రెంచి తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘాలు బలపడి ఆధిపత్యం కొరకు ఘర్షణ పడ్డాయి. వర్తక, వ్యాపారాలలో అధికలాభాలు సాధించాలన్న కోరికతో పాటుగా ఉత్పత్తులను పెంచేందుకు అవసరమైన ముడిసరుకులను సంపాదించటానికి, బలహీన ప్రాంతీయ, స్థానీయ రాజ్యాలమధ్య పెరుగుతున్న రాజకీయ పోటీలో విజయం సంపాదించేందుకు ఎన్నుకున్న మార్గమే యుద్ధం దౌత్యనీతులు. రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ ఆలంకారిక పరిభాషలో చీకటి పడటంతో వర్తకుల వద్దనున్న తులాదండం చేతులు మారి సామ్రాజ్యాధికారం చేతిలోకి వెళ్ళింది అన్నమాట అక్షర సత్యం.
+కర్ణాటక యుద్ధాలు
+యూరప్ లో మొదలైన ఆస్ట్రియా వారసత్వ యుద్ధంలో బ్రిటిష్ వారు, ఫ్రెంచివారు చెరోకూటమిలో చేరటంతో నిజాం రాజ్యంలో మొదలైన వారసత్వ యుద్ధంలో కూడ  
+386
+బ్రిటిష్ వారు, ఫ్రెంచివారు వేరు వేరువ్యక్తులను సమర్థించటంతో రెండు దేశాల వారికీ తమ తమ సైనిక శక్తి సామర్థ్యాన్ని పరీక్షించుకొనేందుకు, అంతర్గత వ్యవహారాలలో జోక్యం చేసుకుని లాభపడాలన్న వ్యూహం ఎంతవరకు విజయవంతమౌతుందో పరీక్షించుకొనేందుకు చక్కని అవకాశం దొరికింది. ఈ యుద్ధం మొదలయినప్పుడు బ్రిటిష్, ఫ్రెంచి బలాలు సమానంగా వున్నట్లు కనిపించినా ఆర్థికంగాను, వాణిజ్యసంపద, భౌతిక వనరుల విషయంలో బ్రిటిష్ వారిదే పైచెయ్యి అన్న పి.ఇ. రాబర్ట్స్ మాటల్లో ఎంతో సత్యముంది. క్రీ.శ. 1746-63 మధ్య బ్రిటిష్ వారు, ఫ్రెంచివారు కర్ణాటకలో మూడు యుద్ధాలు చేశారు. ఈ కర్ణాటక యుద్ధాలలో బ్రిటిష్ వారు అంతిమ విజయాన్ని సాధించి తమ ఆధిపత్యానికి బీజం వేశారు. మొదటి కర్ణాటక యుద్ధం క్రీ శ. 1746-48 మధ్యకాలంలో జరిగి 1748లో ఐ-లా-షాపెల్ ఒప్పందంతో ముగిసింది. ఈ యుద్ధంలో విజయంవల్ల భౌగోళిక సరిహద్దులలో ఎటువంటి మార్పులూ చోటు చేసుకోలేదు. అయినప్పటికీ ఈ యుద్ధం సముద్రంపై అధికార ప్రాబల్యం ఫలితాన్ని ఎలా నిర్ణయిస్తుందో స్పష్టంగా చూపించటమే కాక భారతీయ ప్రాంతీయ రాజ్యాల యుద్ధపద్ధతులు, వ్యూహరచన, ఉపయోగించే ఆయుధాలకన్న యూరోపియన్ పద్ధతులు ఎంత మెరుగైనవో, భారతీయ రాజ్యాల రాజకీయ పతనం ఏ విధంగా రాజ్యవ్యవస్థను ఎంత బలహీనపరచిందో తెలియపరచేదిగా ఇది ఒక గణనీయమైన యుద్ధం, అన్న డాడ్వెల్ అభిప్రాయంతో మనం పూర్తిగా ఏకీభవించవచ్చు. రెండవ కర్ణాటక యుద్ధం క్రీ.శ. 1748–54 మధ్య జరిగి క్రీ.శ. 1755లో ఫ్రెంచి గవర్నర్ బ్రిటిష్ వారితో చేసుకున్న పాండిచ్చేరి ఒప్పందంతో ముగిసింది. ఈ యుద్ధవిజయం ఫలితంగా బ్రిటిష్ వారు కర్ణాటక, హైదరాబాదు రాజ్యాలలో ఎదురులేని ప్రాబల్యాన్ని సంపాదించారు. ఈ రెండు రాజ్యాలలో బ్రిటిష్ వారికి అనుకూలురైన మహమ్మద్ ఆలీ, సలాబత్ జంగ్లు సింహాసనాలను అధిష్ఠించారు. మళ్లీ ఫ్రెంచి, బ్రిటిష్ బలాల మధ్య యుద్ధం ఆరంభం కావటానికి కారణం యూరప్ లో మొదలైన ఏడుసంవత్సరాల యుద్ధం. ఈ మూడవ కర్ణాటక యుద్ధంలో విజయం పొంది ఫ్రెంచివారు తాము కలలు గన్నట్టి, తాము పోగొట్టుకున్న ప్రాభవాన్ని తిరిగి సంపాదించుకోవాలనుకున్నారు. ఈ యుద్ధగమనంలో పాండిచ్చేరి పతనం ఫ్రెంచివారి పాలనకు పతనసూచికగా కనబడుతుందన్న పి.ఇ. రాబర్ట్స్ మాట సత్యమని అంగీకరించాలి. ఫ్రెంచి తూర్పు ఇండియా కంపెనీ ప్రాబల్యం క్రీ.శ. 1769లో అంతం కాగా ఇతర ప్రయివేటు వర్తకులు ఆ ఫ్రెంచి స్థావరాలను స్వంతం చేసుకున్నారు.
+ 
+387
+ఫ్రెంచివారి వైఫల్యానికి, బ్రిటిష్ వారి విజయానికి అనేక కారణాలున్నాయి. అయితే, వర్తక వాణిజ్య రంగాలలో తమ ఆధిక్యత, ఆర్థిక సౌష్ఠవం, వర్తక వ్యాపారాభివృద్ధికి బ్రిటిష్ ఉద్యోగులు చూపిన శ్రద్ధ జాగ్రత్తలు, భూభాగాలను జయించి ఆక్రమించటం కన్నా వాణిజ్యవిజయం ప్రధానమన్న చైతన్యం, బ్రిటిష్ నౌకావనరుల ఆధిక్యత, బెంగాల్ భూభాగానికి వనరుల సంపాదనకు లభించిన అవకాశం మొదలైనవి బ్రిటిష్ వారి విజయానికి ప్రధానమైన కారణాలు. ప్రపంచ విజేతలైన అలెగ్జాండర్, నెపోలియన్లు కూడా సముద్రంపై ఆధిపత్యం కలిగియుండి, బెంగాల్ భూభాగాన్నీ వనరులనూ తమ అధీనంలోకి తెచ్చుకొనగలిగిన బ్రిటిష్ వారితో, పాండిచ్చేరి కేంద్రంగా భారతదేశంలో రాజ్యస్థాపన చేసేందుకు పోటీపడలేరు- అన్న వి.ఏ.స్మిత్ వ్యాఖ్యానంలో నిజముంది.
+ప్లాసీ (1757), బక్సర్ (1764) యుద్ధాలు
+మధ్యయుగంనాటి రెండవ తరైన్ యుద్ధం, రెండు పానిపట్టు యుద్ధాలు భారతదేశ చరిత్రగతిని ప్రభావితం చేసినట్లు ప్లాసీ, బక్సర్ యుద్ధాలు ఆధునిక భారత దేశచరిత్ర గతిని మార్చివేశాయి. కర్ణాటక యుద్ధాలు జరుగుతున్న కాలంలోనే బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ మరొక ప్రక్కన బెంగాలును ఆక్రమించటానికి ప్రయత్నాలు సాగిసూ అనైతిక మార్గాలద్వారా పాలకులను లోబరచుకునే విధానాలు కొనసాగించి, బెంగాల్ పాలకుడిని 1757లో ఓడించింది. బెంగాల్ ఆక్రమణ బ్రిటిష్ వాకి తప్పనిసరిగా కావటానికి ముఖ్యకారణం 18వ శతాబ్దం నాటికి ఆసియానుండి దిగుమతి అయిన వస్తువులలో 60% బెంగాలునుండి వస్తూ వుండటం. బెంగాల్ ఆక్రమణ వాణిజ్యపరంగా లాభసాటి కావటంవల్ల బెంగాల్ పై బ్రిటిష్ వారు తీవ్ర ఆసక్తి చూపించారు. క్రీ.శ. 1756లో యువకుడు, ఆవేశపరుడు అయిన సిరాజ్ ఉద్దౌలా బెంగాలు పాలకుడు. అతడు సింహాసనం ఎక్కటాన్ని షౌకత్ జంగ్, ఘస్తి బేగం, జుగల్ సేథ్, రాజా బల్లేశ్, మీర్ జాఫర్, యూనిచంద్లు వ్యతిరేకించారు. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ, సిరాజ్ ఉద్దౌలాల మధ్య సంబంధాలు బెడిసికొట్టి శత్రుత్వ భావన పెరిగేందుకు ఈ క్రింది కారణాలు కూడ తోడ్పడ్డాయి.
+బ్రిటిష్ వారు బెంగాల్ నవాబు అనుమతి లేకుండా కలకత్తాలో కోటను నిర్మించటం, తమ స్వంత లాభాలను దృష్టిలో పెట్టుకుని కంపెనీ ఉద్యోగులు తమకు ఇవ్వబడిన ప్రత్యేకాధికారాలను దుర్వినియోగం చేయటం, బ్రిటిష్ వారు డబ్బు దొంగిలించి పారిపోయిన రాజా బల్లేశ్ కుమారుడైన కృష్ణదాసుకు ఆశ్రయం ఇవ్వడం  
+388
+మొదలైనవి. అంతేకాక ఇరువర్గాలకు ఒకరిపై ఒకరికి నమ్మకంలేదు. ఇటువంటి పరిస్థితులలో రాబర్ట్ క్లైవ్ పెద్ద సైన్యంతో బెంగాల్లో అడుగుపెట్టటం సిరాజ్ ఉద్దౌలా అనుమానాన్ని మరింత బలపరచింది. అప్పటికే సిరాజ్ ఉద్దౌలా శత్రువులకు, బ్రిటీష్ వారికి మధ్య రహస్య ఒప్పందం వుందని గమనించటంవల్ల, ఎప్పుడో ఒకప్పుడు యుద్ధం జరగక తప్పదని గుర్తించిన సిరాజ్ ఉద్దౌలా ముందుగా యుద్ధం ఆరంభించాడు. ముందుగా కాసింబజారులోని బ్రిటిష్ స్థావరాన్ని పట్టుకుని అతడు 50వేల సైన్యంతో సెంట్ విలియం కోటను ముట్టడించాడు. ఈ ఆకస్మిక దండయాత్రకు సిద్ధంగా లేని బ్రిటిష్ వారు గత్యంతరం లేక లొంగిపోయారు. అయితే వారే క్రీ.శ. 1757 జనవరి రెండవతేదీన కలకత్తాను ఆక్రమించి సిరాజ్ ఉద్దౌలాను ఎదుర్కొన్నారు. సిరాజ్ ఉద్దౌలా ఫిబ్రవరి 7వ తేదీన బ్రిటిష్ వారితో ఒక శాంతి ఒప్పందాన్ని చేసుకున్నాడు. ఈ ఒప్పందం తమకెంతో అనుకూలంగా వున్నా మరిన్ని పరిహారాల కొరకు బ్రిటిష్ వారు పట్టుపట్టగా సిరాజ్ జవాబివ్వక దాటవేస్తూ వచ్చాడు. బ్రిటిష్ వారు ఫ్రెంచి స్థావరమైన చంద్రనాగూరును పట్టుకోగా పారిపోయి వచ్చిన ఫ్రెంచివారికి నవాబు సిరాజ్ ఉద్దౌలా ఆశ్రయమిచ్చాడు. బ్రిటిష్ వారు బెంగాల్ తో యుద్ధం అనివార్యమమని గుర్తించి నవాబు శత్రువులతో చేతులు కలిపి ప్లాసీకి వెళ్ళి అక్కడినుండి అతడికి బెదిరింపు లేఖ పంపించారు. క్రీ.శ. 1757, జూన్ 23న ప్లాసీ యుద్ధం మొదలయింది. సిరాజ్ ఉద్దౌలా సైన్యాధిపతి మీర్జాఫర్ యుద్ధాన్ని చురుకుగా కొనసాగించక ఊరుకోవటంతో బ్రిటిష్ వారి పని తేలికై ఆరోజు సాయంత్రానికే నిర్ధారితమైన విజయం వారికి లభించింది. ఫలితంగా బెంగాల్లో తూర్పు ఇండియా కంపెనీ పాలన ఆరంభ మయింది. ఇతర యూరోపియన్ జాతి వర్తక సంస్థలు బెంగాల్నుండి తరిమివేయ బడ్డాయి. ఈ యుద్ధానంతరం బ్రిటిష్ వారు బెంగాల్లో రాజులను సింహాసనంమీద కూర్చుండబెట్టగలవారు, సింహాసనచ్యుతులను చేయగలవారు (కింగ్ మేకర్స్)గా గుర్తించబడ్డారు. తమకు అనుకూలుడైన మీర్జాఫర్ను వారు నవాబును చేశారు. కొద్దికాలం తరువాత అతడిని తొలగించి అతడి అల్లుడైన మీర్ ఖాసిమ్ను నవాబును చేశారు. మీర్ ఖాసిమ్ బ్రిటిష్ వారి కోరికలన్నిటినీ తీర్చకపోవటంవల్ల అసంతృప్తులై వారు మళ్లీ మీర్ జాఫర్ను నవాబుగా చేయటానికి పథకం పన్నారు. ఈ ప్రయత్నంలో మీర్ ఖాసిమ్ బెంగాల్ నుండి తరిమివేయబడ్డాడు. ఈ పరిస్థితుల్లో మీర్ ఖాసిమ్, సిరాజ్ ఉద్దౌలా, మొగల్ చక్రవర్తి మొదటి షా ఆలమ్లు కలిసి బ్రిటిష్ వారిని ఎదుర్కోగా బక్సర్ లో జరిగిన యుద్ధంలో బ్రిటిష్ వారు ఈ ముగ్గురి సంయుక్త సైన్యాన్ని ఓడించారు. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 1765 నాటికి బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సాలలో బ్రిటిష్  
+389
+తూర్పుఇండియా కంపెనీ పాలన ఆరంభమయింది. పైన పేర్కొన్న పరిణామాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే కంపెనీ యొక్క ఆర్థిక, వ్యాపార ఆకాంక్షలు, బెంగాల్ నవాబు ఆస్థానంలోని వివిధ వర్గాల ఫాక్షన్ తగాదాలు, భారతదేశ చరిత్రగతిని మార్చివేసి స్వదేశీయ పాలకుల చేతులనుండి విదేశీ శక్తుల చేతిలోకి రాజ్యాధికారం బదిలీకి సహకరించాయి. ఈ విధంగా క్రీ.శ. 1765 నాటికి దక్షిణ భారతదేశం, బెంగాల్ లలో బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ పాలకశక్తిగా ఆవిర్భవించింది.
+మైసూర్ యుద్ధాలు
+బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా కంపెనీ దక్షిణ భారతదేశానికి చెందిన ఆర్కాటు, హైదరాబాద్ లలో; తూర్పు భారతదేశానికి చెందిన బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సాలలో రాజ్యాధికార స్థాపన అనంతరం తనదృష్టిని మైసూర్ వైపుకు మరల్చింది. ఆ రోజుల్లో హైదరాలీ అతని కుమారుడు టిప్పు సుల్తానులు మైసూర్ పాలకులు. వీరిని ఓడించి మైసూరును జయించటానికి ఆంగ్లేయులు ఎంతో కష్టపడవలసి వచ్చింది. మైసూర్ పాలకులు బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ చేస్తున్న అనైతిక చర్యలను గమనించి అసంతృప్తులై ఫ్రెంచివారికి సానుకూలురయ్యారు. క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దంలో భారతదేశంలో ఒక సంక్లిష్టమైన పోరాటం - బ్రిటిష్ ఫ్రెంచి తూర్పు ఇండియాల మధ్య- బ్రిటిష్ ఫ్రెంచి, స్వదేశీయ ప్రాంతీయ రాజ్యాల మధ్య, ప్రాంతీయ రాజ్యాలమధ్య పరస్పరం : నిజాం, మైసూర్, మరాఠాలను వీటికి ఉదాహరణగా చెప్పుకోవచ్చు– కొనసాగింది. ఈ ఘర్షణలకు ప్రధాన కారణం విదేశీయ వర్తక సంస్థలు. వీరు తమ వర్తక వాణిజ్యాల లాభాలకు, గుత్తాధిపత్యానికి అవసరమైన సహజవనరులపై ఆధిపత్యం కోసం స్వదేశీయ ప్రాంతీయ రాజ్యాలతో నిరంతరం ఘర్షణకు దిగారు. దీనికి తోడుగా స్వదేశీయ ప్రాంతీయ రాజ్యాలు కూడా తమ తమ భూభాగాల రక్షణకు, విస్తీర్ణత పెంచుకునేందుకు తమలో తాము కలహించుకుంటూ వచ్చాయి. అట్టి నేపథ్యంలో మైసూర్ పాలకులైన హైదరాలీ, టిప్పు సుల్తానులు అవలంబించిన దుందుడుకు రాజ్యవిస్తరణ విధానం ఇరుగు పొరుగులైన మరాఠాలను, కర్ణాటక నవాబును, హైదరాబాద్ నవాబును భయభ్రాంతులను చేశాయి. ఫలితంగా వారందరూ తమ తమ రాజ్యాల ప్రయోజనాలను దృష్టిలో వుంచుకుని తాత్కాలిక కూటములుగా రూపొందటం, విడిపోయి మళ్ళీ వేరు కూటములు కావటం జరుగుతూ వచ్చింది. ఈ స్వదేశీయ రాజ్యాల మధ్య పెరుగుతున్న దూరాలు, వైషమ్యాలు, శత్రుత్వాలు, బ్రిటిష్ ఫ్రెంచి కంపెనీలకు స్వదేశీయ రాజ్యాల విషయాలలో జోక్యం చేసుకుని తద్వారా వారి ఆశయమైన రాజ్యాధిపత్య స్థాపనకు అవకాశమిచ్చాయి.
+ 
+390
+ఈ నేపథ్యంలో బ్రిటిష్ వారి తక్షణ జోక్యానికి ప్రధాన కారణం మలబార్ ప్రాంతంపై హైదరాలీ నియంత్రణ పెరిగితే సుగంధ ద్రవ్యాల వ్యాపారంలో బ్రిటిష్ వారు సంపాదిస్తున్న లాభాలకు గండి పడుతుందనే భయం, మద్రాసుపై తమకున్న ఆధిపత్యాన్ని కోల్పోవలసి రావచ్చన్న ఆందోళనలు. ఈ భయాందోళనలను మైసూరు పాలకులు ఫ్రెంచివారితో చేసుకున్న ఒప్పందం మరింత పెంచి బ్రిటిష్ వారు తక్షణమే స్పందించేలా చేసింది.
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీకి, మైసూర్ పాలకులైన హైదరాలీ, టిప్పు సుల్తానులకు మధ్య క్రీ.శ. 1767-1799 మధ్య నాలుగు యుద్ధాలు జరిగాయి. అవే ఆంగ్లో-మైసూర్ యుద్ధాలు. క్రీ.శ. 1767-1769లో జరిగిన మొదటి ఆంగ్లో-మైసూరు యుద్ధంలో హైదరాలీ, నిజాం, మరాఠాల బ్రిటిష్ కూటముల ప్రయత్నాలను విజయవంతంగా నిరోధించాడు. ఫలితంగా హైదరాలీకి బ్రిటిష్ వారు స్నేహితు లయ్యారు. క్రీ.శ. 1771లో మరాఠాలు మైసూరుపై దండెత్తినప్పుడు హైదరాలీ బ్రిటిష్ వారి సహాయం కోరితే వారు సానుకూలంగా స్పందించలేదు. ఫలితంగా హైదరాలీ మరాఠాల చేతిలో పరాజయం పొందినా దౌత్యనీతిని అనుసరించి అతడు తగిన సమయంకొరకు నిశ్శబ్దంగా ఎదురుచూశాడు. తన మనసులోని మాటను పైకి తెలియనీయకుండా క్రీ.శ. 1779లో నిజామ్, మరాఠాలతో కలిసి హైదరాలీ ఆంగ్లేయులపై దండెత్తాడు. ఈ యుద్ధం మధ్యలో క్రీ.శ. 1782లో హైదరాలీ మరణించగా అతని కుమారుడు టిప్పుసుల్తాను యుద్దాన్ని కొనసాగించాడు. క్రీ.శ. 1784లో మంగుళూరు శాంతి ఒప్పందం కుదుర్చుకోటంతో ఈ యుద్ధం ఎవరికీ ఎటువంటి ప్రతిఫలం ఇవ్వకుండా ముగిసింది. మళ్లీ క్రీ.శ. 1790-92 మధ్య టిప్పు సుల్తానుకు, బ్రిటిష్వారికి మధ్య యుద్ధం జరిగింది. ఈ యుద్ధం శ్రీరంగపట్టణం ఒప్పందంతో ముగిసింది. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం టిప్పు సుల్తాన్ తన రాజ్యంలో సగభాగం కోల్పోవలసి వచ్చింది. ఆ సగభాగాన్ని ఆంగ్లేయులు, మరారాలు, నిజామ్ పంచుకున్నారు. టిప్పుసుల్తానుకు, బ్రిటిష్వారికి మధ్య అంతిమ పోరాటం క్రీ.శ. - 1799లో జరిగింది. ఈ యుద్ధంలో వీరోచితంగా పోరాడుతూ టిప్పుసులాన్ మరణించాడు. మైసూర్ రాజ్యం హైదరాలి, టిప్పు సుల్తాన్లకు ముందరి పాలకుడైన ఒడయార్ కుటుంబానికి దక్కింది. క్రీ.శ. 1799 నాటికి మైసూరు బ్రిటిష్ వారి చెప్పుచేతలలో ఉన్న రాజ్యమయింది. బ్రిటిష్ దృక్పథం ప్రకారం మైసూరు విజయం ఒక అసాధారణ విజయం. హెచ్.సి.రాయ్ చౌదరి, కె.కె.దత్తా, ఆర్.సి. మజుందార్ల  
+391
+మాటలలో ఈ మైసూర్ విజయం వల్ల ఆంగ్లేయులకు ఆర్థిక, వ్యాపార, సైనిక లాభాలు కలిగాయి. మైసూరును సైనిక సహకార ఒప్పందం కిందకు తీసుకువచ్చారు.
+మరాఠా యుద్ధాలు
+ఆంగ్లేయులకు, మరాఠాలకు మధ్య యుద్ధాలు జరగటానికి ప్రధాన కారణం వర్తక, వాణిజ్యలాభాలను మరింతగా పెంచుకోవాలన్న ఆంగ్లేయుల ఆకాంక్షయే క్రీ.శ. 1784 అనంతరం ఆంగ్లేయులు మహారాష్ట్రలో లాభసాటియైన పత్తి వ్యాపారం సాగిస్తూ ఆ పత్తిని గుజరాత్ నుండి బాంబే ద్వారా చైనాకు ఎగుమతి చేసి ఆర్థికంగా ఎంతో లాభం పొందారు. దీనికి తోడుగా మహారాష్ట్ర పాలకులు కాల్బలాన్ని బాగా పెంచి తుపాకుల దళాన్ని ఏర్పాటు చేయటం ఆంగ్లేయులలో అనుమానాన్ని రేకెత్తించింది. ఈవిధంగా మరాఠాలు తమ బలాన్ని పెంచుకుంటూ పోతే మహారాష్ట్రను తమ అధీనంలోకి తెచ్చుకోలేమని, అందువల్ల మహారాష్ట్రుల ప్రాబల్యం పెరగకుండా చూడటం, వారిని తమకు విధేయులుగా చేసుకోవటం తప్పనిసరియని బ్రిటిష్ వారిలో ఆలోచన పెరిగింది. ఇదే సమయంలో పీష్వా మాధవరావు మరణానంతరం అతడి కుమారుడైన నారాయణరావు, అతడి పినతండ్రి రఘునాథరావు మధ్య తలెత్తిన వారసత్వ యుద్ధం ఆంగ్లేయులకు భగవంతుడిచ్చిన వరమై ఒక మంచి అవకాశాన్నిచ్చింది. క్రీ.శ. 1772-1775 మధ్య తలెత్తిన పరిణామాలు మరాఠాల వ్యవహారాలలో బ్రిటిష్ వారి జోక్యం తప్పనిసరి అయేలా చేశాయి. ఫలితంగా బ్రిటిష్ వారికీ మహారాష్ట్రులకు మధ్య క్రీ.శ. 1775-1818 మధ్య మూడు యుద్ధాలు, క్రీ.శ. 1775-1782, 1803–1806, 1817–1818ల మధ్యకాలంలో జరిగాయి.
+క్రీ.శ. 1775-1782 మధ్య కాలంలో జరిగిన మొదటి ఆంగ్ల-మహారాష్ట్ర యుద్ధానికి కారణం రఘునాథరావు బ్రిటిష్ వారి సహాయాన్ని కోరినప్పుడు నానా ఫడ్నవీస్ అనే మహారాష్ట్ర నాయకుడు బ్రిటిష్ జోక్యాన్ని అంగీకరించకపోవటమే. ఈ యుద్ధం 1782లో సాల్బే ఒప్పందంతో ముగిసింది. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం బ్రిటిష్ వారికి సాల్ సెట్టి దఖలు పరచబడగా, పీష్వా మాధవరావు కుమారుడు నారాయణరావును మరాఠా పాలకుడిగా వారు గుర్తించారు. ఈ ఒప్పందం ఫలితంగా రెండు దశాబ్దాలపాటు మహారాష్ట్రలో శాంతి నెలకొల్పబడింది. ఈ కాలంలోనే మహారాష్ట్ర కూటమి సభ్యుడైన బరోడా గైక్వాడ్, నాగపూర్కు చెందిన భోన్స్లే, ఇండోర్కు చెందిన హోల్కార్, గ్వాలియర్కు చెందిన సింధియాలకు మధ్య అభిప్రాయభేదాలు తలెత్తాయి. ఈ పరిస్థితులలోనే మహారాష్ట్రులను సైనిక సహకార ఒప్పందం భాగస్వాములుగా  
+392
+వుండాలని వెల్లస్లీ ఒత్తిడి చేశాడు. ఈ ఒప్పందంలోని అంశాలను గమనించిన మహారాష్ట్రులు ఒప్పందాన్ని తిరస్కరించారు. ఈ పరిస్థితుల్లో నానా ఫడ్నవీస్ మరణించాడు. జస్వంతరావు హోల్కార్ సింధియాను ఓడించి, క్రీ.శ.1800లో పూనా పట్టణాన్ని పట్టుకున్నాడు. పూనాను పోగొట్టుకున్న పీష్వా మరల ఆంగ్లేయుల సహాయం కోరాడు. వారు దానికి అంగీకరించటంతో రెండవ మరాఠా యుద్ధం ఆరంభమయింది. ఈ యుద్ధం క్రీ.శ.1803–1805 మధ్య జరిగింది. పీష్వా రెండవ బాజీరావు క్రీ.శ.1802లో సైనిక సహకార ఒప్పందానికి అంగీకరించి బేసీన్ ఒప్పందాన్ని కూడా ఆమోదించాడు. ఈ పరిణామాన్ని సింధియా, భోన్స్లేలు వ్యతిరేకించి, యుద్ధం కొనసాగించగా వారిని ఆంగ్లేయులు ఓడించారు. క్రీ.శ.1804లో మహారాష్ట్రులు పోగొట్టుకున్న ప్రాభవాన్ని పునరుద్ధరించేందుకు హోల్కార్ చేసిన ప్రయత్నాలు ఫలించలేదు. ఇదే సమయంలో వెల్లస్లీ ప్రభువు ఇంగ్లండుకు పిలవబడడంతో బ్రిటిష్వారు హోల్కార్తో క్రీ.శ.1806లో చేసుకున్న రాజఘాట్ ఒప్పందంతో యుద్ధం ముగిసింది. ఈ ఒప్పందం ప్రకారం హోల్కార్ తాను పోగొట్టుకున్న రాజ్యాన్ని తిరిగి సంపాదించాడు. 
+క్రీ.శ. 1817–1819 మధ్యకాలంలో పీష్వా రెండవ బాజీరావు ఒక సంయుక్త కూటమిని రూపొందించి, ఆ కూటమి సహాయంతో బ్రిటిష్వారిపై దండెత్తాడు. పీష్వా రెండవ బాజీరావు పూనా రెసిడెన్సీపై దండెత్తగా అప్పాసాహెబ్ నాగపూర్ రెసిడెన్సీపై దండెత్తాడు. ఈ ప్రయత్నాలలో మాధవరావు హోల్కారు వారికి సహాయపడ్డాడు. హేస్టింగ్ ప్రభువు పాలనకాలంలో బ్రిటిష్వారు మహారాష్ట్రులను కోలుకోలేని దెబ్బతీశారు. క్రీ.శ. 1818 నాటికి మహారాష్ట్రపై బ్రిటిష్ సార్వభౌమాధికారం స్థిరపడింది. ఈ విధంగా క్రీ.శ.1820 నాటికి బ్రిటిష్ రాజ్యాధికారం కర్ణాటక, నిజాం, మైసూరు, మహారాష్ట్రలలో విస్తరించింది.
+ఉత్తర భారతదేశంలో మొగలుల అనంతరం తలెత్తిన ప్రాంతీయ రాజ్యాలలో ఒకటైన అవధ్ (అయోధ్య)ను బ్రిటిష్వారు బలవంతంగా సైనిక సహకార ఒప్పందానికి అంగీకరింపజేశారు. ఫలితంగా అయోధ్య బ్రిటిష్వారికి, పశ్చిమ రాజ్యాలకు మధ్య తటస్థ రాజ్యంగా అవతరించింది. క్రీ.శ. 1775-1801 మధ్యకాలంలో బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ ప్రాబల్యం గణనీయంగా పెరిగి అయోధ్యపాలకుడిని దౌత్యనీతి పరంగా ఏకాకిని చేసింది. (అవధ్) అయోధ్య నవాబు సైనిక సహకార ఒప్పందం ప్రకారం బ్రిటిష్వారికి కొంత ఫ్రాంతాన్ని ధారాదత్తం చేశాడు. క్రమక్రమంగా అయోధ్యను  
+393
+క్రీ.శ. 1856నాటికి బ్రిటిష్ వారు ఆక్రమించారు. అయోధ్య పాలనాధికారం చీఫ్ కమిషనర్ చేతిలోకి వెళ్ళింది. బ్రిటిష్ వారు రోహిల్ ఖండ్కు సంబంధించిన విషయంలో జోక్యం చేసుకోటానికి అవధ్ పై ఆసక్తికి సంబంధముంది. క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దంలో జీవనాధారం కొరకు భారతదేశానికి వలస వచ్చిన ఆఫ్ఘనులు ఢిల్లీ, ఆగ్రాలకు పశ్చిమాన, అవధ్, అలహాబాద్లకు తూర్పున ఉన్న కొండ ప్రాంతంలో స్థిరనివాసం ఏర్పరచుకున్నారు. ఆ ప్రాంతమే రోహిలాల నివాసమైన రోహిల్ ఖండ్. దాదు, ఆలీమహమ్మద్ ఖాన్ల నాయకత్వంలో రోహిల్లాలు రాజకీయంగా ప్రాధాన్యాన్ని సంతరించుకున్నారు. క్రీ.శ. 1761 నాటికి వీరు స్వతంత్రులయ్యారు. మరాఠాలు పానిపట్టు యుద్ధం తరువాత వీరిపై దండెత్తటంవల్ల వీరు అవధ్ నవాబుతో ఒక ఒప్పందం చేసుకున్నారు. దాని ప్రకారం రోహిల్లాలు తమకు సహాయపడినందుకు బ్రిటిష్ వారికి 40 లక్షల రూపాయలు ఇచ్చేందుకు ఒప్పుకున్నారు. క్రీ.శ. 1773లో మరాఠాలు రోహిల్ ఖండ్ పై దండెత్తి వచ్చారు. రోహిల్లాలకు సహాయంగా బ్రిటిష్ అవధ్ సైన్యాలు రావటంతో మరాఠాలు యుద్ధం చేయకుండా వెనక్కు తగ్గారు. బ్రిటిష్ వారికి 40 లక్షల రూపాయలు ఇవ్వటానికి చేసుకున్న ఒప్పందాన్ని అమలుపరచమని అవధ్ నవాబు రోహిల్లాలను నిర్బంధపెట్టినా వారు ధనాన్ని ఇచ్చేందుకు అంగీకరించక పోవడంతో అవధ్, ఆంగ్ల సైన్యాలు దండెత్తి వచ్చి రోహిల్ ఖండ్ను ఆక్రమించుకున్నాయి. రోహిల్ ఖండ్ ఆక్రమణలో అవధ్ నిర్వహించిన పాత్రను విమర్శకులు తీవ్రంగా ఖండించారు.
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం అవధ్ ను బలహీనపరచి ఆక్రమించు కున్నట్లే పంజాబును కూడా ఆక్రమించుకోవాలని పథకం వేసింది. బ్రిటిష్ వారు రాజ్యస్థాపన చేసిన కాలంనాటికి సిఖ్ఖులు రాజకీయంగా ఎదిగి తూర్పున షహారన్ పూర్ నుండి పశ్చిమాన అట్టాక్ దాకా వున్న ప్రాంతాన్ని ఆక్రమించి ఒక బలమైన రాజకీయశక్తిగా రూపొందారు. సిఖ్ఖులు 12 మిసిల్లు/శాఖలుగా చీలిపోగా 1792-1839 మధ్య కాలంలో పాలించిన రంజిత్ సింగ్ ఆ 12 శాఖలను ఏకంచేసి శివాజీ మహారాష్ట్రులకు చేసిన విధంగా సిక్కులకు ఒక బలమైన జాతీయ రాజ్యాన్ని రూపొందించాడు. ముందుచూపున్న పాలకుడు కావటంతో రంజిత్ సింగ్ ఆధునిక ఆయుధసంపత్తి గల ఆంగ్లేయులతో స్నేహసంబంధాలు పెట్టుకుని తన రాజ్యాన్ని కాపాడుకున్నాడు. రంజిత్ సింగ్ మరణానంతరం పంజాబ్లో రాజకీయ అస్థిరత చోటుచేసుకుంది. క్రీ.శ. 1845-46, క్రీ.శ. 1848–49లలో బ్రిటిష్ వారికి, సిక్కులకు  
+394
+మధ్య రెండు (ఆంగ్లో-సిక్కు) యుద్ధాలు జరిగాయి.ఈ యుద్ధాలలో సిక్కులు ఓడిపోవటంతో పంజాబ్ కూడా బ్రిటిష్ పాలన కిందకు వచ్చింది.
+బ్రిటిష్ వర్తక సంఘం (బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ) యుద్ధాలద్వారా ఏ విధంగా రాజ్యవిస్తరణ చేసిందో ఇంతవరకు అధ్యయనం చేయబడింది. ఇకముందు పుటలలో వారు అవలంబించిన దౌత్యనీతి విధానంద్వారా ఏవిధంగా రాజ్యవిస్తరణ జరిగిందో పరిశీలిద్దాం.
+సైనిక సహకార ఒప్పందం - వెల్లస్లీ ప్రభువు
+ఆకలిగొన్న తోడేలు వలెనున్న బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా వర్తక సంఘం ఏ మార్గం ద్వారానైనా భారతదేశ భూభాగాలను ఆక్రమించటానికి యుద్ధాలతోపాటుగా ఏ ఇతరమార్గమైనా - నైతికమైనా అనైతికమైనా, క్రమమైనా అక్రమమైనా అమలుపరచే అవకాశం కొరకు ఎదురుచూసింది. అటువంటి మార్గాలలో సైనిక సహకార ఒప్పందం ఒకటి. భారతదేశంలో కంపెనీ పాలనాకాలంలో రూపుదిద్దుకున్న సైనిక సహకార ఒప్పందం రూపశిల్పి గవర్నర్ జనరల్ వెల్లస్లీ ప్రభువు. అయితే ఈ విధానానికి నిజమైన స్రష్ట ఫ్రెంచి గవర్నరయిన డూప్లే. అతడీ విధానాన్ని చిన్నస్థాయిలో ప్రయోగంగా అమలుచేయగా వెల్లస్లీ దానిని పూర్తిస్థాయిలో ఉపయోగించి విజయం పొంది విధానపు రూపశిల్పిగా ప్రసిద్ధుడయ్యాడు. ఈ విధానం అమలులో నాలుగు దశలున్నాయని ఆల్ ఫ్రెడ్ లియల్ పేర్కొన్నాడు. మొదటిదశలో బ్రిటిష్ వర్తక సంఘం స్థానిక పాలకునికి ఆయుధాలు, సైన్యాలు సరఫరా చేసింది. దానికి ఉదాహరణగా వారన్ హేస్టింగ్స్ అవధ్ నవాబుకు చేసిన సైనిక, ఆయుధ సరఫరా చెప్పుకోవచ్చు. రెండవదశలో స్వదేశీయ పాలకునికి సహాయంగా బ్రిటిష్ సైన్యం యుద్ధంలో పాల్గొంది. ఉదా: రెండవ మహారాష్ట్ర యుద్ధం. మూడవదశలో స్వదేశీయ పాలకుని నుండి ధనం తీసుకుని కంపెనీ సైన్యాలు అతని రక్షణ బాధ్యత వహించుట, ఉదా : 1797లో అవధ్. నాలుగవ దశలో బ్రిటిష్ వర్తక సంఘం తనకు ధనాన్నిగాని, కొంత భూభాగాన్ని గాని శాశ్వతంగా దఖలు చేసిన స్వదేశీయ పాలకుని రాజ్య రక్షణభారం వహించేందుకు కొంత సైనికశక్తిని శాశ్వతంగా నిర్వహించటం. ఈ విధానానికి అంగీకరించిన స్వదేశీరాజ్యంలో ఒక బ్రిటిష్ సైనికాధికారిని ఉండనివ్వాలని, ఏ ఇతర యూరోపియన్ జాతి సైనికులకు ఆ రాజ్యంలో స్థానం కల్పించకూడదని, బ్రిటిష్ వారి అనుమతి లేకుండా వారి రక్షణ తీసుకున్న ఏ స్వదేశీయ పాలకుడు ఇతర స్వదేశీయ పాలకులతో సంబంధ బాంధవ్యాలు పెట్టుకోకూడదని వెల్లస్లీ ప్రభువు తప్పని షరతులు చేశాడు.  
+395
+వీటికి అంగీకరించిన స్వదేశీయ పాలకుల రాజ్యాలను విదేశీ దండయాత్రలనుండి కాపాడుతామని, వారి అంతర్గత వ్యవహారాలలో జోక్యం చేసుకోమని అంగీకరిస్తూ ప్రకటన చేశాడు. ఈ విధానాన్ని సూక్ష్మదృష్టితో విమర్శనాత్మకంగా పరిశీలిస్తే ఈ ఒప్పందం బ్రిటిష్ వారికి మాత్రమే పూర్తిగా లాభదాయకమని స్పష్టమౌతుంది. ఖర్చు ఏమాత్రం లేకుండా బ్రిటిష్ వర్తక సంఘం తన పాలనలోని భూభాగాన్ని విస్తరించేందుకు వీలు కలిగింది. తమ రక్షణలోకి వచ్చిన నూతన భూభాగాలను ఆంగ్లేయులు తమ రక్షిత రాజ్యాలుగా చేసుకున్నారు. ముందుగా నిజాం నవాబు, తరువాత 1799లో మైసూరు, 1801లో అయోధ్య నవాబు, 1806లో మహారాష్ట్ర, ఈ విధానం ఇష్టంలేకపోయినా తప్పనిసరి పరిస్థితులలో గత్యంతరం లేక అంగీకరించారు.
+రాజ్య సంక్రమణ సిద్ధాంతం
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం భారతదేశంలో రాజ్యాధికారం చేస్తున్న కాలంనాటి చివరి గవర్నర్ జనరల్ అయిన డల్హౌసి రాజ్యసంక్రమణ విధానాన్ని అమలుపరచి తద్వారా స్వదేశీయ రాజ్యాలైన సతారా, నాగపూర్, ఝాన్సీ, జైపూర్, సంబల్ పూర్లను బ్రిటిష్ రాజ్యంలో కలుపుకున్నాడు. భారతదేశంలో చట్టరీత్యా అమలులోనున్న దత్తత స్వీకార విధానాన్ని కాదని, ఆ ప్రకారం సింహాసనానికి వచ్చిన వారిని అంగీకరించమని, వారసులు లేని రాజ్యాల పాలకుల సహజహక్కులను తిరస్కరించి పైన చెప్పిన రాజ్యాలను డల్హౌసి బలవంతంగా ఆక్రమించుకున్నాడు. ఈ విధంగా అన్యాయంగా రాజ్యాలను ఆక్రమించుకోవటం స్వదేశీయ పాలకులలో తీవ్ర ఆగ్రహాన్ని పెంచింది. ఆ ఆగ్రహమే క్రీ.శ. 1857లో బ్రిటిష్ వారు సిపాయిల పితూరీగా తేలికచేసిన సంఘటనకు దారితీసింది. ఈ తిరుగుబాటునే మొదటి భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామమనీ, మహా తిరుగుబాటు అనీ వి.డి.సావర్కర్, ఎస్.ఎన్.సేన్, అశోక్ మెహతా అన్నారు. ఈ పితూరి యే బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ ఆధిపత్యపు, రాజ్యపు పునాదులను తీవ్రంగా కదిలించింది.
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం యుద్ధాలు, విధానాల ద్వారా విశాల భారత భూభాగంలో తన నియంత్రణను పెంపొందించి తన ప్రాబల్యాన్ని భారతదేశపు సరిహద్దులను దాటించి దక్షిణాన శ్రీలంకలోను, నైఋతి దిక్కున మారిషస్లోను వాయువ్యాన ఆఫ్ఘనిస్థాన్లోను, ఉత్తరంవైపున నేపాల్ నుండి అండమాన్, నికోబార్లకు, ఆగ్నేయ ఆసియాలో బర్మా, మలయా, ఫిలిప్పైన్స్ కు విస్తరించింది. ఈ విధమైన రాజ్యవిస్తరణలో భారతీయ సైన్యాలు తమ రక్తాన్ని ధారపోసి యుద్ధాలలో విజయం  
+396
+సంపాదించగా భారతీయ వర్తక, వ్యాపార, కులీన, పాలక, వృత్తి పనివారలను అనేక విధాలుగా దోపిడీకి గురిచేసి బ్రిటిష్ వర్తకసంఘం సార్వభౌమాధికారాన్ని సంపాదించింది.
+వలస రాజ్య పాలనా యంత్రాంగం - భావజాల ప్రభావం
+బ్రిటిష్వారు భారతదేశానికి ప్రధానంగా వ్యాపారం కొరకు వచ్చారు. వీలైనంత వరకు అధిక లాభాలు సంపాదించటం వారి లక్ష్యం. అందుకొరకు భారతదేశపు వనరులపై గుత్తాధిపత్యం సంపాదించేందుకు మిగిలిన యూరోపియన్ రాజ్యాలతో ఘర్షణ పడ్డారు. క్రీ.శ. 18వ శతాబ్దపు మధ్యభాగానికి బ్రిటిష్వారీ వ్యాపారపు పోటీలో ఫ్రెంచివారిని నష్టపరచి తమ కంపెనీని శక్తిమంతమైన వ్యాపార సంస్థగా తయారు చేశారు. అంతటితో ఆగక భారతదేశంలో రాజకీయ అధికార స్థాపనకు పూనుకొని బెంగాల్, బీహార్, ఒరిస్సాలలో రాజకీయంగా స్థిరపడ్డారు. అప్పటినుంచి క్రీ.శ. 1857 వరకు యుద్దాలు, దౌత్యనీతి ద్వారా రాజకీయ ఆధిపత్యం సంపాదించి పాలనా సంబంధ చర్యలద్వారా భారతీయ రైతులను,వృత్తి పనులవారిని, చిన్న, మధ్య తరగతి వర్తకులను పీడించి సాధ్యమైనంత ఎక్కువ లాభాలు సంపాదించారు. ఈ ప్రక్రియనే వలసవాదం అంటారు. భారతదేశం బ్రిటిష్ వలస రాజ్యమయింది. వలస విధానం భారతీయుల రక్తాన్ని జలగలా పీల్చివేసింది. భారతదేశపు పారిశ్రామికీకరణ మూలపడింది. క్రీ.శ. 1772-1857 మధ్యకాలంలోని 75 సంవత్సరాలలో భారతదేశంలో అమలులో నున్న వలసవాద ప్రక్రియ, నమూనా అనేక మార్పులకు గురయింది. క్రీ.శ. 1813 నాటి ఆజ్ఞాపత్రం బ్రిటిష్ ఇండియా వర్తక సంఘ గుత్తాధిపత్యాన్ని రద్దు చేసి ప్రతి బ్రిటిష్ పౌరునికి భారతదేశంలో వర్తక వ్యాపారాలు చేసుకుందుకు అనుమతినిచ్చింది. క్రీ.శ. 1833 ఆజ్ఞాపత్రం బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ను మొత్తం భారతదేశానికి గవర్నర్ జనరల్గా చేసి మద్రాసు, బొంబాయి, బెంగాల్ ప్రెసిడెన్సీలను అతడి ఆధిపత్యం కిందకు తీసుకుని వచ్చింది. బ్రిటిష్ పౌరులకు భారతదేశంలో ఆస్తి సంపాదించు కోవటానికి అనుమతి ఇవ్వబడింది. తత్ఫలితంగా బ్రిటిష్ భూస్వాములు, టీ, కాఫీ తోటల యజమానులు, నీలిమందు ఉత్పత్తిదారులు అనే నూతన సమూహాలు తలెత్తాయి. ఇంకా బ్రిటిష్ పెట్టుబడిదారులు భారతదేశంలోని వివిధ స్థాయిల పరిశ్రమలలో పెట్టుబడి పెట్టటం ఆరంభమయింది. ఈ చర్యల ఫలితంగా నూతనంగా పైకి వచ్చిన బ్రిటిష్ పెట్టుబడిదారులు ఇక్కడినుండి ముడిసరుకును చౌకగా తీసుకువెళ్ళి వస్తూత్పత్తి చేసి అమ్మటంచేత మన సంపద విదేశాలకు తరలిపోవటం ఎక్కువైంది.  
+397
+దీనిని తొలి జాతీయ నాయకులు డ్రెయిన్ థియరీ” అన్నారు. క్రీ.శ. 1756వరకు బ్రిటిష్ ఇండియా వర్తక సంఘం తమ వ్యాపారం నిమిత్తం కొన్నివందల వేల పౌండ్ల వెండిని దిగుమతి చేసుకోగా, క్రీ.శ. 1757-1797 మధ్యకాలంలో బెంగాల్లోకి వెండి దిగుమతి కాలేదు. అలాగే మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలలో 1790-91 తప్ప మిగిలిన కాలంలో (1758-1795 మధ్య) వెండి దిగుమతి తక్కువే. మళ్ళీ 1797-1805 మధ్య వెండి దిగుమతి తులనాత్మకంగా ఎక్కువయింది. దీనికి కారణం మైసూర్, మహారాష్ట్ర యుద్ధాలు. క్రీ.శ. 1765 నుండి భారతదేశంలో బ్రిటిష్వారి పెట్టుబడులకు, యుద్ధాలకు సహాయపడింది బెంగాల్, మద్రాసు, బొంబాయి నుండి వచ్చిన భూమిశిస్తు. కోల్బ్రూక్, లాంబెర్ట్, కునెకా ఎస్టబెన్, పట్నాయక్లు దాదాపు 60 మిలియన్ల స్టెర్లింగ్ 40 సంవత్సరాలలో ఇక్కడినుండి తరలిపోయిందని లెక్కలు కట్టి వివరించారు. ఈ తరలింపు ఫలితంగా బెంగాల్, బీహార్లో నివసించే ప్రజలు ఎంతో నష్టపోయారు. రమేశ్చంద్ర దత్, దాదాభాయి నౌరోజీలు కూడా ఈ తరలింపుల వల్ల భారతదేశపు సంపద ఏవిధంగా ఖాళీ అయింది అన్న విషయాన్ని వివరంగా తెలిపి జాతీయోద్యమ కాలంలో ప్రజలను బ్రిటిష్ వలస వాదానికి వ్యతిరేకంగా ప్రేరేపించారు.
+బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా వర్తక సంఘం తన వలస విధానాన్ని సమర్థించుకు నేందుకు ప్రాచ్యవాదం, మర్కెంటలిజం, మతబోధన, ఉపయోగితా వాదం, ఉదార వాదాల భావజాలాన్ని ఊతంగా తీసుకున్నారు. అనాగరిక భారతీయులను అభివృద్ధి చేయటం తమ బాధ్యత (వైట్ మాన్స్ బర్డెన్) గా భావించి బ్రిటిష్ పద్ధతులను, రెవెన్యూ విధానాన్ని భారతదేశంలో ప్రవేశపెట్టారు. భారతదేశంలోని వలస రాజ్య పాలనా యంత్రాంగం పైనుండి క్రిందకు బ్రిటిష్ రాణి, పార్లమెంటు జారీచేసిన చట్టాలు, ఆజ్ఞాపత్రాల ప్రకారం నిర్వహించబడింది. బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా వర్తక సంఘాన్ని అప్పటి ఇంగ్లండు పాలకుడు మూడవ జార్జి సమర్థిస్తూ పార్లమెంటుతో పోరాడాడు. బ్రిటన్లోని శిష్టసమూహాల ఆస్తులను కాపాడేందుకు బ్రిటిష్ పాలకులు భారత్లోని కంపెనీ పరిపాలనా యంత్రాంగాన్ని నియంత్రించారు. కంపెనీకి వర్తక వ్యాపార గుత్తాధిపత్యమిచ్చి కంపెనీ డైరెక్టర్లకు పరిపాలనా నియంత్రణను అప్పగించారు.
+భారతదేశంలోని వలస రాజ్య పాలనా యంత్రాంగాన్ని గురించి ఒక విషయం గుర్తుంచుకోవాలి. వలస రాజ్య స్థాపనకు ముందరి కాలంలో భారతదేశంలో వివిధ స్థాయిలలో సుస్థిరమైన పరిపాలనా వ్యవస్థ, ఆయాకాలాల సామాజిక అవతరణ దృష్ట్యా కేంద్ర, స్థానీయ, ప్రాంతీయ విభాగాలుగా విభజించబడి అమలులో వుంది.  
+398
+భారతదేశంలో రాజ్యాధికార స్థాపన చేసిన ప్రతి దేశీయ, విదేశీయ జాతి, వంశం-ఇండోగ్రీకులు, శకులు, కుషాణులు, మహమ్మదీయులు తమ తమ పాలనా పద్దతులను అంతకుముందున్న పాలనా విధానానికి చేరుస్తూ మార్పులు చేర్పులు చేసి విస్తృత పరుస్తూ రావటంతో పాలనావ్యవస్థ సిద్ధాంతాలు, ఆచరణలలో కొనసాగింపు, మార్పు అనే అంశాలు చోటుచేసుకున్నాయి. అయితే బ్రిటిష్వారు తమ ప్రయోజనాలనే దృష్టిలో ఉంచుకొని చట్టం, న్యాయం, విద్య, భూమిశిస్తు, మేధో సామాజిక సిద్దాంతాల విషయాలలో కొత్తపద్ధతులను ప్రవేశపెట్టారు. క్రీ.శ. 1773-1858 మధ్యకాలంలో వలస పాలనావ్యవస్థలో ఈ పరిణామం కనబడుతుంది.
+క్రీ.శ. 1773 నాటి రెగ్యులేటింగ్ చట్టంద్వారా కంపెనీ నిర్వహణాధికారులను సమర్థంగా పర్యవేక్షించే అంశాలు చేర్చబడ్డాయి. కంపెనీకి సంబంధించిన కోర్టు ఆఫ్ డైరెక్టరు రాజ్యాంగంలో మార్పులు ప్రవేశపెట్టి కంపెనీ వ్యవహారాలను ప్రభుత్వ నిర్వహణ క్రిందకు తీసుకువచ్చారు. బెంగాల్ గవర్నరును గవర్నర్ జనరల్ను చేసి, నలుగురు సభ్యులతో ఒక కమిటీని ఏర్పరచారు. మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీల పర్యవేక్షణాధికారం బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ ఇన్ కౌన్సిల్కు ఇచ్చారు. ఈ శాసనం ద్వారా కలకత్తాలో సుప్రీమ్ కోర్టును ఏర్పాటు చేశారు. ఈ న్యాయస్థానం యూరోపియన్లకు, ఉద్యోగులకు, కలకత్తా పౌరులకు సంబంధించిన తగాదాలను పరిష్కరిస్తుంది. కౌన్సిల్తో కూడిన బెంగాల్  గవర్నర్ జనరల్ బెంగాలుకు సంబంధించిన చట్టాలను రూపొందిస్తాడు. క్రీ.శ. 1784 నాటి పిట్ ఇండియా శాసనం ఆరుగురు సభ్యులతో కూడిన ఒక బోర్డు ఆఫ్ కంట్రోలును ఏర్పాటు చేసింది. ఈ ఆరుగురు సభ్యులలో ఇద్దరు బ్రిటిష్ మంత్రిమండలి సభ్యులు. ఈ బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్కు కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్నుపర్యవేక్షించే అధికారం ఇచ్చారు. ఈ శాసనం గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్ సభ్యుల సంఖ్యను మూడుకి తగ్గించి ఏదైనా ఒక అంశంతో ప్రతిష్ఠంభన వచ్చినప్పుడు గవర్నర్ జనరల్కు ప్రత్యేక ఓటువేసే హక్కు కల్పించారు. ఈ పిట్ ఇండియా శాసనం పరిపాలనా కేంద్రీకరణకు పునాదివేసి, కంపెనీపై పార్లమెంటు నియంత్రణను పెంచింది. క్రీ.శ. 1786లో ప్రెసిడెన్సీలను జిల్లాలుగా విభజించి ప్రతి జిల్లాకు ఒక అధికారిని కలెక్టర్ అనే పేరుతో నియమించారు.
+క్రీ.శ. 1793 నాటి ఆజ్ఞాపత్రం గవర్నర్ జనరల్కు కౌన్సిల్ నిర్ణయాలను త్రోసి రాజనే అధికారాన్ని కల్పిస్తూ ప్రెసిడెన్సీలను సమర్థంగా నిర్వహించే అవకాశాన్నిచ్చింది. ఈ చట్టంద్వారా బ్రిటిష్వారు పౌరచట్టాన్ని రూపొందించారు.  
+399
+పూర్వకాలంనాటి శాసనాలు / చట్టాలు పాలకుడిచే రూపొందించబడగా ఈ పౌరచట్టం మంత్రులు, అధికారులతో కూడిన ప్రభుత్వంచే రూపొందించబడి దానిలో అంశాలు అందరికీ ఒకేవిధంగా వర్తించేలా తయారుచేయబడింది. భారతదేశ పరిపాలనా గమనంలో ఇది ఒక ముఖ్యమైన మార్పుగా గమనించవలసి వుంది.
+క్రీ.శ. 1813 ఆజ్ఞాపత్రం బ్రిటిష్ పాలకులకు తమ ఓడలలో భారతదేశపు సముద్ర తీరానికి వచ్చేందుకు అనుమతి కల్పించింది. బ్రిటిష్ రాజ్యాధికారం పంజాబ్, నేపాల్,సింధు మినహా మిగిలిన ప్రాంతమంతా విస్తరించింది. ఈ ఆజ్ఞాపత్రం ద్వారానే కంపెనీ మాత్రమే అనుభవించిన వర్తక వ్యాపార ఆధిక్యాన్ని తొలగించి బ్రిటిష్ వారందరికీ వ్యాపారం చేసుకొనేందుకు అనుమతి ఇవ్వబడింది. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీకి చైనాలో మాత్రమే వర్తక వ్యాపార గుత్తాధిపత్యం వుంచారు. పారిశ్రామిక విప్లవం ఇంగ్లండులో విజయవంతం కావటంతో బ్రిటిష్వారి వ్యక్తివాదం బ్రిటిష్ వ్యాపారస్థులకు, పెట్టుబడి దారులకు ఎంతో లాభసాటియై, భారతీయ వృత్తిపనివారికి, రైతులకు తీవ్రనష్టం కలుగజేసింది.
+భారతదేశంలో వలస పాలన వలన నష్టపోతున్న సమూహాలలో కంపెనీపాలనను రద్దుచేసి బ్రిటిష్ పార్లమెంటుతో కూడిన చక్రవర్తి పాలన కావాలన్న కోరిక బలంగా పెరగసాగింది. ఇట్టి నేపథ్యంలో క్రీ.శ. 1833లో ఆజ్ఞాపత్రం జారీ చేయబడింది. ఈ ఆజ్ఞాపత్రం బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ను భారతదేశపు గవర్నర్ జనరల్గా చేసింది. ఆ విధంగా బెంటింక్ ప్రభువు భారతదేశపు మొదటి గవర్నర్ జనరల్గా నియమించబడ్డాడు. బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ అధ్యక్షుడిని భారతదేశ సంబంధ విషయాల మంత్రిగా నియమించి బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్కు భారతదేశ పాలనపై పర్యవేక్షణాధికారం ఇచ్చారు. బాంబే, బెంగాలు, మద్రాసు ప్రాంతాలను గవర్నర్ జనరల్ ఇన్ కౌన్సిల్ ప్రత్యక్షపాలన క్రిందకు తీసుకువచ్చారు. భారతదేశంలోని ప్రజలందరికి వర్తించే విధంగా చట్టాలు చేసే అధికారాన్ని గవర్నర్ జనరల్ ఇన్ కౌన్సిల్కు ఇచ్చారు. భారతదేశంలోని బ్రిటిష్ భూభాగాల మొత్తం ఆదాయ, వ్యయాలపై నియంత్రణాధికారం గవర్నర్ జనరల్కు ఇచ్చారు. ఈ ఆజ్ఞాపత్రం చట్టాలు చేసేందుకు గవర్నర్ జనరల్ ఇన్ కౌన్సిల్లో అదనంగా మరొక సభ్యుడిని నియమించింది. అలా నియమించబడినవాడే లార్డ్ మెకాలే. భారతదేశంలో ఎటువంటి విద్యావిధానం ప్రవేశపెట్టాలన్న అంశాన్ని మెకాలే ప్రభువు ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాడు. మద్రాసు, బొంబాయి కౌన్సిల్ల సభ్యుల సంఖ్యను 2కు తగ్గించారు. బొంబాయి, మద్రాసులలో సైన్యాన్ని విడిగా  
+400
+కమాండర్-ఇన్-ఛీఫ్ అధీనంలో వుంచారు. వీటిపై ఆధిపత్యం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానిదే. గవర్నర్ జనరల్చే నియమించబడిన లా కమీషన్ ద్వారా భారతదేశంలోని చట్టాలను క్రోడీకరించారు. ఈ ప్రయత్నాల ఫలితంగానే భారతీయ సివిల్ ప్రొసీజర్ కోడ్, భారతీయ శిక్షాస్మృతులు తయారుచేయబడ్డాయి. ఈ ఆజ్ఞాపత్రం ఉద్యోగ నియామకాలలో భారతీయుల పట్ల వున్న విచక్షణను సిద్దాంతరీత్యా తొలగించినా నిజానికి ఈ అంశం ఎక్కువగా ఉల్లంఘనకు గురి అయింది. ఈ ఉల్లంఘనే అనంతర కాలంలో భారతీయులు సమానత్వం కొరకు పోరాటం చేయటానికి కారణమయింది. మెకాలే ప్రోత్సాహంతో నవభారత నిర్మాతగా పేరుపొందిన రాజా రామమోహన్ రాయ్ సమర్థనతో ప్రవేశపెట్టబడ్డ పాశ్చాత్య విద్యావిధానం తరవాతి రెండు దశాబ్దాల కాలంలో భారతీయులలో చైతన్యం పెంచింది. ఫలితంగా బాంబే అసోసియేషన్, మద్రాసు నేటివ్ అసోసియేషన్, రాజా రామ్మోహన్ రాయ్లు కంపెనీ పాలన అంతం చేయమని విజ్ఞాపన పత్రాలు సమర్పించారు.
+ఈ నేపథ్యంలోనే, క్రీ.శ. 1853లో ఆజ్ఞాపత్రం జారీ చేయబడింది. దీని ప్రకారం గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక కౌన్సిల్లో మరొక సభ్యుడిని నియమించారు. ప్రతి చట్టం చేయటానికి ముందు గవర్నర్ జనరల్ అనుమతి తప్పనిసరి అయింది. కేంద్ర శాసన మండలికి అదనంగా ఒక్కొక్క రాష్ట్రంనుండి ఒక్కొక్క సభ్యుడిని నియమించారు. సుప్రీమ్ కోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తిని కూడా శాసన నిర్మాణ మండలిలో ఉద్యోగ హోదాని బట్టి సభ్యునిగా చేశారు. ఈ ఆజ్ఞాపత్రం ప్రకారం శాసన మండలి సభ్యత్వం 12కి పరిమితం చేయబడింది. వారు గవర్నర్ జనరల్, ముఖ్య సైన్యాధిపతి, గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్లోని నలుగురు సభ్యులు, ఆరుగురు శాసన మండలి సభ్యులు. ఈ విధంగా ఈ ఆజ్ఞాపత్రం శాసన నిర్మాణ భాగాన్ని కార్యనిర్వాహక భాగం నుండి విడదీసింది. భారతదేశంలో ఒక ఆంగ్లో-ఇండియన్ హౌస్ ఆఫ్ కామన్స్ మొదలయింది.
+క్రీ.శ. 1857లో జరిగిన గొప్ప తిరుగుబాటు (సిపాయి పితూరి) ప్రథమ స్వాతంత్ర్య సంగ్రామం బ్రిటిష్వారికి కనువిప్పు కలిగించింది. అదేవిధంగా భారతదేశంలోని వివిధ స్థాయిల సమూహాలు బ్రిటిష్ పాలన వలన నష్టపోయి బ్రిటిష్ వారిని ఎంతగా ద్వేషించారో తెలియజేసింది. పరిస్థితులను సరిదిద్ది తమ పాలనను క్రమబద్ధం, బలోపేతం చేసి ఇటువంటి పరిస్థితి పునరావృత్తం కాకుండా చేసే ఉద్దేశ్యంతో క్రీ.శ. 1858లో భారత ప్రభుత్వ శాసనాన్ని చేశారు. ఈ శాసనం బ్రిటిష్ తూర్పు  
+401
+ఇండియా వర్తక సంఘంనుండి పాలనాధికారాన్ని బ్రిటిష్ చక్రవర్తికి బదిలీ చేసి ఇంతవరకు పరోక్ష పాలనలోనున్న భారతదేశాన్ని బ్రిటిష్ చక్రవర్తి ప్రత్యక్షపాలన క్రిందకు తీసుకువచ్చింది. ఈ శాసనం బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ ను,కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ ను రద్దుచేసింది. వాటి స్థానాలను భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శితోను, ఇండియా కౌన్సిల్ తోను భర్తీ చేశారు. బ్రిటిష్ చక్రవర్తి పేరుతో వారు పాలన చేశారు. కాని అంతిమ అధికారం పార్లమెంటుకే ఇచ్చారు. ఇండియా కౌన్సిల్ లో 15మందికి స్థానం కల్పించారు. ఇది భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శికి సలహామండలి మాత్రమే. భారతదేశపు గవర్నర్ జనరల్ స్థానంలో రాజప్రతినిధిని (వైస్రాయి) నియమించారు. భారత ప్రభుత్వాన్ని నడిపే శక్తి లండన్ లో కేంద్రీకరించబడింది.
+క్రీ.శ.1773-1858 మధ్య పరిణామం చెందిన పాలనా స్వరూపాన్ని అనేకమంది బ్రిటిష్ అధికారులు, మేధావులు, తత్త్వవేత్తలు రూపొందించారు. మొదట్లో అభివృద్ధి, పురోగతి, నాగరికత నేర్పటము అన్న భావనలు పాలనా తత్వాన్ని ప్రభావితం చేశాయి. ఈ పరిణామాలకు ఆద్యుడు కార్న్ వాలీస్ ప్రభువు. ఈ పాలనా విధానంలో భాగంగానే శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానాన్ని అమలుపరచి జమీందారు, భూస్వాములు అనే నూతన వర్గాల ఆవిర్భావానికి కారకుడై అతడు సామాజిక వ్యవస్థను ప్రభావితం చేశాడు. అనంతరం బెంటింక్ ప్రభువు గవర్నర్ జనరల్గా వున్నప్పుడు బెంథమైట్ సంస్కరణవాదం, ఉపయోగితా వాదం, ఛార్లెస్ గ్రాంట్ ప్రతిపాదించిన క్రైస్తవ బోధన ప్రభావం, వర్తక వ్యాపారాలపై గుత్తాధిపత్యాన్ని సంపాదించి అతి ఎక్కువ లాభాలు తామే సంపాదించాలన్న కాంక్ష పరిపాలనా చట్రపు స్వరూపానికి ఆధారమయ్యాయి. భారతదేశంలో బ్రిటిష్ వారి ప్రధాన లక్ష్యం శాంతిభద్రతలు కాపాడుతూ బ్రిటిష్ పాలనను శాశ్వతం చెయ్యటం. ఈ లక్ష్యాలను సాధించేందుకు బ్రిటిష్ వారు తమ రాజ్యపాలనకు మూడు ఆధారస్తంభాలను- సివిల్ సర్వీస్, పోలీస్, మిలిటరీలపై ఆధారపడ్డారు. సివిల్ సర్వీస్ అనే పదం కంపెనీ కాలంలో ప్రాచుర్యంలోకి వచ్చింది. ఈ పదాన్ని సైనిక, మత సంబంధ విషయాలనుండి పౌర వ్యవహారాలను, సేవలను విడదీయటానికి రూపొందించారు. మొదట్లో ఈ అధికారులు వ్యాపార సంబంధ సేవకులే కాని కాలక్రమంలో ప్రజాసేవకులయ్యారు. సివిల్ సర్వీసులోని ఉద్యోగులను వివిధ స్థాయిలలో – అప్రెంటిస్ లు, రైటర్లు, ఫ్యాక్టర్లు, జూనియర్, సీనియర్ మర్చెంట్లుగా నియమించారు. ఉన్నతాధికారులను సీనియర్ మర్చెంట్ సమూహంనుండి తీసుకున్నారు. ఈ విధానం క్రీ.శ. 1839 వరకు కొనసాగింది. ఉద్యోగులలో పెరిగిపోతున్న లంచగొండితనాన్ని అరికట్టేందుకు ఉద్యోగుల వేతనాలు పెంచినవాడు  
+402
+కార్న్ వాలీస్ ప్రభువు. మొదట్లో సివిల్ సర్వీసు ఉద్యోగులను పాలకులకు తెలిసిన, సన్నిహితులైన వారినుండి ఎంపిక చేశారుగాని 1833లో ఎంపికకు పోటీ పరీక్షలు పాక్షికంగా మొదలుపెట్టి 1853 నాటికి బహిరంగ పోటీ నుండి తీసుకొని 1858లో సివిల్ సర్వీస్ కమీషన్ను రూపొందించారు. జిల్లా ముఖ్యాధికారి కలెక్టర్. అతడికి సహాయపడేందుకు తహసీల్దారును భారతీయుడిని నియమించేవారు. కలెక్టరుకు క్రిమినల్ న్యాయాధికారాలు, పోలీసు విధులు వుండేవి. అతడికి జిల్లా మొత్తం పర్యవేక్షణ వుండేది. కొద్దికాలం తరువాత డిప్యూటీ కలెక్టర్ పదవి సృష్టించబడింది. పోలీసు వ్యవస్థను నిర్మించటానికి కారన్ వాలీస్ చొరవ చూపించాడు. అంతకుముందు పోలీసు విధులను జమీందార్లే నిర్వహించారు. పోలీసులను ఠాణాలుగా వ్యవస్థీకరించి ప్రతి ఠాణాకు స్వదేశీయుడైన ఒక ఇన్స్ పెక్టర్ను నియమించారు. ఇట్టి ఠాణాలను క్రిమినల్ న్యాయాధికారి పర్యవేక్షణలో వుంచారు. అనంతర కాలంలో జిల్లా పోలీసు అధికారిని నియమించారు. పోలీస్ వ్యవస్థ పర్యవేక్షణే జిల్లాకలెక్టర్ కు అప్పగించబడింది. బ్రిటిష్ ఇండియాలో న్యాయవ్యవస్థ పరిపాలనా స్వరూపానికి ఒక మూలస్తంభం, చట్రం కూడా. భారతదేశంలో పరిపాలనా యంత్రాంగ నిర్మాత కారన్ వాలీస్. ఇతడే న్యాయవిధులను, రెవెన్యూ విధులను విడదీసి న్యాయవ్యవస్థకు స్వంత అస్తిత్వం కల్పించాడు.
+ఆనాటి న్యాయవ్యవస్థా స్వరూపం ఈవిధంగా వుండేది- సదర్ దివానీ అదాలత్, రాష్ట్రీయ న్యాయస్థానాలు, జిల్లాకోర్టులు. జిల్లాస్థాయిలో భారతీయ న్యాయమూర్తులు నియమించబడ్డారు. వారు మున్సిఫ్, అమీర్ అనే ఒకటో తరగతి న్యాయమూర్తులు.
+క్రిమినల్ తగాదాల విషయంలో ఉన్నత న్యాయస్థానమైన సదర్ నిజామత్ అదాలత్ ను కలకత్తాలోను, మద్రాసు, బొంబాయిలలో సదర్ ఫౌజ్ దారీ అదాలత్ను ఏర్పాటు చేశారు. వీటి దిగువన కోర్టు ఆఫ్ సర్క్యూట్లను, వాటి దిగువన స్థానిక న్యాయస్థానాలను నిర్మించారు. వీటిపై ఛీఫ్ సదర్ అమీన్లు అనే న్యాయమూర్తులను మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీలో నియమించారు. మొదట్లో అంచెలంచెలుగా ఏర్పాటు చేయబడ్డ ఈ న్యాయస్థానాలను ప్రయోగాత్మకంగా బెంగాలులో స్థాపించారు. కలకత్తాలో ఉన్నత న్యాయస్థానాలైన సదర్ దివానీ అదాలత్, సదర్ నిజామత్ అదాలత్ లను స్థాపించారు. ప్రొవిన్షియల్ లేక సర్క్యూట్ న్యాయస్థానాలను కలకత్తా, ఢాకా, మూర్షిదాబాద్, పాట్నాలలో స్థాపించారు. ఈ న్యాయస్థానాలలో ఉన్నత పదవులు బ్రిటిష్ వారికి, తక్కువ స్థాయి పదవులు దేశీయులకు ఇచ్చారు. అనంతరం ఈ న్యాయవిధానాన్ని భారతదేశ  
+403
+మంతటా విస్తరింపచేశారు. బ్రిటిష్ న్యాయవిధానం రూల్ ఆఫ్ లా - చట్టం ముందు అందరూ సమానులే. సమ న్యాయపాలన అన్న సూత్రం ఆధారంపై నిర్మించబడింది. ఈ న్యాయవిధానం వల్ల భారతీయులు ఏ మాత్రం లబ్ధి పొందలేదు. న్యాయం కొరకు వారు దీర్ఘకాలం ఎదురుచూడవలసి వచ్చింది. 1832లో ఆరంభమయిన ఒక వ్యాజ్యం అంతిమతీర్పు 64 సంవత్సరాల తరువాత 1896లో వెలువడిన సంఘటనను ఒక ఉదాహరణగా చెప్పవచ్చు. ఇటువంటి లోపాలున్నప్పటికీ ఈ న్యాయవిధానం దేశమంతటా విస్తరించటంవల్ల ఒక విధమైన ఏకత్వ భావనకొక కారణమయింది. ఈ న్యాయవిధానం రెండువైపులా పదునున్న కత్తిలా బ్రిటిష్ వారు కోరుకున్నట్లు శాంతి భద్రతలను కాపాడుతూనే మరొక ప్రక్కన బ్రిటిష్ భారతదేశంలోని అధికారాన్ని సవాలు చేసేందుకు తమ ఆక్షేపణలను తెలపటానికి భారతీయులకు సహాయపడింది.
+ఆర్థిక రంగంలో చోటుచేసుకున్న పరిణామాలు
+వలస పాలన ప్రభావం వల్ల బ్రిటిష్ ఆధిపత్యంలోని భారతదేశంలో సామాన్య జనాభాలో వచ్చిన మార్పులు, ప్రధానంగా రైతుల, వృత్తిపనివారల జీవితాలపై పడిన ప్రభావం తెలుసుకుందాం: బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం రాజ్యాధికారం చేపట్టిన తరువాత తమదృష్టిని భూమిశిస్తు సేకరణకై కేంద్రీకరించారు. దీనికి కారణం భారతదేశంలో వ్యవసాయం అధిక సంఖ్యాకుల వృత్తి కావటమే. బ్రిటిష్ పాలకుల దృష్టి భూమిశిస్తు పెంచుకోవటం మీదే వుండేది కాని మెరుగైన నీటిపారుదల సౌకర్యాలు, మెరుగైన విత్తనాలు రైతులకు అందేలా చేసి వారి పరిస్థితిని మెరుగుపరచే ప్రయత్నం పై లేదు.
+భూమిశిస్తు విషయంలో ప్రవేశపెట్టిన మార్పులు
+బెంగాల్ ప్రెసిడెన్సీ, బ్రిటిష్ వలస పాలనకు మొదటి ప్రయోగశాల. బెంగాల్ లోని రైతులను పీడించి సంపాదించిన సంపదలో మిగిల్చిన అదనపు ధనాన్నే భారతదేశంలో బ్రిటిష్ రాజ్యస్థాపనకు వినియోగించారు. క్రీ.శ. 1757-1772 మధ్యలో బెంగాల్లో ద్వంద్వ ప్రభుత్వం అమలులో వుంది. క్రీ.శ. 1772లో వారన్ హేస్టింగ్స్ గవర్నర్ పదవి చేపట్టిన వెంటనే బెంగాల్లోని ద్వంద్వ పాలనను రద్దుచేసి బెంగాల్ పాలనా బాధ్యతను చేతుల్లోకి తీసుకుని సాగులోనున్న భూమిపై శిస్తు వసూలు చేయటానికి 5 సంవత్సరాలకు వేలంపాట పెట్టి ఎక్కువ మొత్తానికి పాడినవారికి శిస్తు వసూలు హక్కు ఇచ్చాడు. జమీందార్లను, శిస్తు వసూలు అధికారులను ప్రక్కనపెట్టి 1773లో  
+404
+భారతీయ దివాన్లను నియమించాడు. 5 సంవత్సరాలకిచ్చిన భూమిశిస్తు ఒప్పందం ఆచరణలో విఫలం కావటంతో క్రీ.శ. 1777లో పాతపద్ధతియైన ఏ సంవత్సరానికి ఆ సంవత్సరం శిస్తు వసూలును వేలం వేసే విధానాన్ని తిరిగి ప్రవేశపెట్టాడు. మొత్తంమీద వారన్ హేస్టింగ్స్ కాలంలో భూమిశిస్తు అనుకున్నంతగా పెరగకపోవటమే కాక రైతులు అన్నివిధాలుగా నష్టపోవటం, కరువు కాటకాలతో ప్రజలు అనేక ఇడుములకు గురవటం జరిగింది.
+వారన్ హేస్టింగ్స్ అనంతరం గవర్నర్ జనరల్గా నియమించబడ్డ కారన్ వాలీస్ను బెంగాల్నుండి ఎక్కువ భూమిశిస్తు వసూలు చేయమని కంపెనీ ఆదేశించింది. అంతేకాక క్రీ.శ. 1784లో ఒక శాసనం ద్వారా కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్లను వార్షిక భూమిశిస్తు పద్ధతికి బదులుగా శాశ్వతపద్ధతిని ప్రవేశపెట్టమని కూడ ఆదేశించింది. వలస పాలనకు పూర్వం భూమిశిస్తు విధానంలో వున్న ఆచారాలను, కాలపరిమితిని, ఆదాయాన్ని పరిశీలించి ఒక నివేదికను సమర్పించేపనికి గవర్నర్ జనరల్ కారన్ వాలిస్, సర్ జాన్ షోర్ నాయకత్వంలో ఒక కమిటీని నియమించాడు. సర్ జాన్ షోర్ తన నివేదికను క్రీ.శ. 1789లో ప్రభుత్వానికి సమర్పించాడు. ఈ నివేదిక ఆధారంగా కారన్ వాలిస్ జమీందార్లతో 10 సంవత్సరాల కాలపరిమితితో ఒక ఒప్పందం చేసుకున్నాడు. దీనినే క్రీ.శ. 1793లో శాశ్వతం చేశాడు. అప్పటినుండి దానిని శాశ్వత భూమిశిస్తు నిర్ణయమని పిలిచారు. ఈ విధానం ముఖ్య లక్షణాలు:
+1. జమీందార్లను తమ అధీనంలో వున్న భూములపై శాశ్వత హక్కుదార్లను చేసి వారికి, వారి వారసులకు భూములపై సంపూర్ణ హక్కులిచ్చారు.
+2. జమీందార్లు భూములను కొనవచ్చు, అమ్మవచ్చు.
+3. రాజ్యానికి, రైతులకు మధ్య ప్రత్యక్ష సంబంధం లేదు.
+4. జమీందార్లు చెల్లించవలసిన శిస్తు శాశ్వతంగా నిర్ణయించారు.
+ఈ శాశ్వత భూమిశిస్తు ఒప్పందంలో మూడు పక్షాలు. ప్రభుత్వం, జమీందార్లు, రైతులు సభ్యులుగా వున్నారు. ఈ మూడు పక్షాలలో ప్రభుత్వం, జమీందార్ల పాత్ర స్థిరం కాగా రైతు నిర్వహించవలసిన పాత్ర నిర్వచించబడలేదు. పైగా రైతును జమీందారు ఇష్టాయిష్టాలపైనా, దయాదాక్షిణ్యాలపైనా వదిలివేశారు. ఈ విధానంలో బాగా నష్టపోయినవాడు రైతుమాత్రమే.
+ 
+405
+శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం గుణదోషాలు
+చరిత్రకారులు ఈ విధానాన్ని గురించి భిన్నమైన అభిప్రాయాలు వ్యక్తం చేశారు. ఈ విధానాన్ని సాహసవంతమైనది, ధైర్యవంతమైనది, వివేకవంతమైనదని మార్ష్ మన్ పేర్కొన్నాడు. ఈ చర్య విజయవంతమైనదని, ప్రభుత్వం తనకున్న అధికార పరిధిలో ఏమైనా చిన్న లోపాలుంటే తొలగించిందని 5వ రిపోర్టు ఉపసంహారంలో పేర్కొంది. వివేకానికీ, విజయానికీ ప్రమాణాలుగా ఒక జాతి సుసంపన్నత, ఆనందం తీసుకున్నట్లయితే కారన్ వాలీస్ ప్రవేశపెట్టిన శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం బ్రిటిష్ జాతి భారతదేశంలో అమలుపరచిన ఒక వివేకవంతమైన, విజయవంతమైన చర్య, అనీ నూట యాభై ఏండ్ల బ్రిటిష్ పాలనలో ప్రజల ఆర్థిక సంక్షేమాన్ని కాపాడిన ఒక చర్య అనీ ఆర్.సి.దత్తు శ్లాఘించాడు. ఈ అభిప్రాయాలకు భిన్నంగా హోమ్స్, జేమ్స్ మిల్, థర్ స్టన్, రాజా రామమోహన్ రాయ్ లు ఈ ఒప్పందాన్ని తీవ్రంగా ఖండించారు. ఆచరణలో ఈ విధానం మూడుపక్షాలయిన ప్రభుత్వం, జమీందార్లు, రైతులు- ఎవరికీ లాభదాయకం కాలేదు. ఈ విధానం వల్ల రైతులు అంచనా వేయలేనంతగా నష్టపోయారనీ, దీనివల్ల రైతులు కౌలుదార్లుగా రూపాంతరం చెందారనీ, ప్రభుత్వ విధానం ప్రజల ఆర్థికస్థితిని మెరుగుపరచకపోవటమే కాక వారిని ఎన్నో కష్టనష్టాలకు గురిచేసిందనీ ఛార్లెస్ మెట్ కాఫ్ విమర్శించాడు. భారతీయ భూయజమాని పండిన పంటలో 10/11వ వంతును భూమిశిస్తుగా చెల్లించాడని బిపిన్ చంద్ర పేర్కొనటం ఈ విధానం ఆచరణలో ఎంత అమానుషంగా వున్నదో తెలుపుతుంది. అందుచేత రైతులు తమ భూములను అమ్మి ప్రభుత్వానికి పన్ను చెల్లించారు. ఈ విధంగా ఈ శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం అందరినీ నష్టపరచటంవల్ల దీనిని మిగిలిన ప్రాంతాలలో అమలుపరచలేదు. క్రీ.శ. 1811లో బ్రిటిష్ అధికారులు సంపూర్ణమైన భూమి పరిశీలన చేయకుండా ఈ విధానాన్ని ఎక్కడా ప్రవేశపెట్టరాదని ఆదేశించారు.
+రైత్వారీ విధానం
+కెప్టెన్ రీడ్, సర్ థామస్ మన్రోల ఫలితంగా శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానానికి ప్రత్యామ్నాయంగా రైత్వారీ విధానాన్ని ప్రయోగాత్మకంగా ప్రవేశపెట్టాలని హౌస్ ఆఫ్ కామన్స్ ఆదేశించింది. రైత్వారీ విధాన సృష్టికర్త సర్ థామస్ మన్రో. ఇతడు రైత్వారీ విధానంద్వారా ఎక్కువమందికి మేలుచేయవచ్చని సూచించాడు. ఈ విధానం వలస పాలనకు పూర్వపు భారతదేశంలో అమలులో వుందని, అందువల్ల ఇది భారతీయులకు అనువుగా వుంటుందని తన ప్రతిపాదనకు సమర్థనగా అతడు సూచించాడు.  
+406
+వ్యవసాయ ఉత్పత్తుల ధరలను బట్టి, రైతు సాగు చేస్తున్న భూ విస్తీర్ణాన్ని బట్టి నిర్ణయించబడిన భూమిశిస్తును క్రమం తప్పకుండా రైతువద్దనుండి వసూలు చేశారు. ఈ విధానం ఫలితంగా చిన్నరైతు కూడా భూయజమాని కాగలిగాడు. ఈ విధానం వల్ల ప్రభుత్వం, రైతుకూడా లాభపడ్డారు. ప్రభుత్వానికి ఎంత ఆదాయం వస్తుందో ముందే తెలుస్తుంది. దీనివలన ప్రభుత్వానికీ రైతుకూ ప్రత్యక్ష సంబంధం ఏర్పడటమే కాక, జమీందార్లవంటి మధ్యవర్తులకు స్థానం లేకుండా పోయింది. రైతుకు తానే సాగుచేసే భూమిపై వంశపారంపర్య హక్కు బదిలీ చేసే హక్కు వచ్చాయి. రైత్వారీ విధానాన్ని బాంబే, మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీలలో ప్రవేశపెట్టారు. ఈ విధానం 30 సంవత్సరాలు అమలులో వుందికానీ, ఆచరణలో ఇదికూడా విఫలమయింది. రైతులు భూమిశిస్తు చెల్లించేందుకు వడ్డీ వ్యాపారులను ఆశ్రయించవలసి వచ్చింది. కొందరు రైతులు దినసరి కూలీలయ్యారు. రైతుల పరిస్థితి అత్యంత దుర్భరమై సామాజిక ఉద్రిక్తతలకు దారితీసి క్రీ.శ. 1875లో బాంబే డక్కన్లో గ్రామీణుల తిరుగుబాటుకు కారణమయింది. ఆచరణలో రైత్వారీ విధానం ప్రభుత్వానికి, రైతుకు ఏమాత్రం ఉపయోగపడలేదు.
+మహల్వారీ విధానం
+కారన్ వాలీస్ ప్రవేశపెట్టిన శాశ్వత భూమిశిస్తు విధానం, మన్రో ప్రవేశపెట్టిన రైత్వారీ విధానం విఫలం కావటంచేత బ్రిటిష్ పాలకులు వాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతాలలో అమలుపరచేందుకు మరొక ప్రత్యామ్నాయ పద్ధతి ఆలోచించారు. ఈ ప్రత్యామ్నాయ పద్ధతి క్రీ.శ. 1819లో హోల్ట్ మెకంజీ అనే బ్రిటిష్ ఉద్యోగి రూపొందించాడు. గ్రామీణ సమాజం అంటే జమీందార్లు, తాలుకాదార్లు కాబట్టి గ్రామీణ సమాజం నుండి భూమిశిస్తు వసూలు చేయాలని అతడు ప్రతిపాదించాడు. బ్రిటిష్ వారు సృష్టించిన దళారులను, మధ్యవర్తులను తొలగించి గ్రామాలలో భూమిని నిజంగా సాగుచేసే జమీందారులయొక్క రైతులయొక్క హక్కులను సంరక్షించాలన్నది మెకంజీ.ఉద్దేశ్యం. ఈ విధానాన్ని వాయవ్య సరిహద్దు రాష్ట్రాలలోను, మధ్య భారతదేశంలోను ప్రవేశపెట్టారు. ఈ విధానంలో రైతు చెల్లించవలసిన భూమిశిస్తును తక్కువ కాలానికి నిర్ణయించి పండిన మొత్తం పంటలో 2/3వంతుగా నిర్ణయించారు. ఇది చాల ఎక్కువ కావటంతో దీనిని 60%కీ, తరువాత 50 శాతానికి విలియం బెంటింక్ తగ్గించాడు. అప్పటికీ శిస్తు రైతుశక్తికి మించినది కావటంతో ఎక్కువ భూములు వడ్డీ వ్యాపారస్థుల, వర్తకుల చేతుల్లోకి మారాయి. క్రీ.శ. 1830–1840 మధ్య ఈ విధానం ఉత్తర, వాయవ్య  
+407
+ప్రాంతాలలో రైతుల సర్వనాశనానికీ రైతులలో వ్యతిరేకతకూ కారణమయింది. ఆ వ్యతిరేకతయే క్రీ.శ. 1857లో గొప్ప తిరుగుబాటుకు దారితీసిన ముఖ్యాంశాలలో ఒకటయింది. భూమిశిస్తుద్వారా ఎక్కువ ఆదాయాన్ని సంపాదించాలన్న బ్రిటిష్ వారి దురాశ ఫలితంగా క్రీ.శ. 1772-1882 సంవత్సరాల మధ్యకాలంలో ప్రవేశపెట్టబడిన సంస్కరణలు పూర్తిగా విఫలమై రైతులకు అపార కష్టనష్టాలు కలిగించాయి.
+రైతుల పరిస్థితులు -గ్రామీణ ఋణగ్రస్తత- వరుస క్షామాలు
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం తన వంద సంవత్సరాల పాలనలో ప్రవేశపెట్టిన భూమిశిస్తు విధానాలు భారతీయ రైతాంగాన్ని నిరుపేదలుగా, ఋణగ్రస్తులుగా చేసి వడ్డీవ్యాపారస్థుల, బ్యాంకర్ల కబంధహస్తాలలోకి నెట్టి వారి జీవితాలను దుర్భరం చేశాయి. భూమిశిస్తు చాలా ఎక్కువ కావటం, అనేకమంది మధ్యవర్తులు రైతులను పీడించటం, భూ కమతాలను చిన్నచిన్నవిగా విభజించటం, జనాభా పెరుగుదల వల్ల భూమిపై ఒత్తిడి ఎక్కువ కావటం, వీటికి తోడుగా అనిశ్చిత వర్షపాతం, సరియైన నీటిపారుదల సౌకర్యాలు లేకపోవటం, వ్యవసాయాన్ని ఆధునికీకరించే ప్రయత్నాలు జరగకపోవటం ఈ పరిస్థితులకు దారి తీశాయి. బెంగాల్ నుండి క్రీ.శ. 1767లో భూమిశిస్తుగా 60 లక్షల రూపాయలు వసూలు చేయగా క్రీ.శ. 1793కు ఆ మొత్తం రు.1,09,59,130 కి పెరిగింది. ఇతర గ్రామీణ వృత్తులు తీవ్రంగా దెబ్బతిన్నాయి. దీనికి కారణం ఇంగ్లండులోని పారిశ్రామికీకరణ, మనదేశంలోని సంపద ఇంగ్లండుకు విపరీతంగా తరలిపోవటం. ఆలోచనాపరులైన తొలి జాతీయవాదులైన దాదాభాయి నౌరోజీ, ఆర్.సి.దత్, మహదేవ గోవింద రానడేలు, చరిత్రకారుడైన బిశ్వేశ్వర ప్రసాద్ లెక్కలుకట్టి 1911 నాటికి భారతీయుల ఋణగ్రస్తత 300 కోట్లుండగా 1937 నాటికి అది 1800 కోట్లకు పెరిగిందని తేల్చారు.
+పైన పేర్కొన్న విధంగా మానవుల చేతలకు సహజ విపత్తులైన క్షామాలు తోడై భారతీయ రైతాంగాన్ని ఎంతగానో నష్టపరచాయి. క్రీ.శ. 1759నుండి 1834 వరకు భారతదేశంలోని వివిధప్రాంతాలలో వలస పాలనలో చోటుచేసుకున్న విశేషాంశం బ్రిటన్లో పెట్టుబడి పెట్టేందుకు, పెట్టుబడిదారులు అధిక లాభాలు సంపాదించేందుకు అవసరమైన వ్యవసాయ ఉత్పత్తులను మాత్రమే సాగుచేయటానికి అనుమతించటం. వ్యవసాయాన్ని వ్యాపారీకరించటం వల్ల పత్తి, నీలిమందు, తేయాకు, కాఫీ, ముడిసిల్కు, జనపనార, నల్లమందు, మిరియాలు, పంచదార ఉత్పత్తికి అవసరమైన చెరకు పండించారు. ఈ రకమైన వ్యాపారపంటల వల్ల బ్రిటిష్ పెట్టుబడిదారులు లాభపడగా  
+408
+వారికి దుబాసీలు, మధ్యవర్తులుగా పనిచేసిన అతికొద్దిమంది భారతీయులు మాత్రమే మెరుగైన జీవితం గడపగలిగారు. ఆహార ఉత్పత్తులు పండించే భూవిస్తీర్ణం బాగా తగ్గిపోయింది. ఫలితంగా ఆ రోజుల్లో భారత జనాభాలో 30 శాతం మంది పోషక ఆహారలోపంతో దుర్భర జీవితం గడిపారని, రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా మాజీ డిప్యూటీ గవర్నర్ మణిలాల్ నానావతి పేర్కొన్నారు. ధరలు విపణి పరిస్థితులను బట్టి మారుతూ వుండటంవల్ల విపణి కొరకు వ్యాపార సంబంధ ఉత్పత్తులు పండించిన రైతులు, చిన్నవర్తకులు దెబ్బతినటంవల్ల గ్రామీణ విపణులు అనిశ్చిత పరిస్థితికి గురి అయ్యాయి. ఈ వలస పాలనలో వ్యవసాయం వ్యాపారపు సరుకు ఉత్పత్తి మార్గంగా మారటంతో ఎక్కువగా నష్టపోయింది కర్షకులే. ఈ మార్పువల్ల సామాజిక స్వరూపంలో తీవ్రమైన మార్పులు రాలేదు గాని ధనికులకు, పేదవానికి మధ్యనున్న అగాధం విస్తృతమైంది, చిన్నరైతులు రోజుకూలీలయ్యారు. బ్రిటిష్ పెట్టుబడిదారులు చిన్నచిన్న కమతాలను కొనసాగించారు తప్ప ఎక్కువమంది కూలీలను తీసుకుని వస్తూత్పత్తిని పెంచాలనుకోలేదు. ఈ వ్యవసాయం వ్యాపారీకరణ, ఉత్పత్తి పద్ధతుల్లో కాని ఉత్పత్తి వ్యవస్థీకరణలో గాని మౌలిక మార్పులు తీసుకురాలేదు. భారత ఉపఖండంలోని గ్రామీణ ప్రాంతాలలో కొనసాగించబడిన చిన్నకమతాలపై ఆధారపడిన వ్యవసాయదారుల కుటుంబాలు దుర్భరమైన, దారుణమైన దోపిడీకి గురయ్యాయి.
+ఈ వ్యవసాయ వ్యాపారీకరణ వల్ల కలిగిన మరొక దుష్ఫలితం గ్రామీణ గృహపరిశ్రమలు, కుటుంబ వృత్తులు క్షీణించటం. వలస పాలనకు పూర్వం వ్యవసాయంతో పాటు గ్రామాలలో వ్యవసాయ ఆధారిత వృత్తులు, చిన్న పరిశ్రమలు సామాన్యులకు జీవనాధారమయేవి. వలస పాలన వల్ల సహజ వనరులు ఎగుమతియై వస్తురూపంలో దిగుమతి కావటంవల్ల సామాన్య ప్రజానీకం ఎంతో నష్టపోయింది. క్రీ.శ. 1767లో ఇంగ్లండులో కనుగొనబడిన స్పిన్నింగ్ జెన్ని క్రీ.శ. 1769 నాటి వాటర్ ఫ్రేమ్లు గృహపరిశ్రమలుగా నున్న నూలు, సిల్కు వస్త్రాల నేతను దెబ్బతీశాయి. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అమలుపరచిన పన్నుల విధానం భారతదేశపు కుటీరపరిశ్రమ వినాశానికి దారితీసింది. వృత్తిపనుల, కుటీర పరిశ్రమల క్షీణత, వినాశనం భారతీయులను దుర్భర దారిద్ర్యంలోకి నెట్టింది. పైన వివరించినట్లు విపరీతంగా పెంచబడిన భూమిశిస్తు, వ్యవసాయ వ్యాపారీకరణ, భారతీయ గ్రామాలలోని కుటీరపరిశ్రమల, వృత్తిపనుల వినాశనం, ఇంగ్లండులో తయారయిన మిల్లుబట్టలను భారతదేశానికి తెచ్చి అమ్మటం, ఇక్కడి సంపదను ఇంగ్లండుకు మరలించటం వంటివి భారతదేశంలో దారిద్ర్యం విలయతాండవం చేయటానికి కారణమయ్యాయి.
+ 
+409
+పాశ్చాత్య విద్యా విధాన వ్యాప్తి - సామాజిక మార్పులు
+వలస పాలన పూర్వపు భారతదేశంలో స్వదేశీయ విద్యావిధానం అమలులో వుండి - హిందువులలోని అగ్రవర్ణాలవారికి గురుకులాలలో, పాఠశాలల్లో, మఠాలలో విద్యాబోధన జరగగా, మహమ్మదీయులకు మదర్సాలలో,మక్తబ్ లలో విద్య గరపబడింది. వృత్తిపనులవారి పిల్లలకు వృత్తిశ్రేణులలో వృత్తి నైపుణ్యాన్ని నేర్పును నేర్పించారు. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం భారతదేశంలో రాజ్యాధికారం చేపట్టేనాటికి భాషాధ్యయనానికీ, పాండిత్యానికీ ప్రాముఖ్యాన్నిచ్చి విజ్ఞాన అధ్యయనాలను వెనక్కు నెట్టివేశారు. వలస పూర్వపు భారతదేశాన్ని పాలించినవారు ముస్లిమ్ పాలకులు కావటం వల్ల పర్షియన్ భాష అధ్యయనానికి ప్రాధాన్యం ఎక్కువ ఉండేది. రాజాస్థానంలో ఉద్యోగాలు కావలసినవారు పర్షియన్ భాషలో పాండిత్యం సంపాదించారు. క్రీ. శ. 1813 వరకు బ్రిటిష్ వారు భారతీయ విద్యా వ్యవస్థలో జోక్యం చేసుకోలేదు. క్రీ. శ. 1813 తరువాత కొద్దిమంది భారతీయుల సహకారంతో పాశ్చాత్య విద్యావిధానం ప్రవేశపెట్టబడింది. ఆ సమయంలో ప్రాచ్యవాదులు, ఆంగ్లవాదులు / యాంగ్లిసిస్టులు భారతీయులకు ఎటువంటి విద్య కావాలన్న విషయం మీద తర్జన భర్జనలు చేశారు. దాదాపు అర్ధశతాబ్దం పాటు, 1813 వరకు బ్రిటిష్ పాలకులు విద్యా సాంస్కృతిక రంగాల యెడల తటస్థ విధానం అవలంబించారు కాని, ఆంగ్లేయులైన క్రైస్తవ మతాచార్యులు, ఉదారవాదులు, ఉపయోగితావాదులు, యాంగ్లిసిస్టులు ఒత్తిడి చేయటం వల్ల భారతీయ విద్యా సాంస్కృతిక రంగాలలో జోక్యం చేసుకుని పాశ్చాత్య విద్యావిధానం, ఆలోచనా ధోరణిని పెంపొందింప జేయటానికి పూనుకున్నారు. తమ అవసరాలను దృష్టిలో వుంచుకుని, తమ వలసపాలనను చట్టబద్ధం, ధర్మబద్ధం చేసేందుకు వారు విద్యను ఒక సాధనంగా వాడుకున్నారన్న బలమైన అభిప్రాయం వుంది. అయితే బ్రిటిష్ వారిలో కొందరు స్వదేశీవిద్యను ప్రోత్సహించేందుకు కృషి చేశారు. అట్టివారిలో గణనీయమైన సేవ చేసినవారు వారన్ హేస్టింగ్స్ (క్రీ.శ. 1781లో కలకత్తా మదర్సా), జొనాథన్ డంకన్ (క్రీ.శ. 1791లో బెనారస్ సంస్కృత కళాశాల), విలియం జోన్స్ (క్రీ.శ. 1784లో ఏషియాటిక్ సొసైటీ ఆఫ్ బెంగాల్) క్రీ.శ. 1823లో ప్రభుత్వం ఒక ప్రబోధనా సాధారణ కమిటీని స్థాపించింది. మెకాలే, విలియం బెంటింక్, చార్లెస్ గ్రాంట్, విలియం విల్బర్ ఫోర్సుల కృషి ఫలితంగా క్రీ.శ. 1835లో పర్షియన్ భాషకు బదులుగా ఇంగ్లీషు రాజభాష అయింది. ఇంగ్లీషు పుస్తకాలను తక్కువ ధరకు సరఫరా చేసి, ఇంగ్లీషు విద్యావ్యాప్తికి డబ్బు కేటాయించి, సంస్కృతవిద్యకు ఖర్చుచేసే ధనాన్ని తగ్గించారు. ఆక్లాండ్ ప్రభువు ఢాకా, పాట్నా బెనారస్, అలహాబాద్, ఆగ్రా,  
+410
+ఢిల్లీ, బరైలీలలో ఇంగ్లీషు కళాశాలలను స్థాపించాడు. క్రీ.శ. 1841లో పైన పేర్కొన్న ప్రబోధనా సాధారణ కమిటీని రద్దుచేసి దాని స్థానంలో ఒక విద్యా కౌన్సిల్ను స్థాపించారు. ఇంగ్లీషు విద్యావ్యాప్తిలో మరో ముఖ్యమైన మైలురాయి క్రీ.శ. 1854లో ప్రకటించబడ్డ “వుడ్స్ డెస్పాచ్”. ఈ లేఖ భారతదేశంలో తమ లక్ష్యం యూరోపియన్ జ్ఞానాన్ని విస్తరింపజేయటం అని స్పష్టంచేసింది. వుడ్ సిఫారసు ఫలితంగానే క్రీ.శ. 1857లో కలకతా, మద్రాసు, బొంబాయిలలో మూడు విశ్వవిద్యాలయాలు స్థాపించబడ్డాయి. భారతదేశంలో విద్యావ్యాప్తికి, ప్రత్యేకంగా ఆంగ్లవిద్యావ్యాప్తికి వుడ్స్ డెస్పాచ్ ఒక నమూనాగా పనిచేసింది. ప్రభుత్వమే కాక క్రైస్తవ మిషనరీలు కూడ ఇక్కడ విద్యావ్యాప్తికి ఎంతో కృషి చేశాయి. కలకత్తాలోని హిందూ ప్రెసిడెన్సీ కళాశాల, లౌకిక విద్యావ్యాప్తికి కృషిచేసిన డేవిడ్ హేర్, మరికొందరు గుర్తించదగిన సేవ చేశారు. పాశ్చాత్య విద్యావ్యాప్తి స్త్రీ విద్యను కూడ పెంపొందించింది. కలకత్తా ప్రెసిడెన్సీతోపాటుగా మిగిలిన ప్రెసిడెన్సీలలో కూడ విద్యావ్యాప్తి బాగా జరిగింది. పాశ్చాత్య విద్యావిధాన వ్యాప్తి ఫలితంగా భారతీయులలో హేతువాద దృక్పదం పెరిగి అంతిమంగా జాతీయవాదం, స్వపరిపాలనాకాంక్ష స్వశక్తిపై ఆధారపడాలన్న గాఢమైన వాంఛ కలిగాయి. అంతేకాక, సమన్యాయం, సంక్షేమాలపై ఆసక్తి పెరిగింది. ఈ దశలోనే విద్యావంతులైన భారతీయుల మధ్య తరగతి వర్గం ఆవిర్భవించి బ్రిటిష్ వలసవాద, సామ్రాజ్యవాద ఆకాంక్షలకు అద్దం పట్టింది.
+మేధావి వర్గ ఆవిర్భావం
+బ్రిటిష్ వలస పాలన కాలంలో ఒక కొత్త సామాజిక సమూహం రూపు దిద్దుకుంది. లాయర్లు, ఉపాధ్యాయులు, పాశ్చాత్య వైద్యంలో నైపుణ్యం సంపాదించిన వైద్యులు మొదలైనవారు ఈ సమూహంలో సభ్యులు. ఈ సమూహాన్నే మధ్యతరగతి అనీ, శిష్టులు అనీ అంటారు. క్రీ.శ.1870 నాటికి భారతదేశంలో మధ్యతరగతి చైతన్యవంతం కావటంతో మద్రాసు, బెంగాల్, బొంబాయిలలో స్వదేశీ జాతీయ సంఘాలు ఏర్పడ్డాయి. భారతదేశంలో క్రీ.శ. 1880 నాటికి 50,000 మంది విద్యావంతులైన భారతీయులుండగా క్రీ.శ.1907 నాటికి వారి సంఖ్య 5,05,000కు పెరగటమే కాక భారతదేశంలో ఆంగ్లపత్రికలు చదివే పాఠకుల సంఖ్య 2,76,000కు చేరిందని జె.ఆర్.మెక్లీన్ ఆధారం సహాయంతో సుమిత్ సర్కార్ పేర్కొన్నాడు. సువిశాల భారతదేశంలో వివిధ ప్రాంతాలకు చెందినవారు తమ తమ భాషలను అభివృద్ధి పరుచుకోవటంతో అభిప్రాయాలను తెలుసుకునేందుకు, పంచుకొనుటకు అవసరమైన  
+411
+భాషగా ఇంగ్లీషు చేసిన సేవ అపారం అని సుమిత్ సర్కార్ అంటాడు. అంతేకాక పాశ్చాత్య విధానం, సమకాలీన ప్రపంచంలో తలెత్తుతున్న వివిధ ధోరణులను భారతీయులకు పరిచయం చేసి యువకులలో గాఢమైన జాతీయతాభావం ఏర్పడుటకు దోహదం చేసింది. విద్యావంతులైన మధ్యతరగతి వర్గపు సభ్యులు మార్పును ఆకాంక్షిస్తూ తమ పెద్దలు అనుసరిస్తున్న సనాతన భావాలను, ధోరణులను బాహాటంగా వ్యతిరేకించారు. క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దంనాటికి విద్యావంతులు వివిధ రంగాలలో సంస్కరణలు కాంక్షించారు, ఆ మార్పులను సాధించేందుకు నడుం బిగించారు. అట్టివారిలో జాతీయస్థాయిలో గుర్తుంచుకోదగినవారు రాజారామమోహన్ రాయ్, దయానంద సరస్వతి, బాలగంగాధర్ తిలక్ లు. అదే సమయంలో ఆంధ్రదేశంలో సమాజసంస్కరణకు కందుకూరి వీరేశలింగం కృషి ఆరంభమయింది. ఈ సంస్కరణవాదులలో రెండు వర్గాలున్నాయి - భారతదేశంలో మార్పుకోరేవారు, మార్పుకోరనివారు. మార్పు కోరినవారు హేతువాదాన్ని సామాజిక న్యాయాన్ని సమానత్వాన్ని తమ భావజాలపు పునాదులుగా చేసుకొని ఆధునికతకు వెలుగు చూపిన దీపశిఖలయ్యారు. మధ్యతరగతికి చెందిన విద్యాధికులైన మేధావులు తమ వాదనలు, బోధనలద్వారా సంప్రదాయ భారతీయ సామాజిక వ్యవస్థలో అవసరమైన మార్పులకు శ్రీకారం చుట్టారు కాని సమాజాన్ని మౌలికంగా మార్చటానికి కృషి చేయలేదు. ఈ మేధావి వర్గం పాతకొత్తల మేలు కలయికయే తమ ధ్యేయంగా కృషి చేసి ఆధునిక భారత నిర్మాణానికి నాంది పలికారు.
+ఆంగ్ల, భారతీయ భాషలలో పత్రికా ప్రచురణ
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం పాలనాకాలంలో ఆంగ్లో-ఇండియన్లు, యూరోపియన్లు వార్తాపత్రికలను, జర్నల్స్ ను ప్రచురించసాగారు. క్రీ.శ. 1708లో హికీ “ది బెంగాల్ గెజెట్” అన్నపేరుతో ఒక వారపత్రికను ప్రచురించి గవర్నర్ జనరల్ వారన్ హేస్టింగ్స్ చర్యలను ఖండిస్తూ వరుసగా వ్యాసాలు వ్రాశాడు. భారతదేశంలో పత్రికా ప్రచురణకు ఆద్యుడుగా హికీ పేర్కొనదగినవాడు. కారన్ వాలీసు, వెల్లస్లీలు గవర్నర్ జనరల్లుగా వ్యవహరించిన కాలాల్లో వారి విధానాలను విమర్శించిన చార్లెస్ మెక్ క్లీన్, డ్యుయెన్నాలను బ్రిటిష్ అధికారులు భారతదేశంనుండి వెళ్లగొట్టారు. క్రీ.శ. 1818లో కలకత్తా జర్నల్ పత్రికలో బ్రిటిష్ వర్తక సంఘం విధానాలను విమర్శించిన జె.యస్. బకింగ్ హోమ్ ను కూడా వెళ్ళగొట్టారు. ఈ పరిస్థితిలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం పత్రికల స్థాపనకు లైసెన్స్ ఇచ్చే విధానం మొదలుపెట్టింది. క్రీ.శ. 1860లో  
+412
+బెంగాలీభాషలో “ది బెంగాలీ”, అమృత బజార్ పత్రికలు స్థాపించబడ్డాయి. లిట్టన్ ప్రభువు 1878లో తన “వెర్నాక్యులర్ ప్రెస్ యాక్ట్” ద్వారా భారతీయ భాషలలో ప్రచురించబడుతున్న పత్రికలపై ఆంక్షలు విధించాలని ప్రయత్నించాడు. ఆనాటి పత్రికలు, సాహిత్యం భారతీయులలో జాతీయ చైతన్యం పెంచేందుకు ఎంతగానో కృషి చేశాయి. అట్టి వార్తాపత్రికలలో చెప్పుకోదగినవి ది ఇండియన్ మిర్రర్, ది బాంబే సమాచార్, ది హిందూ పేట్రియాట్, ది అమృత బజార్ పత్రిక, ది హిందూ, ది కేసరి, ది బెంగాలీ, ది బెంగాలీ పబ్లిక్ ఒపీనియన్, ది హితవాది, ది స్వదేశీ మిత్రన్, ది హెరాల్ట్ ఆఫ్ బీహార్లు. క్రీ.శ. 1875 నాటికి భారతదేశంలో ప్రచురించబడే పత్రికల సంఖ్య 475కి చేరింది. ఈ వార్తా పత్రికలు ఐకమత్యం పెరగవలసిన అవసరాన్ని తెలుపుతూ అందరూ ఒకే కంఠంతో తమ జాతీయ కాంక్షను బలంగా వ్యక్తపరచాలని ప్రచారం చేసి ప్రజాభిప్రాయాన్ని ప్రభావితం చేశాయి. క్రీ.శ. 1870-1918 మధ్యకాలంలో నిర్భీతితో, నిబద్ధతతో వ్యవహరించిన జాతీయవాదుల నాయకత్వంలో ప్రజాభిప్రాయాన్ని శక్తిమంతంగా ప్రభావితం చేసిన పత్రికలు స్థాపించబడి నిరంతరం కృషి చేశాయి. వీరి ప్రభావం నగరాలకు, పట్టణాలకు మాత్రమే కాక గ్రామాల్లోకి కూడ వ్యాపించింది. ఈ పత్రికల ధ్యేయం ఒకటే, సామాన్య ప్రజానీకంలో జాతీయాభిమానం, చైతన్యాన్ని పెంపొందింపజేయటమే. సమాంతరంగా గ్రంథాలయోద్యమం బాగా వ్యాప్తి చెంది, గ్రామాలలో, చిన్న పట్టణాలలో స్థాపించబడిన గ్రంథాలయాలు జాతీయతా చైతన్య ప్రేరక కేంద్రాలయ్యాయి. ఆనాటి మేధావులైన రాజారామమోహన్ రాయ్, ఈశ్వరచంద్ర విద్యాసాగర్, బంకించంద్ర, యమ్.జి. రానడే మొదలైనవారి రచనలు కూడా జాతీయాభిమానాన్ని తీవ్రంగా పెంపొందింపజేశాయి.
+భారతీయ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం
+క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దంలో బ్రిటిష్ వలస పాలన ఫలితంగా భారతదేశంలో వచ్చిన మార్పుల ఫలితం సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం. ఈ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనానికి ప్రేరణ పాశ్చాత్య సంపర్కమని కొందరు అభిప్రాయపడగా, ఈ బాహ్యకారణానికి తోడుగా భారతీయులలో అంతర్గతంగా వున్న సానుకూల దృక్పథంకూడా మార్పును ఆహ్వానించేందుకు సహాయపడిందన్న అభిప్రాయం బలంగా వుంది. ఈ రెండు అభిప్రాయాలలో ఏదీ పూర్తిగా సత్యం కాదు, ఏదీ పూర్తిగా అసత్యమూ కాదు. ప్రతి సమాజం ఎప్పుడూ మార్పుకు లోనవుతూనే వుంటుంది. అయితే ఆ మార్పు ఒకప్పుడు వేగంగాను, ప్రస్ఫుటంగాను, మరొకప్పుడు మెల్లిగాను కనిపించీ కనిపించని విధంగాను  
+413
+వుండవచ్చు. ఈ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనంలో ప్రధానంగా మూడుపాయలున్నాయి - 1) పునరుద్ధరణ వాదం, 2) సంస్కరణవాదం, 3) పాత సాంస్కృతిక విలువలను, ఆచారాలను తిరస్కరించాలన్న వాదంతో పాటుగా లౌకిక విలువల దృక్పథంతో కూడిన ఆధునికతను ఆహ్వానించాలన్న వాదం. రినైజాన్స్ (పునరుజ్జీవనం) అన్న లాటిన్ పదానికి తిరిగి జన్మించటం అని అర్థం. అంటే పాతవీ, తాత్కాలికంగా మరుగున పడినవీ ఐన సాంస్కృతిక అంశాలను మళ్ళీ బయటికి తీసుకుని రావటమని డోనాల్డ్ హెచ్. బిషప్ నిర్వచించాడు. భారతదేశ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం గతకాలపు ఆధునిక, విజాతీయ సవాళ్ళను ప్రతిఘటించిన ఉద్యమమని అతడు పేర్కొన్నాడు. భారతీయ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం భారతీయులపై మూడువిధాలుగా చెరగని ముద్ర వేసింది. ఒక వర్గం భారతీయులు పాతసంప్రదాయాలను, తరతరాలుగా పాతుకుపోయిన కులవ్యవస్థను ఖండించి సత్యాన్వేషకులయ్యారు. మరొక వర్గం సనాతన ధర్మంలోని శాశ్వత సత్యాలను వెలికితీసి తమ సంప్రదాయాలను ఆధారంగా చేసుకుని సనాతన ధర్మం, ఇస్లాం,క్రైస్తవాలను సమ్మిళితం చేయాలన్నారు. మరొకవర్గం స్వచ్ఛమైన సనాతన ధర్మాన్ని కొనసాగించాలన్నారు. భారతీయ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనానికి మూలకేంద్రం బెంగాల్. ఈ ఉద్యమం అక్కడినుండి వివిధ ప్రాంతాలకు విస్తరించి మొత్తం భారత జాతిని ప్రభావితం చేసింది.
+సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవన ప్రధాన లక్షణాలు
+- అందరూ సమానులే అని విశ్వసించటం,
+- అందరూ సోదరులేననే సర్వమానవ సౌభ్రాతృత్వ భావనపై విశ్వాసం.
+ప్రతివ్యక్తిలోని అంతర్గత శక్తి సామర్థ్యాలను ప్రోత్సహించు కృషి చేయటం సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవన లక్ష్యం. అది పరిమితమైన సంఘ సంస్కరణోద్యమం మాత్రమే కాక మొత్తం భారతజాతిని అన్నివిధాలైన బానిస దృక్పథంనుండి, విదేశీయ పాలననుండి విముక్తం చేయటం. ఈ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం ఒక సమగ్ర ఉద్యమం. ఈ ఉద్యమం మనిషి పుట్టుక, లింగ, అధికారాలను బట్టి తరతరాలుగా సమాజంలో పాతుకుపోయిన వివక్షను, తేడాలను నిరాకరించే పరిపూర్ణ రూపాత్మక విముక్తికై కృషి చేసింది. దీని ప్రభావం ప్రధానంగా సామాజిక సంస్కరణలు ప్రతిపాదించిన మేధావులైన రాజా రామమోహనరాయ్, కేశబ్ చంద్రసేన్, ఈశ్వర చంద్ర విద్యాసాగర్, దేవేంద్రనాథ్ ఠాకూర్, దయానంద సరస్వతి, రామకృష్ణపరమహంస, వివేకానందుడు,  
+414
+మదామ్ బ్లవట్ స్కీ కల్నల్ ఆర్కాట్, సర్ సయ్యద్ అహ్మద్, శ్రీమతి అనిబిసెంట్, జ్యోతిబాఫూలే, వీరేశలింగంలలో కనిపిస్తుంది.
+సామాజిక, మత ఉద్యమాలు
+19వ శతాబ్దంనాటి సామాజిక, మత ఉద్యమం భారతదేశంలో జాతీయోద్యమ భావజాల ఆవిర్భావానికి ఒక ఉత్ర్పేరకంగా వ్యవహరించి, భారత ఉపఖండంనుంచి బ్రిటిష్ వారిని పారద్రోలి భారతదేశాన్ని స్వతంత్ర గణతంత్రరాజ్యంగా రూపొందించింది. సామాజిక సంస్కరణ ఉద్యమానికి బెంగాల్ కేంద్రం కాగా, ఆ ఉద్యమానికి ఆద్యుడు నవభారత నిర్మాతగా పేరుపొందిన రాజా రామమోహన్ రాయ్ (1774-1833). రాయ్ అభివృద్ధికి- తిరోగమనానికి, మూఢనమ్మకాలతో కూడిన ఏకాంత వాదానికి- తీవ్ర సంస్కరణ వాదానికి, కాంతిహీనమౌతున్న గతానికి - ఉషోదయానికి మధ్య వారధివంటి వాడని కీర్తించబడ్డాడు. క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దంనాటి ఆలోచనాపరులైన మేధావులకు భవిష్యత్ భారతదేశ స్వరూపం గురించి ఒక స్వప్నం వుంది. వారిని ఉత్తేజపరిచిన స్వప్నం నిర్బంధం నుండి స్వేచ్ఛకు, ఉన్న స్థితిని అంగీకరించే తత్త్వం నుండి ఉన్నతస్థాయిని చేరాలన్న బలమైన కాంక్షకు, ఉన్నస్థాయినుండి ఉన్నత స్థాయికి చేరాలన్న ఆకాంక్షకు, మతాంధతనుండి మతసహనానికీ మాననీయ పరిణామదశకు మారటమే అని మహాదేవ గోవింద రానడే పేర్కొన్నాడు.
+ఈ స్వప్న సాధనకు ముఖ్యమార్గం విద్యావ్యాప్తి అని అనాటి మేధావులందరూ అభిప్రాయపడ్డారు. ఈ ఉద్యమం ఒక సాధారణమైన సామాజిక- మత సంస్కరణ ఉద్యమం కాక ఆర్థిక దోపిడి, సామాజిక వివక్షలకు వ్యతిరేకంగా జరిగిన విముక్తి ఉద్యమం. క్రీ.శ.19వ శతాబ్దంలో చిన్న నీటిపాయలా ఆరంభమైన ఈ ఉద్యమం కాలక్రమంలో ఉప్పెనలా యావద్భారతాన్ని ముంచెత్తింది. ఈ సామాజిక మత సంస్కరణ ఉద్యమాలలో బ్రహ్మసమాజం / ప్రార్థనా సమాజం, ఆర్యసమాజం, రామకృష్ణ మిషన్, పశ్చిమ భారతదేశంలో జ్యోతిబాఫూలే నాయకత్వంలో అణగదొక్కబడిన తరగతుల విముక్తి పోరాటం, కేరళలో నారాయణ గురు నాయకత్వంలో యస్.ఎన్.డి.పి. యోగం మొదలైనవి ప్రముఖస్థానం ఆక్రమిస్తాయి.
+బ్రహ్మ సమాజం
+తూర్పు భారతదేశంలో సామాజిక మతసంస్కరణోద్యమాన్ని రాజారామమోహన్ రాయ్ నడిపించాడు. ఇతడు బహు భాషాకోవిదుడైన పండితుడు, ఉన్నత కుటుంబానికి  
+415
+చెందినవాడు. ఇతడు బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ ఉద్యోగిగా క్రీ.శ. 1800 నుండి 1814 వరకు వ్యవహరించాడు. క్రీ.శ.1805లో తన మొదటి తాత్విక గ్రంథమైన “తులుఫత్ - ఉల్ – మువహెదీన్” ప్రచురించాడు. ఈ గ్రంథంలో అతడు అన్ని మతాలను హేతువాద దృక్పథంతో అధ్యయనం చేసి ఆ మతాలలోని సామాజిక అంశాలను పరిశీలించాడు. క్రీ.శ. 1814లో అతడు తన ఉద్యోగానికి స్వస్తి చెప్పి కలకత్తాలో స్థిరనివాసం ఏర్పరచుకుని తన సేవా కార్యక్రమాలను చేపట్టాడు. క్రీ.శ. 1814లో ఆత్మీయ సభను స్థాపించాడు; విగ్రహారాధనను వ్యతిరేకిస్తూ, ఏకేశ్వరో పాసనను సమర్థిస్తూ పత్రికలలో వ్యాసాలు వ్రాసి ప్రచారం చేశాడు. భారతదేశంలో అచ్చు ప్రచార మాధ్యమాన్ని తన భావాల వ్యాప్తికి ఉపయోగించినవారిలో రామమోహన్ రాయ్ మొదటివాడు. క్రీ.శ. 1828లో తన ఉద్యమంలో భాగంగా బ్రహ్మ సభ లేక బ్రహ్మొసభను ఆరంభించాడు. ఇతడు భగవంతుడొకడే అన్న భావాన్ని అందరూ సోదరులే అన్న విశ్వాసాన్ని సమర్థించి ప్రచారం చేశాడు. వేదాలు భగవంతుని నోటినుండి వెలువడ్డాయన్న విశ్వాసాన్ని అతడు అంగీకరించలేదు. క్రైస్తవ మతంలోని తంతులు, కర్మకాండలను కూడ అతడు ఖండించాడు. బ్రహ్మ సమాజ ఆదర్శాలైన మానవతావాదం, ఏకేశ్వరోపాసన, సామాజిక పునరుద్ధరణను సమర్థించి, బాల్యవివాహాలను, సతీ సహగమనాన్ని బహుభార్యాత్వాన్ని స్త్రీలను గృహాలకు పరిమితం చేయటాన్ని తీవ్రంగా ప్రతిఘటించాడు. పాశ్చాత్యవిద్యా విధానాన్ని శాస్త్రీయ సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని భారతదేశంలో ప్రవేశపెట్టాలని వాదించాడు. ఆంగ్లభాషను విద్యా మాధ్యమంగా ప్రవేశపెట్టటాన్ని అతడు అంగీకరించాడు. అతడి భావాలు, ఆలోచనలు కాలక్రమంలో ప్రజలను చైతన్యవంతులను చేసి జాతి నిర్మాణానికి పూనుకొనేటట్లు చేశాయి. రాయ్ ప్రజాస్వామికవాదియే గాక గొప్ప అంతర్జాతీయ వాది. అతడు 1835లో బ్రిటన్లో మరణించాడు. అతడి మరణంతో బ్రహ్మసమాజం ప్రభావం తగ్గనారంభించింది కాని అనంతర కాలానికి చెందిన దేవేంద్రనాథ్ రాకూర్, కేశవ చంద్రసేన్ లు బ్రహ్మసమాజ ప్రాబల్యాన్ని పునరుద్ధరించారు. క్రీ.శ. 1839లో దేవేంద్రనాథ్ ఠాకూర్ తత్త్వబోధిని సభను స్థాపించి బ్రహ్మోభావనలను ప్రచారం చేయటం కొనసాగించాడు. విస్తరిస్తున్న క్రైస్తవ మతప్రచారాన్ని నిరోధించేందుకు అతడు దీనిని ఉపయోగించాడు. రామమోహన్ రాయ్ విశ్వమానవత్వాన్ని విశ్వసించగా దేవేంద్రనాథ్ ఠాగూర్ స్వదేశీయ భాషలను, సంస్కృతిని అభిమానించాడు. క్రీ.శ.1843లో దేవేంద్రనాథ్ ఠాగూర్ “తత్త్వబోధిని పత్రిక”ను స్థాపించి, పునరుద్ధరించబడిన బ్రహ్మసమాజ భావజాలాన్ని ప్రచారం చేశాడు. మరొక బెంగాలీ మేధావి  
+416
+అయిన కేశవచంద్రసేన్, భారతీయ బ్రహ్మసమాజ్ అనే సంస్థను స్థాపించి సంపూర్ణ సామాజిక విప్లవం తీసుకురావాలని కలలు కన్నాడు. ఇతడు తన సర్వస్వాన్ని స్త్రీల అభివృద్ధికి వెచ్చించాడు. విధవా వివాహాన్ని సమర్థించి దానిని వివరిస్తూ ఒక కరపత్రం ప్రచురించాడు, ప్రభుత్వానికి విజ్ఞాపనలు అందజేశాడు. బాలికల విద్యావ్యాప్తికి తన స్వంతధనంతో 35 పాఠశాలలను స్థాపించాడు, కులాంతర వివాహాలను ప్రోత్సహించాడు, జంధ్యధారణను వ్యతిరేకించాడు. ఇతడి కృషి ఫలితంగానే క్రీ.శ. 1856లో ప్రభుత్వం విధవా పునర్వివాహ చట్టాన్ని జారీచేసింది. మరొక బెంగాలీ సంఘసంస్కర్త పండిత ఈశ్వరచంద్ర విద్యాసాగర్ స్త్రీల విముక్తి కొరకు నిబద్ధతతో కృషిచేసి చిరస్మరణీయుడయ్యాడు. ఇతడు ప్రభుత్వ సంస్కృత కళాశాల ప్రిన్సిపాల్గా పనిచేశాడు. తన సంస్కృత కళాశాలలో అబ్రాహ్మణులకు ప్రవేశం కల్పించిన ధీశాలి ఇతడు. సంస్కృత కళాశాల విద్యార్థులకు పాశ్చాత్యతత్త్వం అనే విషయాన్ని పాఠ్యాంశంగా ప్రవేశపెట్టాడు, బెంగాలీభాషలో ప్రత్యేకమైన వచనశైలికి పునాది వేసిన ఒక బెంగాలీ ప్రీమియర్ను రూపొందించాడు. స్త్రీలకు ఉన్నత విద్యాభ్యాస ప్రాధాన్యం గ్రహించిన ఈశ్వరచంద్రుడు అందుకు నిరంతరకృషి చేశాడు. క్రీ.శ. 1855-1860 మధ్యకాలంలో ఇతడి ఆధ్వర్యంలో బెంగాల్లో దాదాపు 25 విధవా వివాహాలు జరిగాయి. పైన వివరించిన విధంగా బ్రహ్మసమాజం తన కార్యకలాపాలతో భారతీయులలో ఆత్మ విశ్వాసాన్ని పెంపొందింపజేసి లోపాలను సవరించి, మానవత్వ భావనకు పెద్దపీట వేసి ఆచరణలో పెట్టవలసిన ఆదర్శమని ఋజువు చేయటమే కాక, మానవ సంక్షేమానికి ప్రాధాన్యం ఇవ్వాలన్న చైతన్యాన్ని ప్రజలలో పెంచింది.
+ఆర్యసమాజ్
+ఉత్తర భారతదేశపు సామాజిక, మత సంస్కరణ ఉద్యమానికి నాయకుడు స్వామి దయానంద సరస్వతి (1824-1883). ఇతడు క్రీ.శ. 1875లో ఆర్యసమాజాన్ని స్థాపించాడు. ఇతడు సత్యార్థ ప్రకాశిక, ఋగ్వేద భాష్యభూమిక అనే రెండు ప్రసిద్ధ గ్రంథాలను ప్రచురించాడు. ఇతడు విగ్రహారాధనను, బహు భార్యాత్వాన్ని బాల్య వివాహాలను, మతకర్మకాండలో బ్రాహ్మణ జోక్య ఆధిక్యతలను, మూఢాచారాలను ఖండించి, కులాంతర వివాహాలను, యుక్తవయసు వచ్చిన తరువాత వివాహాలను ప్రోత్సహించాడు. ఆర్యసామాజికులు కులతత్వాన్ని అంటరానితనాన్ని తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. స్త్రీల పరిస్థితి మెరుగుదలకు, సామాజిక సమానత్వానికి ఇతడు తీవ్రంగా కృషి చేశాడు. ఆర్యసామాజికులు ఇస్లాం, క్రైస్తవాలకన్న హిందూమతం  
+417
+ఉన్నతమైనదని నమ్ముతారు. దయానంద సరస్వతి నినాదమైన వేదాల వద్దకు వెళ్ళండి అన్న పిలుపు వల్ల ఆర్య సమాజానికి పునరుద్ధరణ వాద ప్రచారక సమాజమనే పేరువచ్చింది. ప్రాచీన భారతీయ ఋషులు అందుకున్న ఉన్నత శిఖరాలను గాని సాధించిన లోతైన జ్ఞానాన్ని కాని పాశ్చాత్యులు సాధించలేరని, నిజమైన జ్ఞానానికి సృష్టికర్త భగవంతుడేనని, సత్యానికున్న ఒకే ఆధారం వేదాలని దయానంద సరస్వతి సగర్వంగా ప్రకటించాడు. ఇతడి బోధనల ఫలితంగా హిందువులలో ఆత్మవిశ్వాసం పెరిగి తమ మతం, తమ సంస్కృతి ఇస్లామీ, పాశ్చాత్య సంస్కృతులకన్న ఏ మాత్రం తక్కువ కాదన్న ఆత్మగౌరవం పెరగటానికి దోహదం చేసింది. స్వదేశీభావనకు, హిందీ జాతీయభాష కావాలన్న భావజాలానికితడే ఆద్యుడు. ఒక విధంగా చూస్తే దయానంద సరస్వతి వాదనలను సంకుచితంగా అర్థం చేసుకున్న వారి వలన వ్యతిరేక ఫలితం వచ్చి తీవ్రవాద హిందూత్వ భావన, ఉగ్రవాద జాతీయతావాదం, మతతత్వ ధోరణి పెరగటానికి దారితీసిందన్న వాదన కూడా వుంది. మతాంతరీకరణను ప్రోత్సహించిన ముస్లిమ్ల, క్రైస్తవుల చర్యలను నిరోధించేందుకు అన్యమతాన్ని స్వీకరించిన హిందువులకు హిందూ మతంలోకి మారే అవకాశాన్ని ఇతడు కల్పించాడు. ఈనాటికీ ఆర్యసమాజ ప్రభావం భారతదేశంలోని వివిధ భూభాగాల్లో కనిపిస్తుంది.
+రామకృష్ణ సేవాసమితి
+రామకృష్ణ పరమహంస శిష్యుడైన వివేకానందుడు క్రీ.శ. 1887లో రామకృష్ణ మఠాన్ని స్థాపించాడు. క్రీ.శ. 1897లో రామకృష్ణ మఠం రామకృష్ణ సేవా సమితిగా రూపు తీసుకుంది. రామకృష్ణ పరమహంస బెంగాల్ కు చెందిన ఒక ఆధ్యాత్మిక ఉపదేశికుడు. కలకత్తాలోని కాళీమాత ఆలయంలో పూజారియైన ఇతడు వేదాలు, ఉపనిషత్తులు బోధించిన ఆధ్యాత్మిక మార్గంలో నడవమని ప్రజలకు ఉద్బోధించాడు. నిరాడంబర జీవితం గడుపుతూ భగవంతుడిని తమకు నచ్చిన ఏదో ఒక రూపాన ఆరాధించమన్నాడు. తాను విగ్రహారాధకుడైనా క్రతుకాండకు ఆరాధనకు ప్రాధాన్యమివ్వక ఆధ్యాత్మికతకే ప్రాముఖ్యాన్నిచ్చాడు. ఇతడి ప్రముఖ శిష్యుడైన వివేకానందుడు గురువుతో పాటు మానవసేవయే మాధవసేవయని ప్రబోధించాడు. క్రీ.శ. 1893లో జరిగిన ప్రపంచ మతాల పార్లమెంటులో హిందూమత ధార్మికతను గురించి అతడు చేసిన ప్రసంగం ఆనాటివారిని ఎంతో ఆకర్షించింది. అతడి సందేశం ఆ ప్రసంగం విన్న సభ్యులను ఎంతో ప్రభావితం చేసింది. అమెరికాలో అతడు వేదాంత సమాజాన్ని స్థాపించి హిందూధర్మంలోని విశేషాంశాలను బోధించాడు. అయితే  
+418
+అతడు హిందూ ధర్మాన్ని ఆకాశానికి ఎత్తక, హిందూమతంలోని లోపాలను గుర్తించి ఆ లోపాలను సవరించేందుకు మార్గాన్ని అన్వేషించి, ప్రచారం చేశాడు. మతసారానికి సాంఘిక దృష్టిని జోడించి, విధవ కన్నీటిని తుడవటం, ఆకలితో అలమటిస్తున్నవాడి ఆకలి తీర్చటం ఆలయంలో విగ్రహానికి పూజచేయటం కన్నా ఎంతో ఉత్తమమైనవని బోధించాడు. ఎవరైతే బీదవారి మేలుకొరకు రక్తతర్పణం చేస్తాడో అతడే మహాత్ముడు, కానివాడు దురాత్ముడు. లక్షల కొద్దీ ఆకలితో, అవిద్యతో బాధపడుతుండగా చూస్తూ ఊరుకున్నవాడు, అట్టివారి ఖర్చుతో చదువుకున్నవాడు ద్రోహి అని అతడన్నాడు. ఈనాటికీ రామకృష్ణ సేవాసమితి అభాగ్యులకు, అనాథలకు సేవచేస్తున్నది.
+పశ్చిమ భారతదేశంలో సామాజిక, మతసంస్కరణ ఉద్యమాలు
+పశ్చిమ భారతదేశంలోని మత, సామాజిక సంస్కరణల లక్ష్యం వివిధ దిగువ కులాల పట్ల చూపబడుతున్న సామాజిక వివక్షను తొలగించటం, శాశ్వతంగా నిర్మూలించటం. ఆనాటి సామాజిక అంశాల గురించి లోతైన అవగాహనతో అధ్యయనం చేసి సామాజిక వివక్షను రూపుమాపటమే తన లక్ష్యంగా చేసుకున్న విష్ణుబవబ్రహ్మచారి, జ్యోతిబాఫూలే, రానడే మొదలైనవారు తమ బోధనలు, రచనల ద్వారా ఈ సామాజిక చైతన్యవ్యాప్తికి కృషి చేశారు. ఈ కృషిలో అగ్రగణ్యులుగా పేర్కొనబడదగినవారు బాలశాస్త్రి జంభాకర్ (క్రీ.శ. 1812–1846) దాడోబా పాండురంగ తర్ఘద్ కర్ (క్రీ.శ. 1814-1882) భాస్కర్ పాండురంగ తరఘ్ దార్ (క్రీ.శ. 1816-47), గోపాల్ హరిదేశ్ ముఖ్ లేక లోక్ హితవాది (క్రీ.శ. 1823-1882), విష్ణు భికాజీ గోఖలే లేక విష్ణు బ్రహ్మచారి (క్రీ.శ. 1825-1871). వారిలో జమ్ భాకర్ మేధాపరమైన తిరుగుబాటుకు పథ నిర్దేశకుడు కాగా దాడోబా ఈ భావాలకు వ్యవస్థీకృత రూపమిచ్చి క్రీ.శ.1840లో పరమహంస సభను స్థాపించాడు. బ్రిటిష్ వలస పాలనలోని దుష్ఫలితాలను క్రీ.శ.1841లో ఎనిమిది లేఖలద్వారా బాంబే గెజెట్ లోప్రచురించిన మొదటి జాతీయవాది, తీవ్రవిమర్శకుడు భాస్కర పాండురంగ. క్రీ.శ. 1848–1856 మధ్యకాలంలో ప్రభాకర్ అనే మరాఠా పత్రికలో లోక హితవాది అనే పేరుతో ప్రకటించిన నూరు ఉత్తరాలు-శతపత్రుతో మేధాపరమైన తిరుగుబాటుకు ఇతడు విస్తృత ప్రాబల్యం కల్పించాడు. జన్మతః బ్రాహ్మణుడైనా ముస్లిం వంటవాని భోజనం ఆరగించిన లోకహితవాది. కులతత్వాన్ని మతతత్వాన్ని ఖండించి మానవులందరూ ఒకటేనన్నాడు. పరమ్ హన్స్ సభ రహస్యంగా పనిచేస్తూ కుల, మత విభేదాలను, వివక్షను నిర్మూలించ యత్నించింది. 19వ శతాబ్దపు ద్వితీయ భాగంలో సామాజిక  
+419
+వివక్షకు వ్యతిరేకంగా అనేకమంది మేధావులు పాటుపడ్డారు. పండిత విష్ణుపరశు రామ్ శాస్త్రి (1827–76), జ్యోతిబా ఫూలే (1827–90), ఆర్.జి.భండార్కర్ (1837-1925), నారాయణ్ మహాదేవ్ పరమానంద్ (1838–93), ఎమ్.జి. రానడే (1842– 1901), విష్ణుశాస్త్రి బిపాంకర్ (1850-82), కె.టి.తెలాంగ్ (1850–93) గణేశ్ వాసుదేవ జోషి (1851–1911), నారాయణ్ గణేశ్ చందావర్కర్ (1855-1923), గోపాల్ గణేశ్ అగార్కర్ (1856-95)లు వారిలో ఎన్నదగినవారు. విష్ణుపరశురామ్ శాస్త్రి విధవా వివాహాలను ప్రోత్సహించి స్త్రీ విముక్తి పోరాటాలలో చురుకుగా పాల్గొన్నాడు. క్రీ. శ. 1865లో విధవా వివాహ ఉత్తేజమండల్ ను స్థాపించి క్రీ.శ. 1875లో ఒక విధవను వివాహం చేసుకున్నాడు. అంటరానివారి కొరకు, బాలికల కొరకు ఒక బాలికా పాఠశాలను పూనాలో స్థాపించాడు. మహర్షి భండార్కర్ విధవయైన తన కుమార్తెకు పునర్వివాహం జరిపించాడు. హిందూ ముస్లిముల మధ్య ఐకమత్యాన్ని అతడు ప్రోత్సహించాడు. పరమహంస సభను క్రీ.శ. 1867లో ప్రార్థనా సమాజంగా మార్చాడు. ప్రార్థనా సమాజం ఏకేశ్వరోపాసనను, పురోహితాధిపత్యాన్ని కుల విభేదాలను ఖండించింది. క్రీ.శ.1874లో చిప్లాంకర్ నిబంధమాల అనే ఒక మరాఠీ మాసపత్రికను సమాజసంస్కరణ ధ్యేయంతో ఆరంభించాడు. బొంబాయిలో నిర్బంధ ప్రాథమిక విద్యాస్థాపనకు కె.టి. తెలాంగ్ కారణం. జ్యోతిబా ఫూలే రచించిన గులాంగిరి (క్రీ.శ.1872) అనే గ్రంథం మహారాష్ట్రలో బ్రాహ్మణ వ్యతిరేక ఉద్యమానికి నాంది పలకగా సత్యశోధక సమాజం దిగువ కులాలకు అవకాశవాద మత, ధార్మిక గ్రంథాలనుండి, బ్రాహ్మణ పురోహిత వర్గం దోపిడీ నుండి కాపాడేందుకు కృషి చేసింది అని సుమిత్ సర్కార్ పేర్కొన్నాడు. బ్రాహ్మణ వ్యతిరేక ఉద్యమం బలంగా కొనసాగిన మరొక ప్రాంతం తమిళనాడు. ఈ ఉద్యమం కొంతవరకు ఆంగ్లేయుల పాలనలోనున్న ఆంధ్రదేశంలో కూడ చోటు చేసుకుంది. సత్యశోధక సమాజం అగ్రవర్ణ వడ్డీ వ్యాపారస్థులను, భూస్వాములను ప్రత్యక్షంగా ఎదుర్కొని క్రతుకాండ విషయాలలో బ్రాహ్మణుల స్థానాన్ని ప్రశ్నించింది. ఫూలే ప్రతివ్యక్తికీ, ఏ కులంలో జన్మించినా ఒక వ్యక్తిత్వం, ఒక అస్తిత్వం వున్నాయన్నాడు. అతడు దిగువ కులాల బాలబాలికల కొరకు, అంటరానివారి కొరకు పాఠశాలలు స్థాపించాడు. ఫూలే కృషి ఫలితంగానే మాంటేగ్ ఛేమ్స్ ఫర్డ్ సంస్కరణలలో బ్రాహ్మణేతరులకు ప్రత్యేక ప్రాతినిధ్యమిచ్చారు. బొంబాయి నగరంలో నౌరోజి ఫుడోంజి, దాదాభాయి నౌరోజి, యస్.యస్. బెంగుళూరులు సంస్కరణ ఉద్యమాలు నడిపించారు. క్రీ.శ. 1851లో పార్సీ సమాజంలోని లొసుగులను సంస్కరించేందుకు ప్రయత్నాలు మొదలయ్యాయి. తమిళనాడులో కొంగు వెల్లాల  
+420
+సంస్థాన్, కర్ణాటకలో వొక్కలిగ, లింగాయత్ అసోసియేషన్లు, కేరళలో ఇరవ తెగకు చెందిన యస్.ఎన్.డి.పి. యోగులు చేసిన కృషి పేర్కొనదగినవి. ఆంధ్రదేశానికి సంబంధించి భారత సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవన ప్రభావం కందుకూరి వీరేశలింగం, గురజాడ అప్పారావు, రఘుపతి వెంకటరత్నంలు కొనసాగించిన సంస్కరణోద్యమ కార్యక్రమంలో ద్యోతకమౌతుంది. వీరికి కొద్దికాలం ముందర ఏనుగుల వీరాస్వామి, సామినేని ముద్దు నరసింహం నాయుడు తన రచనయైన “హితసూచని” ద్వారా సంస్కరణ ఉద్యమానికి బీజం వేశారు. కందుకూరి వీరేశలింగంను ఆధునిక ఆంధ్రదేశ వైతాళికుడుగా కీర్తించుటకు కారణం స్త్రీ జనోద్ధరణకు, బాల్య వివాహాల నిషేధానికి, స్త్రీ విద్యావ్యాప్తికి, వితంతువుల స్థితిగతులను మెరుగుపరచటానికి అతడు చేసిన కృషి. బాలికల విద్యకొరకు విద్యాలయాలను, వితంతు శరణాలయాలను స్థాపించుటకు చేసిన కృషి, తానే స్వయంగా చేయించిన 63 విధవా వివాహాలు, సామాజిక దురాచారాలు ఖండించి సంస్కరణభావాలు ప్రజలలో పెంపొందటానికి జాతీయనాయకులకు తీసిపోని కృషి చేసి అతడు చిరయశస్సును సంపాదించాడు.
+దివ్యజ్ఞాన సమాజం - ఇతర సామాజిక సంస్కరణ ఉద్యమాలు
+క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దపు సామాజిక- మత సంస్కరణ ఉద్యమాన్ని దివ్యజ్ఞాన సమాజం కూడా ఎంతో గాఢంగా ప్రభావితం చేసింది. దివ్యజ్ఞాన సమాజాన్ని అమెరికాలో క్రీ.శ.1875లో హెచ్.సి. బ్లావట్స్కీ కల్నల్ హెచ్.సి.ఆల్కాట్ లు స్థాపించారు. దివ్యజ్ఞాన సమాజకేంద్రాన్ని క్రీ.శ. 1893లో అమెరికానుండి మద్రాసులో అడయార్కు మార్చారు. భారతదేశంలో దివ్యజ్ఞాన సమాజభావాలకు ప్రాతినిధ్యం వహించినది అనిబిసెంట్. ఆమె మాటల్లో దివ్యజ్ఞాన సమాజ లక్ష్యం ప్రాచీన మతాలైన హిందూమతం, జొరాష్ట్రియన్ మతం, బౌద్ధ మతాలను పునరుద్ధరించి, బలపరచి వాటికి జీవం కల్పించటం. ఈ కృషి ఫలితంగా భారతీయులలో తమ గతం పట్ల గర్వం, భవిష్యత్తుపై విశ్వాసం, స్వయంశక్తిపై గౌరవం పెరిగి, దేశభక్తి వెల్లువలా పెరిగి తమజాతిని పునర్నిర్మించుకోవాలన్న కాంక్ష బలంగా కలిగింది. ఈ ఉద్యమం పునరుద్ధరణ వాదాన్ని బలపరచినా, బాల్య వివాహాలను, అజ్ఞానాన్ని పారద్రోలటానికి, త్రాగుడును మాన్పించటానికి పూనుకుంది.
+పురాతన భారతీయ సంస్కృతిని పునరుద్దరించేందుకు కృషిచేసిన ఇతర సంస్థలు - క్రీ.శ. 1887లో సత్యానంద్ అగ్నిహోత్రి స్థాపించిన దేవసమాజం (పంజాబ్), బెంగాల్లో 1883లో స్థాపించబడిన సనాతన రక్షణి సభ, దక్షిణ భారతదేశంలో  
+421
+1887లో స్థాపించబడిన మాధవ సిద్ధాంత వున్నయిని సమాజం, బెనారస్ లోని భారత ధర్మ మహామండల్. ఇవికాక సిక్కు మహమ్మదీయ సమాజాల సంస్కరణకోసం కృషి జరిగింది. దీనిలో ఆనాటి ముస్లిమ్ మేధావులలో సర్ సయ్యద్ అహ్మద్ ఖాన్, మౌల్వీ చిరాగ్ ఆలీలు కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. పాశ్చాత్య విద్య అభ్యసించిన సర్ సయ్యద్ అహ్మద్ ముస్లిమ్ స్త్రీలకు పరదా విధానం వద్దన్నాడు, బహు భార్యాత్వాన్ని ఖండించాడు, బాల్యవివాహాలను రద్దు చేయాలన్నాడు. మహమ్మదీయులకు పాశ్చాత్య సంస్కృతితో పరిచయం పెంచాలన్నాడు. క్రీ.శ. 1875లో మహమ్మడన్-ఆంగ్లో ఓరియంటల్ కళాశాలను స్థాపించి ముస్లిం యువకులకు పాశ్చాత్య విధానంలో విద్యనేర్పించే ప్రయత్నం చేశాడు. అయితే ఇతని ప్రయత్నాన్ని సనాతన ముస్లింలు ప్రతిఘటించారు. సర్ సయ్యద్ మహమ్మద్ ఖురాన్ హేతువాదంతో కూడిన మతగ్రంథమని వాదిస్తూ మతమౌఢ్యాన్ని దురభిమానాన్ని విడనాడాలన్నాడు. ముస్లిమ్ సమాజాన్ని ఆధునికం చేయాలని, బహుభార్యాత్వాన్ని విడనాడాలని, ముస్లిం స్త్రీల పరిస్థితిని మెరుగుపరచవలసి వుందని విశ్వసించిన మరొక ముస్లిమ్ సంస్కర్త మౌల్వీ చిరాగ్ ఆలీ. ఈ ఉద్యమాలకు వ్యతిరేకంగా, ఆర్యసమాజం, క్రైస్తవ మతబోధకుల మతాంతరీకరణను వ్యతిరేకిస్తూ గురుదాస్ పూర్ (క్యాదిమన లోని జిల్లా) కు చెందిన మీర్జా గులాం అహ్మద్ ఒక ఉద్యమాన్ని నడిపించాడు. ఇంకా ముస్లిం సంఘాలయిన లాహోర్లోని అంజుమన్-ఇ-హిమాయత్-ఇస్లాం (1885), క్రీ.శ. 1894లో లక్నోలో స్థాపించబడిన నవఖత్-ఉల్-ఉలేమా, అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్ వాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతంలో స్థాపించిన ఖాదై ఖిద్ మత్ గార్ కూడా ముస్లిమ్ సమాజాన్ని సంస్కరించేందుకు ప్రయత్నించాయి.
+పంజాబ్ లోని సిక్కులు కూడా విద్యావ్యాప్తికి పాఠశాలలు, కళాశాలలు స్థాపించి, స్థానిక స్థాయిలో సింగ్ సభలను స్థాపించి సిక్కులందరికీ మార్గదర్శకంగా వుండేందుకు ముఖ్య ఖాల్సా దివాన్ ను ఏర్పాటు చేశారు.
+ఇప్పటివరకు హిందూ, ముస్లిమ్, పార్శీ, సిక్కుమతాల సంస్కృతులను సంస్కరించి పునరుద్ధరించి, ఆధునికీకరించేందుకు జరిగిన ఉద్యమాల గురించిన అధ్యయనం తరువాత పాతసంస్కృతిని పూర్తిగా తిరస్కరించి పాశ్చాత్య సంస్కృతిని ఆహ్వానించిన వారి గురించి తెలుసుకోవలసి వుంది.
+భారతీయ సంస్కృతిని పూర్తిగా తిరస్కరించి పాశ్చాత్య సంస్కృతిని ఆహ్వానించిన ఉద్యమాన్ని యంగ్ బెంగాలీ ఉద్యమమన్నారు. ఈ ఉద్యమానికి నాయకుడు కలకత్తా  
+422
+హిందూ కళాశాలలో ఉపాధ్యాయుడైన హెన్రీ వివన్ డెరోజియో అనే ఆంగ్లేయుడు (క్రీ.శ. 1809-31). ఇతడు సంపూర్ణ స్వేచ్ఛావాదియైన హేతువాది. ఇతని అనుయాయులైన డెరోజియన్లు క్షీణదశలోనున్న పాత సంప్రదాయాలను తిరస్కరించి హిందూమత చట్రాన్ని ప్రశ్నించారు. డెరోజియోను హిందూ కళాశాలనుండి పంపించివేశారు. తరువాత కొద్దికాలంలోనే అతడు మరణించాడు. డెరోజియన్లు ఆధునిక బెంగాలీ నాగరికతకు మార్గదర్శకులని చరిత్రకారులు శ్లాఘించారు.
+పైన పేర్కొన్న సామాజిక, మత సంస్కరణ ఉద్యమాలను సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే 19వ శతాబ్దంనాటి భారతదేశం రెండు శక్తులైన సంప్రదాయ సంస్కృతీ అంశాలకు, వలస ఆధిపత్య భావజాలానికీ వ్యతిరేకంగా మత, సామాజిక సంస్కరణలకు మధ్య ఘర్షణకు వేదికయై నూతన విలువలైన సమానత్వం, స్వేచ్ఛ సోదరభావం, సామాజిక న్యాయం ప్రజాస్వామ్య భావాలతో కూడిన జాతీయ చైతన్యంలో అంతర్భాగమయిందన్న బిపిన్ చంద్ర వ్యాఖ్యానం ఆనాటి పరిస్థితికి అద్దం పడుతుంది. ఈ విధంగా 19వ శతాబ్ది ఒక నూతన ఉషోదయానికి నాంది పలికి భవిష్యత్ చారిత్రక గమనాన్ని ప్రభావితం చేసింది.
+ 
+423
+17వ అధ్యాయం వలస పాలన-ప్రతిఘటనోద్యమాలు
+క్రీ.శ. 1757-1857 మధ్యకాలంలో వ్యాపార సంస్థయైన బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం క్రమ క్రమంగా యుద్ధ ప్రక్రియ, దౌత్యనీతిలాంటి మార్గాల ద్వారా ఒక శక్తిమంతమైన రాజకీయ, ఆధికారిక స్వరూపాన్ని సంతరించుకున్నది. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం, బ్రిటిష్ పార్లమెంట్, బ్రిటిష్ చక్రవర్తి - వీరి పరోక్ష నియంత్రణలో వుండి భారతదేశాన్ని ఉద్దేశ్యపూరిత చర్యలద్వారా వలస రాజ్యంగా తయారుచేసి పరిపాలన, న్యాయ, సామాజిక, మతరంగాలపై ప్రగాఢ ప్రభావం చూపిన సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టింది. బ్రిటిష్ వలస దుష్పరిపాలన, బ్రిటిష్ విలువలతో కూడిన సంస్కరణలు భారతీయ సమాజపు పునాదులను తీవ్రంగా కదిలించి వేశాయి. ఈ పరిణామాలకు భారతీయులు స్పందించకుండా, నిస్సహాయంగా, నిశ్శబ్దంగా వుండిపోలేదు, ప్రతిఘటిస్తూనే వున్నారు. ఉపశ్రేణి వర్గాలైన సాధారణ రైతాంగం, గిరిజన తండాలు తమ వ్యతిరేకతను ప్రజాప్రతిఘటనలు, పౌర ఆందోళనల ద్వారా వెలిబుచ్చారు. అయితే ఈ ఆందోళనలన్నీ స్థానీయమైనవి, అవ్యవస్థీకృతమైనవి అయి, దేనికదే విడివిడిగాను, అక్కడక్కడ జరిగాయన్నది గమనించాలి. ఈ ఉద్యమాలు ఆయా సమూహాలలో పెరుగుతున్న రాజకీయ, సామాజిక చైతన్యానికి చిహ్నాలు కావటంవల్ల బ్రిటిష్ దురాక్రమణలకు పూర్వమున్న తమ అస్తిత్వ పరిరక్షణకు, తమ ఆకాంక్షలను సాధించే ప్రయత్నాలుగానే వీటిని గుర్తుంచుకోవాలి.
+స్వాతంత్ర్యానంతర కాలంలోని గత మూడు దశాబ్దాలలో జరుగుతున్న చరిత్ర పరిశోధనలు ఈ పౌర ప్రతిఘటనోద్యమాలను వెలికి తీసి పాక్స్ బ్రిటానికా అన్న భావన ఒక భ్రమయని స్పష్టం చేస్తాయని సుమిత్ సర్కార్ పేర్కొన్నారు. ఈ రకమైన చారిత్రక పరిశోధనా దృక్పథాన్ని దిగువ నుండి చరిత్రఅధ్యయనం (Towards a  
+424
+History from below) అంటారు. మానవీయ శాస్త్రజ్ఞురాలైన కేథరిన్ గౌ దాదాపు 77 రైతాంగ ప్రతిఘటనల పట్టికనిచ్చింది. ఆమె వీటిని పూర్వస్థితి పునరుద్ధరణ మతపరమైన సామాజిక బందిపోటుతనం ఉగ్రవాద ప్రతిహింసా తిరుగుబాట్లుగా వర్గీకరించింది. గిరిజన తిరుగుబాట్లు, రైతాంగపు తిరుగుబాట్లు, ఇతర తిరుగుబాట్లతో పోలిస్తే ఎంతో హింసాయుత తిరుగుబాట్లు అని, అవి మిగిలిన వాటికన్నఎక్కువసార్లు జరిగాయని కె.సురేష్ సింగ్ వ్యాఖ్యానించాడు. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా కంపెనీ వంద సంవత్సరాల పాలనాకాలంలో వరుసగా జరిగిన తిరుగుబాట్లను కలుపుతూ ఒక అంతస్సూత్రం కనిపిస్తుంది. ఆ తిరుగుబాట్లకు క్షీణించి దరిద్రులైన జమిందార్లు, చితికిపోయిన భూస్వాములు, పాలిగాళ్లు నాయకత్వం వహించగా, ఈ తిరుగుబాట్లకు వెన్నెముకలుగా ప్రజాపునాదిగా వుండి ప్రత్యక్షంగా తిరుగుబాట్లలో పాల్గొని దెబ్బతీసినవారు, పెంచిన భూమిశిస్తు చెల్లించలేకపోయిన రైతాంగం, నష్టపోయిన వృత్తిపనివారు, సైన్యంనుండి పంపివేయబడిన సైనికులు అని బిపిన్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. ఈ తిరుగుబాట్లకు స్థానీయమైన ఆకస్మిక ఇబ్బందులు తోడై, అవి విస్తృతమై వందలమంది, కొన్ని సమయాలలో వేలమంది పాల్గొన్నారని బిపిన్ చంద్ర అభిప్రాయం వెలిబుచ్చాడు. క్రీ.శ. 1757-1857 మధ్య కాలంలో కొన్నివందల చిన్న చిన్న తిరుగుబాట్లు, దాదాపు 50 పెద్ద తిరుగుబాట్లు జరిగాయి. ఈ తిరుగుబాట్లకు ముఖ్యకారణం తిరుగుబాటుదార్లు తమ స్వదేశీయ గౌరవం తిరిగి సంపాదించేందుకు విదేశీయులైన బ్రిటిష్ వారిని వెళ్ళగొట్టాలన్న కాంక్షయే అన్న బిపిన్ చంద్ర అభిప్రాయంతో మనం ఏకీభవించవచ్చు.
+ఈ రోజుల్లో జరిగిన తిరుగుబాట్ల పరంపరలో మొదటిదిగా పేర్కొనదగినది క్రీ.శ. 1763-1800 మధ్య కాలంలో జరిగిన సన్న్యాసి తిరుగుబాటు. బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఫు ఆధికారిక పత్రాలు ఉత్తర బెంగాల్లో జరిగిన ఈ తిరుగుబాటును పేర్కొంటాయి. ఆనాటి సన్న్యాసులు, ఫకీర్లు సంపన్నుల, బ్రిటిష్ ఉద్యోగుల ధాన్యాగారాలను కొల్లగొట్టారు. గెరిల్లా పద్ధతిలో వీరు దాడిచేసి కోశాగారాలను కొల్లగొట్టారు. సన్న్యాసులు, ఫకీరులు బొగ్రా, మైమెన్ సింగ్ లలో స్వతంత్ర రాజ్యస్థాపన చేశారు. గుర్తుంచుకోవలసిన మరో ముఖ్యాంశం-ఈ తిరుగుబాటులో హిందువులు, ముస్లిమ్లు కలసి పాల్గొనటం. ఈ తిరుగుబాటులో పాల్గొన్న నాయకులలో ముఖ్యులు మంజుషా, ముస్తఫా, భవానీ పథక్, దేబి చౌధురాణీలు. ఈ పోరాటం క్రీ.శ.1800 వరకు సర్వసాధారణంగా జరిగింది.
+ 
+425
+ఒక ప్రాచీన తెగయైన ఖాసీలు అస్సాంలోని జైన్ తియా, గారో కొండలలో ఉంటూ బ్రిటిష్ అధికారంపై తిరుగుబాటు చేశారు. వీరికి, బ్రిటిష్ వారికీ మధ్య క్రీ.శ. 1765లో ఆరంభమైన పోరాటాలు చాలాకాలంపాటు కొనసాగాయి. బ్రిటిష్ కెప్టెన్ న్యూఫ్ లిలే (Neufllilie) వీరి తిరుగుబాటును అణచివేశాడు. కపాచార్ అకస్, నాగులు, కుకూ తెగలు వరుసగా క్రీ.శ. 1835, క్రీ.శ. 1849, 1826-1849 మధ్య తిరుగుబాట్లు చేశారు. ఛోటా నాగపూర్కు చెందిన ముండా తెగవారు క్రీ.శ. 1831లో తిరుగుబాటు చేశారు. ముండా తెగవారి తిరుగుబాటుకు కారణం బ్రిటిష్ రెవెన్యూ న్యాయవిధానాలు. రెవెన్యూ కంట్రాక్టర్ డేబిసింగ్ విధానాలకు వ్యతిరేకంగా బెంగాల్లోని రంగపూర్, దినాజ్ పూర్ రైతులు క్రీ.శ. 1783లో తిరుగుబాటు చేసి స్వతంత్రంగా ప్రభుత్వం స్థాపించారు. అయితే అతికష్టంమీద బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఈ తిరుగుబాటును అణచివేసింది.
+క్రీ. శ. 1818లో బ్రిటిష్ వారు ఖాండేశ్ లో ఉన్న తమ భూభాగాన్ని ఆక్రమించుకోవటాన్ని వ్యతిరేకించిన భిల్లులు క్రీ.శ. 1818-31లో బ్రిటిష్ ఆక్రమణలో నున్న మైదాన ప్రాంతాలను కొల్లగొట్టి తమ అసమ్మతిని తెలిపారు. బ్రిటిష్ వారు సామ, దాన, భేద, దండోపాయాలు అవలంబించినా భిల్లులను అణచివేయలేక పోయారు. క్రీ.శ. 1830-31లో నగర్ కర్షకులు సర్దార్ మల్ల నాయకత్వంలో తిరుగుబాటు చేశారు. వీరు మైసూర్ పాలకుడి అధికారాన్ని ధిక్కరించగా బ్రిటిష్ వారు రైతుల తిరుగుబాటును అణచివేసి, మైసూరును తమ ఆక్రమణ క్రిందకు తెచ్చుకున్నారు. క్రీ.శ.1830-31లో సింగ్ భూమికి చెందిన కోలులు, (బీహార్లోని కొండజాతివారు) తమ ప్రాంతాన్ని బ్రిటిష్ వారు ఆక్రమించటాన్ని మైదాన ప్రాంతప్రజలు కొంత భూభాగాన్ని స్వంతం చేసుకోటాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ, తిరుగుబాటు చేశారు. ఈ తిరుగుబాటుకు ముఖ్యకారణం వారు తమ జీవనాధారం కోల్పోవటమే. రాంచీ, హజారీ బాగ్, పాలమావ్, మన్ భూమిలలో తిరుగుబాట్లు చురుకుగా సాగాయి. మొదట్లో ఆ తిరుగుబాట్లు విజయవంతమైనా అంతిమంగా వాటిని బ్రిటిష్ వారు అణచివేశారు. క్రీ.శ. 1830-51 మధ్య కాలంలో ఫరీద్ ఫూర్ హాజి షారియతుల్లా నాయకత్వంలో షొరయిజి తెగవారు బ్రిటిష్ భూస్వాముల దోపిడీకి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేశారు. షొరాజీలు బ్రిటిష్ న్యాయవిధానాలను వ్యతిరేకించి తమ గ్రామపంచాయితీల ద్వారా తగాదాలను పరిష్కరించుకున్నారు. ఈ తిరుగుబాటును కూడా బ్రిటిష్ వారు అణచివేశారు. కేరళలోని మోప్లాల తిరుగుబాటు 1836-54 మధ్యకాలంలో  
+426
+బ్రిటిష్ వారికి గొప్ప సవాలయింది. క్రీ.శ. 1836-54 మధ్య కాలంలో మలబార్ లో 22 తిరుగుబాట్లు జరిగాయి. ఉత్తర భారతంలోని సంథాలులది చివరి తిరుగుబాటు. ఇది క్రీ.శ. 1856-57లో జరిగింది. పైన పేర్కొన్న తిరుగుబాట్లేవీ విస్తృతమైన, తీవ్రమైన స్థాయిలో జరగకపోవటానికి కారణం ఈ తిరుగుబాట్లన్నీ పరిమితదృష్టితో, గతకాలపు అస్తిత్వం దృష్టిలో ఉంచుకొని చేయబడటమని గుర్తుంచుకోవాలి. నష్టపోయిన, బాధలకు గురైన అన్ని సమూహాలు తమ చైతన్యాలను కలుపుకొని ఐకమత్యంతో తమ శత్రువుపై పోరాటం చేయాలన్న గాఢమైన చైతన్యం వీరిలో లోపించటమే ఈ తిరుగుబాట్లు స్థానీయంగా మిగిలి విఫలమవటానికి ముఖ్య కారణం. ఈ తిరుగుబాట్లు వివిధ ప్రాంతాలలో వివిధ సమూహాలలో పెరుగుతున్న అసంతృప్తికి నిదర్శనాలై 1857లో మహా తిరుగుబాటుకు దారి తీశాయి అని చెప్పవచ్చు.
+1857 సిపాయిల తిరుగుబాటు- మొదటి భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామం
+“సిపాయి పితూరీ”గా, “గొప్ప తిరుగుబాటు”గా, “మొదటి స్వాతంత్ర్య సమరం”గా పిలవబడిన 1857 తిరుగుబాటు స్వాతంత్ర్యానికి పూర్వంనాటి తొలివలస రాజ్యకాలమందలి ముఖ్య పరిణామాలకు కూడలి. వంద సంవత్సరాల (1757-1857) మధ్యకాలంలో బ్రిటిష్ వలస దుష్పరిపాలన ఫలితంగా భారతదేశంలోని అన్ని జనసమూహాలు వ్యక్తిగతంగా, సామూహికంగా దోపిడీకి, నష్టానికీ గురియై బ్రిటిష్ పాలనను అయిష్టంగా సహించినా, డల్హౌసి ప్రభువు ప్రవేశపెట్టిన రాజ్యసంక్రమణ సిద్ధాంతం కారణంగా రాజ్యాలు పోగొట్టుకున్న రాజవంశాలు అసంతృప్తితో, ఆగ్రహంతో రగులుతూ వున్నాయి. క్రీ.శ. 1857 నాటికి భారతదేశం పరిస్థితి తుఫాను ముందరి వాతావరణం వలె వుండగా యుద్ధాలలో హిందూ, ముస్లిమ్ సిపాయిలకు ఆవు, పంది కొవ్వు పూసిన తూటాలు ఇస్తున్నారన్న వార్త కార్చిచ్చులా వ్యాపించటంతో అందరూ ఒక్కసారి భగ్గున మండిపడి తిరగబడేటట్లు చేసింది. బ్రిటిష్ వారి విస్తరణ విధానాలైన యుద్ధాలు, దౌత్యనీతి, చట్టాలు, వారి శిస్తు విధానం, దోపిడి ఆర్థిక వనరుల తరలింపు, అనాగరిక భారతీయులకు నాగరికత నేర్పే భారం వహించేందుకు తమను భగవంతుడు నియమించాడన్న అహంకారపూరిత ధోరణి కారణంగా అన్నివర్గాల ప్రజలు క్రోధంతో రగులుతూండడంతో ఏ చిన్న కారణమైనా ఒక నిప్పురవ్వ అయి చిచ్చు రగిల్చేందుకు సిద్ధంగా వుంది. ఈ నేపథ్యంలో క్రీ.శ.1857 నాటి గొప్ప తిరుగుబాటుకు కారణాలను 1) రాజకీయ, పాలనా సంబంధ, 2) ఆర్థిక, 3) సామాజిక, మతసంబంధ, 4) సైనిక, 5) తక్షణ కారణాలుగా విభజించి అధ్యయనం చేయవచ్చు.
+ 
+427
+1. రాజకీయ, పాలనా సంబంధ కారణాలు
+బ్రిటిష్ తూర్పు ఇండియా వర్తక సంఘం అనుసరించిన రాజ్యవిస్తరణ, దురాక్రమణ విధానాల వల్ల చిన్న పెద్ద, హిందూ, ముస్లిం పాలకులు బ్రిటిష్ వారిని అనుమానంతో, ద్వేషంతో చూశారు. ఈ విధానాల ఫలితంగా భారతీయ పాలక వర్గాలు తీవ్రంగా నష్టపోయి ఆంగ్లేయులు లాభం పొందుతూ వుండటంవల్ల ఈ రకమైన భారతీయ స్పందన సహజంగా కనిపిస్తుంది. బ్రిటిష్ వారు ఆక్రమించిన ప్రతి భూభాగంలోని భూయజమానులు, కర్షకులు, సైన్యంనుండి తొలగించబడిన సైనికులు, మతాచార్యులు, అన్యాయంగా ఉద్యోగాలు పోగొట్టుకున్న ఉద్యోగులు ప్రతిఘటించి తిరుగుబాట్లలో పాల్గొన్నారు అన్న తారాచంద్ వ్యాఖ్యానం ఆనాటి స్థానికపాలకుల, ప్రజల అసంతృప్తికి అద్దం పడుతుంది. కుత్సిత బుద్ధితో బ్రిటిష్ వారు ప్రవేశపెట్టిన సైనిక సహకార ఒప్పందం ఫలితంగా స్వదేశీయ పాలకులు తాము నియమించిన సైనికులను ఉద్యోగంలోనుండి తీసివేయగా వారు జీవనాధారం కోల్పోయారు. చివరి మొగలాయి పాలకుడైన బహదూర్ షా జఫర్ తో అవమానకరంగా వ్యవహరించటం ముస్లిముల అసంతృప్తికి, కోపానికి కారణమయింది. డల్హౌసి ప్రవేశపెట్టిన అనైతికమైన, ఏమాత్రం సమర్థనీయం కాని రాజ్యసంక్రమణ సిద్ధాంతం పాలకులను కోపోద్రిక్తులను చేసింది. క్రీ.శ. 1832 నుండే తీవ్ర అసంతృప్తితో ఉన్న భారతీయ పాలక వర్గం యొక్క కుట్రే క్రీ.శ. 1857లో ఒక రూపం తీసుకుందన్న అభిప్రాయం ఉందిగాని అది అంత నమ్మదగినదిగా కనిపించదు.
+బ్రిటిష్ వలసపాలనలో భాగంగా భారతదేశంలో వారు ప్రవేశపెట్టిన, అమలుపరచిన మార్పులు భారతీయులకు విజాతీయంగా కనిపించాయి. తరతరాలుగా అందరికీ అర్థమైన, పరిచితమైన సూత్రాలు, నిబంధనలకు బదులుగా కొత్తవీ అపరిచితమైనవీ అయిన వాటిని ఆమోదించటం వారికి ఇష్టంలేకపోయింది. పరిపాలనా రంగానికి సంబంధించినంత వరకు కొత్తపరిపాలనా బృందాన్ని ప్రవేశపెట్టటం, అలవాటయిన పర్షియన్ భాషకు బదులుగా ఇంగ్లీషును ప్రవేశపెట్టటం, వలస విధానాల ఫలితంగా ప్రజలు పడుతున్న కడగండ్లు, పాలకులకు, పాలితులకు మధ్య ప్రత్యక్షసంబంధం లేకపోవటం మొదలైనవి ఒక రకమైన అపనమ్మకానికి దారి తీశాయి. కొత్తగా సృష్టించిన ఉద్యోగాల నియామకాలలో యూరోపియన్లకు, ముఖ్యంగా బ్రిటీష్ వారికి  ప్రాధాన్యమివ్వటం, భారతీయులకు అవకాశాలు ఇవ్వకపోవటం వంటివి ఉన్న అపనమ్మకాన్ని అనుమానాన్ని మరింతగా పెంచాయి. క్రీ.శ.1833 ఆజ్ఞాపత్రం  
+428
+స్పష్టంగా చెప్పిన అంశం ఏ భారతీయుడికీ అతని మత విశ్వాసం, పుట్టుక, వారసత్వం, రంగు మొదలైన కారణాల వల్ల తూర్పు ఇండియా కంపెనీ ఉద్యోగ నియామకాలలో ఎటువంటి వివక్ష ప్రదర్శించి నిరాకరించకూడదు, అన్నది. ఈ అంశాన్ని లెక్కచేయక నియామకాలు తమ ఇష్టానుసారం చేయటాన్ని బట్టి బ్రిటిష్ వారికి గల జాత్యహంకారం బాగా అర్థమవుతుంది.
+ఆర్థిక కారణాలు
+బ్రిటిష్ ఆర్థిక విధానాల ఫలితంగా వారితో చేతులు కలిపిన అతికొద్దిమంది తప్ప మిగిలినవారంతా దుర్భర దారిద్ర్యానికి గురికావటం తూర్పు ఇండియా కంపెనీ పట్ల ఉన్న రాజకీయ, పాలనాసంబంధ అపనమ్మకాన్ని రెట్టింపు చేసింది. బ్రిటిష్ వలస పాలనవల్ల జరిగిన ఆర్థిక దోపిడీ పరిశ్రమను, వర్తక వాణిజ్యాన్ని వ్యవసాయాన్ని కృశింపజేసి భారతదేశాన్ని అప్పుల ఊబిలోకి, దుర్భర దారిద్ర్యంలోకి, పారిశ్రామిక వెనుకబాటుతనంలోకి తీసుకుపోగా భారతీయులు అనుభవించిన క్లేశం వర్తక వ్యాపార చరిత్రలో దేనికీ సరిపోదనీ, భారతీయ మైదానాలు చేనేత కార్మికుల రక్తంతో తడిసిపోయాయని క్రీ.శ. 1833లో విలియం బెంటింక్ స్వయంగా చేసిన ప్రకటన గమనించదగినది. భారతదేశానికి దిగుమతి అయిన వస్తువులపై చెల్లించిన సుంకం కంటే విదేశాల నుండి భారతదేశానికి పంపబడిన నూలు, ఉన్ని సిల్కు బట్టలపై సుంకం చాల ఎక్కువ అని క్రీ.శ. 1840 నాటి పార్లమెంటరీ కమిటీ పేర్కొంది. క్రీ.శ. 1813లో బ్రిటిష్ వర్తక సంఘపు గుత్తాధిపత్యపు హక్కును తొలగించటం, క్రీ.శ. 1833లో భారతదేశంలో స్వేచ్ఛావ్యాపారాన్ని ప్రారంభించటం భారతదేశపు ఆర్థిక వ్యవస్థపై దోపిడీని మరింత పెంచింది. భారతీయులపై జరుగుతున్న ఆర్థిక దోపిడినీ ఖండిస్తూ, బ్రిటిష్ వారే అయిన మార్టిన్, కోప్ లు 1840 పార్లమెంటరీ కమిటీకి ఒక నివేదిక సమర్పిస్తూ పారిశ్రామిక ఉత్పత్తులను తగ్గించి భారతదేశాన్ని ఒక వ్యావసాయిక దేశంగా మార్చటం అన్యాయం అని పేర్కొన్నారు. భారతీయ రైతు పరిస్థితి దారుణం అంటూనే అతడి కొరకు తాము త్యాగం చేయనక్కరలేదన్న బ్రిటిష్ వారి దోపిడి భారతదేశం మొత్తాన్ని అంతులేని దారిద్ర్యంలోకి నెట్టివేసింది.
+సామాజిక, మత సంబంధిత కారణాలు
+రాజకీయ, పాలనపరమైన అపనమ్మకం, వ్యతిరేక భావంతోపాటు, ఆర్థిక దోపిడీ మరింతగా పెంచిన వ్యతిరేకతను జాత్యహంకారం సామాజిక, మత వివక్ష తెల్లవారి భారం (వైట్ మ్యాన్స్ బర్డెన్)ను గురించిన ప్రగల్భాలు, క్రైస్తవ మతప్రచారకులు హిందూ  
+429
+విగ్రహారాధనను దూషిస్తూ చేస్తున్న ప్రసంగాలు, స్వదేశీయులలో బ్రిటిష్ వారి పైనున్న కోపాన్ని మరింతగా పెంచాయి. ఆంగ్లేయుల జాత్యహంకారానికి మచ్చుతునకగా ఆగ్రా మేజిస్ట్రేటు ప్రకటనను చెప్పుకోవచ్చు. “ప్రతి స్వదేశీయుడు, అతడి హోదా ఏమైనా, రహదారిపై నడిచివెడుతున్న ఆంగ్లేయుడికి సలామ్ చెయ్యాలి. అతడు గుఱ్ఱంపై గాని బండిలో కాని వెడుతూంటే అతడు వెళ్ళేవరకు ఆ స్వదేశీయుడు అలాగే నిలబడాలి. అలా చేయకపోతే ఆ స్వదేశీయుని నుండి ఎక్కువ అపరాధరుసుమును వసూలు చేయాలి.” దీనికి తోడుగా క్రైస్తవ మిషనరీలు పాఠశాలలు, వైద్యశాలలు ఆరంభించి, ఆర్థికంగా, సామాజికంగా వెనుకబడినవారిని ఆర్థికలాభాలు ఎరచూపి క్రైస్తవ మతంలోకి మారుస్తూ హిందువుల బహుదేవతారాధనను హేళనచేసి విమర్శలు గుప్పించారు. ఇవన్నీ హిందువులలో తమ మతం అపాయంలో పడిందన్న గాఢమైన భావనను కలిగించాయి. సర్ సయ్యద్ అహ్మద్ ఖాన్ పేర్కొన్నట్లు క్రీ.శ. 1837 లో కరువు కాటకాల కాలంలో అనేకమంది అనాథలు క్రైస్తవులుగా మార్చబడ్డారు. ఈ చర్యలను ఎడ్మండ్ అనే మతప్రచారకుని లేఖ మరింత బలపరచింది. భారతదేశం మొత్తానికి ఒక పాలనా వ్యవస్థ వున్నట్లు, భారతదేశపు రవాణా సదుపాయాలను కలిపేందుకు ఒక రైల్వేవ్యవస్థ వున్నట్లు, దేశానికి ఒకే ఒక మతం, క్రైస్తవం వుండాలని అతడు వ్రాశాడు. మరొక అడుగు ముందుకు వేసి రెవరెండ్ కెన్నడీ, మనకు అధికారం ఉన్నంతకాలం మనచేతిలోని శక్తియుక్తులన్నిటినీ ఒడ్డి భారతదేశాన్ని క్రైస్తవ దేశంగా రూపొందించేందుకు నిరంతరం తీవ్రంగా కృషి చేయటమే మన ఆశయం కావాలని పేర్కొన్నాడు. క్రీ.శ. 1827లో బ్రిటీష్. ప్రభుత్వం సతీసహగమన ఆచారాన్ని రద్దుచేయటం, క్రీ.శ. 1832, క్రీ.శ. 1856లో వారసత్వంగా ఆస్తి బదిలీ చేయబడే విషయంలో శాసనాలు చేయటం, క్రీ.శ. 1856నాటి విధవా వివాహచట్టం, క్రీ.శ. 1856 నాటిదే మత అనర్హత చట్టం సనాతనవాదులైన భారతీయులలో తమ మతం అపాయంలో వుందన్న భయాన్ని మరింతగా పెంచాయి. సర్ సయ్యద్ అహ్మద్ ఖాన్ కూడా బ్రిటిష్ వారి లక్ష్యం హిందువులను, ముస్లిమ్లను క్రైస్తవులుగా మార్చటమే అని వ్యాఖ్యానించాడు. ఒక విధంగా 1857 మహాతిరుగుబాటు పాత-కొత్తలకూ, భారతీయ సనాతనత్వం-యూరోపియన్ల జాత్యహంకారానికీ మధ్య పాక్షికంగా యుద్ధ కారణమయింది కాని మత విషయం పూర్తిగా కారణం కాదు.
+సైనిక, తక్షణ కారణాలు
+రాజకీయ, పాలనా సంబంధ, ఆర్థిక, సామాజిక, మతసంబంధ ఇక్కట్లతో పాటుగా తిరుగుబాటుకు మరొక ముఖ్యకారణం సిపాయిల ఆందోళన సిపాయిల  
+430
+తిరుగుబాట్లు క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దం మొదటి దశకంలోనే చోటు చేసుకున్నాయి. బ్రిటిష్ విధానాల ఫలితంగా అగ్రవర్ణాలకు చెందిన సిపాయిల మత విశ్వాసాలకు, ఆచరణకు సంబంధించి సేవా నిబంధనల విషయంలో ఘర్షణ మొదలయింది. క్రీ.శ. 1806లోనే వెల్లూరు రెజిమెంటుకు చెందిన సిపాయిలు తలపాగాకు బదులుగా తోలుతురాయి ధరించేందుకు అసమ్మతి తెలిపి ఆందోళన చేశారు. 1824లో బారక్ పూర్ సిపాయిలు తమ సంప్రదాయానికి విరుద్ధమని సముద్రం దాటి బర్మా వెళ్ళి యుద్ధం చేయటానికి నిరాకరించారు. అదే కారణంవల్ల క్రీ.శ. 1844లో సిపాయిలు సింధ్ వెళ్లి యుద్ధం చెయ్యమన్నారు. సిపాయిల, బ్రిటిష్ సైనికుల జీతభత్యాలు, పెన్షన్, సేవా పరిస్థితులలో అనేక రకాలైన వివక్షలున్నాయి. ఈ వివక్షలకు తోడుగా బ్రిటిష్ వారు అనైతికంగా వివిధ కారణాలతో భారతదేశాన్ని ఆక్రమించటం భారత సైనికులకు కష్టం కలిగించింది. ఇట్టి నేపథ్యంలో కానింగ్ ప్రభువు కాలంలో ఏ సైనికుడైనా, సిపాయియైనా వెళ్ళమన్న ఏ చోటికైనా ఎదురు చెప్పకుండా వెళ్ళాలన్న శాసనాన్ని క్రీ. శ. 1856లో అమలుపరచాడు. ఈ అసంతృప్తులకు తోడుగా ఆవుకొవ్వును, పందికొవ్వును తూటాలకు పూయటానికి ఉపయోగించారనీ, సైనికులు వాటిని నోటితో పీకి ఉపయోగించాలన్న వార్త దావానలంలా వ్యాపించి సిపాయిల కోపాన్నిరెట్టింపు చేసింది. ఇట్టి పరిస్థితిలో క్రీ.శ. 1857, మార్చి 29న కలకత్తాకు దగ్గరలో నున్న బారక్ పూర్లోని సిపాయి మంగళ్ పాండే తిరుగుబాటుతో క్రీ.శ. 1857 మహా తిరుగుబాటుకు అంకురార్పణ జరిగింది. నివురుగప్పిన నిప్పులా వున్న సిపాయిల అసంతృప్తికి మంగళ్ పాండేను ఒక చక్కని సూచికగా భావించవచ్చు.
+బారక్ పూర్లో ఆరంభమైన సిపాయిల తిరుగుబాటు మే 12, 1857 నాటికి మీరట్ మీదుగా ఢిల్లీ చేరుకుంది. దిల్లీలో సిపాయిలు బహదూర్ షా జఫర్ ను తమ నాయకుడిగా ఎన్నుకుని అతడిని ఢిల్లీ చక్రవర్తిగా ప్రకటించారు. ఢిల్లీలో విజయం సాధించటంతో లక్నో బరైలీ, కాన్పూర్, ఝాన్సీ, మధ్యభారతదేశం, బుందేల్ ఖండ్ సిపాయిలు 1857 జూన్ నాటికి తిరుగుబాటు చేశారు. యావత్ ఉత్తర భారతదేశం ఈ సిపాయిల తిరుగుబాటు ప్రభావానికి గురి అయింది. దక్షిణభారతం, పంజాబ్, హైదరాబాదులలో తిరుగుబాటు ప్రభావం ఏమాత్రం లేదు. ఈ తిరుగుబాటులో ఎందరో తమ విలువైన ప్రాణాలు కోల్పోయారు.
+ఈ తిరుగుబాటుకు నాయకత్వం వహించి ప్రాణత్యాగం చేసినవారిలో మొదట చెప్పుకోవలసినది ఝాన్సీరాణి లక్ష్మీబాయ్. రెండవ బాజీరావు పెంపుడు కుమారుడు  
+431
+నానాసాహెబ్ మరొక ముఖ్య నాయకుడు. ఇతడు చివరి వరకు పోరాడుతూ క్రీ.శ. 1859 మొదట్లో నేపాల్ కు వెళ్ళిపోయాడు. అవధ్ కు చెందిన కున్వర్ సింగ్, బేగమ్ హజరత్ మహల్, మౌల్వీ అహ్మదుల్లా, తాంతియాతోపేలు కూడ ముఖ్య నాయకులు.
+క్రీ.శ. 1857 నాటి తిరుగుబాటు వైఫల్యం చెందటానికి అనేక కారణాలున్నాయి. 1) తిరుగుబాట్లు స్థానికం కావటం, 2) స్వదేశీయ పాలకులు బ్రిటిష్వారికి విధేయులు కావటం, 3) అసాధారణ నాయకత్వ లక్షణాలు గల సైన్యాధిపతులు భారతీయుల వైపు ఎక్కువమంది లేకపోవటం, 4) జాతీయస్థాయిలో అందరికీ ఆమోదయోగ్యమైన నాయకత్వం లోపించటం, 5) సరైన ఆయుధ సంపత్తి లేకపోవటం, 6) క్రమబద్ధమైన వ్యవస్థీకృతమైన వార్తా రవాణాసౌకర్యం స్వదేశీయులకు లేకపోవటం మొదలైనవి. ఈ తిరుగుబాటు పూర్తిగా విఫలమైందని చెప్పలేం. అప్పుడు విఫలమైనా ఈ తిరుగుబాటు బ్రిటిష్ పాలక వర్గపు పునాదులను తీవ్రంగా కదిలించింది. అంతేకాక ఈ వైఫల్యం భారతీయులలో అవసరమైన కనువిప్పు కలిగించి, తమ లోపాలను గమనించటానికి, సవరించుకునేందుకు ఆలోచించేందుకు అవకాశమిచ్చింది. ఈ ఆలోచన ఫలితంగానే ఐకమత్యం సాధించగలిగితేనే తమ లక్ష్యం నెరవేరుతుందన్న చైతన్యం వచ్చింది. 1857 మహా తిరుగుబాటు ఒక ఉషోదయానికి బీజం వేసిందని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు.
+1857 తిరుగుబాటు స్వభావం
+క్రీ.శ. 1857లో తలెత్తిన తిరుగుబాటు స్వభావంపై చరిత్రకారులలో ఏకాభిప్రాయం లేదు. ఈ తిరుగుబాటు స్వభావం గురించి మూడు రకాల విశ్లేషణలు కేంద్రంగా చర్చలు జరుగుతున్నాయి. సామ్రాజ్యవాద దృక్పథంతో ఈ తిరుగుబాటును అధ్యయనం చేసిన చరిత్రకారులు దీనిని “సిపాయి పితూరీ” అని ప్రధానపాత్రను సైన్యానికి పరిమితం చేశారు. జాతీయవాద దృక్పథ ప్రేరితులైన భారతీయ చరిత్ర కారులలో ఒక వర్గం దీనిని జాతీయ పోరాటంగా భావించి ఇది మొదటి స్వాతంత్ర్య పోరాటమనగా మరొకవర్గం ఈ తిరుగుబాటు భూస్వామ్య వ్యవస్థ పునరుద్ధరణకు జరిగిన ప్రయత్నాలకొక ఉదాహరణ అన్నారు. బ్రిటిష్ చరిత్రకారులందరూ, ముఖ్యంగా సర్ జాన్ లారెన్సు, సీలీలు దీనిని సిపాయి పితూరిగానే చూశారు. బ్రిటిష్ చరిత్రకారుల రచనలు సూక్ష్మదృష్టితో చదివితే, వారు భారతీయుల ఇక్కట్లను అతి తక్కువగా చూపించి, అసంతృప్తిని చిన్న చిన్న సమూహాలకే ముఖ్యంగా సిపాయిలకే పరిమితం చేయటం కనిపిస్తుంది. అంతేకాక, బ్రిటిష్ వలస పాలన నాటి పౌర ఘర్షణలను భూస్వాములు,  
+432
+స్థానిక పాలకులు తమ తమ ఆకాంక్షలను నెరవేర్చుకోటానికి జరిపినవనే ముద్ర వేసేందుకు ప్రయత్నించారు. భారతీయ చరిత్రకారులు వ్రాసినట్లుగా భారతీయులు వలస పాలనను ద్వేషించి ప్రతిఘటించలేదన్నారు. యల్.ఇ.ఆర్.రీస్ దీనిని క్రైస్తవ మతానికి వ్యతిరేకంగా జరిగిన తిరుగుబాటు అనగా, జె.ఆర్. హోమ్స్ ఇది నాగరికతకు, అనాగరికతకు మధ్య జరిగిన ఘర్షణ అనీ, సర్ జేమ్స్ ఔట్ రామ్, డబ్ల్యు టేలర్ లు బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా హిందూ, మహమ్మదీయులు చేసిన కుట్ర అనీ అన్నారు.
+బ్రిటిష్ చరిత్రకారుల విశ్లేషణను ఖండించిన వారిలో ముఖ్యుడు వి.డి.సావర్కర్. క్రీ.శ. 1912లో ప్రచురించబడిన తన గ్రంథం “ది ఇండియన్ వార్ ఆఫ్ ఇండిపెండెన్స్”లో ఇది భారతీయుల మొదటి స్వాతంత్ర్య యుద్ధమని, స్వపరిపాలన అన్నభావంచేత ఈ పోరాటం ప్రేరితమైనదనీ అన్నాడు. ఈ గ్రంథం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వంచే నిషేధించబడింది. అశోక్ మెహతా రచించిన “ది గ్రేట్ రెబెలియన్”లో ఆయన ఇది కొద్దిమంది తిరుగుబాటు కాక జాతీయ తిరుగుబాటు అన్నాడు. బిశ్వేశ్వర్ ప్రసాద్, విదేశీపాలనను అంతం చేయటం ఈ తిరుగుబాటు లక్ష్యం కావటంచే దీనిని జాతీయ స్వాతంత్ర్య పోరాట మనవచ్చునంటూనే, ఆధునిక పరిభాషలో అర్థం చేసుకున్నరీతిలో ఆనాడు జాతీయోద్యమ స్థాయి, స్వభావం లేవన్నాడు. “హిస్టరీ ఆఫ్ ఫ్రీడమ్ మూవ్ మెంట్” గ్రంథకర్త అయిన తారాచంద్ దీనిని జాతీయ స్వాతంత్ర్య పోరాటమన్నాడు. ప్రముఖ భారతీయ చరిత్రకారుడైన ఆర్.సి. మజుందార్ పై అభిప్రాయాలతో ఏకీభవించక ఇది మొదటిదీ కాదు, జాతీయవాదం కాదు, స్వాతంత్ర్య పోరాటమూ కాదంటూ దీనికి ముందుగా రచించిన ప్రణాళిక లేదు, ఈ తిరుగుబాటు ఉత్తర భారతదేశంలో కూడా కొన్ని ప్రాంతాలకు మాత్రమే పరిమితమని అభిప్రాయపడ్డాడు. ఈ సిపాయి పితూరీ ఒక తిరుగుబాటుగా మొదలై మీరట్ తిరుగుబాటుదార్లు బహదూర్ షా జఫర్ ను ఢిల్లీ పాలకుడిగా, తమ నాయకుడిగా ప్రకటించగానే కొంతమంది భూస్వాములు, పౌరులు అతడి నభిమానించి తిరుగుబాటుతో చేతులు కలపటంతో అది ఒక రాజకీయ రూపాన్ని సంతరించుకున్నది. మతాన్ని రక్షించుకునేందుకు ఆరంభమైన తిరుగుబాటు విజాతీయ ఆధిపత్యాన్ని తొలగించి పాతవ్యవస్థను పునరుద్ధరించి ఢిల్లీ పాలకుడిని భారతదేశపు పాలకుడిగా చేయాలనుకోవటంతో అది స్వాతంత్ర్య పోరాటంగా పరిణామం చెందినదని సురేంద్రనాథ్ సేన్ అభిప్రాయపడ్డాడు.
+క్రీ.శ. 1970 నుండి చరిత్ర అధ్యయన దృక్పథంలో మార్పు వచ్చి ప్రత్యేక భూభాగాన్ని కేంద్రంగా తీసుకొని తిరుగుబాటుకు కారణమైన సామాజిక మూలాలు  
+433
+ఏమిటన్న పరిశోధన జరుగుతున్నది. ఈ పరిశోధనల వల్ల భూమిశిస్తు నిర్ణయం, వసూలు- వీటికి, తిరుగుబాటుకు మధ్యనున్న సంబంధాన్ని తెలుసుకుని ఆ ప్రాంత పర్యావరణం, భూసారం, నీటి పారుదల సౌకర్యాలు, నిర్ణయించబడిన శిస్తుస్థాయి మొదలైనవి ఏ విధంగా రైతు దుస్థితికి కారణమయ్యాయో అర్థం చేసుకోగలుగుతాం. ఈ 1857 తిరుగుబాటును గురించి సాధారణీకరణకు బదులుగా దీనిని రకరకాల ఉద్యమాలు, తిరుగుబాట్లుగా అధ్యయనం చేసి ఏ ప్రాంతానికి ఆ ప్రాంతం భౌగోళిక పర్యావరణాలు, ప్రభుత్వ విధానాలు, రైతుల స్థాయీ భేదాలను దృష్టిలో ఉంచుకుని పరిశీలించాలి. ఈ తిరుగుబాటు భావప్రధానం కావటంవల్ల, దీని ప్రభావాన్ని గురించి అనేక దృక్పథాలు ప్రచారంలో ఉన్నాయి.
+1857 తిరుగుబాటు ఫలితాలు
+మెరుగైన ఆయుధాలు, సమర్థనీయమైన సైనిక నాయకత్వం కలిగిన బ్రిటిష్ పాలకులు క్రీ.శ. 1857 తిరుగుబాటును అణిచివేశారు. అయినప్పటికీ ఇది బ్రిటిష్ వలస పాలనాకాలపు గణనీయమైన సంఘటన. ఈ తిరుగుబాటు తొలి వలసకాలపు వర్తక వ్యాపార పెట్టుబడిదారీ విధానాన్ని రద్దుచేసి ప్రత్యక్ష బ్రిటిష్ సార్వభౌమాధికారానికి బీజం వేసింది. మొదటి 100 సంవత్సరాలకాలం (1757 -1857)లో బ్రిటీష్ వారి పరోక్ష రాజ్యాధికారం సాగగా, క్రీ.శ. 1857-1947 మధ్యకాలంలో భారతదేశం బ్రిటిష్ రాజ్యాధికారపు ప్రత్యక్షపాలనలో వుంది. తిరుగుబాటు ఫలితాలను రాజ్యాంగమార్పులు, సైనికరంగంలో మార్పులు, మత, న్యాయ, దౌత్యనీతి రంగాలలో మార్పులు, సామాజిక ప్రభావం అని నాలుగు విభాగాలుగా విభజించి అధ్యయనం చేయవచ్చు.
+రాజ్యాంగంలో మార్పులు
+క్రీ.శ. 1857 తిరుగుబాటు ఫలితాలలో గణనీయమైనది భారతదేశపు పాలన 1858 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ప్రకారం, వర్తక వ్యాపారసంస్థనుండి బ్రిటిష్ సార్వభౌమాధికారానికి బదిలీ చేయబడటం. క్రీ.శ.1853లో జారీ చేయబడ్డ ఆజ్ఞాపత్రం ఆరంభించిన ప్రక్రియను 1858 భారత ప్రభుత్వ చట్టం పూర్తిచేసింది. బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ అధ్యక్షుని స్థానంలో భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శిని నియమించారు. ఈ కార్యదర్శికి 15మంది సభ్యులున్న ఇండియన్ కౌన్సిల్ సహాయం చేస్తుంది. వీరిలో ఎనిమిదిమందిని బ్రిటిష్ చక్రవర్తి నియమించగా మిగిలిన ఏడుగురిని కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ నియమిస్తుంది. గవర్నర్ జనరల్ను వైస్రాయి (రాజప్రతినిధి) అన్నారు. స్వదేశీ  
+434
+పాలకులతో బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా కంపెనీ చేసుకున్న ఒప్పందాలు, ఒడంబడికలను గౌరవిస్తామని, వాటిని పునరుద్ధరించుకోవలసిన అవసరం లేదని పాలకులు అన్నారు. స్వదేశీ పాలకులతో బ్రిటీష్ చక్రవర్తి పరతంత్ర ఏకాంత వాసానికి (Subordinate isolation) బదులుగా పరతంత్ర ఐకమత్యాన్ని పెంపొందింపజేస్తామని హామీ ఇచ్చారు. భారతదేశ పాలనా వ్యవస్థను సమర్థనీయంగా కేంద్రీకరింపచేయటానికి మెరుగైన రవాణా వార్తా సౌకర్యాలు దోహదం చేశాయి. అవధ్ తాలుక్ దార్లను వారి వారి స్థానాలలో బ్రిటిష్ చక్రవర్తి తిరిగి నియమించాడు. భారతదేశం బయట, లోపల తమ రాజ్యవిస్తరణ విధానాన్ని నిలుపు చేసేందుకు బ్రిటిష్ వారు నిర్ణయం తీసుకున్నారు. ఈ నిర్ణయాల ఫలితంగా స్థానిక పాలకవర్గం బ్రిటిష్ వారికి సహాయకారులయ్యారు. ఇది వారు సాధించిన గణనీయమైన విజయంగా చెప్పుకోవాలి.
+సైనిక వ్యవస్థలో మార్పులు
+తిరుగుబాటుకు పూర్వం భారతదేశంలోని బ్రిటిష్ సైన్యం రాజసైన్యం, కంపెనీ సైన్యం అని రెండు పెద్ద విభాగాలుగా విభజించబడింది. తిరుగుబాటు అనంతరం ఈ రెండువిభాగాలను కలిపి, ముందు జాగ్రత్త చర్యగా ఈ సైన్యంలో 1/3వ వంతు మంది యూరోపియన్లను నియమించారు. తుపాకి దళాన్ని ప్రత్యేకంగా బ్రిటిష్ వారి అధీనంలో వుంచారు. సైన్యంలో యూరోపియన్ల సంఖ్య పెరగటంతో సైన్యం నిమిత్తం పెట్టే ఖర్చు రెట్టింపు అయింది. బెంగాల్ సైన్యవిభాగాన్ని రద్దు చేశారు. సైన్యంలోకి తీసుకున్నవారిలో బ్రాహ్మణుల సంఖ్య తగ్గించి గూర్ఖాలు, సిక్కులు, జాట్లు, పంజాబ్ లోని రాజపుత్రులను ఎక్కువమందిని చేర్చుకున్నారు.
+మత, న్యాయ, దౌత్యనీతి రంగాలపై తిరుగుబాటు ప్రభావం
+క్రీ.శ.1858 నవంబరు ఒకటవ తేదీనాడు విక్టోరియా మహారాణి ప్రకటన భారతీయు లందరినీ ఒకేరకంగా చూస్తామని, మత స్వేచ్ఛనిస్తామని ప్రకటించింది. జాతి, మత, లింగ, విశ్వాసాల కారణంగా వ్యక్తుల మధ్య వివక్ష చూపించమని తెలిపింది. ఉద్యోగాలలో భారతీయులకు స్థానం కల్పించబడింది. న్యాయశాఖలో సదర్, సుప్రీమ్ కోర్టులను కలిపి మద్రాసు, కలకత్తా, బొంబాయిలలో హైకోర్టులను స్థాపించారు. తిరుగుబాటు అనంతరం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారతదేశ ఆంతరంగిక అభివృద్ధిపట్ల శ్రద్ధ ఎక్కువ చేసింది.
+ 
+435
+సామాజిక ప్రభావాలు
+తిరుగుబాటు అనంతరం సామాజిక సంబంధాల విషయంలో యూరోపియన్లకు, భారతీయులకు మధ్యనున్న విభేదాలు పెద్దవయ్యాయి, సంబంధాలలో శత్రుత్వభావన పెరిగింది. తిరుగుబాటు ఫలితంగా బ్రిటిష్ వారిలో భారతీయుల పట్ల ద్వేషం, తిరస్కారం, నిర్దయ, ప్రతీకారేచ్ఛలు చోటు చేసుకున్నాయి. భారతీయులు కూడా ఆంగ్లేయులతో సామాజిక దూరాన్ని కొనసాగించారు. ఈ కాలంలో ఆంగ్లేయులు సామాజిక, విద్యా, సంక్షేమ చర్యలను కావాలని పక్కకు నెట్టారు. భారతీయులు కూడ తమ పాత ఆచారాలను, సంప్రదాయాలను కొనసాగించారు. కాని క్రీ.శ. 1861 భారతీయ కౌన్సిల్ చట్టం నాటికి బ్రిటిష్ వారు తమ దృక్పథంలో మార్పు ప్రదర్శించారు.
+తిరుగుబాటు తరువాత మొదలైన మరొక గణనీయమైన దుష్పరిణామం హిందూ, మహమ్మదీయుల మధ్య దూరం పెరగటం. దీనివల్ల సామాజిక సంబంధాల దృక్పథంలో, ఆచరణలో మతతత్త్వం పెరిగి పెద్దదై భారతదేశ విభజనకు దారితీసింది. ముస్లిములలో సంస్కరణలు అవసరమన్న ఆలోచన తగ్గింది. ఫలితంగా సంస్కృతీకరణ ప్రక్రియ, ఆధునికతా ప్రక్రియలకు విఘాతం కలిగింది. 1857 తరువాత బ్రిటిష్ వారి దృక్పథంలో, ఆచరణలో మౌలికమైన మార్పులు లేకుండా ఇంకా బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యవాదం భారతదేశాన్ని ఒక ఆశ్రత రాజ్యంగా భావించి భారతీయులు తమ శ్రమను వెచ్చించి బ్రిటిష్ ఆర్థిక సౌష్ఠవాన్ని పెంచి, గౌరవాన్ని వైభవాన్ని ఇనుమడింప జేయాలని ఆశించారన్న తారాచంద్ వ్యాఖ్యానంలో ఎంతో సత్యముంది. అందుకు వ్యతిరేకంగా చైతన్యవంతులు, విద్యాధికులు, దేశభక్తులైన భారతీయులు స్వాతంత్ర్యేచ్ఛతో 1885 నుండి స్వాతంత్ర్య పోరాటం కొనసాగించి 1947లో స్వాతంత్ర్యం సంపాదించారు.
+ 
+436
+18వ అధ్యాయం జాతీయ విముక్తి పోరాటం (క్రీ.శ. 1885-1947)
+భారత జాతీయ విముక్తి పోరాటం ఆధునిక ప్రపంచ చరిత్రగతిలో అత్యధిక సంఖ్యలో ప్రజాబాహుళ్యం పాల్గొని నడిపించిన ఒక విశిష్ట ఉద్యమంగా గుర్తించబడింది. వివిధ వర్గాలకు, భావజాలాలకు చెందిన ప్రజాబాహుళ్యం విజాతీయ పాలననుండి విముక్తి సాధించాలన్న ఏకైక లక్ష్యంతో విద్యావంతులు, అవిద్యావంతులు, వివిధ సామాజిక, ఆర్థిక అంతస్తులకు, వివిధ సాంస్కృతిక స్థాయిలకు చెందిన ప్రజలందరు తమ మధ్యనున్న విభేదాలను విస్మరించి ఒకే లక్ష్యంతో, మార్గాలు వేరైనా, కృషిచేసి విజయం సాధించగలరన్న సత్యాన్ని రుజువు చేయటానికి ఈ ఉద్యమాన్ని ఒక చక్కని ఉదాహరణగా పేర్కొనవచ్చు. భారతదేశపు సుదీర్ఘచరిత్రగతిలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపించబడిన సంవత్సరం- క్రీ.శ. 1885 నుండి స్వాతంత్ర్యం సాధించిన సంవత్సరమైన 1947 వరకు గల 62 సంవత్సరాలు ఒక విశిష్ట పరివర్తనను చూపిన యుగసంధి కాలమని అంటూనే ఈ కాలం అనేకవిధాలుగా బాధాకరమైన అసంతృప్తిని మిగిల్చిన కాలంగా కూడా నిలిచిపోయిందన్న సుమిత్ సర్కార్ విమర్శనాత్మక వ్యాఖ్యానం గణనీయంగా గుర్తించదగినది. ఈ జాతీయ విముక్తి పోరాట లక్ష్యం విజాతీయ పాలనను తొలగించి స్వపరిపాలనను ప్రవేశపెట్టేందుకు మాత్రమే కాక, కొత్త విలువలైన సమానత్వం, సామాజిక న్యాయం, సమన్యాయపాలన, ప్రజాస్వామ్య దృక్పథాలపై నూతన రాజకీయ, ఆర్థిక, సామాజిక, సాంస్కృతిక భావబంధాల నిర్మాణం కూడా. ఈ లక్ష్యం ఇంకా సుదూర తీరంలో వుండటం వల్లనే సుమిత్ సర్కార్ ఈ ఆరుపదుల పరివర్తనా కాలం ఒక తీవ్ర అసంతృప్తిని మిగిల్చిన కాలమన్నాడు.
+జాతీయ విముక్తి పోరాట దార్శనికులకు తమ లక్ష్య సాధన ఎంత కఠినమైనదో స్పష్టమైన అవగాహన వుండటం వల్ల భారతదేశం భిన్నత్వంలో ఏకత్వంగల, జాతీయ రాజ్యంగా రూపొందుతున్న ప్రయోగాన్ని కొనసాగిస్తున్న మౌలిక భౌగోళిక ఏకత్వ  
+437
+భావనను తమ ప్రార్థనల ద్వారా వెలిబుచ్చే కొన్ని సమూహాలున్న భారతదేశానికి అన్వయించే జాతీయోద్యమ నిర్వచనం ఏమిటి అన్న అంశాన్ని గురించి మేధావులలో ఎంతో చర్చ జరిగింది. జాతీయోద్యమం ఒక ఉదాత్తమైన మానసిక భావనయని, అట్టి భావన ఫలితంగా మానవుని విధేయత జాతిరాజ్యానికి లభిస్తుందని ఎన్ సైక్లోపీడియా బ్రిటానికా తెలుపుతుంది. జాతీయోద్యమం, జాతిభావనలు ఆధునికమైన వని, సంప్రదాయ సనాతన భావజాలంతో కూడిన భారతదేశంలో జాతీయోద్యమ భావన బ్రిటిష్ వలస పాలన, ఆంగ్ల విద్యావ్యాప్తి వల్లనే తలెత్తిందన్న అభిప్రాయం బలంగా వుంది. పెర్సివల్ స్పియర్ పాశ్చాత్యసాహిత్య పఠనం భారతీయులలో జాతీయతా భావం, పౌర స్వేచ్ఛ రాజ్యాంగబద్ధ స్వపరిపాలన అన్న భావాలను నేర్పింది అన్నాడు. ఈ అభిప్రాయాన్నే అనేకమంది పాశ్చాత్య, భారతీయ చరిత్రకారులు వెలిబుచ్చారు. క్రీ.శ. 1885లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపనకు బ్రిటిష్ పాలనలో భారతీయులు అనుభవించిన కష్టాలే కారణమని భారతీయ చరిత్రకారులు అన్నారు. భారతదేశంలో బ్రిటిష్ పాలకులు చేపట్టిన అనేకచర్యల, ప్రతిచర్యల, అనేక అంశాల, ప్రాపంచిక శక్తుల ప్రభావంవల్ల భారత సమాజంలో తలెత్తిన పరిస్థితులే జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి దారి తీశాయని ఏ.ఆర్.దేశాయ్ పేర్కొన్నారు. కొన్ని అంశాలు జాతీయోద్యమానికి బీజం నాటగా, కొన్ని కారణాలు జాతీయోద్యమాన్ని పెంచి, మరికొన్ని కారణాలు జాతీయోద్యమానికి రూపమివ్వగా, మరికొన్ని అంశాలు జాతీయోద్యమ భావజాలాన్ని పద్ధతిని రూపొందించాయి. జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి, పెరుగుదలకు అంతర్గత, బాహ్యప్రేరణ చాలా వుంది.
+భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపనకు నేపథ్యం
+భారతదేశంలో జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి, పెరుగుదలకు ముఖ్యకారణం భారతీయులు పాశ్చాత్య ఉదారవాద భావజాలానికీ, జాతీయతా భావప్రభావానికీ, ఆంగ్లభాషా, సాహిత్యాల ద్వారా ప్రభావితులు కావటం. ఆంగ్ల భాషా పరిచయం కారణంగా భారతీయులకు పాశ్చాత్యదేశాలలో తలెత్తిన విప్లవ భావజాలంతో పాటుగా 19వ శతాబ్దం చివరిభాగంలో ఇటలీ, జర్మనీలు జాతీయ రాజ్యాలుగా ఆవిర్భవించటాన్ని గురించిన ఎరుక వారిలోని చైతన్యాన్ని మరింత పెంచింది. వివిధ భూభాగాల్లో నివసించే భారతీయులందరూ తమ తమ అనుభవాలను, అభిప్రాయాలను పంచుకోటానికి ఆంగ్లభాష ఒక మాధ్యమంగా ఉపయోగపడింది. అంతేకాక, ఆంగ్లమేధావుల కృషి ఫలితంగా వెలుగులోకి వచ్చిన భారతీయుల వైభవం, సాధించిన  
+438
+విజయాలు భారతీయులలో ఆత్మవిశ్వాసం, తమ జాతిపట్ల గౌరవం పెరగటానికి కారణమయ్యాయి. భారతీయులకు ఒక ఉమ్మడి వారసత్వం వుందన్న అవగాహన వారిలో ఉమ్మడి జాతీయతా భావాన్ని రేకెత్తించింది. ఉమ్మడి వారసత్వం, సంస్కృతి, చారిత్రక సంప్రదాయాలు భారత జాతీయోద్యమానికి శక్తిమంతమైన పునాదులైనాయని ఆర్.సి. మజుందార్ అభిప్రాయం.
+భారత జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి మరోకారణం సామాజిక సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం. ఈ సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం భారతీయులలో ఆత్మగౌరవాన్నీ ఐకమత్యాన్నీ, దేశభక్తినీ పెంచి వారిలో అవసరమైన ఆత్మపరిశీలనకు దారితీసి సామాజిక దురాచారాలను రూపుమాపాలన్న లక్ష్యాన్ని బలోపేతం చేసింది అన్నది మరో ప్రధాన కారణం. దీనుడి ఆకలిని తీర్చలేని, విధవ కన్నీటిని తుడవలేని మతానికి విలువలేదని వివేకానందుడు, గాంధీ అతి స్పష్టంగా హెచ్చరించారు.
+బ్రిటిష్ వలస పాలన, బ్రిటిష్ వారు భారతీయుల పట్ల చూపిన వివక్ష జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి దారితీశాయి. భారతదేశం నుండి సహజ వనరులను, సంపదను తరలించేందుకు అనువుగా రూపొందించబడిన వలస పాలన భారతదేశాన్ని అతి పేదదేశాన్ని చేసి, అన్నివర్గాల ప్రజలను లెక్కలేనన్ని ఇడుములకు గురిచేసింది. ఈ వలస పాలన దుష్ఫలితాలను తొలి జాతీయవాదులైన దాదాభాయి నౌరోజీ, రమేశ్ చంద్ర దత్తు, మహదేవ్ గోవింద రానడే తమ రచనల ద్వారా వివరంగా తెలిపి భారతీయుల కళ్ళను తెరిపించటమే కాక, ఇంగ్లండులోని ఉదారవాదులను కూడ ప్రేరేపించారు. తొలి జాతీయవాదులు, మితవాదులు ప్రచారం చేసిన వలసవాద విమర్శనాత్మక పరిశీలనలు భారత జాతీయోద్యమానికి నిజమైన పునాదులై భవిష్యత్తులో ఉద్యమం ప్రజాచైతన్యంతో కూడినదవటానికి తోడ్పడ్డాయి. పెరుగుతున్న ఈ అవగాహన, చైతన్యం భారతీయులు ఆంగ్లేయుల పాలనను ద్వేషించేటట్లు చేశాయి.
+మెరుగైన రవాణా, వార్తా సౌకర్యాలు
+బ్రిటిష్ వలస పాలనాకాలంలో తమ స్వప్రయోజనాలను, సైనిక అవసరాలను దృష్టిలో ఉంచుకొని వారు అభివృద్ధి చేసిన రవాణా సౌకర్యాలు పరోక్షంగా భారతీయులలో జాతీయోద్యమ వ్యాప్తికి సహాయపడ్డాయి. ఈ సౌకర్యాలు వివిధ ప్రాంతాలకు చెందిన భారతీయులు ఒకచోట సమావేశమై తాము అనుభవిస్తున్న కష్టాలను, నష్టాలను గురించి చర్చించుకొని, అవగాహన చేసుకుని పరిష్కారమార్గాలను అన్వేషించేందుకు, జాతీయోద్యమ ఆవిర్భావానికి, వ్యాప్తికి సహాయపడ్డాయి.
+ 
+439
+పత్రికలు
+భారతీయులలో చైతన్యం తీసుకురావటంలో ఆంగ్ల. భారతీయ భాషల్లో వెలువడిన పత్రికలు నిర్వహించిన పాత్ర శ్లాఘనీయం. ఈ పత్రికలు ఆంగ్ల వలస పాలన దుష్ఫలితాలను కళ్ళకు కట్టినట్లు, అవగాహన కలిగించేటట్లు విపులంగా, వివరంగా వివిధ భాషలలో చర్చించి, విద్యావంతులలోనూ, వారు చదివి చెప్పగా వినటంవల్ల చదువరానివారిలోనూ భారతీయులందరిలో కదలికను తెచ్చాయి. ఇతర దేశాల వారు కూడ తమ పరిస్థితులను అర్థం చేసుకునేవిధంగా రచయితలు ధైర్యంగా బ్రిటిష్ దమననీతిని బహిరంగపరచారు. ఈ వ్రాతలు భారతీయులలో ధైర్యాన్ని ఆత్మవిశ్వాసాన్నీ కలుగజేసి, ఎదురుతిరిగితే పోయేది బానిసత్వమేనన్న ఆలోచననిచ్చాయి. క్రీ.శ. 1875 నాటికి భారతదేశంలో దాదాపు 478 పత్రికలున్నాయి. దీనబంధు హేమచంద్ర బెనర్జీ, నవీన్ చంద్రసేన్, రవీంద్రనాథ్ ఠాకూర్, బంకించంద్ర ఛటర్జీలు తమ వ్రాతల ద్వారా భారతీయులను స్వాతంత్ర్యప్రియలుగా తయారుచేశారు. బంకించంద్ర ఛటర్జీ నవల “ఆనందమఠ్”, వందేమాతరం గేయంతో భారతీయులలో దేశభక్తిని ఉన్నత శిఖరాలకు తీసుకువెళ్ళి వారిని ఆత్మార్పణకు సిద్ధం చేసింది.
+లిట్టన్ ప్రభువు అనుసరించిన అణచివేత విధానం
+భారతదేశాన్ని బ్రిటిష్ చక్రవర్తి ప్రత్యక్షంగా పాలిస్తుండగా భారతదేశంలో పాక్షిక సామ్రాజ్యవాద మలి వలసాధిపత్యం కొనసాగుతున్న క్రీ.శ. 1876-1884 కాలాన్ని (లిట్టన్ ప్రభువు వైస్రాయిగా వుండగా) బీజరూపంలో నున్న జాతీయవాద కాలం అని వర్ణించారు. క్రీ.శ. 1877 నాటి తీవ్రమైన కరువు కాటకాల వల్ల అనేకమంది అసువులు బాసిన తరుణంలో, ఒక ప్రక్కన ఆఫ్ఘన్లతో యుద్ధంచేస్తూ అత్యంత ఆడంబరంగా, వైభవోపేతంగా ఢిల్లీ దర్బారు నిర్వహించిన లిట్టన్ భారతీయులలో కోపాన్ని పెంచి, క్రీ.శ. 1878లో దేశభాషా పత్రికల నిషేధ చట్టంతో, ఆ కోపం కార్యాచరణకు దారితీయటానికి కారకుడయ్యాడు. కొందరు ఉదారవాద బ్రిటిష్ జాతీయులు దేశభాషా పత్రికల నిషేధచట్టాన్ని తిరోగమనచర్యగా, దుర్మార్గపు ఆలోచనతో కూడినదిగా భావించి భారతీయుల అభివృద్ధికి అది ఆటంకమని, భారతదేశపు భవిష్యత్తుకు, అభివృద్ధికి అవరోధమని పేర్కొన్నారు. లిట్టన్ ప్రభువు మరో దుశ్చర్య అయిన ఆయుధాల నిషేధచట్టం భారతీయులను తక్కువ జాతివారుగా సూచించటంతో అది భారత జాతీయోద్యమపు అగ్నికి ఆజ్యమైందన్న సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీ మాటలు పరిస్థితిని చక్కగా సూచిస్తాయి. ఇల్బర్ట్ బిల్ వివాదం భారతీయులకు తాము తీవ్రంగా  
+440
+ఆందోళన చేస్తే తప్ప తమకు అవమానాలు, అన్యాయాలనుండి, దోపిడినుండి విముక్తి దొరకదని స్పష్టంచేసింది.
+దేశంలో చోటు చేసుకుంటున్న అవమానకర సంఘటనలతో పాటు ఇతర దేశాలైన అమెరికా, ఫ్రాన్సు ఇటలీ, జర్మనీ, చైనా, జపాన్లలోని పరిణామాలు భారతీయులలో ఐకమత్యం పెరగవలసిన ఆవశ్యకతను తెలియజేశాయి. ఈ విధంగా ఆవిర్భవించి, పెరిగిన జాతీయతా భావానికి అంతర్గత, బాహ్య ప్రేరణలే ప్రధానమైన మూల అంశాలు. ఈవిధంగా రూపుదిద్దుకున్న జాతీయతావాదానికి ఒక స్పష్టమైన రూపాన్నిచ్చి లక్ష్యంవైపు నడిపించేందుకు భారత జాతీయకాంగ్రెస్ ఆవిర్భవించింది.
+భారత జాతీయ కాంగ్రెస్
+ఆవిర్భవిస్తున్న జాతీయవాద భావ వ్యవస్థీకృత రూపమే క్రీ.శ. 1885లో స్థాపించబడిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ సంస్థ. యావద్భారత స్థాయిలో తొలిసారిగా వ్యక్తీకరించబడిన జాతీయతా భావ ప్రకటన రూపమే ఈ సంస్థ. ఈ సంస్థ ఆవిర్భావం ఆకస్మికంగా జరిగిన సంఘటన కాదు. యాదృచ్ఛికంగా జరిగిన ఒక చారిత్రక సంఘటనా కాదు. విజాతీయ బ్రిటిష్ దోపిడీ పరిపాలనా స్వభావంచేత అసంతృప్తి, ద్వేషాలను పెంచుకుని విద్యావంతులైన భారతీయులు కొనసాగిస్తున్న కృషి ఫలితంగా రూపు తీసుకున్న సంస్థ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్.
+భారతదేశ విముక్తి పోరాటంలో రాజకీయ చైతన్యం క్రీ.శ. 1860లో మొదలై, క్రీ.శ.1870-1880 దశకంలో ఒక పెద్ద ముందడుగుగా క్రీ.శ. 1885లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపించబడింది. కలకత్తాలో క్రీ.శ. 1883లో జరిగిన జాతీయ సమావేశం అనుకోని విధంగా అన్ని ముఖ్యాంశాలలో భారతజాతీయ కాంగ్రెస్ కి తొలిఘట్టమైందని ఆర్.సి.మజుందార్ అంటాడు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్కు ముందు దారి చూపించిన సంస్థలు అనేకం వున్నాయి. వాటిలో ప్రధానమైనవి-(అ) క్రీ.శ.1843లో బెంగాల్లో స్థాపించబడిన బ్రిటిష్ ఇండియన్ అసోసియేషన్, (ఆ) బెంగాల్లో క్రీ.శ.1851లో స్థాపించబడిన బ్రిటిష్ ఇండియా అసోసియేషన్, (ఇ) క్రీ.శ. 1875లో స్థాపించబడిన ఇండియన్ లీగ్ (ఈ) క్రీ.శ. 1876లో స్థాపించబడిన ఇండియన్ అసోసియేషన్, (ఉ) క్రీ.శ.1850లో స్థాపించబడిన బాంబే అసోసియేషన్ (ఊ) క్రీ.శ.1886లో స్థాపించబడిన పూనా సార్వజనిక సభ, (ఎ) 1883 నాటి నేషనల్ కాన్ఫరెన్సు. ఈ పెద్ద ప్రాంతీయ సంస్థలే కాక, ఇంగ్లండ్లోని తీవ్రవాదులు  
+441
+క్రీ.శ.1837లో బ్రిటిష్ ఇండియా సొసైటీని స్థాపించి తద్వారా బ్రిటిష్ జాతీయులలో భారతీయుల సమస్యలపై ఆసక్తిని రేకెత్తించటం తమ లక్ష్యంగా . క్రీ.శ.1843లో జార్జ్ థాంప్సన్ బ్రిటిష్ ఇండియా అసోసియేషన్ను స్థాపించాడు. ఈ సంస్థ లక్ష్యం బ్రిటీష్. రాజ్యాధికారానికి విధేయులుగా వుంటూ శాంతియుత మార్గం ద్వారా భారతీయుల సంక్షేమం కొరకు పనిచేయటం. భారతదేశంలోని అన్ని ఉద్యోగాలను భారతీయులకు అందుబాటులోకి తేవాలని, న్యాయవిచారణ, పరిష్కారాలలో జూరీ విధానం ప్రవేశపెట్టాలని, రాష్ట్రీయ, కేంద్రీయ శాసన సభలను ఎన్నుకోబడిన ప్రతినిధులతో ఏర్పాటు చేయాలని ఈ సంస్థ ప్రచారం చేసింది. సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీ నాయకత్వంలో ది ఇండియన్ అసోసియేషన్ చేసిన కృషి మరువలేనిది. ఇండియన్ సివిల్ సర్వీస్ పరీక్షకు హాజరయే విద్యార్థుల వయోపరిమితిని పెంచటానికి, న్యాయస్థానాలలో వాది, ప్రతివాదులు భగవంతుని విగ్రహంముందు ప్రమాణం చేసేందుకు వారినే ఆ విగ్రహాన్ని తీసుకురమ్మన్నందుకు తమ అసమ్మతిని తెలపటానికి ఈ సంస్థ నాయకత్వంలో ఆందోళన మార్గాన్ని ఎంచుకున్నారు. భారతీయులు ఆత్మవిశ్వాసం అలవరచుకోవాలన్న ఆలోచనను రేకెత్తించేందుకు మొదటిసారి భారతదేశ పర్యటన చేసిన సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీని మొదటి జాతీయ నాయకునిగా గుర్తించవచ్చు. క్రీ.శ.1850-1885 మధ్యకాలంలో వివిధ ప్రాంతాలలోని వ్యక్తులు, సంఘాలు చేసిన కృషి ఫలితంగా నిలువెత్తు జాతీయవాదానికి ఒక సహజసూచికగా భారతజాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపించబడిందన్న బిపిన్ చంద్ర వ్యాఖ్యానంలో ఎంతో సత్యముంది.
+క్రీ.శ. 1885లో 72మంది సభ్యులతో బొంబాయిలో ఆరంభమైన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపనలో పాల్గొన్న అనేకమంది ప్రముఖులలో ఏ. ఓ. హ్యూమ్ ను ప్రత్యేకంగా చెప్పుకోవాలి. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపన వెనుక ఏ. ఓ. హ్యూమ్ (విశ్రాంత ఇండియన్ సివిల్ సర్వీసు ఉద్యోగి) పథకం వుందని ఒక బలమైన ప్రచారం వుంది. భారతదేశంలో పెరుగుతున్న జాతీయతావాదం వెఱ్ఱి తలలు వేయకుండా, హింసామార్గంలోకి వెళ్ళకుండా, శాంతియుత మార్గాన, రాజ్యాంగబద్ధంగా నడిపించబడేందుకు ఆనాటి రాజప్రతినిధి డఫ్రిన్ ప్రభువు అనుమతితో రక్షణ కవాట సిద్ధాంతాన్ని అమలుపరచటానికి భారతజాతీయ కాంగ్రెస్ను స్థాపించటంలో హ్యూమ్ కీలకపాత్ర నిర్వహించాడన్న వాదం ఒకటుంది. ఈ వాదాన్ని గురించి లోతైన పరిశీలన, పరిశోధన చేసిన బిపిన్ చంద్ర సేఫ్టీవాల్వ్ (రక్షణ కవాటం) సిద్ధాంతం భ్రమ అని ఖండిస్తూ, భారతీయులు తమంతట తామే బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా స్వతంత్రంగా స్థాపిస్తే బ్రిటిష్ వారి కోపానికి గురి కావలసి వస్తుందని, తమ ప్రయత్నం ఆదిలోనే  
+442
+భగ్నం కావచ్చన్న ముందుచూపుతో హ్యూమ్ ను కలుపుకుని ముందుకు సాగారని వ్యాఖ్యానించాడు. గోపాలకృష్ణ గోఖలే ఇదే భావాన్ని నొక్కి చెపుతూ ఏ భారతీయుడూ భారతజాతీయ కాంగ్రెస్ను ఆరంభించగలిగేవాడు కాదన్నాడు. మనసు లోతుల్లో ఏమున్నప్పటికీ జాతీయవాదులు హ్యూమ్ తో కలిసి పనిచేయటం వల్ల వారి ఆశలు ఫలించాయని చెప్పవచ్చు. క్రీ.శ. 1885లో ప్రారంభమైన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ అతికొద్దిమంది సభ్యులతో మొదలైనా, క్రొత్త రాజకీయశక్తుల ఆవిర్భావం పై దృష్టిపెట్టి, వారి ఆశలను ప్రతిబింబిస్తూ, క్రీ.శ.1900నాటికి భారతదేశమంతటా విస్తరించి ఆ కొత్త రాజకీయశక్తులకు గొంతు (Mouth piece) అయింది. మొదట్లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్లో విద్యావంతులైన ఉద్యోగస్థులు, లాయర్లు, బొంబాయి వర్తక వ్యాపారులు, బెంగాల్ భూస్వాములలో కొందరు చురుకైన కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపనలో మొదటి అడుగు 1883లో కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయంలో పట్టభద్రులైన విద్యార్థులకు భారతీయ నైతిక రాజకీయ పునరుజ్జీవన లక్ష్యంతో సంఘాన్ని స్థాపించి కృషి చేయమని హ్యూమ్ పిలుపునివ్వటంతో ఆరంభమయింది. ఈ విజ్ఞాపనలో ఆత్మత్యాగం, నిస్వార్థతలు మాత్రమే స్వేచ్ఛకు, ఆనందానికి తప్పనిసరి మార్గాలన్న హ్యూమ్ విజ్ఞాపనకు ప్రతిస్పందనగా క్రీ.శ. 1884లో నేషనల్ యూనియన్ ను ఆయన నాయకత్వంలో స్థాపించారు. అదే అతికొద్దికాలంలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ గా రూపం తీసుకుంది. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ లక్ష్యాలను ఆ సంస్థ మొదటి అధ్యక్షుడైన ఉమేశ్ చంద్ర బెనర్జీ ఈ విధంగా పేర్కొన్నాడు-1) భారతదేశంలోని వివిధ భూభాగాలకు చెందిన వారిమధ్య వ్యక్తిగత సాన్నిహిత్యం, స్నేహం పెంపొందించబడాలి, 2) ప్రతి భారతీయుడిలో మరొక భారతీయుడిపట్ల పేరుకుపోయిన ప్రతికూల భావాలను పెకలించివేసి భారతీయులందరిలో సానుకూల జాతీయతావాద భావాన్ని పెంపొందింపజేయాలి. ప్రారంభదశలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ కు బ్రిటిష్ ఉదారవాదంపై అపారమైన విశ్వాసం వుండటంతో సభ్యులు విజ్ఞాపన పత్రాలు సమర్పించి తమ సమస్యలను పరిష్కరించమని ప్రభుత్వాన్ని ప్రార్థించారు. అందుకొరకు వారు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని-(1) భారత ప్రభుత్వపు పనితీరును పరిశీలించేందుకు ఒక కమీషన్ను నియమించమని, (2) భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శితో కూడిన భారత కౌన్సిల్ను రద్దుచేయమని, (3) పంజాబ్, అయోధ్య, వాయవ్య రాష్ట్రాలలో శాసనాలు చేసేందుకు శాసన కౌన్సిల్ను ఏర్పాటు చేయమని, (4) కేంద్ర, రాష్ట్ర. శాసన సభలలో ఎన్నుకోబడిన సభ్యుల సంఖ్య పెంచమని, బడ్జెట్ అంశాలపై చర్చకు, ప్రక్షిప్తాలు చేర్చటానికి హక్కులివ్వాలని, ప్రజల కోరికపై పరిశీలన చేయటానికొక  
+443
+స్టాండింగ్ కమిటీనిహౌస్ ఆఫ్ కామన్స్ లో నియమించాలని, (5) సైనిక ఖర్చును తగ్గించాలని, ఆ ఖర్చును కూడా భారతదేశం, ఇంగ్లండ్ లు చెరిసగం భరించాలని, (6) ఇండియన్ సివిల్ సర్వీస్ పరీక్షకు హాజరయే అభ్యర్థుల వయోపరిమితి పెంచాలని, ఇంగ్లండ్, భారతదేశాలలో సివిల్ సర్వీసు పరీక్షలు ఒకేసారి నిర్వహించాలని - కోరుతూ విజ్ఞాపనలు సమర్పించారు. ఈ పద్ధతిని క్రీ.శ.1905 వరకు కొనసాగించారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ అవలంబించిన లక్ష్యాన్ని వ్యూహాన్ని పద్ధతిని బట్టి భారత జాతీయోద్యమాన్ని మితవాద యుగం (1885-1905), అతివాద యుగం (1905-1918) విప్లవాత్మకం, గాంధీయుగం (1918-1947)గా విభజించారు.
+మితవాద జాతీయతా వాదం-మితవాదుల పాత్ర
+భారత జాతీయోద్యమంలో మొదటి రెండు దశాబ్దాల కాలాన్ని మితవాద జాతీయోద్యమ కాలం అన్నారు. అయితే ఈ మధ్య జరిగిన పరిశోధన ఫలితాలను మూల్యాంకనం చేసిన సుమిత్ సర్కార్ ఈ రెండు దశాబ్దాల కాలంలో ఉద్యమం నడకలో ప్రాంతాన్ని బట్టి, కాలాన్ని బట్టి ఆసక్తికరమైన తేడాలు కనిపిస్తాయన్నాడు. క్రీ.శ. 1885-1893 మధ్యకాలంలో ఏ. ఓ. హ్యూమ్ ముఖ్యపాత్ర నిర్వహించాడు. ఆయన అనంతరం ఉమేశ్ చంద్ర బెనర్జీ, ఆనందాచార్యులు, ఫిరోజ్ షా మెహతా, రానడేలు కీలకపాత్ర నిర్వహించగా, క్రీ.శ. 1899 నుండి ఫిరోజ్ షా మెహతా మితవాదులను నడిపించాడు. మితవాదుల లక్ష్యం రాజకీయ ప్రచారం, రాజకీయాల గురించి అవగాహన పెంచే విద్యావ్యాప్తి, జాతీయోద్యమ భావజాలానికి రూపం కల్పించి దానిని ప్రచారం చేయటం. ఇందుకుగాను ప్రచురణ కార్యక్రమాన్ని విస్తృతం చేసి, ప్రజలను ఉత్తేజపరచి, శిక్షణ ఇచ్చి, వేగవంతమైన కదలికను వారిలో తీసుకుని వచ్చి, ప్రజాభిప్రాయానికి ఒక రూపం కల్పించారు. మితవాదులు సభలు, సమావేశాలు నిర్వహించి తీర్మానాలు చేసి, వాటిని విజ్ఞాపనల రూపంలో ప్రభుత్వానికి సమర్పించి, తమ కోర్కెలను తీర్చమని కోరారు. శక్తిమంతమైన బ్రిటిష్ రాజ్యాధికారంతో పోరాడగలిగిన శక్తి ఏకీకృతం కాలేకపోయిన కారణంగా భారతప్రజల్లో లోపించింది. కనుక విభిన్న ప్రాంతాలకు, వర్గాలకు, స్థాయిలకు చెందిన వివిధ వృత్తులవారిని ఒకటి చేయటానికి మితవాదులు కృషి చేశారు. భారతదేశం జాతి రాజ్య ప్రక్రియ మొదలుపెట్టింది కాని పూర్తిగా జాతిరాజ్యంగా రూపొందటానికి పాత విలువలు, పాత వ్యూహాలు పనికిరావని, కొత్త విలువలైన స్వేచ్ఛ, సమానత్వం, ప్రజాస్వామ్యం బలపడాలన్న లక్ష్యంతో ఆ దిశగా కృషి చేసింది. మితవాదులు వాస్తవ దృక్పథంతో  
+444
+ఆనాటి భారతీయులను అర్థం చేసుకుని, తమ పరిమితులను గుర్తించి భారతీయులలో రాజకీయ చైతన్యం పెంపొందించి జాతీయతా భావాన్ని పెంచడం, బ్రిటిష్ వారిని ప్రత్యక్షంగా ఎదుర్కొనకుండా వారి పద్ధతులపై, వారి రాజకీయ దృక్పథంపై విశ్వాసం ప్రకటిస్తూ, రెండు లక్ష్యాలు తమ ముందుంచుకున్నారు. మితవాద నాయకులలో ఒకరైన త్యాబ్జీ “మీ కోరికలలో మితవాదం ప్రదర్శించండి, న్యాయమైన విమర్శ చెయ్యండి, సరియైన వాస్తవాలను చూపండి, తార్కికంగా మీ నిర్ణయాన్ని చెప్పండి” అన్నాడు. “మీకు ఓర్పు వుండాలి, వేచి వుండటం మీరు నేర్చుకోవాలి. అలా అయితేనే సరైన సమయంలో అన్నీ సాధించగలుగుతాం” అని రాస్ బిహారీ ఘోష్ అన్నాడు.
+జాతీయవాదులు తమ సామాజిక పునాదిని విస్తృతపరచుకునేందుకు అందరి సమస్యలకు ప్రాతినిధ్యం వహించి, తమ సంఖ్యాబలం పెంచుకునేందుకు ప్రభుత్వం ఉద్యోగావకాశాలు భారతీయులందరికీ అందుబాటులోకి తీసుకురావాలని, ప్రాతినిధ్యం పెంచి భారతీయులకు శాసన సభలలో సభ్యత్వం పెరిగేలా చూడాలని, పెంచిన భూమిశిస్తు తగ్గించాలని, రైతులకు తక్కువ వడ్డీకి ఋణ సదుపాయాలు కల్పించాలని, నీటి పారుదల సౌకర్యాలు అభివృద్ధి పరచాలని, కాఫీ, టీ తోటలలో పనిచేసే కార్మికుల పరిస్థితి మెరుగుపరచాలని, ఉప్పుపై పన్ను తీసివేయాలని, ఆధునిక పరిశ్రమలు ప్రవేశపెట్టాలని, భారతీయ పరిశ్రమల ఉత్పత్తులకు సుంకపురక్షణ కల్పించాలని, భారతీయ వృత్తిపనివారిని రక్షించేందుకు కుటీర పరిశ్రమలను ప్రోత్సహించాలని, భారతదేశం నుండి సంపద తరలింపు కార్యక్రమాన్ని ఆపుచేయాలని డిమాండ్ చేశారు. వీరు ప్రజలందరి సంక్షేమానికి కృషి చేసే జాతీయవాదులుగా ప్రజలమనసులలో సుస్థిర స్థానం సంపాదించటమే కాక బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం దృష్టిలో కూడ వీరి లక్ష్యసాధనా, పద్ధతుల ద్వారా పాక్షికంగా సానుకూలస్థానం సంపాదించుకున్నారు.
+మితవాద కాంగ్రెస్ నాయకులపై ఒక విమర్శ వుంది. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నిర్వహించిన వార్షిక మహాసభలు తమాషా అని, వైభవోపేత జీవితానికి అలవాటు పడిన విద్యావంతులు కులాసాగా సమావేశమై ఉబుసుపోక కబుర్లు చెప్పుకునేవారన్న అభిప్రాయం బలంగా వుంది. సూక్ష్మదృష్టితో నిష్పక్షపాతంగా పరిశీలిస్తే ఈ విమర్శలో నిజం లేదని, మితవాదులు తమ పరిమిత లక్ష్యసాధనలో గణనీయమైన విజయం సాధించారని ఆనాటి వైస్రాయి, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వోద్యోగుల అననుకూల దృక్పథాన్ని బట్టి చెప్పవచ్చు. వైస్రాయి డఫ్రిన్ ప్రభువు వీరిని మైక్రోస్కోపిక్ మైనారిటీ అనగా, భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శి వీరిని దేశాద్రోహులని, అవిధేయబాబూ లని,  
+445
+దేశద్రోహానికి తలపడ్డ బ్రాహ్మణులు, హింసాయుతులైన ప్రతినాయకులని, కాంగ్రెసును దేశద్రోహులను తయారుచేసే కర్మాగారం అనీ విమర్శించగా, ఎల్జిన్ ప్రభువు భారతదేశాన్ని ఆయుధాలతో జయించాం, ఆయుధాలతో కాపాడుకుంటాం అన్నాడు. ఈ విధంగా ఘనీభవించిన ప్రతికూల వాతావరణంలో బ్రిటిష్ వారిచే 1892 భారతీయ కౌన్సిల్ చట్టాన్ని జారీ చేయించారు మితవాదులు. మితవాద జాతీయవాదులైన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ సభ్యులు చేసిన నిరంతర ఆందోళన బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని క్రీ.శ. 1892 భారత కౌన్సిల్ చట్టం రూపొందించటంలో బలవంతపెట్టి కొన్ని కోరుకున్న మార్పులను సాధించగలిగింది. జాతీయవాద మితవాదుల కృషి ఫలితంగా ఇంపీరియల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్లోని అదనపు సభ్యుల సంఖ్యను 6 నుండి 10కి, రాష్ట్రీయ శాసన మండలి సభ్యుల సంఖ్యను 10 నుండి 16కు పెంచేలా చేయగలిగింది. పెరిగిన కొద్దిమందిలో కొందరిని మునిసిపల్ కమిటీలు, జిల్లాబోర్డులు పరోక్ష పద్ధతుల ద్వారా ఎన్నుకున్నారు. వార్షిక బడ్జెట్ను సభ్యులు చర్చించవచ్చు. కాని వారికి ఓటుహక్కు సవరణలు ప్రతిపాదించే హక్కు లేదు. వీరు బడ్జెట్ గురించి ప్రశ్నలు వేయవచ్చుకాని, జవాబులపై తిరిగి ప్రశ్నలు వేసే హక్కు వీరికి లేదు. క్రీ.శ. 1892-1909 మధ్యకాలంలో ఇంపీరియల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ సంవత్సరానికి 13 రోజులు మాత్రమే పనిచేసింది. అయితే ఆ సభలలో పాల్గొన్న అధికారులు కాని సభ్యులు 24 మందిలో ఐదుగురు మాత్రమే సభా కార్యక్రమాలలో పాల్గొన్నారు. ఈ మార్పులు మితవాద జాతీయ నాయకులను తృప్తిపరచినా అతివాదులను ఏ మాత్రం తృప్తిపరచలేదు. మితవాదులు సాధించిన విజయాలను గురించి చర్చిస్తూ, వారు ప్రజాస్వామిక భావాన్ని స్వేచ్ఛను విస్తృతంగా ప్రజాబాహుళ్యంలోకి తీసుకువెళ్ళారని, బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యవాద నగ్న స్వరూపాన్ని భారతీయులకు, ఇతర ప్రపంచానికి చూపించటంలో కృతకృత్యులయ్యారని బిపిన్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. గోపాల కృష్ణ గోఖలే కూడ మితవాదుల కృషి ఫలితంగా మన లక్ష్యం ఏమిటో మనకు అవగతమైందని, ఆ లక్ష్యసాధనకై మనం అవసరమైన త్యాగాలకు సిద్ధం కావాలని స్పష్టమయిందని అన్నాడు. మితవాదులు విభిన్న ప్రాంతాలకు, భాషలకు, సంస్కృతులకు, వివిధ వృత్తులకు, స్థాయిలకు చెందిన భారతీయులందరూ ఒకేమాటగా, ఒకే బాటగా ఏకమయ్యేలా చేయగలిగారు. వీరు తమ రాజ్యాంగబద్ధ ఆందోళన ద్వారా ప్రజలను చైతన్యవంతులను చేసి త్యాగాలకు సిద్ధం చేయగా ఆ పునాదులపై అతివాదులు స్వరాజ్యాన్ని తమ లక్ష్యంగా చేసుకున్నారు.
+ 
+446
+అతివాదం లేదా సమరశీల జాతీయతావాదం - విప్లవాత్మక తీవ్రవాదం
+క్రీ.శ.1905-1917 మధ్యకాలంలో భారతదేశ విముక్తి పోరాటంలో అతివాదం లేదా సమరశీల జాతీయతావాదతత్వం ప్రధానమైన పాత్ర నిర్వహించింది. ఈ అతివాద/ సమరశీల జాతీయవాద తాత్విక ధోరణి ఆవిర్భావానికి, పెరుగుదలకు అనేక కారణాలు దోహదం చేశాయి. అటువంటి కారణాలలో ఒకటి తొలి జాతీయ వాదులలో ఒక వర్గం మితవాదుల లక్ష్యాన్ని వ్యూహాన్ని పద్ధతులను ప్రతిఘటించటం. క్రీ.శ. 1892 నాటి భారత కౌన్సిల్ చట్టం భారతీయుల గాఢ జాతీయతా కాంక్షను తీర్చలేకపోవటం, క్రీ.శ. 1897లో భారతీయులను కబళించివేసిన క్షామాన్ని నివారించేందుకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తగిన చర్యలు తీసుకోకపోవటం, బొంబాయిలో బ్యూబానిక్ ప్లేగు తీవ్రంగా రావటంతో దానిని నివారించేందుకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం సరైన చర్యలు తీసుకోకపోవటం, ప్రజల మనసులను భగభగ మండించింది. కోపావేశులైన చాపేకర్ సోదరులు రాండ్ అనే బ్రిటిష్ ప్లేగు కమీషనరును హత్యచేసి తమ తీవ్రప్రతిఘటనను ప్రకటించారు. కర్జన్ ప్రభువు వైస్రాయిగా ఉన్నకాలంలో ఉన్నతోద్యోగాలలో భారతీయులకు స్థానం కల్పించకపోవటం భారతీయుల కోపాగ్నిని రగిల్చింది. దీనికి తోడుగా కర్జన్ ప్రభువు క్రీ.శ. 1899 వ సంవత్సరంలో ప్రవేశపెట్టిన కలకత్తా కార్పొరేషన్ చట్టం, క్రీ.శ. 1904వ సంవత్సరం నాటి కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయ చట్టం, 1905 వ సంవత్సరంలో జరిగిన బెంగాల్ విభజన, తీవ్రవాద ఉద్యమాలను వేగవంతం చేశాయి. అతివాదాన్ని ప్రచారం చేసిన బాలగంగాధర తిలక్ రాజకీయ హక్కులను పోరాడి సాధించుకోవాలని, మితవాదులు ఆశించినట్లు విన్నపాల ద్వారా సంపాదించుకోలేమని, బలప్రయోగమే రాజకీయ హక్కుల సాధనకు సరియైన మార్గమని ప్రబోధించాడు. అతివాదుల ప్రధానకేంద్రాలు మహారాష్ట్ర బెంగాల్, పంజాబ్లు. ఆందోళన వల్ల, స్వయంశక్తి తోడులేని ప్రార్థనలు, శాంతియుత వ్యతిరేకత వల్ల ఉపయోగం వుండదు, మీ శక్తిని ప్రదర్శించేందుకు వ్యవస్థీకృతులు కండి, అప్పుడు వారు మీరు కోరినదానిని కాదనలేరని తిలక్ ఉద్బోధించాడు.
+అతివాదులు తమ లక్ష్యసాధనకు బహిష్కరణ, స్వదేశీ, జాతీయ విద్యావిధాన మార్గాలను ఎన్నుకున్నారు. బహిష్కరణలో విదేశీ వస్తువులు, ప్రభుత్వసేవలు, గౌరవాలు బిరుదులతో సహా విదేశీయులకు-ప్రధానంగా ఆంగ్లేయులకు సంబంధించిన అన్ని అంశాలూ ఉంటాయి. 20వ శతాబ్దపు మొదటి దశకంలో స్వదేశీ ఉద్యమ ఆరంభంతో భారత జాతీయోద్యమం ఒక ఉన్నతస్థాయికి చేరింది. ఈ ఉద్యమంలో స్త్రీలు,  
+447
+విద్యార్థులు, నగర, పట్టణ, గ్రామీణ ప్రజలు మొదటి పర్యాయం చురుకుగా పాల్గొన్నారు. ఈ ఉద్యమానికి బెంగాల్ దీపధారియై దారిచూపిందని బిపిన్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ సామాజిక పునాది ఎంత విస్తృతమైనదో తెలియజేసేందుకు ఈ స్వదేశీ ఉద్యమం ఒక చక్కని ఉదాహరణ. ఈ ఉద్యమం ఆరంభమైన ఆరు సంవత్సరాలకే భారత జాతీయోద్యమంలోని ప్రధాన రాజకీయ ధోరణులు ఆవిర్భవించాయని, ఈ ఉద్యమంలోనే సంప్రదాయ మితవాదంనుండి రాజకీయ అతివాదం వరకు, తీవవ్రాదంనుండి బీజరూపంలోనున్న సోషలిష్టు భావజాలం వరకు, విజ్ఞాపనలు, ప్రసంగాలనుండి బహిష్కరణ, సత్యాగ్రహం వరకు ప్రయాణించి, ఉద్యమ గమనంలో స్పష్టమైన అభివృద్ధిని చూపిందని బిపిన్ చంద్ర వ్యాఖ్యానించాడు. జరిగిన, జరుగుతున్న వివిధ పరిణామాలను ఆకళింపు చేసుకున్న బ్రిటిష్ పాలకులు భారతీయుల సవాలును ఎదుర్కొనటానికి విభజించి పాలించే పద్ధతిని అవలంబించి మహమ్మదీయులను తమ పక్షానికి తిప్పుకునేందుకు వారి పట్ల సానుకూల దృక్పథం ప్రదర్శించారు. బెంగాల్ ను విభజిస్తారన్న అంశం క్రీ.శ.1903నుండి వార్తలలో వుండగా, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నాయకత్వం తన ప్రసంగాలలో బెంగాల్ విభజనను వ్యతిరేకించింది. సమర్థపాలన నిమిత్తం బెంగాల్ను విభజిస్తున్నామని వారు బయటకు చెప్పినా బ్రిటిష్ వారి మనసులో ఉన్నది ప్రజలను మత ప్రాతిపదికమీద విడదీయటమే. ఆందోళనా కార్యక్రమాల ముఖ్యకేంద్రం కలకతా కావటంతో కలకత్తా ప్రాముఖ్యాన్ని తగ్గించేందుకు కర్జన్ ప్రభువు బెంగాల్ విభజనను అమలుపరచే ఆలోచన చేశాడు. భారత ప్రభుత్వ హోమ్ కార్యదర్శియైన రైస్ లీ 1904 నవంబర్ 6న, ఏక రాష్ట్రంగా ఉన్న బెంగాల్ ఒక శక్తియని, బెంగాల్ను విభజిస్తే సారథ్యం వివిధ దిక్కులకు చెదిరిపోతుందని ప్రకటించాడు. 1905, అక్టోబర్ 15వ తేదీన బెంగాల్ విభజన జరగగా, దానికి కొన్నినెలలు ముందుగా 1905, ఆగస్టు 7వ తారీఖునే భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్వదేశీ ఉద్యమాన్ని ప్రకటించింది. దీనిని బట్టి బెంగాల్ విభజన కొందరు చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడినట్లు స్వదేశీ ఉద్యమానికి కారణం కాదని అర్థమవుతుంది. విభజనకు ముందే స్వదేశీ ఉద్యమకారులు భారతదేశమంతటా పర్యటించి ప్రజలకు తమ అభిప్రాయాలను తెలియబరచి వారిని ఆయత్తపరచారు. సెప్టెంబరు 1904-సెప్టెంబరు 1905 మధ్యకాలంలో విదేశీ వస్త్రాల అమ్మకాలు 5% నుండి 15% వరకు తగ్గిపోయాయి. స్వదేశీ ఉద్యమ సందేశాన్ని సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీ, ఆనందమోహన్ బోస్, తిలక్, లజపతిరాయ్, అజిత్ సింగ్, సయ్యద్ హైదర్ రజాలు వివిధ ప్రాంతాలకు తీసుకువెళ్ళారు. గోఖలే అధ్యక్షతన బెనారస్లో జరిగిన  
+448
+భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ మహాసభలో స్వదేశీ ఉద్యమాన్ని బెంగాల్లో జరపటానికి అనుమతినివ్వగా తిలక్, లజపతిరాయ్, బిపిన్ చంద్రపాల్, అరవింద్ ఘోష్ లు యావద్భారతదేశానికి విస్తరించమన్నారు. స్వరాజ్యం నా జన్మహక్కు, నేను దానిని సాధిస్తాను అని తిలక్ ప్రకటించాడు. క్రీ.శ.1906 నాటి కలకత్తా సమావేశంలో తమ లక్ష్యం యునైటెడ్ కింగ్ డమ్ లాగా, కొలంబోలాగా స్వపరిపాలన, స్వరాజ్యం అని కాంగ్రెస్ ప్రకటించడం ఒక గొప్ప మలుపు. బెంగాల్ విభజన అనంతరం విభజనకు వ్యతిరేకంగా బెంగాల్ అంతటా ప్రజలందరూ పాల్గొనటంతో స్వదేశీ, బహిష్కరణ ఉద్యమాలు పెద్ద ఎత్తున జరిగిన ప్రజాఉద్యమాలై, సహాయ నిరాకరణోద్యమానికి, సత్యాగ్రహోద్యమానికి దారి తీశాయి. ఈ భావాల ప్రచారంతోపాటు, స్వయంశక్తి లేక ఆత్మశక్తిని, స్వయం సహాయక భావాన్ని జాతీయ విద్యావిధానాన్ని పెంపొందించటానికి కృషి చేశారు. ఈ భావాలు ప్రజలలోని వివిధ సమూహాలను కాలక్రమేణా ప్రభావితం చేయటంవల్ల కొత్త కొత్త సమూహాల వారు ఈ ఉద్యమంలో చేరారని బిపిన్ చంద్ర పేర్కొన్నాడు. అయినప్పటికీ రైతాంగం, మహమ్మదీయులు ఈ ఉద్యమంలో పాల్గొనలేదు. బెంగాల్ విభజన పట్ల వ్యతిరేకతతో పాటు విదేశీవస్తువుల బహిష్కరణ, స్వదేశీ ఉద్యమం క్రీ.శ. 1908 మధ్యవరకు కొనసాగి క్షీణించసాగాయి. ఈ ఉద్యమం విఫలం కావటానికి ముఖ్యకారణాలు బ్రిటిష్ వారు అనుసరించిన దమననీతి, కాంగ్రెస్ నాయకులలో అంతర్గత విభేదాలు. ఈ అంతర్గత కుమ్ములాట 1907లో సూరత్లో కాంగ్రెస్ విభజనకు దారితీసింది. సూరత్ కాంగ్రెస్ మహాసభలో మితవాదులు, అతివాదులు తమ విభేదాలను బహిరంగపరచుకున్నారు. భారత జాతీయోద్యమ గమనంలో ఇది ఒక అత్యంత దురదృష్టకర సంఘటన. బహిరంగంగా పోట్లాడుకోవటం, విభజన వలన జాతీయవాదులు తమ విశ్వసనీయతను, ఉత్సాహాన్ని శక్తిని కోల్పోయినా వారు తిరిగి పుంజుకున్నారు.
+బెంగాల్ లోని మిడ్నపూర్లో క్రీ.శ. 1902లో జ్ఞానేంద్రనాథ్ బసు నాయకత్వంలో ఒకటి, కలకత్తాలో అనుశీలన సమితిపేరుతో మరొకటి విప్లవ తీవ్రవాద సంస్థలు స్థాపించబడ్డాయి. అనుశీలన సమితి సభ్యులైన బదీంద్రకుమార్ ఘోష్, భూపేంద్రనాథ్ దత్తాలు యుగాంతర్ అనే పత్రికను నడుపుతూ తూర్పు బెంగాల్ గవర్నరైన ఫుల్లర్ ను హత్యచేయటానికి ప్రయత్నించి విఫలురయ్యారు. మొదటి విప్లవ తీవ్రవాద సమూహానికి చెందిన హేమచంద్ర కానుంగో విదేశాలలో సైనిక శిక్షణ పొంది ఒక మత సంబంధ పాఠశాలను, బాంబులు తయారుచేసే ఒక ఫ్యాక్టరీని స్థాపించాడు. తీవ్రవాద కార్యకాలాపాలు దేశంలో వివిధ ప్రాంతాలలో చోటుచేసుకున్నాయి. అతివాదం,  
+449
+తీవ్రవాదం పెరిగిపోవటంతో ఈనాటి బ్రిటిష్ వైస్రాయి మింటో ప్రభువు క్రీ.శ.1909లో మింటో-మార్లే సంస్కరణలు ప్రవేశపెడతానని మితవాదులను శాంతపరచే ప్రయత్నం చేశాడు. ఈ సంస్కరణలు మితవాదులను కూడా సంతృప్తిపరచలేకపోయాయి. సూరత్ అల్లకల్లోలం తరువాత మితవాదులు తమ ఆశయాలను, ఆదర్శాలను కొనసాగిస్తూ విడిగా కార్యకలాపాలు సాగించారుకాని ప్రజలకు వారి పద్ధతులపై నమ్మకం తగ్గటంతో వారి అనుయాయులు బాగా తగ్గిపోయారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ వార్షిక సభలను వారు యథావిధిగా నిర్వహించినా వాటిలో జీవం తగ్గిపోయింది. అతివాదులను సంతృప్తి పరచేందుకు బెంగాల్ విభజనను క్రీ.శ. 1911లో రద్దు చేశారు. దీనితో బ్రిటిష్ వారు జాతీయవాదులను విభజించే ప్రయత్నం చేస్తున్నారన్న విషయం అర్థమయింది. ఈ విధమైన పరిణామాల నేపథ్యంలో క్రీ.శ. 1914-1919 మధ్య కాలంలో జరిగిన మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం నిద్రాణంగా నున్న జాతీయోద్యమానికి కొత్త జీవం పోసింది. క్రీ.శ. 1908–1914 మధ్యకాలంలో జాతీయోద్యమపు తీవ్రత క్షీణించటాన్ని గురించి అరవింద్ ఘోష్ ఈ విధంగా అన్నాడు. “నేను కారాగారానికి వెళ్లే సమయానికి దేశమంతటా వందేమాతరం నినాదంతో, జీవంతో మారుమ్రోగుతుండేది. ప్రజలలో తమ జీవితాలు మెరుగవుతాయన్న ఆశ వుండేది. నేను కారాగారంనుండి వెలుపలికి వచ్చిన తరువాత వందేమాతరం నినాదం వినబడుతుందేమోనని ఎదురుచూశాను కాని నాకు ఎక్కడ చూసినా నిశ్శబ్దమే కనిపించింది” అని అతడు తన బాధను ప్రకటించాడు. తిలక్ కారాగారంనుండి విడుదలై రావటంతో నిద్రాణంగా వున్న జాతీయోద్యమం మళ్ళీ జీవం పుంజుకుందని అనంతర కాలపు పరిణామాలు స్పష్టం చేస్తాయి. ఇంతకుముందు వివరించినట్లుగా వైయక్తిక వీరత్వమూ, విప్లవ తీవ్రవాదం ప్రబలాయి. “యువకులకు తమ దేశభక్తిని చాటి చెప్పేందుకు బ్రిటిష్ అహంకారం, దమనకాండ వారిలో పెంచిన కోపాన్ని చూపేందుకు మరొక మార్గం లేకపోవటం వల్ల, మితవాదుల సన్న్యాస ధోరణి నచ్చక, అతివాదుల ప్రయత్నాలు ఫలితాలను ఇవ్వకపోవటంవల్ల వారు బాంబుల సంస్కృతివైపు ఆకర్షితులయ్యారు” అన్న బిపిన్ చంద్ర వివరణ సత్యమైనది. యువకులైన ఈ తీవ్రవాదులు ఐరిష్ జాతీయవాదులను, రష్యాలోని నిహిలిస్టులను అనుకరించారు. అట్టి ఉగ్రవాదులలో చెప్పుకోదగ్గవారు ప్రఫుల్లచకి, ఖుదిరామ్ బోస్లు. క్రీ.శ. 1908-1918ల మధ్య కాలంలో దాదాపు 186 మంది విప్లవవాదులు దేశద్రోహనేరం క్రింద శిక్షించబడ్డారు. వీరిలో ప్రముఖులు రాస్ బిహారీ బోస్, సచిన్ సన్యాల్, మదన్ లాల్ డింగ్రాలు. విదేశాలలో కూడా ఇటువంటి విప్లవాత్మక చర్యలు చేపట్టిన వారున్నారు. అట్టివారిలో ప్రముఖులు శ్యామ్ కృష్ణవర్మ, వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్, హరదయాళ్ (లండన్లో); మేడమ్ కామా, అజిత్  
+450
+సింగ్ లు (యూరప్లో). “ఈ శిష్టుల విప్లవ చర్యలు జాతీయ పోరాటానికి గణనీయమైన సేవ చేశాయి. ఈ చర్యల ఫలితంగా బ్రిటిష్ వారు తీవ్రభయానికి లోనయ్యారు. ఈ విప్లవకారులు ప్రపంచంలోని అన్నిదేశాల విప్లవకారులతో సంబంధ బాంధవ్యాలు పెట్టుకుని ఆయుధాలు పోగుచేసి, నూతన విప్లవ భావజాలాలతో పరిచయం పెంచుకొని ఆత్మార్పణకు సిద్ధమై”నారని సుమిత్ సర్కార్ పేర్కొన్నాడు. అతడి వివరణ వారిని గురించి ఉచితమైన చిత్రణ చేస్తుంది. హేమచంద్ర కానుంగో నాస్తికవాది, మార్క్సిస్టు అభిమానిగా విదేశాల నుండి తిరిగివచ్చాడు. ఈ విప్లవ తీవ్రవాదుల కృషిని విద్యావంతులు, సామాన్యులు ఎంతో మెచ్చుకున్నారు. ఈ విప్లవవీరులు ఆత్మత్యాగానికి సిద్ధపడినా సామాన్య ప్రజానీకం తండోపతండాలుగా వారివెంట వెళ్ళకపోవటానికి కారణం వారి హిందూమత తత్త్వం అన్న అభిప్రాయం వుంది. అయినప్పటికీ ఈ కాలపు విప్లవవాదుల కృషిని తక్కువగా అంచనా వేయలేం. 1909–1947 మధ్యకాలంలో మితవాదులు, అతివాదులు, తీవ్రవాదులు, విప్లవ ఉగ్రవాదులు భారతదేశ స్వాతంత్ర్యం కొరకు సమాంతరంగా కృషిచేసి జాతీయోద్యమంలో భాగస్వాములు కావటం గమనించవలసిన ముఖ్యాంశం.
+క్రీ.శ. 1919నాటి మాంటేగ్-ఛెమ్స్ ఫర్డ్ సంస్కరణలవరకు జరిగిన రాజ్యాంగాభివృద్ధి
+భారతదేశ చరిత్రగతిని విమర్శనాత్మకంగా పరిశీలిస్తే, వలస పాలనాకాలంలో బ్రిటిష్ తూర్పుఇండియా కంపెనీ నుండి బ్రిటిష్ చక్రవర్తికి, బ్రిటిష్ చక్రవర్తినుండి భారతీయులకు జరిగిన అధికార మార్పిడిలో ఒక పరిణామాత్మక పరివర్తన- ఒక యుగసంధి మనకు గోచరిస్తుంది. ఈ మొత్తం చారిత్రక ప్రక్రియలో రెండుదశలున్నాయి: మొదటిదశ క్రీ.శ. 1773 నుండి 1857 వరకు గల కాలం. ఈ ప్రక్రియలో ప్రతిరెండు దశాబ్దాలకు ఒక ఆజ్ఞాపత్రాన్ని-క్రీ.శ. 1793, క్రీ.శ. 1813, క్రీ.శ. 1833, క్రీ.శ. 1853లలో జారీ చేశారు. తూర్పు ఇండియా కంపెనీనుండి జరిగిన అధికారమార్పిడిని క్రీ.శ. 1858 భారతప్రభుత్వ చట్టం ద్వారా చట్టబద్ధం చేశారు. 19వ శతాబ్దమంతా రాజ్యాంగబద్ధ పరిణామ ప్రక్రియ అతిమెల్లగా, ఎటువంటి గమ్యం లక్ష్యంలేనివాడు చీకటిలో నడిచినట్లు జరిగింది.
+1861 భారత కౌన్సిల్ చట్టం
+విక్టోరియా మహారాణి ప్రకటన, భారత ప్రభుత్వ చట్టం చేయబడిన నేపథ్యంలో భారతీయుల గాయాలకు మందు వేసి ఆ గాయాల తీవ్రతను, నొప్పిని తగ్గించే  
+451
+ఉద్దేశ్యంతోను, 1858లో జరిగిన గొప్ప తిరుగుబాటును దమననీతితో అణచివేసి భారతీయుల మనసులను బాధపెట్టినందుకు సమాధానంగా, 1861 భారత కౌన్సిల్ చట్టం చేయబడింది. విక్టోరియా మహారాణి ప్రకటనను భారతదేశపు మాగ్నాకార్టాగా విశ్వసించి ప్రతి పెద్ద పట్టణంలో ఈ ప్రకటన పత్రాలను బహిరంగంగా ప్రకటించి, వివిధ దేశభాషలలోకి అనువదించారు. ఇది ఒక కొత్తశకానికి నాంది పలికింది.
+1861 భారత కౌన్సిల్ చట్టం వైస్రాయి కార్యనిర్వాహక మండలిలోని 5వ సభ్యుడిని శాశ్వతంగా తొలగించింది.
+- ఈ శాసనం అధికార విధులను విభజించి, ఒక వ్యక్తికి అధికారం ఇచ్చే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు (పోర్టుఫోలియో సిస్టమ్).
+- శాసన నిర్మాణం నిమిత్తం వైస్రాయి కార్యనిర్వాహక మండలికి అదనంగా ఆరుగురికి తక్కువ కాకుండా, 12 మందికి ఎక్కువ కాకుండా సభ్యులను నామినేట్ చేయటానికి అవకాశం కల్పించింది. ఈ అదనపు సభ్యులలో సగంమందికి తక్కువ కాకుండా అధికారులు కానివారు వుండాలని ప్రకటించింది. ఈ విధంగా శాసన నిర్మాణం నిమిత్తం మొదటిసారిగా అధికారులు కానివారికి చేర్చుకునే ప్రక్రియ మొదలు పెట్టబడింది.
+- బొంబాయి, మద్రాసు గవర్నర్ లకు శాసన నిర్మాణ విషయాలను గురించి సలహాలివ్వటానికి అడ్వకేట్ జనరల్ ను నామినేట్ చేస్తూ నలుగురికి తక్కువ కాకుండా, ఎనిమిదిమందికి మించకుండా సభ్యులను తీసుకునే పద్ధతికి నాంది పలికింది. అన్ని చట్టాలకు, సవరణలకు గవర్నర్ జనరల్ సమ్మతి తప్పనిసరి.
+- గవర్నర్ జనరల్ కు కొత్తరాష్ట్రాలను ఏర్పాటు చేయటానికి, విభజించటానికి, ఏ ప్రెసిడెన్సీదైనా, రాష్ట్రానిదైనా, భూభాగానిదైనా మార్పుకు అధికారమిచ్చారు.
+- 1861 భారత కౌన్సిల్ చట్టం భారతదేశ రాజ్యాంగ పరిణామ చరిత్రలో ఒక ముఖ్యమైన అడుగు అంటూనే ఇది ఒక తిరోగమన చట్టం అని కె.కె.దత్తా విమర్శించాడు. ఈ చట్టం అధికారులు కానివారికి శాసననిర్మాణ ప్రక్రియలో భాగస్వామ్యం కలిగించింది. అందువల్ల ఈ చట్టాన్ని ఆహ్వానించవచ్చు. ఈ సభ్యులు అలంకారాల వలె పేరుకు మాత్రమే వుంటారు తప్ప వారికి చర్చలలో పాల్గొనే అవకాశం లేదు. ప్రజల కోర్కెలకు, ప్రభుత్వస్పందనకు ఇది మధ్యేమార్గమని చెప్పవచ్చు.
+ 
+452
+1892 భారత కౌన్సిల్ చట్టం (ఇండియన్ కౌన్సిల్ చట్టం)
+క్రీ.శ. 1892 వరకు బ్రిటిష్ పాలకులకు భారతీయుల కొరకు పాలనారంగ సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టవలసిన అవసరం కనిపించలేదు. క్రీ.శ. 1885లో స్థాపించబడిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసనమండలుల నిర్మాణం విషయంలో మార్పులు అవసరమని సభలు సమావేశాలు, తీర్మానాలు, విజ్ఞాపనల ద్వారా ఎడతెగని పోరాటం చేయటంవల్ల బ్రిటిష్ పాలకులు కాంగ్రెస్ వ్యతిరేకతను తగ్గించే ఆలోచనతో క్రీ.శ. 1892లో భారత కౌన్సిల్ చట్టాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. మామిడిపూడి వెంకటరంగయ్య అభిప్రాయం ప్రకారం ఈ శాసనమొక్కటే కాంగ్రెస్ ఆందోళనచే ప్రత్యక్షంగా ప్రభావితమైంది.
+1892 భారత కౌన్సిల్ చట్టం శాసన మండలుల విధులను విస్తరించింది. కొన్ని పరిమితులతో వార్షిక ఆర్థిక పత్రాన్ని చర్చించేందుకు సభ్యులకు అధికారమిచ్చింది.
+శాసన మండలిలోని సభ్యుల సంఖ్య పెంచబడింది.10కి తగ్గకుండా 16కి మించకుండా ఉండేలాగ సుప్రీమ్ కౌన్సిల్ లోను, 8కి తగ్గకుండా 20కు మించకుండా మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలలోను ఆ సంఖ్యను పెంచేందుకు అంగీకరించారు. బెంగాల్ కౌన్సిల్ సభ్యుల సంఖ్యను 20గా నిర్ణయించి వాయవ్య సరిహద్దు ప్రాంతంలోను, అవధ్ లోను 15 చేశారు. ఈ అదనపు సభ్యులలో 2/3 వ వంతు సభ్యులను అధికారులు కానివారినుండి తీసుకోవాలని శాసనం నిర్ణయించింది.
+భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నిరంతర ఒత్తిడి ఫలితంగా బ్రిటిష్ పాలకులు ఎన్నికల ప్రక్రియను మొదలుపెట్టి అమలుపరచారు. కాని ఆ విధంగా ఎన్నికయే సభ్యులను తామే నామినేట్ చేశారు. దీనిద్వారా వారు తమ ప్రాబల్యాన్ని నిలబెట్టుకున్నారు.
+1892 భారతకౌన్సిల్ చట్టం భారతీయులను ఏమాత్రం సంతృప్తి పరచలేదు. మితవాద నాయకులైన గోఖలే, ఫిరోజ్ షా మెహతా, ఉమేశ్ చంద్ర బెనర్జీలు ఈ శాసనాన్ని ఖండిస్తూ తమ అసమ్మతిని తెలుపుతూనే తమ వాక్చాతుర్యం, ధైర్య సాహసాలతో ప్రజలలో బలమైన సామ్రాజ్యవాద వ్యతిరేకతను పెంచారు. ఇట్టి నేపథ్యంలో కర్జన్ ప్రభువు చేపట్టిన అనేక చర్యల ఫలితంగా క్రీ.శ.1903-1907 మధ్యకాలంలో బ్రిటిష్ పాలనను వ్యతిరేకిస్తూ అతివాద ఉద్యమమైన స్వదేశీ ఉద్యమం విదేశీవస్తు బహిష్కరణ, సత్యాగ్రహ ఉద్యమాలు బెంగాల్ లో తీవ్రస్థాయిలో ఆరంభం కాగా,  
+453
+బెంగాల్ లో ఆత్మార్పణకు సిద్ధపడిన వైయక్తిక ఉగ్రవాద ధోరణి కూడ మొదలయింది. క్రీ.శ.1907లోనే ఇండియన్ ముస్లిమ్ లీగ్ సంస్థ ముస్లిమ్ లకు ప్రత్యేక హక్కులు కావాలని ఉద్యమం ఆరంభించింది. ఈ కాలాన్ని సుమిత్ సర్కార్ “అణచివేసిన కాలం, రాజీపడిన కాలం, విభజించి పాలించిన కాలం” అని వర్ణించాడు. ఈ నేపథ్యంలో క్రీ.శ.1909 భారత కౌన్సిల్ చట్టం మింటో-మార్లే సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టింది. దీనిలోని అంశాలు-
+భారతీయులు కోరుకున్న విధంగా శాసన మండలులు విస్తరించబడ్డాయి. సుప్రీమ్ కౌన్సిల్ సభ్యుల సంఖ్యను 60కు పెరగకుండాను, మద్రాసు, బెంగాల్, ఉత్తర ప్రదేశ్, బొంబాయి, బీహారు, ఒరిస్సాల సభ్యులు సంఖ్య 60గా నిర్ణయించి, పంజాబ్, బర్మా, అస్సామ్ సభ్యుల సంఖ్య 30గా నిర్ణయించారు.
+ఈ శాసనం ఇంపీరియల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ లో అధికారుల ఆధిక్యానికి, ప్రెసిడెన్సీలలో అధికారులు కానివారి ఆధిక్యానికి అంగీకరించింది.
+ఈ శాసనం వివిధ జాతుల, వర్గాల ఆకాంక్షలను దృష్టిలో వుంచుకొని వారి ప్రాతినిధ్యం నిమిత్తం ప్రత్యేక ఎన్నిక వర్గాలను అనుమతించింది. మిగిలిన పదవులను మున్సిపాలిటీలకు, జిల్లా బోర్డులకు ఇచ్చింది.
+లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ విధుల పరిధిని పెంచి బడ్జెట్ ను గురించి చర్చించేందుకు, అదనపు ప్రశ్నలు వేయటానికి సభ్యులకు అనుమతి ఇవ్వబడింది. సభ్యులకు శాసన మండలిలో తీర్మానాలు ప్రవేశపెట్టే హక్కునిచ్చారు. ప్రజాసంబంధ విషయాల చర్చకు కౌన్సిల్ లలో అనుమతి నిచ్చారు.
+బెంగాల్, బొంబాయి, మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీల కార్యనిర్వాహక వర్గసభ్యులు సంఖ్యను 4కి పెంచారు. లెఫ్టినెంట్ గవర్నర్ పాలనలోనున్న ప్రాంతాలలో కూడ కార్యనిర్వాహక కౌన్సిల్ ఏర్పాటుకు అనుమతి నిచ్చారు.
+విశ్వ విద్యాలయ సెనేట్ కు, జిల్లా బోర్డులకు, ఛాంబర్ ఆఫ్ కామర్సుకు ఎన్నిక ద్వారా సభ్యులను ఎన్నుకుంటారు. ముస్లిమ్ లకు ప్రత్యేక ప్రాతినిధ్యపు అవకాశం కల్పించారు. సభ్యులపై కొన్ని అనర్హతలను ప్రతిపాదించారు. రాజకీయ అనర్హతను ప్రభుత్వం కావాలనుకుంటే రద్దు చేయవచ్చు.
+మింటో-మార్లే సంస్కరణలు క్రీ.శ. 1912 నుండి అమలులోకి వచ్చాయి. గోఖలే వంటి మితవాదులను తప్ప ఎక్కువమందిని ఈ సంస్కరణలు సంతృప్తిపరచలేదు.  
+454
+1909 భారత కౌన్సిల్ చట్టం ప్రాతినిధ్య, బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వస్థాపనకు స్పష్టమైన ముందడుగు అని పెర్సీవల్ స్పియర్ అభిప్రాయపడగా, భారతదేశంలోబ్రిటిష్, ప్రభుత్వం చేసిన రాజ్యాంగ సంబంధ ప్రయోగాలలో అతి తక్కువ కాలం నిలబడినది క్రీ.శ. 1909 భారత కౌన్సిల్ చట్టం అని, దానికి కొన్నిమార్పులు, చేర్పులు చేయగా రూపొందినదే 1919లో మాంటేగ్-ఛెమ్స్ ఫర్డ్ సంస్కరణలని, 1909 శాసనం ఒక విఫల ప్రయత్నమని, ఇది మితవాదులను ఉత్సాహపరచలేకపోయింది, రాజకీయంగా చురుకుగా ఉన్న హిందూ మహమ్మదీయులను విడదీసి వేరుచెయ్యలేకపోయింది అని సుమిత్ సర్కార్ వ్యాఖ్యానించాడు. ఈ శాసనంలో ఎటువంటి సడలింపులు లేవని, దీనిలో కొత్తదనం లేదని, పాతవాటిలో కాని కొత్తవాటిలో కాని వున్న మంచి అంశాలు దీనిలో లేవని మాంటేగ్ ప్రభువు విమర్శించాడు. 1909 భారత కౌన్సిల్ చట్టం భారతీయుల స్వపరిపాలన కాంక్షను అరికట్టటమనే లక్ష్యసాధనలో విఫలమైందని ఎ.బి.కైత్ విమర్శించాడు. ఈ 1909 శాసనం ఒక మాయ, భ్రమ అనీ, ఇది భారతీయులకు సారం ఇవ్వక దాని ఛాయను మాత్రమే ఇచ్చిందన్న ఆర్.సి. మజుందార్ విమర్శతో మనం ఏకీభవించవచ్చు.
+మాంటేగ్-ఛెమ్స్ఫర్డ్ సంస్కరణలు
+క్రీ.శ. 1919 ప్రభుత్వ చట్టం లేక మాంటేగ్-ఛెమ్స్ఫర్డ్ సంస్కరణలు క్రీ.శ. 1921లో అమలులోకి వచ్చాయి. ఈ చట్టం రావటానికి కారణాలలో పేర్కొనదగినవి మింటో-మార్లే సంస్కరణల వైఫల్యం, 1911లో బెంగాల్ విభజన రద్దును మహమ్మదీయులు హర్షించలేకపోవటం, విదేశాలలో స్థిరపడిన భారతీయులకు తగిన గౌరవాదరాలు లభించకపోవటం, 1912లో హార్డింజ్ ప్రభువుపై రాస్ బిహారి బోస్ అనే తీవ్రవాది హత్యాప్రయత్నం చేసి, జపాన్కు పారిపోయి అనంతర కాలంలో ఇండియన్ నేషనల్ ఆర్మీ స్థాపనలో కీలకపాత్ర వహించటం, 1914-1919 మధ్య కాలంలో మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం జరగటం, తీవ్రవాద ధోరణులతో కూడిన గదర్ పార్టీ ప్రాబల్యం పెరగటం వంటివి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని దమనకాండవైపు మళ్లించాయి. ఫలితంగా 1915లో డిఫెన్స్ ఆఫ్ ఇండియా చట్టం చేసి అనుమానం వచ్చినవారిని కారాగారంలో బంధించి ఎటువంటి విచారణ లేకుండా ఎంతకాలమైనా బందీలుగా వుంచేవారు. ఈ చట్టం ఫలితంగా ఎంతోమంది తీవ్రశిక్షలకు గురయ్యారు. గదర్ వీరులను విచారించి 46మందిని ఉరితీసి 64 మందికి జీవితఖైదు విధించారు. ఎంతోమంది జైళ్ళలో మగ్గుతూ వచ్చారు. ఈ విధమైన అలజడి, ఆందోళన, అణచివేత  
+455
+కార్యక్రమాలు జరుగుతున్నకాలంలో 1914లో మద్రాసులో జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ వార్షిక మహాసభకు పెంట్లాండ్ ప్రభువు హాజరయ్యాడు. ఆ సమావేశంలో కాంగ్రెస్ నాయకులు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ న్యాయదృష్టిని ప్రశంసించి తమ విధేయతను ప్రకటించటం అందరినీ ఆశ్చర్యపరచింది. మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం కొనసాగుతుండ గానే 1916లో తిలక్, అనీబిసెంట్ల నాయకత్వంలో హోమ్రూల్ ఉద్యమం ఆరంభమై మితవాద, అతివాద పక్షాల మధ్య లక్నో కాంగ్రెస్ మహాసభలో ఐక్యత కుదరగా, హిందూ, మహమ్మదీయుల మధ్య సఖ్యత పెంపొందింపచేస్తూ కాంగ్రెస్, ముస్లిమ్ లీగ్ల మధ్య ఒక ఒడంబడిక జరగటం మరొక విశేషం. 1915లో జరిగిన బాంబే కాంగ్రెస్ సమావేశంలో భారతదేశంలో స్వపరిపాలన మొదలుపెట్టేందుకు, భారతీయులకు ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం ఇచ్చేందుకు, రాష్ట్రీయ స్వయం ప్రతిపత్తి ఇవ్వటానికి అనుకూల వాతావరణం వుందని తీర్మానం చేశారు. ఈ విధమైన గాఢ స్వయం పాలనా ఆసక్తి భారతీయులలో పెరుగుతూ వుండటంవల్ల భారతీయులను మంచి చేసుకోవాలన్న లక్ష్యంతో 1917లో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఒక ప్రకటన చేసింది. భారతీయులకు వివిధరంగాలలో ఉద్యోగాలలో ఎక్కువ అవకాశమిచ్చి కాలక్రమేణా స్వయంపాలనా వ్యవస్థలను రూపొందించి బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యంలో అంతర్భాగంగా భారతదేశంలో జవాబుదారు అయిన బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేస్తామంది. 1917 నవంబరులో భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శియైన మాంటేగ్ ప్రభువు భారతదేశాన్ని సందర్శించి రాజకీయ పక్షాలతో, రాజప్రతినిధితో చర్చలు జరిపాడు. ఈ ప్రతిపాదనను కాంగ్రెస్ ఆహ్వానించింది కాని 1918 జూలై నెలలో ప్రకటించబడిన, రాబోయే చట్టానికి సంబంధించిన నివేదిక కాంగ్రెస్ను ఎంతో నిరుత్సాహపరిచింది. ఒక ప్రత్యేక సమావేశాన్ని జరిపి స్వపరిపాలన తప్ప మరేవిధమైన సంస్కరణ భారతీయులను సంతృప్తిపరచలేదని కాంగ్రెస్ స్పష్టం చేసింది. ఈ నేపథ్యంలోనే జాతీయనాయకులు అమెరికా అధ్యక్షుడైన విల్సన్ ప్రతిపాదించిన స్వపాలన వాదనతో ప్రభావితులై తమ న్యాయమైన కోర్కెను, ఉద్యమాన్ని బ్రిటిష్ వారి అణచివేతను ప్రపంచం దృష్టికి తీసుకువెళ్ళారు. ఈ విధంగా భారతీయులు ఆశ నిరాశల మధ్య ఊగిసలాడుతుండగా మాంటేగ్-ఛెమ్స్ ఫర్డ్ సంస్కరణలు క్రీ.శ. 1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టంగా ప్రవేశపెట్టబడాయి.
+1919 భారత ప్రభుత్వచట్టం అనేక సంస్కరణలను ప్రవేశపెట్టింది, పాలనారంగంలో అనేక మార్పులకు అవకాశమిచ్చింది.
+ 
+456
+భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శి వేతనం బ్రిటిష్ ఆదాయంనుండి చెల్లించటం మొదలయింది. భారత కార్యదర్శి విధులలో కొన్నిటిని నూతనంగా నియమించబడిన హైకమీషనర్ ఆఫ్ ఇండియాకు బదిలీ చేశారు. హైకమీషనర్ నియామకాన్ని భారత ప్రభుత్వమే చేస్తుంది. భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శి ఆదేశాలను భారత గవర్నర్ జనరల్ అమలు చేయాలి.
+1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం కేంద్రంలో రెండు శాసనసభలు- కేంద్రశాసన సభ, కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్ల-విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టింది. కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్ సభ్యులు సంఖ్యను 60గా నిర్ణయించారు. ఈ 60లో 33మంది ఎన్నిక అయినవారు కాగా, 27మందిని ప్రభుత్వం నియమిస్తుంది. శాసనసభ సభ్యుల సంఖ్యను 145గా నిర్ణయించారు. ఈ 145లో 103మంది ఎన్నిక ద్వారా రాగా, మిగిలిన 42 మందిని ప్రభుత్వం నియమిస్తుంది. ఈ 103 మంది ఎన్నుకోబడిన సభ్యులలో 51 మంది సాధారణ నియోజక వర్గాలనుండి, 32 మంది మతసంబంధ నియోజక వర్గాలనుండి (30 మందిని ముస్లిమ్లనుండి, ఇద్దరిని సిక్కులనుండి), 20మందిని ప్రత్యేక నియోజక వర్గాలనుండి (వారిలో ఏడుగురిని భూస్వాములు, 9 మందిని యూరోపియన్లు, నలుగురిని భారతీయ వ్యాపార వర్గాలు) ఎన్నుకుంటారు. కేంద్ర శాసనసభ సభ్యత్వ కాలపరిమితి 3 సంవత్సరాలుగాను, కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్ సభ్యత్వ కాలపరిమితి 5 సంవత్సరాలు గాను నిర్ణయించారు. ఈ సభకు మొదటి స్పీకర్ను ప్రభుత్వం నియమిస్తుంది.
+కేంద్ర శాసనసభకు పరోక్ష పరిమిత ఎన్నిక విధానాన్ని ఓటుహక్కు కమిటీ నిర్ణయించింది.
+శాసన సభలను సమావేశపరచటానికి, వాయిదా వేయటానికి, సమావేశాలు సమాప్తమయినట్లు ప్రకటించటానికి, రద్దుచేయటానికి గవర్నర్ జనరల్కు మాత్రమే అధికారం వుంటుంది. రెండు సభల సభ్యులను ఒకేసారి సమావేశపరచి ప్రసంగించటానికి గవర్నరు జనరల్కు మాత్రమే హక్కు ఇవ్వబడింది.
+కేంద్ర శాసనసభకు విస్తృతమైన అధికారాలు ఇవ్వబడ్డాయి. ఈ శాసనసభ దేశం మొత్తానికి చెందిన పాలితులకి సంబంధించిన శాసనాలు చేయవచ్చు. కేంద్రశాసన సభకు చెందిన ఏ చట్టమైనా తనకు అంగీకారం కాకపోతే బ్రిటిష్ చక్రవర్తి వీటో చేయవచ్చు. అనుబంధ ప్రశ్నలు వేయటానికి, తీర్మానాన్ని ప్రతిపాదించ టానికి సభ్యులకు హక్కువుందికాని బడ్జెట్ సంబంధ విషయాలలో కొన్నిటికి గవర్నర్  
+457
+జనరల్ అనుమతి లేకుండా ఓటింగ్కు పెట్టటానికి కాని, కేంద్రశాసన సభలో చర్చించేందుకు కాని వీలు లేదన్నారు.
+1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఒక స్పందించే ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసింది కాని అది బాధ్యతాయుతమైన ప్రభుత్వం కాదు. కార్యనిర్వాహక వర్గం శాసనసభనుండి స్వతంత్రంగా వున్నా కార్యనిర్వాహక వర్గపు ప్రభావం కనిపిస్తుంది.
+1919 చట్టం పాలనకు సంబంధించిన విషయాలను కేంద్రజాబితా, రాష్ట్రజాబితా క్రింద విభజించి రక్షణ, విదేశీయ, రాజకీయ సంబంధాలు, ప్రభుత్వం ప్రజలకొరకు చేసిన అప్పు, సుంకాలు, పన్నులు, తంతి, తపాల, వార్తా సౌకర్యాలు, ప్రజాహిత కార్యక్రమాలు, వ్యాపారం మొదలైనవి కేంద్రజాబితాలో చేర్చారు. స్థానిక స్వపరిపాలన, ప్రజారోగ్యం, పారిశుద్ధ్యం, వ్యవసాయ సంబంధ నీటిపారుదల, మంచినీటి సరఫరా, క్షామ నివారణ చర్యలు, వ్యవసాయం, శాంతిభద్రతలు, అడవులు మొదలైనవి రాష్ట్రాల జాబితాలో చేర్చారు. రాష్ట్ర శాసన సభల పరిమాణాన్ని గణనీయంగా విస్తరింపజేశారు.
+1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ప్రవేశపెట్టిన అతిముఖ్యమైన అంశం రాష్ట్రాలలో ద్వంద్వ పాలనను ఏర్పాటు చేయటం. ఈ పథకం ప్రకారం రాష్ట్రప్రభుత్వాల పరిధిలోని పరిపాలనాంశాలను ట్రాన్స్ ఫర్డ్ (బదలాయించ / బదిలీచేయ దగిన), రిజర్వ్డ్ (ప్రత్యేకమైన) అంశాలుగా విభజించారు. ఈ విభజన ప్రకారం బదిలీ చేయబడ్డ అంశాలు గవర్నరు, మంత్రుల అధీనంలో వుంచగా, ప్రత్యేక అంశాలను గవర్నరు, కార్యనిర్వాహక వర్గం అధీనంలో వుంచారు. ఈ ద్వంద్వ పాలన క్రీ.శ. 1921 నుండి 1937 వరకు అమలులో వుంది. ద్వంద్వ పాలన విఫలం కావటానికి అనేక అంశాలు దోహదం చేశాయి. ఈ విధానం లోపభూయిష్ఠం కావటమే కాక విభజనకూడా లోపాలు నిండి వుండటం, ప్రభుత్వం ఉమ్మడి బాధ్యతను పెంచే ప్రయత్నం చేయకపోవటం వల్ల మంత్రులు, కార్యనిర్వాహక వర్గం, శాసన సభ్యులు ఒక సంఘిభావంతో పనిచేయలేదు.
+సర్ హెచ్.బట్లర్ అభిప్రాయంలో రాష్ట్రాలలో ప్రవేశపెట్టిన ద్వంద్వ ప్రభుత్వం దుర్వినియోగం చెయ్యబడింది. అతికొద్దిమందిని తప్ప 1919 సంస్కరణలు ఎవరినీ తృప్తి పరచలేదని రాబర్ట్స్, అప్పాదొరై, పలాండే, పున్నయ్య, థాంప్సన్ అండ్ గారట్, కూమ్ లాండ్, పెర్సీవల్ స్పియర్, బిపిన్ చంద్ర, సుమిత్ సర్కార్ లు ఈ చట్టాన్ని తీవ్రంగా ఖండించారు. ఉదార దృక్పథం గల సామ్రాజ్యవాదులు ఈ సంస్కరణల ప్రభావాన్ని గురించి ఎంతో సంతోషంగా పొగిడారు కాని ఆచరణలో అవి ఎవరికీ  
+458
+ఆనందం, ఉత్సాహం కలుగజేయలేదు. అయితే పెర్సీవల్ స్పియర్ ఈనాటి భారత ప్రభుత్వం మాంటేగ్, గాంధీలకు వారసత్వమన్నాడు.
+మొదటి ప్రపంచ యుద్ధ ప్రభావం
+మొదటి ప్రపంచయుద్ధకాలం, మొదటి ప్రపంచ యుద్ధానంతర తక్షణ కాలాలు భారతదేశంలోని జనజీవన స్రవంతిపై నిజమైన నాటకీయమైన మార్పులను ప్రవేశపెట్టాయి.అవే రాజ్యాంగ సంస్కరణలు. ప్రజానాయకుడుగా గాంధీ ఆవిర్భావం వలస ఆర్థిక వ్యవస్థలో ముఖ్యమైన మార్పులుగా సుమిత్ సర్కార్ వీటిని పేర్కొనగా, మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం నిద్రాణంగా ఉన్న భారత జాతీయోద్యమానికి నూతన శక్తినిచ్చిందని, బ్రిటన్ కష్టమే భారతదేశానికి అవకాశమిచ్చిందని బిపిన్చంద్ర వ్యాఖ్యానించాడు. భారతజాతీయోద్యమ దృక్పథంతో విశ్లేషిస్తే మొదటి ప్రపంచ యుద్ధకాలం గదర్ ఉద్యమ ఆవిర్భావ, వ్యాప్తులకు, హోమ్రూల్ ఉద్యమానికి అనుకూల వాతావరణాన్ని సృష్టించింది. గదర్ వీరులు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని కూలదోయటానికి హింసాయుతంగా తీవ్రకృషి చేయగా, స్వరాజ్యం కొరకు హోమ్రూల్ ఉద్యమం యావత్ భారతదేశాన్ని ఉత్సాహపరిచింది. మరొక కోణంలోంచి - ఆర్థిక, సామాజిక రంగాలపై ప్రభావం దృష్టితో పరిశీలిస్తే ఈ యుద్ధం భారతీయులలో ఎక్కువమందిని రకరకాల పనులకు తీసుకోవటానికి, ఎక్కువ పన్నులు విధించటానికి, ధరల పెరుగుదలకు దారితీసి భారత సమాజంలోని వివిధ సమూహాల మధ్య ఉద్రిక్తతలను పెంచిందని సుమిత్ సర్కార్ అంటాడు. రక్షణ ఖర్చు 300% పెరిగింది. ప్రభుత్వాదాయాన్ని పెంచటానికి భూమిశిస్తును విపరీతంగా పెంచారు. పెంచిన భూమిశిస్తు చెల్లించలేక రైతులు గాంధీ నాయకత్వంలో క్రీ.శ. 1918లో ఖేడాలో సత్యాగ్రహం చేశారు. క్రీ.శ. 1913-14, 1920-21 మధ్యకాలంలో సుంకాలనుండి అదనంగా వచ్చిన ఆదాయం 14.8% పెరిగింది. 1919-1920 నాటికి ఆదాయపు పన్ను వసూలు 2% పెరిగింది. ప్రతివ్యక్తి ఆదాయపు పన్నుకు సంబంధించిన పత్రాలు దాఖలు చెయ్యాలని 1917-18లో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం మొదటిసారి శాసించింది. ఆ సంవత్సరంలోనే పారిశ్రామిక ఉత్పత్తుల తయారీకి సంబంధించిన వస్తువులపై అవిభక్త హిందూకుటుంబాలనుండి ఆదాయపు పన్ను వసూలు చేశారు. సామాన్య జనానికి అవసరమైన నిత్యావసర వస్తువుల ధరలు విపరీతంగా పెరిగాయి. ఫలితంగా ప్రజలలో అధికశాతం దుర్భర జీవితం గడపగా యుద్ధానికి సంబంధించిన వ్యాపారాలలో  
+459
+పాల్గొన్న అతి కొద్దిమంది మాత్రం కుబేరులయ్యారు. భారతదేశ పారిశ్రామిక ఆర్థిక రంగాల అభివృద్ధికి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం కొంతవరకు సుముఖత చూపించింది.
+భారతీయ కార్మికులు సంఘటితశక్తిగా మారి ఒక యూనియన్గా రూపొందటం ఈ కాలంలోని మరో ముఖ్య పరిణామం. క్రమంగా ట్రేడ్ యూనియన్ ఉద్యమం బలపడింది. భారతీయులపై 1917 బోల్షివిక్ ఉద్యమ ప్రభావం మరొక ముఖ్యాంశం. ఈ బోల్షివిక్ విప్లవం అణగారిన, అణచివేయబడిన సామాన్య కర్షక, కార్మికులకు ఆశాజ్యోతి అయింది. అలాగే ఉడ్రో విల్సన్ ప్రవచించిన 14 సూత్రాలు భారతీయులకు జీవితంపై కొత్త ఆశ కలిగించాయి. వీటికి తోడుగా క్రీ.శ. 1916 నాటి లక్నో ఒప్పందం హిందూ మహమ్మదీయ సఖ్యతకు పునాది వేయగా, భారతీయులలోని గాఢమైన జాతీయవాద ఆకాంక్షను గమనించిన బ్రిటిష్ వారు త్వరలో క్రమక్రమంగా బాధ్యతాయుత స్వపరిపాలన ప్రవేశపెడతామన్న హామీ ఇచ్చారు. ఈ కాలంలోనే అత్యంత క్రూరమైన జలియన్ వాలాబాగ్ దురంతం జరిగింది. ఈ అన్ని ఉదంతాలు భారతీయులలో ప్రజా ఉద్యమం ద్వారా బాధ్యతాయుత స్వపరిపాలన సాధించాలంటే కృతనిశ్చయంతో పోరాటం సాగించటం తప్పనిసరియనే అవగాహనను కలిగించాయి. ఇట్టి నేపథ్యంలో భారత విముక్తి పోరాటంలో గాంధీ శకం మొదలైంది.
+గాంధీశకం-ఉద్యమ స్వభావం
+క్రీ.శ. 1920 నుండి క్రీ.శ. 1947 వరకు దాదాపు మూడుదశాబ్దాల పాటు భారతదేశ స్వాతంత్ర్య పోరాటానికి ఒక స్పష్టమైన రూపాన్నిచ్చి తన ఆలోచనా దృక్పథంతో, వ్యూహరచనా సామర్థ్యంతో ప్రభావితంచేసి నడిపించి, తన పరికరాలైన సత్యం, అహింస, సత్యాగ్రహాల ద్వారా రవి అస్తమించని బ్రిటిష్ సామ్రాజ్య పునాదులను కదిలించి ప్రతి భారతీయుడికి తాను నిర్వహించవలసిన పాత్రను తన ఆచరణ ద్వారా నిరూపించి, నినాదాలు చేయటంకన్న ఆచరణ ముఖ్యమని స్పష్టంచేసి, నిబద్ధతతో, నిజాయితీతో తాను విశ్వసించిన లక్ష్యాన్ని మార్గాన్ని మనసా, వాచా, కర్మణా ఆచరించి, ప్రజలచే గౌరవపురస్పరంగా జాతిపిత, మహాత్మగా పిలవబడి, ఇంతవరకు కొందరికే పరిమితమైన జాతీయోద్యమాన్ని ప్రజాఉద్యమంగా మార్చిన మహనీయుడైన అతిసామాన్యుడు మోహన్దాస్ కరమ్చంద్ గాంధీ. ఆనాటి భారతీయులందరిచే గౌరవించబడి, ఆరాధించబడి భూమిమీద నడయాడే భగవత్స్వరూపుడుగా భావించబడి చిరస్థాయియైన యశస్సును గడించి ఒక వ్యక్తి చేతిలో హతుడై, అమరుడయ్యాడు. గాంధీ నిర్వహించిన భారత స్వాతంత్ర్య పోరాటాన్నిసూక్ష్మదృష్టితో పరిశీలిస్తే కనిపించేది  
+460
+పోరాటం-తాత్కాలిక విరమణ-పోరాటం అనే వ్యూహం అని బిపిన్చంద్ర గాంధీ వ్యూహాన్ని నిర్వచించాడు. పోరాటాన్ని నిరంతరంగా, కొన్ని సంవత్సరాలు ఎటువంటి విరామం లేకుండా నడిపించటం అసాధ్యమని గమనించిన గాంధీ తాత్కాలిక విరమణకాలంలో కూడా నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమాలైన అంటరానితనపు నిర్మూలన, హిందూ-మహమ్మదీయ ఐక్యత పెంపొందింపచేయటం, ఖాదీ, గ్రామీణ పునర్నిర్మాణ కార్యక్రమం మొదలైనవాటిని చేపట్టి, భారతీయులలో పేరుకుపోయిన స్తబ్ధతను, మూఢనమ్మకాలను, అవిద్య, అజ్ఞానాలను పోగొట్టి స్వయంశక్తిపై ఆధారపడాలని ఉద్బోధించాడు. ఫలితంగా గాంధీ భారతీయులకు ఆరాధనీయుడయ్యాడు.
+కేంబ్రిడ్జి చరిత్రకారుల బృందానికి చెందిన అనిల్సీల్ అనే చరిత్రకారుడు భారత జాతీయోద్యమాన్ని జాతీయోద్యమమని అంగీకరించక గాంధీని తీవ్రంగా ఖండిస్తూ, గాంధీలక్ష్యాన్నీ మార్గాన్నీ అవహేళన చేస్తూ, గాంధీ తాత్వికత అంతా సందిగ్ధం, అస్పష్టం అన్నాడు. స్వాప్నికుడు, సంఘసంస్కర్త, చతురుడైన రాజకీయవేత్త, సనాతన వాదియైనా మార్పు కోరినవాడైన గాంధీని అర్థం చేసుకోవటం అందరివల్లా కాదు.
+కథియవార్ స్వదేశీ రాజ్యానికి చెందిన పోరుబందర్లో క్రీ.శ. 1869లో దివాన్ అయిన కరమ్చంద్ గాంధీ ఇంట్లో మోహన్దాస్ కరమ్చంద్ గాంధీ జన్మించాడు. ఇతని కుటుంబికులు జైన మతాభిమానులు. బహుశా అందువల్లనే గాంధీ శాంతి, అహింసాప్రియుడు అయి వుండవచ్చు. ఇతడి స్వీయచరిత్ర“ది స్టోరీ ఆఫ్ మై ఎక్స్ పెరిమెంట్స్ విత్ ట్రూత్” ఒక గొప్ప, ఉదాత్తమైన జీవితచరిత్ర. ఈ గ్రంథం గాంధీ జీవితచరిత్రను వివరంగా, విపులంగా తెలియబరుస్తుంది. గాంధీ జీవితంలో అతడు బారిష్టరుగా దక్షిణ ఆఫ్రికాలో ఉన్న కాలం (క్రీ.శ. 1893-1914) అతడి జీవితానికొక నిర్మాణాత్మక రూపాన్ని ఇచ్చిన దశ. ఈ కాలంలోనే గాంధీ తన సామాజిక ఆదర్శాలను ప్రతిబింబించే హింద్ స్వరాజ్ గ్రంథాన్ని రచించాడు. గాంధీ ఆ గ్రంథంలో భారతీయులకు నిజమైన శత్రువు బ్రిటిష్ పాలన కాదు, ఆధునిక పారిశ్రామికతే అన్నాడు. ఇంకొక అడుగు ముందుకు వేసి, “గత అర్ధ శతాబ్దంలో మనం నేర్చుకున్న అధునాతన నాగరికతా ఉపకరణాలైన రైల్వేలు, తంతి తపాలా, ఆసుపత్రులు, లాయర్లు, డాక్టర్లు, అన్నీ పోయి అగ్రవర్ణాలవారు రైతువలె నిరాడంబరమైన జీవితం గడపాలి” అనికూడా అన్నాడు. దేశభక్తి అంటే ప్రజల సంక్షేమం అన్నాడు. గాంధీ హింద్ స్వరాజ్లో ప్రతిపాదించిన సోషల్ ఉటోపియా అప్పటికే పెట్టుబడిదారీ, సోషలిస్టు భావాలతో పరిచయం పెంచుకున్న నగర ప్రజలను అంతగా ఆకర్షించలేదని  
+461
+సుమిత్ సర్కార్ అనగా, ఆధునిక సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని వ్యతిరేకించటంలో గాంధీ తప్పు చేశాడని అమర్త్యసేన్ అన్నాడు. పెర్సీవల్ స్పియర్ గాంధీ లక్ష్యం గ్రామాలను స్వపరిపాలన చేసుకోగల గణతంత్ర రాజ్యాల సమాఖ్యగా రూపొందించటం అన్నాడు. గాంధీ నిరాడంబరతకు, తృప్తికి ప్రాధాన్యాన్నిచ్చి దురాశని వదులుకోమన్నాడు. ఈ దురాశను పెంచే అధునాతన సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని వద్దన్నాడు.
+క్రీ.శ. 1915లో గాంధీ భారతదేశానికి తిరిగివచ్చి దేశమంతటా పర్యటించాడు. హోమ్రూల్ ఉద్యమంలోకి వెంటనే వెళ్ళక, ముందు దాని నడకను గమనించాడు. బీహార్లోని చంపారన్లోను, గుజరాత్లోని ఖేడా అహ్మదాబాద్లలోను జరిగిన ఉద్యమాలలో పాల్గొన్నాడు. ఈ రెండు ఉద్యమాలలో ఒక సామ్యమంది - అవి రెండూ ప్రత్యేక స్థానిక సమస్యలతో ముడిపడి సామాన్యప్రజల ఆర్థిక అభిలాషలకు సంబంధించినవి. చంపారన్ ఖేడాలలో రైతుల తరఫున, అహ్మదాబాద్లో కార్మికుల పక్షాన నిలబడి విజయం సాధించి రైతుల, కార్మికుల అభిమానాన్ని చూరగొన్నాడు. గాంధీ తన 50వ సంవత్సరంలో మార్చి 19, 1919లో రౌలట్ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా జాతి మొత్తం సత్యాగ్రహం చెయ్యాలని పిలుపునిచ్చాడు. అందుకుగాను ఒక సత్యాగ్రహసభను ఏర్పాటు చేసి ఆసక్తి గలవారిని సత్యాగ్రహంలో పాల్గొనమని పిలుపునిచ్చాడు. ఉపవాసం, ప్రార్థనలతో హర్తాజ్ జరపాలని నిర్ణయించి సత్యాగ్రహానికి ఏప్రిల్ ఆరోతారీకు నిర్ణయం చేశారుకాని, మార్చి 30న ఢిల్లీలో హర్తాజ్ ఆరంభం కాగా, వీథుల్లో హింసాయుతమైన అలజడి జరిగింది. పంజాబ్, గుజరాత్, బొంబాయిలలో పరిస్థితి అల్లకల్లోలంగా వుంది. గాంధీని పంజాబ్ కు వెళ్లకుండా బొంబాయిలోనే నిలిపివేశారు. గాంధీ ప్రజలను శాంతింపజేసే ప్రయత్నాలు చేశాడు. పంజాబులోని ఇద్దరు స్థానిక నాయకులను ప్రభుత్వం బందీలుగా చేయటంతో పంజాబ్లో హింసాయుతమైన ప్రతిఘటన చెలరేగింది. ఆ ప్రతిఘటనను అణచివేసే ప్రయత్నంలో ఏప్రిల్ 13న వైశాఖి నాడు జలియన్వాలాబాగ్ అనేచోట శాంతియుతంగా గుమిగూడిన ప్రజలపై జనరల్ డయ్యర్ విచక్షణారహితంగా కాల్పులు జరిపించాడు. భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామ గమనంలో ఇది ఒక దుర్దినం. ప్రభుత్వ లెక్కల ప్రకారమే ఆ రోజున 179 మంది మరణించగా, అనేకమంది గాయపడ్డారు. అమాయక, నిరాయుధ సమూహంపై రాక్షసంగా కాల్పులు జరపటం ప్రతి భారతీయుడి రక్తాన్ని ఉడుకెత్తించి దేశమంతటా హింసాయుత వాతావరణం చోటుచేసుకుంది. ఈ పరిస్థితిలో గాంధీ తన ఉద్యమాన్ని నిలుపు చేశాడు. ఈ విధంగా 1919 ఏప్రిల్ 18న గాంధీ మొదటి ప్రయోగం, అహింసాయుత హర్తాళ్, సత్యాగ్రహం ముగిసింది. ఈ ప్రయత్న  
+462
+వైఫల్యం వల్ల గాంధీ తన అహింసాయుత సత్యాగ్రహ మార్గంపై విశ్వాసం కోల్పోలేదు. ఒక సంవత్సరం తరువాత పంజాబ్ దురంతపు ప్రభావాన్ని సరిదిద్దాలన్న లక్ష్యంతో ఆయన 1920-22 మధ్య కాలంలో సహాయ నిరాకరణోద్యమాన్ని ఆరంభించాడని బిపిన్చంద్ర పేర్కొన్నాడు. ఆ సంవత్సరం నుండి రెండున్నర దశాబ్దాల పాటు భారతజాతీయ కాంగ్రెసుకు, జాతీయోద్యమానికి గాంధీ నాయకత్వం వహించాడు.
+రౌలట్ చట్టం, జలియన్వాలాబాగ్ దురంతం, పంజాబ్లో సైనిక చట్టాలతో పాలన, ఖిలాఫత్ కమిటీ ఆశలు వమ్ము కావటం, నిత్యావసర వస్తువుల ధరలు విపరీతంగా పెరగటం, కరువు కాటకాలు, జబ్బులు భారతీయులలో తీవ్ర అసంతృప్తిని, ప్రభుత్వ వ్యతిరేకతను రేకెత్తించటం వల్ల ప్రజలందరూ తమ అసంతృప్తిని కార్యాచరణలో చూపించటానికి సిద్ధంగా వుండటంతో 1920-22 సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమానికి పిలుపు ఇవ్వబడింది.
+లోకమాన్య బాలగంగాధర తిలక్ వర్ధంతి దినమైన ఏప్రిల్ 1వ తారీకున సహాయ నిరాకరణోద్యమం ఆరంభమైంది. ప్రతి భారతీయుడిని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తనకిచ్చిన గౌరవ చిహ్నాలను, బిరుదులను వదిలివేసి ప్రభుత్వం నియమించిన పదవులకు రాజీనామా చెయ్యమని, ప్రభుత్వ సంబంధమైన పనులను చెయ్యటం మానమని, తమ పిల్లలను ప్రభుత్వ పాఠశాలలు, కళాశాలల నుండి తీసివేయమని, లాయర్లు, వాది, ప్రతివాదులు న్యాయస్థానాలను బహిష్కరించాలని, సైనికోద్యోగాలలో చేరుటకు అసమ్మతి తెలపాలని, 1919 చట్టం ప్రకారం కౌన్సిల్లకు జరిగే ఎన్నికలలో పాల్గొనవద్దని, విదేశీ వస్తువులను బహిష్కరించమని కాంగ్రెస్ పిలుపునిచ్చింది. ప్రభుత్వ విద్యాసంస్థలను, కోర్టులను బహిష్కరించే వారికొరకు జాతీయ పాఠశాలలు, కళాశాలలను, తగాదాలను పరిష్కరించేందుకు స్వదేశీయ న్యాయస్థానాలను స్థాపించారు. హిందూ ముస్లిమ్ సఖ్యత పెంచేందుకు కృషి చేశారు. ప్రజలు సహాయ నిరాకరణోద్యమంలో ఉత్సాహంగా పాల్గొనటంతో ఉద్యమం 1921-22 లో కూడ కొనసాగింది. ఈ కాలంలోనే జాతీయ వ్యవస్థలైన గుజరాత్ విద్యాపీఠ్, బీహార్ విద్యాపీఠ్ తిలక్ మహారాష్ట్ర విద్యాపీఠ్, బెంగాల్ నేషనల్ యూనివర్శిటీ, ఢిల్లీలోని జామియా మిలియాలు స్థాపించబడ్డాయి. అప్పటికే మచిలీపట్నంలో జాతీయ పాఠశాల కొనసాగుతున్నది. ఇదే అనంతరం కళాశాల అయింది. స్వదేశీభావన అందరి మనసులలోకి ఇంకింది. ఖాదీ, స్వాతంత్ర్యానికి సంకేతమయింది. ఈ ఉద్యమాన్ని కొనసాగించేందుకు గాంధీ ఆరంభించిన “తిలక్ నిధి” కొద్దినెలల్లోనే కోటిరూపాయల మూలధనం పోగుచేసింది. 1921లో వేల్సు రాజకుమారుడు భారతదేశ సందర్శనార్థం  
+463
+ఠాగా అతడి రాకకు వ్యతిరేకంగా ఒక హర్తాళ్ను విజయవంతంగా నిర్వహించారు. 1922 ఫిబ్రవరి 5వ తేదీన ఉత్తర ప్రదేశ్లోని గోరఖ్ పూర్ వద్ద ఉన్న చౌరీ చౌరా పోలీస్ స్టేషన్ పై ఉద్యమకారుల గుంపు దాడిచేయగా ఆ దాడిలో 22మంది పోలీసులు మరణించారు. ఈ హింసాయుత సంఘటనకు తట్టుకోలేకపోయిన గాంధీ వెంటనే ఉద్యమాన్ని నిలుపుచేశాడు. గాంధీ నిర్ణయం చాలామందికి అంగీకారం కాకపోయినా ఆయన మీదున్న విశ్వాసంతో ఆ నిర్ణయాన్ని అందరూ అంగీకరించారు. అనిల్సీల్ ఈ సహాయనిరాకరణ ఉద్యమాన్ని ఒక ఘోరపరాజయంగా వర్ణించాడు. కాని ఆ వర్ణన సరికాదు. బిపిన్చంద్ర, సుమిత్ సర్కార్లు ఈ ఉద్యమం గాంధీ ఆశించిన ఫలితాన్నిచ్చిందన్నారు. అంతవరకు స్వాతంత్ర్య ఉద్యమం విద్యావంతులైన మధ్యతరగతి వారికి మాత్రమే పరిమితమైంది. ఇప్పుడు కర్షకుల, కార్మికుల ప్రవేశంతో ఉద్యమం నిజమైన ప్రజా ఉద్యమమయిందని ఐ.ఆర్.దేశాయ్ అభిప్రాయం. గ్రిఫిత్ మాటలలో గాంధీ నాయకత్వంలో భారత జాతీయోద్యమం అందరు భారతీయుల భావ వ్యక్తీకరణగా రూపుదిద్దుకుంది. క్రీ.శ. 1922, ఫిబ్రవరి 23వ తేదీనాటి యంగ్ ఇండియా పత్రికలో “1920లో ఆరంభమైన ఉద్యమం ఒక నెల జరిగినా, ఒక సంవత్సరం జరిగినా, కొన్నినెలలు, సంవత్సరాలు జరిగినా బ్రిటిష్ సైన్యాలు 1857 నాటి వర్ణించవీలులేని ఉన్మత్తధోరణిని తిరిగి ప్రదర్శించినా తెలుసుకోవలసినది ఈ పోరాటం చివరిదాకా కొనసాగుతుందన్నది”-అన్న వాక్యాలు ప్రజలలో పోరాటపటిమను, స్థిర నిర్ణయాన్ని నాయకత్వంపై వారికున్న నమ్మకాన్ని తెలుపుతాయి.
+గాంధీ తీసుకున్న ఆకస్మిక నిర్ణయం జాతీయ కాంగ్రెస్ సభ్యులను మార్పును కోరేవారు-యథాస్థితి వాదులుగా విభజించింది. క్రీ.శ. 1927లో భారతదేశానికి సందర్శన నిమిత్తం వచ్చిన సైమన్ ప్రభువుకు నల్లజెండాలతో స్వాగతం పలికారు. “సైమన్, గో బ్యాక్” అనే నినాదం దేశమంతటా మారుమ్రోగింది. క్రీ.శ. 1929లో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం దశలవారీగా డొమినియన్ స్టేటస్ ఇస్తామని ఇర్విన్ ప్రభువుచేత ప్రకటన చేయించింది. ఈ ప్రతిపాదనకు అంగీకరించని భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ 1929 లాహోర్ వార్షిక మహాసభలో సంపూర్ణ స్వరాజ్యం మా ధ్యేయమని ప్రకటించింది.
+శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం (క్రీ.శ. 1930–34)
+బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారతీయులు కొనసాగిస్తున్న జాతీయోద్యమానికి సానుకూలంగా స్పందించకపోవటంచే గాంధీ ఉద్యమపు కడపటి హెచ్చరికను ఇర్విన్ ప్రభువుకు  
+464
+జనవరి 31, 1930న పంపించాడు. ఆ నిర్ణయం ప్రకారం బ్రిటిష్వారు స్పందించి భారతీయుల సంక్షేమానికి చర్యలు తీసుకోవాలని కోరుతూ, తాను దండి సత్యాగ్రహాన్ని చేపట్టి బ్రిటిష్ శాసనాన్ని ఉల్లంఘిస్తానని ప్రకటించాడు. భారతీయుల కోర్కెలను గాంధీ తన పత్రం ద్వారా బ్రిటిష్వారికి పంపించాడు. అవి:
+1. మత్తుపదార్థాలను రద్దుచేయాలి.
+2. రూపాయికి, స్టెర్లింగ్కి మధ్యనున్న నిష్పత్తిని మార్చాలి.
+3. భూమిశిస్తును తగ్గించాలి.
+4. ఉప్పుపై పన్నును తగ్గించాలి.
+5. సైనిక ఖర్చును తగ్గించాలి.
+6. పౌరపాలనపై ఖర్చును తగ్గించాలి.
+7. విదేశీ వస్త్రంపై సుంకం విధించాలి.
+8. తపాలా రిజర్వేషన్ బిల్లును ఆమోదించాలి.
+9. కేంద్ర నేర విచార శాఖను రద్దు చేయాలి.
+10. అందరు రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయాలి.
+11. భారతీయులకు ఆత్మరక్షణకై ఆయుధాలు కలిగివుండేందుకు అనుమతి నివ్వాలి.
+ఈ 11 అంశాలకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అంగీకరించకపోతే శాసనోల్లంఘనం తప్పదు.
+శాసనోల్లంఘనంలోని ముఖ్యాంశం ఉప్పుచట్టాలను అహింసాయుతంగా ఉల్లంఘించటం. దీనితోపాటుగా పన్నుచెల్లించవద్దని, భూమిశిస్తు చెల్లించవద్దని వివిధ ప్రాంతాలలో ఉద్యమాలు జరిగాయి. దండి ఉప్పు సత్యాగ్రహం చేయాలని నిర్ణయించుకున్న తరువాత 1930 మార్చి 2వ తారీఖున గాంధీ ఇర్విన్ ప్రభువుకు ఒక లేఖను పంపించాడు. క్రీ.శ. 1930 మార్చి 11న సత్యాగ్రహులతో గాంధీ దండి ప్రయాణాన్ని(దండి మార్చ్) మొదలుపెట్టి ఏప్రిల్ 6వ తేదీకి దండి చేరుకున్నాడు. ఆ రోజునే అక్కడ ఉప్పు సత్యాగ్రహం ఆరంభించగా వివిధ ప్రాంతాలలో అన్నివర్గాలకు చెందిన 90,000 మంది ఈ ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు. ఈ సందర్భంలోనే స్త్రీలకు ఉద్యమంలో పాల్గొనే అవకాశం కల్పించబడింది. అందుకే స్త్రీ స్వేచ్ఛకు, స్త్రీలు ప్రజా సంబంధ కార్యక్రమాలలో పాల్గొనటం మొదలుపెట్టటానికే దండి సత్యాగ్రహం ఒక  
+465
+సంకేతమయింది. అహింసాయుతంగా శాసనోల్లంఘనం చేస్తున్న గాంధీని, అనేకమంది కార్యకర్తలను దారుణంగా కొట్టి హింసించేందుకు అధికారులకు అధికారాలనిస్తూ బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం 12 ఆర్డినెన్సులను జారీ చేసింది. 1930, మే 5వ తారీఖున బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ ను నిషేధించి, గాంధీని కారాగారంలో పెట్టింది. సత్యాగ్రహం సందర్భంలో భారత జాతీయ పతాకం దేశమంతటా, చిన్న చిన్న గ్రామాలలో కూడ సగర్వంగా రెపరెపలాడింది. ఎంత క్రూరంగా హింసించినా సత్యాగ్రహులు తమ చేతులలోని జాతీయ పతాకాన్ని వదలక పట్టుకొని తమ ధైర్యసాహసాలను ప్రదర్శించారు. ఈ సందర్భంలో ఏ పరిస్థితిలోనూ పతాకాన్ని క్రింద పడెయ్యకుండా పట్టుకున్న మచిలీపట్నానికి చెందిన తోట నరసయ్యనాయుడిని ఒక ఉదాహరణగా పేర్కొనవచ్చు. శాసనోల్లంఘనం జరుగుతూండగానే బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం రౌండ్టేబుల్ సమావేశాలను నిర్వహించింది. 1930లో జరిగిన మొదటి రౌండ్ టేబుల్ సమావేశానికి గాంధీ వెళ్ళలేదు. 1931లో జరిగిన రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొన్నాడు. అంతకుముందే గాంధీ-ఇర్విన్ ఒడంబడిక జరిగింది. ఈ ఒప్పందం ఫలితంగా ప్రభుత్వం అమలులో నున్న ఆర్డినెన్సులను, కేసులను రద్దుచేయటానికి, హింసాయుత కార్యక్రమాలలో పాల్గొన్నవారిని తప్ప మిగిలిన రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయటానికి, ప్రభుత్వం బలవంతంగా స్వాధీనం చేసుకున్న సత్యాగ్రహుల ఆస్తులను వారికి తిరిగి ఇచ్చివేయటానికి, మత్తు పానీయాలను అమ్మే స్థలాలలో, విదేశీ వస్తువులను అమ్మే షాపుల ముందు శాంతియుతంగా పికెటింగ్ చేసుకునేందుకు, దగ్గిర ప్రాంతాల్లో వున్నవారు సుంకం చెల్లించకుండా ఉప్పు తయారు చేసుకునేందుకు ప్రభుత్వం అనుమతించటానికి, కాంగ్రెస్వారు శాసనోల్లంఘనాన్ని తాత్కాలికంగా ఆపుచేయటానికి, రెండవ రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొనటానికి అంగీకరించారు. అయితే 1931లో జరిగిన కొన్ని పరిణామాలు - బ్రిటన్లో కన్సర్వేటివ్ రాజకీయపక్షం అధికారంలోకి రావటం, వైస్రాయి మార్చు, భగత్సింగ్, అతడి మిత్రుల ఉరిశిక్షలు గాంధీలోనూ, యువనాయకులలోను ఆశాభంగం కలిగించాయి.
+భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ 1932లో మళ్ళీ సత్యాగ్రహం ఆరంభించింది. కేంబ్రిడ్జి చరిత్రకారుల బృందానికి చెందిన అనిల్సీల్ శాసనోల్లంఘనం, దండి ఉప్పు సత్యాగ్రహం, చరఖాతో నూలు వడికి ఖాదీ వస్త్రాన్ని తయారుచేయటం మొదలైనవి ప్రజానీకాన్ని జాతీయోద్యమం వైపుకి మళ్ళించలేదని, గుజరాత్లో అక్కడక్కడ, గోదావరి పీఠభూమిలో కొన్నిచోట్ల మిడ్నపూర్లో తప్ప శాసనోల్లంఘనం ప్రజలను ఎక్కువగా  
+466
+ప్రభావితం చెయ్యలేదని, ఈ ఉద్యమం విఫలమైందని తీవ్రంగా విమర్శించగా, బిపిన్ చంద్ర, సుమిత్ సర్కార్లు అనిల్సీల్ అభిప్రాయాన్ని తిరస్కరించారు.
+క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం (1942 తిరుగుబాటు / 1942 ఆగస్టు విప్లవం)
+గాంధీ నాయకత్వంలో జనిగిన ఉద్యమాలలో 1942 ఆగస్టు విప్లవం అతి ముఖ్యమైనదీ శక్తిమంతమైనదీ అయిన ప్రజాఉద్యమం. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం కొనసాగుతూ, యుద్ధ వాతావరణం, ప్రపంచాన్ని భయాందోళనలతో నింపి వుండగా, క్రిప్స్ రాయబారం విఫలమవటం, నిత్యావసర వస్తువుల ధరలు సామాన్యులకు అందని పరిస్థితిలో, బ్రిటిష్ సామ్రాజ్యపు కబంధ హస్తాల నుండి భారతదేశం త్వరలో విముక్తి చెందగలదన్న విశ్వాసం పెరిగిన కాలంలో ఈ ఉద్యమం ఆరంభమయింది. 1942 వేసవినాటికి గాంధీ ఒక ప్రత్యేకమైన, అసాధారణ వ్యక్తిగా రూపొంది, భారతదేశాన్ని భగవంతునికో అరాచకానికో వదిలెయ్యమని ఆంగ్లేయులను పదే పదే కోరుతూ, క్రమశిక్షణతో ఉన్న ఈ అరాచకం పోవాలని, పర్యవసానంగా పూర్తి అరాచకం ప్రబలితే దానిని ఎదుర్కొనేందుకు తాను సిద్ధంగా వున్నానని ప్రకటించాడు. ఒక సంవత్సరంలో స్వాతంత్ర్యం సంపాదించుకోగలమని తానిచ్చిన భరోసాను నిలబెట్టుకోలేకపోవటం వలన గాంధీలో కలిగిన అశాంతిని ఈ మాటలు తెలియజేస్తాయని సుమిత్ సర్కార్ అన్నాడు. గాంధీ ప్రతిపాదించిన సాధించు లేదా మరణించు అన్న పిలుపు మంత్రమై, అతడి అహింసా సిద్ధాంతాన్ని బలపరుస్తూనే అతడి సమరశీలతకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తుంది.
+1942, జులై 14వ తేదీన జరిగిన కార్యనిర్వాహక కమిటీ సమావేశంలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ గాంధీ ప్రతిపాదించిన పోరాట భావనను ఆమోదించింది. 1942 ఆగస్టు సమావేశంలో అఖిలభారత కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీ పోరాటం చెయ్యాలని తీర్మానించింది. సంపూర్ణ స్వరాజ్యం తప్ప మరేదీ నన్ను తృప్తిపరచదు. రాజప్రతినిధి ఉప్పుపై పన్నును, మత్తుపానీయాల అరిష్టాన్ని తగ్గిస్తాననవచ్చు కాని స్వాతంత్ర్యానికి తక్కువగా నేను ఒప్పుకోను అని ప్రకటించిన అనంతరం సాధించు, లేదా మరణించు అన్న మంత్రాన్ని ఉపదేశించాడు. మనం భారతదేశాన్ని స్వతంత్ర దేశంగా చేస్తాం, లేదా ఆ ప్రయత్నంలో మరణిస్తాం. ఈ బానిసత్వపు కొనసాగింపును సహించలేం అనికూడా అన్నాడు. ఈ మాటలను బట్టి భారత జాతీయ కాంగ్రెస్లో వామపక్ష తీవ్రవాద భావాలు కూడా ఇటువంటి సందర్భాలలో సభ్యులలో కనిపిస్తాయని చెప్పవచ్చు. ఆ విధంగా గాంధీ తాత్త్వికతలో, కాంగ్రెసు వ్యూహాలలో మార్పు స్పష్టంగా  
+467
+కనబడుతుంది. లిన్లిత్ గో ప్రభువు ఈ ఉద్యమాన్ని అణచివేయటానికి తాము సిద్ధంగా వున్నామని సమాధానం చెప్పగా 1942 ఆగస్టు 9వ తేదీన ఆకస్మికంగా ఈ ఉద్యమం మొదలయింది. ఆ తరువాత 6 లేక 7 వారాలపాటు దేశమంతటా తీవ్ర అల్లకల్లోలం చోటు చేసుకుంది. కాంగ్రెస్ నాయకులను ఎక్కడికక్కడ ఖైదు చేశారు. నాయకులందరూ బందీలు కావటంతో సామాన్యప్రజలే నాయకత్వాన్ని తమ చేతులలోకి తీసుకుని పోలీసు ఠాణాలు, తపాలా కార్యాలయాలు, న్యాయస్థానాలు, రైల్వేస్టేషన్లు మొదలైన ప్రభుత్వానికి సంబంధించిన అన్ని కార్యాలయాలను, ప్రదేశాలను ముట్టడించి తమ అశాంతిని, అసహనాన్ని వెలిబుచ్చారు. అయితే ప్రభుత్వం దమననీతిని పాటించి ఈ ప్రజా ప్రతిఘటనను అణిచివేయటానికి పూనుకుంది. గాంధీ జైలులోనే 21 రోజుల ఉపవాసదీక్షను ఆరంభించాడు. దీనికి ప్రజలు సానుకూలంగా స్పందించారు. గాంధీని మే 4వ తేదీన జైలునుండి విడుదల చేశారు. సుభాష్ చంద్రబోస్ స్థాపించిన నేషనల్ ఆర్మీ (జాతీయ సేన) కొనసాగించిన సాయుధపోరాటం గాంధీ ఆరంభించిన క్విట్ ఇండియా ఉద్యమానికి కొనసాగింపే. తరువాత అనేక ముఖ్య పరిణామాలు జరిగాయి. ఈ స్వాతంత్ర్యపోరాటంలో గాంధీ వ్యూహాత్మకంగా నడిపిన ఉద్యమం, పోరాటం-విరామం-పోరాటం, ప్రజా ఉద్యమంగా చేసి అంతిమంగా విజయం సాధించిందన్నది అతిశయోక్తి కాదు.
+విప్లవోద్యమాలు
+ఆధునిక సామాజిక పరిణామక్రమంలో భారత జాతీయోద్యమం నిస్సందేహంగా అతిపెద్దదైన ప్రజా ఉద్యమం. మానవ సమాజ పరిణామంలో ఇటువంటి ఉద్యమం ఇంతవరకు చోటుచేసుకోలేదన్నది నిర్వివాదాంశం. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్లోని మితవాదులు, అతివాదులు, గాంధీ యొక్క వ్యూహరచనా నేపథ్యంలో భారత స్వాతంత్ర్య ఉద్యమం అహింసాయుతంగా జరిగిందనేది సాధారణ జనాభిప్రాయం. కాని గత నాలుగు దశాబ్దాల కాలంలో భారత స్వాతంత్ర్య ఉద్యమాన్ని వివిధ కోణాలనుండి వివిధ ఆధారాలను సమీకరించి, సమన్వయం చేసి లోతుగా అధ్యయనం చేయటంతో ఈ ఉద్యమం లక్ష్యం, మార్గాల విషయంలో ఒక కాలంనుండి మరొక కాలానికి పరిణామం చెందుతూ వచ్చిందని, ఈ ఉద్యమం ఏకప్రవాహం కాక, వివిధ పాయలుగా, వివిధ ధోరణుల ద్వారా- శాంతియుత రాజ్యాంగబద్ధ, అతివాద, తీవ్రవాద, వైయక్తిక ఉగ్రవాద మార్గాలద్వారానే కాక విభిన్న భావ జాలాలచే ప్రభావితమై నడపబడిందని, కనుక భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నాయకత్వం, ప్రముఖంగా గాంధీ మార్గదర్శకత్వం  
+468
+ముఖ్యభూమిక వహించినా ఇతరులు కూడా గణనీయమైన పాత్ర నిర్వహించారని ఈనాటి పరిశోధన వివరిస్తుంది. జాతీయ ఉద్యమం క్రీ.శ. 1920 చివరినుండి 1930 మొదటి దశ కాలంలో నెహ్రూ, సుభాష్ చంద్రబోస్, కమ్యూనిస్ట్, కాంగ్రెస్ సోషలిస్టు, ఇతర వామపక్షీయులు కాంగ్రెస్ పార్టీ లక్ష్యానికీ, మార్గానికీ సోషలిస్టు భావజాలాన్ని జతకలిపి నడిపించారు. అందుచేతనే కిసాన్ సభలు, కార్మిక సంఘాలు, విద్యార్థి సంఘాలద్వారా రైతులు, కార్మికులు, యువకులు ఈ ఉద్యమంలో కీలకపాత్ర నిర్వహించారు. స్వతంత్ర భారతదేశాన్ని ఒక సోషలిస్టు దేశంగా రూపొందించాలన్న స్వప్నాన్ని కొందరు ఆవిష్కరించారు. ఫలితంగా 1930-40ల మధ్య కాలంలో సోషలిస్టు భావజాలం వ్యాప్తిలోకొచ్చి యువకులైన మేధావులు ఆ వైపుకు మొగ్గు చూపించారు. కనుక భారత జాతీయోద్యమం విభిన్న భావజాలాలచే ప్రభావితమైనదనీ, ఈ వివిధ భావజాలాల పాయలన్నీ ఒక శక్తిమంతమైన ప్రవాహంగా రూపొంది చైతన్యవంతమైన ప్రజా ఉద్యమరూపం తీసుకుందని నిస్సందేహంగా చెప్పవచ్చు.
+1922 వ సం.లో గాంధీ అకస్మాత్తుగా సహాయ నిరాకరణ ఆపుచేయటంవల్ల ఉత్సాహవంతులై, కార్యాచరణకు సిద్ధంగా ఉన్న యువకార్యకర్తలైన జోగేశ్ చంద్ర ఛటర్జీ సూర్యసేన్, జతిన్ దాస్, చంద్రశేఖర్ ఆజాద్, భగత్ సింగ్, సుఖదేవ్, శివశర్మ భగవతీ చరణ్ వోహ్రా, జైదేవ్ కపూర్లు తమదృష్టిని ఉగ్రవాద విప్లవ కార్యకలాపాలపై మరల్చారు. క్రమంగా, రెండు పాయలైన విప్లవ ఉగ్రవాదం బెంగాల్, పంజాబ్, ఉత్తరప్రదేశ్, బీహార్లలో చురుకుగా రూపుదిద్దుకుంది. ఈ ఉద్యమాలపై కార్మిక వర్గ అవసరాలు, ఆకాంక్షలకొరకు, అభివృద్ధికి కృషి చేయాలన్న సోషలిస్టు, కమ్యూనిస్టు భావజాల ప్రభావం కనపడుతుంది. అటువంటి సంస్థయైన హిందుస్థాన్ రిపబ్లికన్ ఆర్మీ సాయుధ పోరాట మార్గం ద్వారా వలస పాలనను అంతంచేసి వయోజన ఓటింగ్ ద్వారా ఒక ఫెడరల్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ యునైటెడ్ స్టేట్స్ ఆఫ్ ఇండియాను స్థాపించాలని, దానికి కాన్పూర్ను కేంద్రంగా చెయ్యాలని నిర్ణయించారు. దానికి అవసరమైన ధనాన్ని సంపాదించటం కొరకు 1925లో ఈ సంఘ సభ్యులలో కొందరు కకోరి దోపిడీలో పాల్గొన్నారు. ఈ దోపిడిలో పాల్గొన్న అష్ఫతుల్లా ఖాన్, రామ్ ప్రసాద్ బిస్మిల్, రోషన్ సింగ్, రాజేంద్ర లహరిలను ఉరితీయగా కొందరిని బందీలను చేశారు. సోషలిస్టు భావజాలంతో ప్రభావితులైన యువకులు బిజయ్ కుమార్ సిన్హా, శివవర్మ, భగత్ సింగ్ సుఖదేవ్, రాజ్గురు, చంద్రశేఖర్ ఆజాద్లు క్రీ.శ. 1928లో హిందుస్థాన్ సోషలిస్టు రిపబ్లికన్ అసోసియేషన్ను స్థాపించి తమ ధ్యేయం సోషలిజం అన్నారు. వీరు డిసెంబర్ 1928లో లాలాలజపతిరాయ్ పై లాఠీచార్జి చేసిన సాండర్స్ అనే పోలీసు ఉద్యోగిపై  
+469
+హత్యా ప్రయత్నం చెయ్యాలనుకున్నారు. భగత్ సింగ్, బి.కె.దత్తాలు కేంద్ర అసెంబ్లీపై బాంబులు వేసి పబ్లిక్ సేఫ్టీ బిల్లుకు, బ్రేడ్ డిస్ప్యూట్ బిల్లుకు తమ ప్రతిఘటనను తెలపాలనుకున్నారు. తమను అరెస్టు చేసి న్యాయస్థానంలో నిలబెడితే తమ భావాలను న్యాయస్థానంలో తెలిపి స్తబ్ధంగా వున్న ప్రజానీకంలో చైతన్యం తీసుకురావటమే వీరి లక్ష్యంగా కనబడుతుంది. భగత్ సింగ్ రాజగురు, సుఖదేవ్లను 1931 మార్చి 23న ఉరి తీశారు.
+ఆంధ్రదేశంలో కూడా ఈ రకమైన ఉగ్రవాద కార్యకలాపాలు జరిగాయి. వాటిలో జాతీయస్థాయిలో గుర్తింపు పొందినవి అల్లూరి సీతారామరాజు నాయకత్వంలో జరిగిన రంప తిరుగుబాటు ఉద్యమం, భయంకరాచారి బాంబు సంఘటన (కాకినాడ కుట్రకేసు)లు. రంప తిరుగుబాటు ఉద్యమం విశాఖ, గోదావరి జిల్లాల అటవీ (ఏజన్సీ) ప్రాంతంలో కొన్ని సంవత్సరాలపాటు బ్రిటిష్ పాలకులకు తీవ్ర ప్రతిఘటననిచ్చి ఉద్యమ నాయకుడైన సీతారామరాజు బ్రిటిష్వారి తుపాకులకు బలి అయ్యాక కాలక్రమేణా అణచివేయబడింది. భయంకరాచారి దాడి విఫలమై నిందితుల అరెస్టుతో అంతమయింది.
+యువతులైన స్త్రీలుకూడా లాహోర్ కుట్రకేసు, చిటగాంగ్ ఆర్మరీ రెయిడ్ వంటి తీవ్రవాద కార్యకలాపాలలో చురుకుగా పాల్గొని తమ దేశభక్తిని చాటుకున్నారు. ఈ విప్లవ ఉగ్రవాదులు తమ ఆత్మార్పణల ద్వారా ప్రజల మనసులలో చెరగని స్థానాన్ని సంపాదించుకున్నారు. వీరు అమరవీరులుగా ప్రతి భారతీయునిచే ఆరాధించబడ్డారు కాని చైతన్యవంతమైన ఉద్యమాన్ని నిర్మించలేకపోయారనే బిపిన్చంద్ర మాటలలో సత్యముంది. హింస సామాన్యునిలో భయాన్నీ ఆరాధననూ కలుగజేయవచ్చుకాని సమరశీలతత్త్వం లేని అధిక సంఖ్యాకులను తన మార్గంలోనికి ఆకర్షించలేకపోవచ్చు. శతాబ్దాలపాటు వలసపాలనకు వ్యతిరేకంగా నడిచిన ఉద్యమాలలో హింసాయుత, ఉగ్రవాద సంఘటనలు తక్కువ కావటం, జరిగిన వాటిలో కూడా యువకులే పాల్గొనటం గమనార్హం.
+విప్లవ ఉగ్రవాదంతో పాటుగా 1929-30లో వామపక్ష భావజాలం కూడా వ్యాప్తి చెందింది. సింగరవేలు స్థాపించిన లేబర్, కిసాన్ గెజెట్ పత్రికలు, ముజఫర్ అహ్మద్ నవ్ యుగ్ ఎస్.ఎ. డాంగే ది సోషలిస్ట్ గులామ్ హుస్సేని ఇంక్విలాబ్ పత్రికలు, డాంగే రచించిన లెనిన్ అండ్ గాంధీ వామపక్ష భావజాలాన్ని ప్రచారం చేశాయి. అసమానత, దోపిడీలకు నివారణ మార్గాలుగా సోషలిజం, కమ్యూనిజం  
+470
+భావజాలాలు ప్రతిపాదించబడ్డాయి. 1927, 1928, 1929 సంవత్సరాలలో 1936, 1937 సంవత్సరాలలోను నెహ్రూను కాంగ్రెస్ అధ్యక్షునిగా ఎన్నుకోవటం., 1938, 1939 సంవత్సరాలకు బోస్ ను అధ్యక్షునిగా ఎన్నుకోవటం, కాంగ్రెస్ సోషలిస్టు పార్టీ స్థాపన, వీటి ప్రభావంవల్లనే. నెహ్రూ, సుభాష్ చంద్రబోస్లు 1928లో ఇండిపెండెన్స్ ఫర్ ఇండియా లీగ్ను స్థాపించి సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యసాధన అనంతరం భారతదేశ ఆర్థిక స్వరూపాన్ని సోషలిస్టు భావజాలంతో మారుస్తామన్నారు. 1936 నాటికి నెహ్రూ భారతదేశం సమస్యల పరిష్కారానికి సోషలిజమే ప్రత్యామ్నాయమన్న విశ్వాసాన్ని ప్రకటిస్తూ, కాంగ్రెస్లో గాంధీతో ప్రయాణం చేస్తూ కార్మికులనూ, రైతులనూ జాతీయోద్యమంలో చురుకుగా పాల్గొనేటట్లు చేశాడు. ఈ సమయంలోనే కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఏర్పాటుకు ప్రయత్నాలు ఆరంభమయ్యాయి. 1920లో మానవేంద్రనాథ్ రాయ్ తాష్కెంట్ లో భారత కమ్యూనిస్టు పార్టీని స్థాపించాడు. 1925లో ఒక బలమైన శక్తిగా రూపొంది, ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా పనిచేయటం మొదలుపెట్టిన కమ్యూనిస్టుపార్టీని, చట్టబద్ధం కాదని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం 1934లో ప్రకటించింది. 1936-1942 మధ్య కాలంలో కమ్యూనిస్టులు కేరళ, ఆంధ్ర, బెంగాల్, పంజాబ్లలో బలమైన రైతు ఉద్యమాలను నిర్వహించారు. 1930-31, 1932-34 మధ్య కాలాల్లో గాంధీ అహింసామార్గం త్వరితగతిని ఫలితాలివ్వటం లేదని నిరాశపడ్డవారు కొందరు సోషలిస్టు పార్టీ స్థాపనకు పూనుకున్నారు. 1934 అక్టోబర్లో జయప్రకాశ్ నారాయణ్ నాయకత్వంలో ఆచార్య నరేంద్రదేవ్, మినూమసానీలు కాంగ్రెస్ సోషలిస్టు పార్టీని స్థాపించారు. వామపక్ష భావజాలం తన విధానాలతో భారతీయుల నెక్కువగా ఆకర్షించలేకపోవటమే కాక గాంధీతోపాటు వ్యూహాన్ని సరిగా అర్థం చేసుకోలేక పోయిందన్న భావం బలంగా వుంది.
+భారత జాతీయోద్యమంలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్, వామపక్ష భావాలు గల సోషలిస్టులు, కమ్యూనిస్టులు, కాంగ్రెస్ సోషలిస్టులతో పాటుగా చురుకుగా పాల్గొన్న ఇతర సమూహాలున్నాయి. అట్టివాటిలో పేర్కొనదగినవి రైతు, కార్మిక సంఘాలు, అణగారిన వర్గాల అభివృద్ధికొరకు ఏర్పడిన ఇతర సంఘాలు. బ్రిటిష్ వలస పాలకుల ధ్యేయం రైతులను పీడించి పిప్పిచేసి జీవచ్ఛవాలను చేసి అయినా సంపదను పోగుచేసి తమ దేశ పారిశ్రామిక విప్లవాన్ని పరిపుష్టం చేయటం కనుక రైతుల తిరుగుబాట్లు సర్వసాధారణం. అయితే 20వ శతాబ్దం ద్వితీయభాగం నాటికి భారతదేశంలో ప్రబలిన జాతీయ చైతన్యం, వామపక్ష భావాల ప్రభావంచేత రైతులు, కార్మికులు జాతీయోద్యమంలో పాల్గొంటూనే తమ అస్థిత్వాన్ని నిలబెట్టుకొనేందుకు ఒక ప్రత్యేక  
+471
+సంఘంగా సంఘటిత ఆందోళనకు పూనుకున్నారు. మదన్ మోహన్ మాలవ్యా ఆశీస్సులతో, గౌరీశంకర్ మిశ్రా, ఇంద్రనారాయణ ద్వివేదిలు 1918లో ఉత్తర ప్రదేశ్లో కిసాన్ సభను ఆరంభించారు. ఈ సభ కార్యకర్తలు 1919, 1920, 1921 సంవత్సరాలలో ఆందోళనా కార్యక్రమాలలో చురుకైన పాత్రలను నిర్వహించారు. అవధ్లోని ఏకా నాయకత్వంలోని రైతులు, కేరళలోని మోప్లాలు ప్రభుత్వంపై తిరుగుబాటు చేశారు. గుజరాత్ లోని బార్డోలి రైతాంగం క్రీ.శ. 1928లో వల్లభాయి పటేల్ నాయకత్వంలో సత్యాగ్రహంచేసి తమ ప్రతిఘటనను ప్రదర్శించారు. భారతదేశంలో కార్మికవర్గ ఆవిర్భావం క్రీ.శ. 19వ శతాబ్దం ద్వితీయార్థంలో మొదలయింది. శాసన నిర్మాణం ద్వారా కార్మికుల పరిస్థితి మెరుగుపరచేందుకు ప్రయత్నాలు క్రీ.శ. 1870-1880 మధ్య కాలంలో మొదలయ్యాయి. అయితే క్రీ.శ.1903-1909 మధ్యకాలంలో స్వదేశీ ఉద్యమం మొదలయ్యేంత వరకు ఆ ప్రయత్నాలు ఫలితాలనివ్వలేదు. హోమ్ రూల్ ఉద్యమం, సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమాలతో పాటే సమాంతరంగా కార్మిక ఉద్యమం కూడా జరిగింది. తిలక్, లజపతిరాయ్ ల నాయకత్వంలో అఖిల భారత ట్రేడ్ యూనియన్ కాంగ్రెస్ సంస్థ స్థాపించబడటంతో కార్మికోద్యమం బలపడి 1930 నాటికి కార్మికులు తమ ఆందోళన కార్యక్రమానికి శక్తిమంతమైన వామపక్ష భావజాలాన్ని జతచేశారు. కార్మికుల ఆందోళనల ప్రధానలక్ష్యం పరిస్థితుల మెరుగుదల, వృత్తి భద్రతలు. అటువంటి ఆందోళనల్లో ప్రముఖమైనది అఖిలభారత తంతి తపాల ఉద్యోగుల సమ్మె ఈ కార్మికుల ఆందోళనతో పాటుగా బీహార్ లో కిసాన్ సభ (1927), ది ప్రొవిన్షియల్ ఉత్తర ప్రదేశ్ కిసాన్ సభ (1935), ది మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీ రయత్స్ అసోసియేషన్ (1935), ది మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీ ఎగ్రికల్చరిస్ట్స్ అసోసియేషన్ (1937), నిడుబ్రోలులో స్థాపించబడిన స్థాపించబడిన కిసాన్ పాఠశాల (1938)లు రైతులలో ఎంతో చైతన్యాన్ని తీసుకువచ్చాయి. ఈ కర్షక ఉద్యమాల ఫలితంగానే 1934-85 ప్రాంతాలలో ఉత్తర ప్రదేశ్లోను, పంజాబ్లోను కర్షకులకు కొన్ని సదుపాయాలు చేయబడ్డాయి. అదేవిధంగా బెంగాల్లోని కర్షకుల మేలు నిమిత్తం 1935, 1939ల్లో కొన్నిచర్యలు తీసుకోబడ్డాయి. 1935లోనే కాంగ్రెస్ మంత్రివర్గాలు రైతుల సంక్షేమానికి కొన్ని చర్యలు చేపట్టాయి. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధకాలంలో ఈ ఉద్యమాలు నిద్రాణంగా వున్నాయి. జమీందారీల రద్దుకు, సక్రమమైన కూలి చెల్లించమని ఆంధ్రదేశంలోను, కేరళలోని తిరువాన్కూరు ప్రాంతంలోని పున్నపరా-వయలార్లలోను, రైతుల సాయుధ ఘర్షణ, తెలంగాణా సాయుధ పోరాటం, బెంగాల్లోని తెబాగా పోరాటాలు గణనీయమైనవిగా చరిత్రలో స్థానం సంపాదించు కున్నాయి.
+ 
+472
+జాతీయోద్యమ పోరాటంలో అంతర్భాగంగా ప్రబలంగా వ్యాపిస్తున్న చైతన్యం, అణగారిన, దోపిడి చేయబడుతున్న తక్కువ కులాల వారిలో స్వేచ్ఛ సమానత్వం, సోదర భావాలపై ఆధారపడిన పౌరహక్కులు కావాలన్న ఆకాంక్ష కుల ఆధిక్యతా వ్యతిరేక ఉద్యమాలకు దారితీసింది. బిపిన్ చంద్ర, సుమిత్ సర్కార్లు ఈ ఉద్యమాలు సామ్రాజ్యవాద వ్యతిరేక జాతీయోద్యమంలో అంతర్భాగాలేనన్నారు. అట్టి ఉద్యమాలలో మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీలో తలెత్తిన బ్రాహ్మణేతర పక్షం, మహారాష్ట్రలో డాక్టర్ బి.ఆర్.అంబేద్కర్ ఆరంభించిన దళిత ఆత్మగౌరవ ఉద్యమం, తమిళదేశంలో ఇ.వి.రామస్వామి నాయకర్ ఆరంభించిన మనుస్మృతి కాల్చివేత, దేవాలయ ప్రవేశ ఉద్యమం, కేరళలోని వైకోం సత్యాగ్రహాలు ముఖ్యమైనవి. ఉద్యమ విరామకాలంలో గాంధీ, నిర్మాణాత్మకమైన నిమ్నజాతుల అభివృద్ధి కూడా ప్రధానమైన కార్యక్రమం చేశాడు. పైన పేర్కొన్న నిమ్నజాతుల సమరశీల ఉద్యమాలు క్రమంగా వామపక్ష ధోరణులు పెరగటానికి సహాయపడ్డాయని సుమిత్ సర్కారు అభిప్రాయం. ఈ ఉద్యమాల ప్రభావంవల్ల సహజానంద, సత్యశోధక మండలికి చెందిన నానా పాటిల్లు గణనీయమైన వ్యక్తులుగా గుర్తించబడ్డారు. దళితుల, నిమ్నజాతుల దేవాలయ ప్రవేశ ఉద్యమం, గాంధీ నడిపించిన కులవ్యతిరేక ఉద్యమాలు అంటరానితనాన్ని వ్యతిరేకించాయి కాని కులవ్యవస్థను ఎలా అంతం చేయాలన్న విషయంలో ఒక సమగ్రమైన దృక్పథాన్ని ప్రదర్శించలేదనే బిపిన్చంద్ర వ్యాఖ్యానం గమనించదగ్గది. ఈ ఉద్యమాలన్నీ మనసున్న, ఆలోచించే సామాన్యమానవుని నడవడికలో బహుళ చైతన్యం తీసుకువచ్చి సమ సమాజాన్ని స్థాపించే మార్గంలో నడవాలన్న కోరికను పెంచాయి. ఈ నేపథ్యంలో స్వాతంత్ర్యం కొరకు తొందరపడుతున్న జాతీయోద్యమ నాయకులను, కార్యకర్తలను సంతృప్తిపరచేందుకు క్రీ.శ. 1935లో భారత ప్రభుత్వ చట్టం చేయబడింది.
+భారతీయ రాజ్యాంగ పరిణామ ప్రక్రియ గమనంలో క్రీ.శ. 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఒక నిర్ణయాత్మక ఘట్టమే కాని భారతీయ దృక్పథం ప్రకారం అది ఒక ఆహ్వానించదగిన చట్టం కాదు. భారతీయులు సైమన్ కమీషన్ను బహిష్కరించి తమ తీవ్ర అసమ్మతిని తెలియజేయటం, సైమన్ నివేదికకు భిన్నంగా నెహ్రూ నివేదికను తయారుచేయటం, రౌండ్టేబుల్ సమావేశాలు జరగటం, కాంగ్రెస్ శాసనోల్లంఘనం చేయటం, గాంధీ-ఇర్విన్ ఒడంబడిక, గాంధీ-అంబేద్కర్ల మధ్య ఒప్పందం జరిగిన నేపథ్యంలో ప్రభుత్వ-జాతీయవాదుల మధ్య ఒకరిపై ఒకరికి అపనమ్మకం పెరిగిన నేపథ్యంలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం క్రీ.శ. 1933లో వైట్ పేపర్ను ప్రకటించింది. ఆ వైట్ పేపరు  
+473
+ఆధారంతో 1934 నవంబరులో జాయింట్ సెలక్ట్ కమిటీ తన నివేదికను సమర్పించింది. క్రీ.శ. 1935 ఫిబ్రవరి 5వ తేదీన దిగువసభ (హౌస్ ఆఫ్ కామన్స్)లో ఒక బిల్లును ప్రవేశపెట్టగా, దానిని ఎగువ సభ (హౌస్ ఆఫ్ లార్డ్స్) జూలై నెలలో ఆమోదించిన తరువాత ఆగస్టు 2వ తారీఖున బ్రిటిష్ చక్రవర్తి ఆమోదంతో 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం రూపొందింది.
+1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం - అంశాలు
+1. 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఒక అఖిల భారత సమాఖ్య రాజ్యానికి రూపకల్పన చేసింది. ఈ చట్టం ప్రకారం సమాఖ్య యొక్క శాసనసభకు భారతీయ స్వదేశి సంస్థానాలు 125 మంది సభ్యులను పంపాలనీ, రాష్ట్రాలు 250 మంది సభ్యులను పంపాలనీ నిర్ణయించారు. కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్స్కు భారతీయ స్వదేశీయ రాజ్యాలు 104 మందిని, రాష్ట్రాలు 156 మందిని పంపాలని నిర్ణయించారు. స్వదేశీ రాజ్యాలు తమకు కావలసినవారిని నియమించగా రాష్ట్రాలు మత ప్రాతిపదికమీద సభ్యులను ఎన్నుకున్నాయి. ఈ చట్టం ప్రకారం పరిపాలనాంశాలను ఫెడరల్ రాష్ట్రీయ, ఉమ్మడి అనే మూడు పట్టికలలో విభజించారు.
+2. ఈ చట్టం కేంద్రంలో ద్వంద్వ పాలన ప్రవేశపెట్టింది. ఫలితంగా కొన్ని సమాఖ్యాంశాలను గవర్నర్ జనరల్ నియంత్రణలో ఉంచి, ఆ విషయాలలో సహాయపడేందుకు ముగ్గురు కౌన్సిలర్లను నియమించారు. రక్షణ, విదేశీ వ్యవహారాలు, మత సంబంధ అంశాలు, గిరిజన ప్రాంతాల పాలనలను గవర్నర్ జనరల్ పాలనకిందకు చేర్చారు. మిగిలిన అంశాల పాలనను మంత్రులకు అప్పగించారు. ఈ మంత్రులు గవర్నర్ జనరల్కు సలహా దారులు మాత్రమే. వీరి సంఖ్యను 10కి కుదించారు. ఈ చట్టం మంత్రులను నిర్ణయాత్మక అధికారాలు లేని బలహీనులుగా చేసింది.
+3. ఈ చట్టం కేంద్రంలో రెండు శాసనసభల విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టింది. అవే ఫెడరల్ అసెంబ్లీ, కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్లు. ఫెడరల్ అసెంబ్లీ కాల పరిమితి 5 సంవత్సరాలు చేసి, కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్ను శాశ్వతంగా రూపొందించి అందులోని 1/3వ వంతు సభ్యులను ప్రతి మూడు సంవత్సరాలకు విశ్రాంతు లవాలన్నారు. ఈ శాసనసభల అధికారాలను తగ్గించి గవర్నర్ జనరల్ అధికారాలను గణనీయంగా పెంచారు.
+ 
+474
+4. స్వదేశీ రాజ్యాలపైనా, బ్రిటిష్ రాష్ట్రాలపైనా న్యాయవిచారణాధికార పరిధి కలిగిన ఫెడరల్ న్యాయస్థానాన్ని ఈ చట్టం రూపొందించింది. ఈ ఫెడరల్ న్యాయ స్థానానికి ఒక ముఖ్య న్యాయాధిపతిని, ఇద్దరు సాధారణ న్యాయమూర్తులను నియమించింది. ఈ న్యాయస్థానానికి అక్కడ వేయబడిన వ్యాజ్యాలతో పాటు క్రింది న్యాయస్థానాల తీర్పులపై అప్పీలు చేసుకున్న తగాదాల పరిష్కారానికి అధికారమిచ్చారు. రాజ్యాంగంపై వ్యాఖ్యానించే హక్కు ఈ న్యాయస్థానానికి వుంది. అయితే అంతిమ తీర్పునిచ్చే అధికారం ప్రీవీ కౌన్సిల్కే వుంది.
+5. ఈ చట్టం, భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శికి సహాయపడే ఇండియా కౌన్సిల్ను రద్దుచేసి దానికి బదులుగా సలహాదార్లను నియమించింది. గవర్నర్ ఆ సలహాదార్లనుండి కావాలనుకుంటే సలహా తీసుకోవచ్చు. లేకుంటే మానెయ్యవచ్చు. గవర్నర్ జనరల్ను, రాష్ట్రాలలోని గవర్నర్లను భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శికి బాధ్యులను చేశారు. ఈ చట్టంలో ప్రభుత్వానికి అనుకూలంగా కూర్చబడిన అనేక విస్తృతమైన రక్షణలు స్వపరిపాలనకు, బాధ్యతాయుత పాలనకు అవరోధాలయ్యాయి.
+6. ఈ చట్టం ఒక ఘనీభవించిన (rigid) రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించింది. ఆ రాజ్యాంగాన్ని సవరించగలిగినది బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం మాత్రమే.
+7. ఈ చట్టంలోని ముఖ్యాంశం రాష్ట్రాలలో స్వయంపాలనకు అంగీకరించటం. కాని, గవర్నరుకు వ్యక్తిగత అధికారాలు, విచక్షణాధికారాలు ఇవ్వటంవల్ల నామమాత్రంగా మాత్రమే ఈ స్వపరిపాలన ఇచ్చినట్లు రుజువు అవుతుంది.
+ఈ చట్టం బలమైన బ్రేకులున్న యంత్రంగా కనిపిస్తుంది తప్ప దీనిని నడిపించే ఇంజను లేదని నెహ్రూ విమర్శించగా, ఈ రాజ్యాంగ అంశాలు ద్వంద్వపాలన కన్న ఘోరమైనవని సి.రాజగోపాలాచారి అన్నాడు. ఈ చట్టం సంప్రదాయ భారతదేశ స్వతంత్ర పాలనకు ఒక చట్రాన్నిచ్చిందని, కాని భారతదేశ విభజన అనంతర మారణహోమానికి ధర చెల్లించేందుకు ఈ శాసనం కొంతవరకు కారణమని పెర్సీవర్ స్పియర్ అన్నాడు.
+భారత రాజకీయ వ్యవస్థ - పరిణామాలు (1935-1950)
+క్రీ.శ. 1935-1950 మధ్యకాలంలో భారత సమాజ రాజకీయ, సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థిక పరిణామాలను అంతర్గత, బాహ్యపరిణామాలు అతివేగంగా ప్రభావితం చేశాయి. పర్యవసానంగా ఊహించలేని కొన్ని పరిణామాలకు, అతి క్లిష్ట  
+475
+పరిస్థితులకు భారతదేశం భూమిక అయింది. ఆ కాలంనాటి చెప్పుకోదగిన సంఘటన లైన క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం, 1939–45ల మధ్య కాలంలో జరిగిన, అత్యధిక మానవ నష్టానికి కారణమైన రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం, మత ప్రాతిపదికమీద భారతదేశం ఇండియా, పాకిస్తాన్లుగా చీలిపోయి, అపారమైన ప్రాణ, మాన, ధన నష్టాలకు గురికావటం, కాంగ్రెస్ పార్టీలో తలెత్తిన అంతర్గత ఆధిపత్యపోరు, హిందూ, మహమ్మదీయ మత తత్త్వం, ఆనాటి జన బాహుళ్యానికి ప్రోత్సాహమిచ్చిన వారి ఆశలను, ఆకాంక్షలను మరింత సంక్లిష్టం చేశాయి. వీటికి తోడు కార్మిక, కర్షక వర్గాలలో పెరిగిన తీవ్ర అసంతృప్తి కూడా ఆ కాలాన్ని క్లిష్టతరం చేసింది.
+రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం ఆరంభానికి ముందర గవర్నర్ జనరల్గా నియమించ బడిన లిన్లిత్గో ప్రభువు క్రీ.శ. 1944 వరకు కొనసాగగా, యుద్ధం ముగిసే సమయానికి వేవెల్ గవర్నర్ జనరల్గా ఉన్నాడు. రెండవ ప్రపంచయుద్ధానికి ముందరే మద్రాసు, బీహార్, ఒరిస్సా, మధ్య భారత్ యునైటెడ్ ప్రావిన్సులలో సంపూర్ణ ఆధిక్యతతో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ ప్రభుత్వాలను ఏర్పాటు చేసి, అతి తక్కువ ఆధిక్యతతో బొంబాయిలో కూడా ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటుచేసింది. ఈ ఎన్నికలు ప్రజలకు భవిష్యత్తులో తమ సామాజిక, ఆర్థిక పరిస్థితులు మెరుగవుతాయన్న ఆశను కలిగించి, వారి దేశభక్తికి, గాంధీ పట్ల తమకున్న గౌరవాభిమానాలను, నమ్మకాన్ని రుజువు చేశాయి అన్న సుమిత్ సర్కార్ మాటలలో ఎంతో సత్యం వుంది. ఈ కాలంలో జాతీయ కాంగ్రెస్ తన లక్ష్యసాధనకు స్పష్టమైన మార్గాన్ని ఎంచుకున్నట్లు కనబడదు. వామపక్ష భావాలు ప్రసంగాలలో ఉటంకిస్తూ సంప్రదాయ లక్ష్యాన్ని మార్గాన్ని కొనసాగించింది. భారత జాతీయకాంగ్రెస్, ముస్లిమ్ లీగ్ల మధ్య దూరం పూడ్చలేనంతగా పెరిగి 1938లో జరిగిన ఇండియన్ ముస్లిమ్లీగ్ పాట్నా సమావేశంలో జిన్నా కాంగ్రెస్ను ఫాసిస్టు అనేంతవరకు వెళ్ళాడు. అంతేకాక, 1937-1939 మధ్యకాలంలో ఇండియన్ ముస్లిమ్ లీగ్ కాంగ్రెస్ను దుమ్మెత్తిపోసింది. 1937లో కాంగ్రెస్ ప్రతిపాదించిన రాజీ మార్గాన్ని అంగీకరించక, 1940లో ముస్లిమ్ లీగ్ పాకిస్తాన్ సాధించాలన్న తీర్మానం చేసింది. 1942లో జిన్నా ద్విజాతి సిద్ధాంతం ప్రకటించాడు. 1938లో హిందూ మహాసభ నాయకత్వంలో నాగపూర్లో జరిగిన మహాసభలో హిందువులందరూ ఒక జాతిరాజ్యం నిర్మించాలని వి.డి.సావర్కర్ పిలుపునిచ్చాడు. ఈ విధంగా భారతదేశంలో మతతత్త్వ ధోరణి సమరశీల రూపం తీసుకుంది. కాంగ్రెస్ ప్రభుత్వాలు తమ 29 నెలల పాలన కాలంలో రాష్ట్రాలలో గాంధియన్ ఆదర్శాలతో కూడిన సామాజిక, ఆర్థిక సంస్కరణలను అమలుపరచారు. అయినా రాష్ట్రాలలో కాంగ్రెస్ ప్రభుత్వాలు క్రీ.శ. 1939లో  
+476
+రాజీనామా చేసినప్పుడు అంబేద్కర్, జిన్నాలు వారి వారి కారణాల దృష్ట్యా విమోచనా దినంగా పండుగ చేసుకున్నారు. ఈ కాలంలోనే భారతదేశంలోని పెట్టుబడిదారులకు, కాంగ్రెస్ కు మధ్య దృఢమైన స్నేహం పెంపొందటం ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుందని క్లాడ్ మార్కోవిజ్, సుమిత్ సర్కార్ లు వ్యాఖ్యానించారు. 1937-1939 మధ్య కాలంలోనే కర్షకులు, కార్మికులు, స్వదేశి రాజ్యాల ప్రజలు సమరశీల పోరాటం సాగించారు. ఇదేకాలంలో గాంధీ అహింసా సిద్ధాంతాన్ని తిరస్కరిస్తూ బోస్ గాంధీతో విభేదించాడు. బోస్ ను ఏ పదవీ చేపట్టకూడదని నిషేధించారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ తో సంప్రదించకుండానే ఆనాటి గవర్నర్ జనరల్ లిన్ లిత్ గో ఏకపక్షంగా భారతదేశం రెండవ ప్రపంచయుద్ధంలో పాల్గొంటుందని ప్రకటించాడు. భారతీయులలోని తీవ్ర అసహనాన్ని గమనించిన లిన్ లిత్ గో ప్రభువు 1940లో ఆగస్టు ఆఫర్ అన్నపేరుతో కొన్నిప్రతిపాదనలు చేశాడు. (1) బ్రిటన్ ఇండియాల మధ్య స్వాతంత్ర్యం గురించిన ఒప్పందం జరిగితే ముస్లిమ్ లకు సంపూర్ణ రక్షణ కల్పించబడుతుంది. (2) భారతదేశానికి డొమినియన్ స్థాయినిచ్చి కాలక్రమంలో, యుద్ధానంతరం ఒక ప్రాతినిధ్య ప్రభుత్వం ఏర్పాటుకు చర్యలు తీసుకోబడతాయి. ఈ ఆగస్టు ఆఫర్ ను కాంగ్రెస్, ముస్లిమ్ లీగ్ లు వ్యతిరేకించాయి.
+కాంగ్రెస్ వ్యక్తిగత శాసనోల్లంఘన ఉద్యమానికి పిలుపునిచ్చింది. 1941లో జపాన్, అమెరికాలు రెండవ ప్రపంచయుద్ధంలో చేరాయి. 1942లో క్రిప్స్ మిషన్ ను కొన్ని ప్రతిపాదనలతో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఇండియాకు పంపింది. ఆ ప్రతిపాదనలను కాంగ్రెస్ అంగీకరించలేదు. ఇంతకుముందే గాంధీ నాయకత్వంలో ఆరంభమైన క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని ముస్లిమ్ లీగ్ వ్యతిరేకించింది. విచిత్రంగా కమ్యూనిస్టులు, కాంగ్రెస్ పార్టీలో రాజాజీ మొదలైన సభ్యులు ముస్లిమ్ లీగ్ తో ఒప్పందం కుదుర్చుకోవా లన్నారు. 1943 నాటికి క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం అంతమైంది. 1944లో గాంధీ జైలునుండి విడుదలయ్యాడు. 1943 నాటికే ముస్లిమ్ లీగ్ అస్సామ్, సింధ్, బెంగాల్, వాయవ్య రాష్ట్రాలలో ప్రభుత్వాలు స్థాపించింది. పాకిస్తాన్ ఏర్పడాలన్న కాంక్ష ఒకరూపం తీసుకుంది.
+ఈ సమయంలో భారత జాతీయోద్యమ గమనంలో సుభాష్ చంద్రబోస్ నిర్వహించిన పాత్రను పరిశీలించవలసి వుంది. జాతీయోద్యమపు చివరి రెండు దశాబ్దాలలో సుభాష్ చంద్రబోస్ అత్యంత కీలకపాత్ర నిర్వహించాడు. రవీంద్రనాథ్ రాగూర్ సుభాష్ ను దేశ్ నాయక్ అని కీర్తించాడు. 1897లో జన్మించిన బోస్ ఇండియన్  
+477
+సివిల్ సర్వీస్ పదవిని తృణప్రాయంగా వదలి జాతీయోద్యమంలో దూకి, చిత్తరంజన్ దాస్ శిష్యుడై 1920 నుండి సహాయనిరాకరణోద్యమంలో పాల్గొని, యువకులకు మార్గదర్శకుడై, విద్యార్థి, యువజన కార్యక్రమాల్లో చురుకుగా పాల్గొన్నాడు. ఇతడు సామాన్య కార్యకర్తగా, సంఘసంస్కర్తయైన నాయకుడుగా తన సమర్థతను నిరూపించుకున్నాడు. ఆజాద్ హింద్ ఫౌజ్ అతడు సమర్థుడైన వ్యవస్థా నిర్మాత అని రుజువు చేస్తుంది. అనేకసార్లు జైలుకు వెళ్లిన బోస్ స్త్రీ జనోద్ధరణకు, నిమ్నకులాల పరిస్థితులను మెరుగుపరచేందుకు కృషి చేస్తూ, 1928లో బ్రిటిష్ వారు ఇస్తామన్న డొమినియన్ స్టేటస్ ను వ్యతిరేకించి పూర్ణ స్వరాజ్యం మాత్రమే అంగీకరించాలన్నాడు. కాంగ్రెస్ అధ్యక్షుడైన కాలంలో గాంధీతో విభేదించి, సభ్యుల సహాయనిరాకరణకు బాధపడిన బోస్ తన పదవికి రాజీనామా ఇచ్చాడు. 1940లో రెండు పర్యాయాలు అరెస్టయి, 1941లో భారతదేశాన్ని విడిచిపెట్టి జర్మనీకి వెళ్లి అక్కడినుండి ఆగ్నేయ ఆసియాకు వెళ్లి విదేశీయుల సహాయంతో భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం సంపాదించాలని ప్రయత్నించాడు. అతడు ఆజాద్ హింద్ ఫౌజ్ (ఇండియన్ నేషనల్ ఆర్మీ)ను స్థాపించి, జైహింద్, ఢిల్లీ చలో నినాదాలతో దేశభక్తులను ప్రాణత్యాగానికి సిద్ధం చేశాడు. 1942లో జపాన్ కు, ఆజాద్ హింద్ ఫౌజ్ కు మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు వచ్చి ఫౌజ్ ముఖ్యనాయకులైన మోహన్ సింగ్, నిరంజన్ సింగ్ గిల్ లను జపాన్ ప్రభుత్వం బంధించింది. 1943లో బోస్ సింగపూర్ లో ప్రొవిజనల్ గవర్నమెంట్ ఆఫ్ ఫ్రీ ఇండియాను ఏర్పాటు చేసి, ఢిల్లీపై దండెత్తాలని ఆజాద్ హింద్ ఫౌజ్ కు పిలుపునిచ్చాడు. బోసు నాయకత్వంలో ఫౌజ్ బలాలు బర్మామీదుగా తూర్పు భారత దేశంపై దండెత్తి కొన్ని ప్రాంతాలనాక్రమించి, 1944 మార్చి 22వ తేదీన భారత భూభాగంమీద త్రివర్ణపతాకాన్ని ఎగరేశాయి. 1945లో జపాన్ మిత్రరాజ్యాలకు లొంగిపోవటంతో బోసు తన ప్రయత్నాలు ఆపివేశాడు. గాంధీ మార్గంతో బోసు విభేదించినా గాంధీ ఆశీస్సులతోటే అతడు ఫౌజును నడిపించాడు. 1945లో ఆజాద్ హింద్ ఫౌజ్ బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి లొంగిపోయింది. బోస్ తాను ఆశించినది సాధించలేకపోయినా అతడు గొప్ప దేశభక్తుడు, ఒక లక్ష్యంతో కృషి చేశాడన్నది నిర్వివాదాంశం. అతడు విమాన ప్రమాదంలో మరణించాడన్న భావన వున్నా అది నిజంకాదు, బ్రతికే వున్నాడని నమ్మినవారు ఆ రోజుల్లో చాలామంది వుండేవారు.
+రెండవ ప్రపంచయుద్ధం 1945లో అంతమయింది. అదే సంవత్సరం జూన్ నెలలో సిమ్లా సమావేశం జరిగింది. 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ప్రకారం 1946లో ఎన్నికలు జరిగాయి. అనంతరం ఏర్పడిన తాత్కాలిక ప్రభుత్వంలో చేరటానికి భారతీయ  
+478
+ముస్లిమ్ లీగ్ అంగీకరించలేదు. అంతేకాక, తమ ప్రతిఘటనను తెలిపేందుకు 1946, ఆగసు 16ను ప్రత్యక్ష కార్యాచరణ దినంగా ప్రకటించింది. ఆ రోజున భారతదేశమంతటా హిందూ, ముస్లిమ్ ల మధ్య హింసాయుతమైన ఘర్షణలు జరిగాయి. 1946 -47 మధ్య కాలంలో హిందూ ముస్లిమ్ ల మధ్య మతవైషమ్యాల కారణంగా తలెత్తిన ఘర్షణలలో రక్తం ఏరులై పారింది. ప్రతి ఒక్క ఘర్షణ ద్విజాతి సిద్ధాంతాన్ని అంగీకరింపచేసేందుకు, దేశ విభజన అనివార్యమని రుజువు చేసేందుకు ఉపయోగించబడింది. ఈ హింసాయుత ఘర్షణలు ఆరంభం కాగానే 77 సంవత్సరాల వయసులో వున్న గాంధీ వెంటనే దెబ్బతిన్న ప్రాంతాలకు వెళ్లి ఏడు వారాలపాటు 116 మైళ్ళు నడిచి వందగ్రామాలలో ప్రసంగించి ఆ గాయాల తీవ్రతను తగ్గించే ప్రయత్నం చేసాడు. బీహార్ ఢీల్లిలలో కూడ నష్టపోయినవారిని ఓదార్చి ప్రతీకారవాంఛ పెరగకుండా చేయగలిగిన కృషి చేశాడు. ఈ పరిణామాలు జరుగుతుండగా 1947 ఫిబ్రవరి నెలలో తాము 1948 జూన్ లోపల భారతదేశాన్ని విడిచిపెడతామని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ప్రకటించింది. భారత ముస్లిమ్ లీగ్ 1947 మార్చి 27ను పాకిస్తాన్ డేను తూర్పు బెంగాల్, పంజాబ్ లలో నిర్వహించింది. ఆ సందర్భంగా చెప్పలేనంత, ఊహించలేనంత మారణహోమం జరిగింది. తాత్కాలిక ప్రభుత్వం నిస్సహాయంగా వుండిపోయింది. గాంధీ తప్ప మిగిలిన వారందరూ విభజనకు అంగీకరించారు. వి.పి.మీనన్ (అప్పటి కేబినెట్ సెక్రటరీ) భారతదేశ విభజనను ప్రతిపాదించాడు. ఈ ప్రతిపాదనను “జూన్ ప్లాన్” లేక మౌంట్ బాటెన్ పథకం అంటారు. దీనికున్న మరొక పేరు ప్లాన్ బాల్కన్, నెహ్రూ ఈ ప్రతిపాదనను తీవ్రంగా ప్రతిఘటించాడు. వి.పి.మీనన్, వల్లభాయి పటేల్ లు ఈ ప్రతిపాదనలో కొన్ని మార్పులు చేసి ఈ ప్రతిపాదనను భారత స్వాతంత్ర్యచట్టానికి ప్రాతిపదికగా తీసుకున్నారు. దానిని బ్రిటిష్ పార్లమెంట్, చక్రవర్తి ఆమోదించగా, ఆ చట్టాన్ని 1947 ఆగస్టు నుండి అమలు పరచారు.
+ఈ చట్టం ప్రకారం భారత ఉపఖండం ఇండియా, పాకిస్తాన్ లుగా విభజించబడి, శాంతియుతంగా అధికార బదిలీ సాగి భారతదేశంలో మౌంట్ బాటన్ గవర్నర్ జనరల్ గా వ్యవహరించగా, జిన్నా పాకిస్తాన్ గవర్నర్ జనరల్ అయ్యాడు. బ్రిటిష్ వారు ప్రభుత్వంనుండి తొలగిపోయినా వారు నిర్మించిన ఉద్యోగస్వామ్య వ్యవస్థ, పోలీస్ వ్యవస్థ ఎటువంటి మార్పులు లేకుండా కొనసాగాయి. భారతదేశంలో పాతుకుపోయిన సామాజిక, ఆర్థిక వైరుధ్యాలలో ఎట్టిమార్పు రాలేదు. మహాత్మాగాంధీ స్వాతంత్ర్య ప్రకటనకు ముందు, తరువాత ఏకాంతంగా, కలతచెందిన మనసుతో, చెదిరిన  
+479
+స్వప్నంతో ఖిన్నుడై తన కార్యక్రమాన్ని కొనసాగిస్తుండగా 1948, జనవరి 30వ తేదీన ఒక ఉన్మాది చేతిలో హత్యకు గురి అయ్యాడు. భారతదేశంలోని 70,000 గ్రామాలలోని ప్రజలకు సామాజిక, నైతిక, ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం సాధించవలసి వుందని, అందుకొరకు తీవ్ర కృషి చేయాలని తన మరణానికి ముందు గాంధీ హెచ్చరించాడు.
+భారత స్వాతంత్ర్య ప్రకటనను అనేక కోట్లమంది ఎంతో ఆశతో, ఆనందంతో ఆహ్వానించారు. ఆరు దశాబ్దాలకు పైగా అన్నిస్థాయిల భారతీయులు ఎదురుచూస్తున్న శుభఘడియను ఎంతో ఆశావహ దృక్పథంతో ఆహ్వానించి, తమ కష్టాలు, కన్నీళ్ళ సంపూర్ణనివారణ సమీప భవిష్యత్తులో జరుగుతుందని ఆశించారు. ఈ ఆశయే 1950లో భారతదేశం ఒక రాజ్యాంగబద్ధ గణతంత్ర రాజ్యంగా రూపొందేందుకు తోడ్పడింది.
+ 
+480
+19వ అధ్యాయం ఉపసంహారం
+స్వతంత్ర భారతదేశం ఎదుట ఉన్న సవాళ్లు - నూతన రాజ్యాంగ నిర్మాణం - భారత పునర్నిర్మాణంలో చరిత్ర నేర్పగల పాఠాలు.
+సుదీర్ఘమైన చారిత్రక గమనంలో ఆధునిక కాలం నాటి జాతీయ విముక్తి పోరాటంలో విజయం సాధించి, 1947 ఆగస్టు 15 వ తేదీన భారతదేశం స్వతంత్ర దేశంగా ఆవిర్భవించటం ఒక మహోజ్వల ఘట్టం. దాదాపు రెండు వందల సంవత్సరాలపాటు బ్రిటిష్ వలస, సామ్రాజ్యపాలనలో తమ స్వేచ్ఛా స్వాతంత్ర్యాలను కోల్పోయి, అనేక విధాల దోపిడికి గురియైన భారతీయులు తమను తాము పాలించుకొనే శుభఘడియలు ఆరంభమైనాయన్న ఆనందంతో, భవిష్యత్తుపై ఆశ నమ్మకంతో, ఉత్సాహంతో పరవళ్లు తొక్కుతూ త్రివర్ణపతాకాన్ని ఎగురవేసి, తమ సంతోషాన్ని పంచుకున్నారు. శైశవావస్థలో ఉన్న స్వతంత్ర భారతదేశం అనేక క్లిష్ట సమస్యలను ఎదుర్కొంటూ, ఆ సమస్యలకు ప్రజాస్వామిక పద్ధతిలో పరిష్కారాలను సాధించాలన్న పట్టుదలతో ఉంది. ఆనాటి నాయకులు తాము నడవవలసిన దూరం ఎంతో ఉందని, సమస్యల పరిష్కారానికి మంత్ర దండమేదీ లేదనీ తెలిసినవారై, ఒకదాని తరువాత ఒకటిగా సమస్యలను పరిష్కరించుటకు పూనుకున్నారు, అట్టి అనేక సమస్యలలో ప్రధానమైనది భారతీయుల ఆకాంక్షలకు ప్రతిబింబించేది, అవి సాధించే విధానాన్ని నిర్దేశించేదీ అయిన గణతంత్ర రాజ్యనిర్మాణానికి ప్రాతిపదికగా నూతన లిఖిత రాజ్యాంగాన్ని నిర్మించుకోవటం. జాతీయోద్యమ కాలంలోనే గణతంత్ర రాజ్యం స్వదేశీయమైనదన్న భావన గాఢంగా చోటు చేసుకోవటం ఈ ఆకాంక్షకు మూలాధారం.
+పూర్ణ స్వరాజ్యంతోపాటు ఆనాటి నాయకులను ఎంతో ఆకర్షించినది గణతంత్ర రాజ్య భావన. అతివాద జాతీయోద్యమం తీవ్రప్రభావం చూపుతున్న కాలంలోనే ప్రముఖ చరిత్ర కారుడైన కె.పి. జయస్వాల్ తన గ్రంథం హిందూపాలిటీ (1924)లోను,  
+481
+1912-1915 మధ్య కాలంలో మోడరన్ రెవ్యూ మాసపత్రికలో ప్రచురించిన తన వ్యాసాలలోను, ప్రాచీన హిందూ రాజనీతి విధానం పాక్షికంగా ఎథీనియన్ గణరాజ్య వ్యవస్థను, బ్రిటన్ లోని పరిమిత రాజరికాన్ని పోలి ఉందని అంటూ, భారతీయుల రాజనీతిలో స్వర్ణయుగం గతంలోనేకాక భవిష్యత్తులో కూడా విలసిల్లుతుందన్న ఆశాభావం దేశభక్తులందరిలో పెంపొందింపజేశాడు. ఫలితంగా జయస్వాల్ గ్రంథం హిందూపాలిటీ దేశభక్తులకు, స్వతంత్ర ఉద్యమ కార్యకర్తలకు ఒక ప్రేరణాత్మక గ్రంథమయింది. జాతీయోద్యమ కాలంలో చరిత్ర అధ్యయనం ఒక చోదక శక్తిగా పనిచేసి జాతీయ నాయకులకు స్ఫూర్తినిచ్చి వారి ఆలోచనలను, భావాలను ఈ గ్రంథం ప్రభావితం చేసింది.
+ఆంగ్లభాషలోని రిపబ్లిక్ అనే పదానికి సమానార్థాన్నిచ్చే సంస్కృత సాంకేతిక పదం గణం, ఋగ్వేద, ఆరణ్యక, బ్రాహ్మణాలలోను అనేకసార్లు వాడబడిన ఈ పదానికి అర్థం ఏమిటన్న విషయంపై 1910 తరువాత తీవ్రంగా చర్చలు జరిగాయి. గణ అనగా సభ (అసెంబ్లీ) లేక సైన్యం (ట్రూప్స్) అని, తెగ అనీ అర్థం చెప్పారు. ఎస్.ఎ. డాంగే చెప్పినట్లుగా లాటిన్ భాషలోని జెన్స్, గ్రీకు జెనోస్లు సంస్కృత గణకు సమానార్థకాలని భావించటం తప్పని ఆర్.ఎస్.శర్మ అభిప్రాయం. గణ అనే పదం ఒకే తెగను సూచించే పదం కాక, సహజాతికి చెందని మానవుల సమూహాన్ని సూచిస్తుందంటూనే వైదిక సాహిత్యం గణ అనే పదాన్ని ఒక తెగ లేక గోత్ర (clan) ఏకత్వాన్ని సూచిస్తుందని ఆయన అంటాడు. గిరిజన తెగ అని పిలవబడే సమూహంలో స్త్రీలకు స్థానముంది. గణనాయకుడు లేక అధిపతిని గణపతి అన్నారు. వైదిక సాహిత్యం ఇంద్ర, మరుత్, బృహస్పతులను గణపతులుగా పేర్కొంటుంది. ఋగ్వేదంలో ఒకచోట గణనాయకుడిని రాజన్ అన్నారు. ఐతరేయ బ్రాహ్మణం రాజును గణానాంపతి అంటుంది. గణపతికి బదులుగా రాజన్ అనే పదం వాడబడుతుండటం వల్ల రాజన్ గణముఖ్యుడిని సూచించే మరొకపదం అనిపిస్తుంది. గణనాయకుడు ఎంపిక ద్వారానే వచ్చినట్లు కనబడుతుంది. ఋగ్వేదకాలంనాటి గణాలలో వర్గ, వర్ణాల తేడాలున్నట్లు కనపడదు. అనంతరకాలంలో గణం అనేక కుటుంబాల కూటమిగా చెప్పబడింది. తొలివేదకాలంలో లేని అనేక కొత్త పద్ధతులు అనంతర వేద, పౌరాణిక, చారిత్రక దశలలో తలెత్తి సమాజం గణం నుండి వివిధ స్థాయుల రాజ్యంగా పరివర్తన చెందింది. రాజ్యవ్యవస్థ రూపొందుటకు దారితీసిన పరిస్థితులను గురించీ, రాజ్యవ్యవస్థ స్వభావ స్వరూపాలు కాలాన్నిబట్టి, ప్రాంతాన్ని బట్టి మారుతూ వచ్చిన తీరును గురించీ ఇంతకుముందే చర్చించుకున్నాం. ఏక వ్యక్తి నిరంకుశ పాలన కన్న గణనాయకత్వం  
+482
+ప్రజాస్వామికమైనదన్న భావనతో ఎటువంటి వివక్షకు, సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక తార తమ్యాలకూ, ఘర్షణలకూ, తావివ్వనట్టి, పౌరులందరి సంక్షేమాన్నీ ఔన్నత్యాన్నీ కోరే, సాధించే గణతంత్ర రాజ్యం మన నాయకుల ఆకాంక్ష అయింది.
+ఈ రాజ్యాంగ నిర్మాణ ప్రక్రియ స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించక పూర్వమే 1946 డిసెంబరులో మొదలైన, స్వాతంత్ర్యానంతరం, 1949 డిసెంబరులో ముగిసింది. ఈ ప్రక్రియను రాజ్యాంగ నిర్మాణ సభ నిర్వహించింది. ఈ రాజ్యాంగ సభకు డాక్టర్ రాజేంద్రప్రసాద్ అధ్యక్షుడు. రాజ్యాంగ నిర్మాణాన్ని డా. అంబేద్కర్ సారథ్యంలో పూర్తి చేశారు. ఈ రాజ్యాంగ నిర్మాణ ప్రక్రియలో పాల్గొనుటకు 1946లో జరిగిన రాష్ట్ర ఎన్నికలలో ఎన్నికైన వారిలో ప్రఖ్యాతులైన మేధావులు ఎంపిక చేయబడ్డారు. రాజ్యాంగ సభలోని 300 మంది సభ్యులలో 9 మంది స్త్రీలు ఉన్నారు. రాజ్యాంగ సభ కార్యక్రమాలలో పాల్గొనుటకు మొదట ముస్లింలీగ్ నిరాకరించింది కాని తరువాతి కాలంలో తన విధానాన్ని మార్చుకుని రాజ్యాంగ ప్రక్రియలో పాల్గొంది. అన్ని భావజాలాలకు చెందిన వారికీ రాజ్యాంగ సభలో ప్రాతినిధ్యం ఇవ్వడం జరిగింది. జాతీయోద్యమానికి సారథ్యం వహించిన నెహ్రూ, పటేల్, రాజేంద్రప్రసాద్, కె.ఎమ్. మన్షీలతో పాటుగా బి.ఆర్.అంబేద్కర్, బి.ఎన్.రావు, అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యంగార్, ఎస్.ఎన్. ముఖర్జీలు భారత రాజ్యాంగ రూపకల్పనలో కీలక పాత్ర నిర్వహించారు. మన రాజ్యాంగానికి ఒక లక్ష్యం, గమ్యం, ఒక రూపాన్ని ఇచ్చిన మహామనీషి డా. బి. ఆర్. అంబేద్కర్. రాజ్యాంగ సభలో 300 మంది సభ్యులున్నప్పటికీ తమ మేధాశక్తితో, ముందు చూపుతో సభా కార్యకలాపాలను ప్రభావితం చేసినవారు 20 మంది మాత్రమే ఉన్నారని ఆస్టిన్ అభిప్రాయం.
+1946 డిసెంబర్ 13 వ తేదీన జవహర్ లాల్ నెహ్రూ కొత్తగా నిర్మాణం కాబోతున్న రాజ్యాంగ లక్ష్యాల తీర్మానాన్ని ప్రతిపాదించాడు. ఆ తీర్మానంలో భారతదేశాన్ని స్వతంత్ర సర్వసత్తాక గణతంత్ర సార్వభౌమదేశంగా ప్రకటించి, ప్రతిపౌరునికి సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ న్యాయాన్ని సమాన గౌరవాన్ని, అవకాశాన్ని ఇవ్వాలని, చట్టం దృష్టిలో అందరూ సమానులేనన్న అంశానికి ప్రాధాన్యమిచ్చి, ప్రజానీతికీ, చట్టానికీ లోబడి ప్రతివ్యక్తికీ భావ ప్రకటనా స్వేచ్ఛ, తనకు నచ్చిన వృత్తిని ఎన్నుకోడానికి, తనకు నచ్చిన సభలలో, సమావేశాలలో పాల్లొనే స్వేచ్ఛ ప్రతిఒక్కరికి ఉంటుందని ప్రతిపాదించాడు. ఆ విధంగానే ప్రాథమిక హక్కుల పత్రాన్ని రూపొందించారు. అంతేకాక మైనారిటీలకు, వెనుకబడినవారికి, గిరిజన  
+483
+జాతులకు, అణచివేతకు గురవుతున్న వర్గాలకు తగినంత భద్రత, రక్షణ కల్పించబడతాయని, గాంధీతత్త్వాన్ని ఉపయుక్తమైన గతకాలపు భారతీయ సంస్కృతి విలువలను, ఫ్రెంచి, అమెరికన్, రష్యన్ విప్లవాలను మూలాధారంగా చేసుకుని రూపొందించిన కొత్త రాజ్యాంగపు లక్ష్యాలను సభలో ప్రతిపాదించాడు. ప్రజాస్వామ్య సామాజిక న్యాయ స్వేచ్ఛా సమానత్వ ప్రాతిపదికపై సనాతన సంప్రదాయాల వల్లా, ధర్మశాస్త్రాల వల్లా వివక్షకు గురియైన వివిధ సమూహాలకు సమానత్వాన్ని విముక్తిని ప్రసాదించటం తన ధ్యేయంగా ప్రకటించుకొని, భారత రాజ్యాంగం ఆ దిశగా తన ప్రయాణాన్ని సాగించవలసి ఉంది. కనుకనే భారత రాజ్యాంగం జాతి, సామాజిక విప్లవాల సమ్మేళనమన్న ఆస్టిన్ వ్యాఖ్య సమంజసమైనది.
+నూతన రాజ్యాంగం సిద్ధాంతరీత్యా, ఆచరణ రీత్యా వ్యక్తి స్వేచ్ఛకు, సమానత్వానికి, సర్వతోముఖాభివృద్ధికి ప్రాధాన్యమిచ్చి, ఒక ప్రజాస్వామిక విప్లవానికి నాందిపలికి ఆధునిక భారతీయుడి కలయైన భారత జాతీయ రాజ్యనిర్మాణానికి నడుం బిగించింది. ఈ లక్ష్యసాధనకు అవసరమైన అంశాలను వివిధ ప్రపంచ దేశాల రాజ్యాంగాలతో సహా అన్ని మూలాల నుండి తీసుకున్నారు: ఇంగ్లండు నుండి పార్లమెంటరీ వ్యవస్థ, స్పీకర్, శాసన నిర్మాణ వ్యవస్థ, ఏకపౌరసత్వ విధానాన్ని అమెరికానుండి ప్రాథమిక హక్కులు, ఫెడరల్ వ్యవస్థాస్వభావం, స్వతంత్ర న్యాయ వ్యవస్థ విధానాలను, ఐర్లండు నుండి ఆదేశిక సూత్రాలను, రష్యానుండి ప్రాథమిక విధులు, ఆస్ట్రేలియానుండి స్వేచ్ఛా వాణిజ్యం, సమానత్వాలను, కెనడా నుండి కేంద్ర ప్రభుత్వ ఏర్పాటును, మిశ్రమ ఫెడరల్ వ్యవస్థా నిర్మాణాన్ని; జపాన్ నుండి డ్యూప్రాసెస్ ఆఫ్ లాను తీసుకున్నారు. వీటన్నిటినీ కలుపుకొని భారత రాజ్యాంగం సుదీర్ఘమైన లిఖిత రాజ్యాంగమైంది. దీనిలో 39 ప్రకరణాలు, 8 షెడ్యూల్సు ఉన్నాయి. భారత రాజ్యాంగ భూమికలో పేర్కొన్న భారత పౌరులమైన మనం (We the people of India) అన్నది మనం అన్న భావనను పెంచవలసిన ఆవశ్యకత గుర్తించబడినది తెలుపుతుంది.
+రాజ్యాంగ నిర్మాణ మండలి (1946-1949) 11 సమావేశాలు నిర్వహించి, 165 రోజులపాటు చర్చలు చేసింది. మిగిలిన సమయంలో రాజ్యాంగ నిర్మాణ ప్రక్రియలో పాలు పంచుకున్న అనేక కమిటీలు, ఉపకమిటీలు వివిధ అంశాలను చర్చిస్తూ, డ్రాఫ్ట్ ప్రతిపాదనలను తయారుచేస్తూ, మార్పులను, చేర్పులను చేస్తూ నిర్ణయాలను తీసుకున్నాయి. ఈ రాజ్యాంగ నిర్మాణ ప్రక్రియలో చర్చించబడిన అన్ని  
+484
+అంశాలను 11 సంపుటాలుగా ప్రచురించారు. వాటిలో కొన్ని సంపుటాలు వెయ్యిపుటలకు పైగా ఉన్నాయి. ఈ సంపుటాలను సూక్ష్మంగానూ, నిష్పక్షపాతంగానూ, విమర్శనాత్మక దృక్పథంతోనూ పరిశీలిస్తే ఆనాటివారు చేసిన కృషి అర్థమవుతుంది.
+స్వాతంత్ర్యం కనుచూపుమేరలో ఉందన్న విశ్వాసం కలగగానే వివిధ భావజాలాలకూ, సమూహాలకూ చెందిన వివిధ స్థాయుల నాయకులు భవిష్యత్ భారతదేశ స్వభావ స్వరూపాలకు ఒక ఆధునిక రూపాన్నిచ్చే ప్రక్రియలో తమ వాణిని వినిపిస్తూ వాదోపవాదాలకూ, ఘర్షణలకూ పూనుకున్నారు. అట్లే అస్తవ్యస్త పరిస్థితుల నేపథ్యంలోనే తీవ్రమతవిద్వేషాల సమస్య, వాటి కారణంగా తలెత్తిన అశాంతి, పర్యవసానంగా భారతదేశ విభజన, శరణార్థుల పునరావాసం, ఆర్థిక పునర్నిర్మాణంతో పాటుగా సామాజిక వివక్షను రూపుమాపాలన్న లక్ష్యం, భారతీయులందరికీ సరిపడినంత ఆహార ఉత్పత్తి మొదలైన క్లిష్టసమస్యలను ఎదుర్కొంటున్న తరుణంలోనే నూతన రాజ్యాంగ రచనా ప్రక్రియ కొనసాగించబడి పూర్తికావటం ఆనాటి నాయకత్వం ప్రదర్శించిన విజ్ఞతనూ, వివేకాన్నీ సమ్యక్ దృక్పథాన్నీ సూచిస్తుంది. పాలకుల వ్యూహాలకు, ఎత్తుగడలకు, ప్రలోభాలకు లొంగక, జాతీయ నాయకత్వం సమన్వయ దృక్పథంతో ముందుకుసాగి గణతంత్ర రాజ్యాంగ రచనను పూర్తిచేసింది.
+ఈ నేపథ్యంలో చరిత్ర అధ్యయనం ఎందుకు అవసరమో, అది ఎంతవరకు ఉపయోగమో తెలుసుకుందాం.
+భారతీయులు చారిత్రిక కాలంలో తమ స్వాతంత్ర్యం కోల్పోయి విదేశీయ పాలన క్రిందకు రావటానికి ముఖ్యకారణం అనైకమత్యమని, ఆ అనైకమత్యాన్ని పెంపొందించిన అంశాలలో కుల వ్యవస్థ మతం, ప్రాంతీయతత్త్వం, భాషాదురభిమానం, దురాశ, హద్దులేని స్వలాభాపేక్షలు ప్రధానమన్న విమర్శలు మనకు తెలియనివికాదు. ఈ లోపాలను అధిగమించి భారతదేశాన్ని ఒక జాతి రాజ్యంగా చేయాలన్న ఆకాంక్ష జాతీయోద్యమ తొలికాలంలోనే మొదలైనా, భారతీయులందరూ ఒక జాతిగా అంగీకరించినా ఒక సంపూర్ణ మానసిక ఐక్యతాభావనను ఇంకా సాధించవలసి ఉంది. మన రాజ్యాంగ నిర్మాతలు రాజ్యాంగంలో మనదేశాన్ని భారతదేశం - ఇండియా అనే పేరుతో పిలవటానికి, ప్రజలమైన మనం అనే పదాలతో రాజ్యాంగ అవతారిక ప్రారంభమవటానికి కారణం దేశనామం ఏమతానికీ సంబంధించినదై ఉండకూడదనీ, భారతీయులు తమ విభిన్న అస్తిత్వాలను వదలుకొని అందరూ ఒకటే అన్న ఐకమత్య భావన పెంపొందాలన్న ఆకాంక్ష. ఈ ఆకాంక్ష ఇప్పటికి సంపూర్ణంగా  
+485
+తీరకపోవటానికి ఒక ముఖ్యకారణం చరిత్రను గురించి మనకున్న అసంపూర్ణ అవగాహన, గతానికి ప్రాధాన్యం ఇచ్చి గతంలోని లోపాలకు తప్పిదాలకు కారణాలు వెతుకుతూ గతాన్ని వర్తమానంలోకి తెచ్చి భవిష్యత్తును కూడా ప్రభావితం చేసే ప్రయత్నాలు జరగటం. చరిత్ర అధ్యయనపు ముఖ్యోద్దేశ్యం పరిశీలన, పరిశోధన, బోధన - అంటే గతాన్ని గురించిన వివరణ, విశ్లేషణ, వ్యాఖ్యానం సమకాలీనమూ, హేతుబద్ధమూ అయిన పరిష్కారం దిశగా ఉండాలి. గత కాలం నాటి వివిధ వివక్షలు దోపిడీలు లేని సమాజాన్ని రూపొందించేందుకే లిఖిత గణతంత్ర రాజ్యాంగాన్ని మార్గదర్శకంగా చేసుకుని ఆ సమాజ నిర్మాణమే లక్ష్యంగా పురోగమిస్తే ఆ సమసమాజ సాధన జరుగుతుందనీ దీనికి చరిత్రను సరియైన విధానంలో అర్థం చేసుకుంటే అది మార్గదర్శక మవుతుందనే ఆశయే ఈ చరిత్ర గ్రంథ రచనకు స్ఫూర్తి చరిత్ర అధ్యయన లక్ష్యం సమాజాన్ని ఏకం చేయటమే కాని, విచ్ఛిన్నం చేయటం కాదు. చారిత్రిక పరిణామాలకు ఏ ఒక్క అంశం ప్రత్యేకంగా కారణం కాదు, అనేక విషయాల సమ్మేళనమే చారిత్రక మార్పులకు కారణమై చరిత్ర గమనాన్ని నిర్దేశిస్తుంది. దేనికైనా ఏ ఒకరినో బాధ్యులను చేయటం సమగ్ర అధ్యయనానికి దోహదం చేయదు అన్నది గమనార్హం.
+ఈ నేపథ్యంలో మనం మానవుడు సాధించిన వైజ్ఞానిక, సాంకేతిక ప్రగతిని పరిశీలిద్దాం.
+మానవుడు భూమి మీద అవతరించిన నాటినుండి ప్రయత్నపూర్వకంగాను, తన ప్రమేయం లేకుండా జరుగుతున్న మార్పులద్వారాను ప్రకృతిని తన అధీనంలోకి తెచ్చుకుని తన జీవిత గమనాన్ని మరింత సౌఖ్యవంతం చేసుకునేందుకు కృషి చేస్తున్నాడు. ఆ కృషిలో భాగంగానే వివిధ వ్యవస్థల నిర్మాణం జరిగింది. ఆ వ్యవస్థల కాలం, భూభాగం, పర్యావరణం ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. అందువల్ల అన్ని ప్రాంతాల్లో అన్ని కాలాల్లో ఒకే స్థాయిలో నాగరికత, సంస అభివృద్ధి జరగలేదు. మానవ ప్రగతిని శాస్త్ర సాంకేతిక అంశాలు కూడా ఎంతగానో ప్రభావితం చేయటంవల్ల విజ్ఞాన శాస్త్రం మానవజాతి పురోగతికి మూలాధారం అయింది. ఈ అంశాలన్నిటి ప్రభావంతో రూపొందినదే మానవ చరిత్ర. మానవ చరిత్ర పరిణామక్రమాన్ని చరిత్ర పూర్వయుగం, పరాచారిత్రిక యుగం, చారిత్రక కాలంగా విభజించారు. ఈ విభజనకు మూలం ఆయా కాలాల్లో వచ్చిన మార్పులు, ఆ మార్పులకు కారణమైన పరికరాలు, ఆ పరికరాల తయారీకి వాడిన మూల పదార్ధాలు.
+ 
+486
+చరిత్ర నిరంతరం సాగే ప్రక్రియ అన్న భావన పెంపొందించుకొని చారిత్రక పరిణామాలను, ఆ పరిణామాలకు కారణమైన మార్పులను అర్థంచేసుకుని సమష్టిగా మానవులందరూ ఒకటే నన్న భావనతో మనుగడ సాగించటమే చరిత్ర అధ్యయన లక్ష్యం. ప్రకృతిని ఆధీనంలోకి తెచ్చుకునేందుకు నిరంతరం పోరాడుతూ, మానవ ప్రగతికి, అభివృద్ధికి కృషి చేస్తున్న శాస్త్ర, సాంకేతిక రంగాలవలె చరిత్ర జ్ఞానం మానవులకు ఆదర్శం కావాలి. అప్పుడే మానవ మనుగడకు ఒక అర్థం లభిస్తుంది.
diff --git a/tests/unit/test_languageDetection.py b/tests/unit/test_languageDetection.py
new file mode 100644
index 00000000000..d772d1cb4f8
--- /dev/null
+++ b/tests/unit/test_languageDetection.py
@@ -0,0 +1,323 @@
+#A part of NonVisual Desktop Access (NVDA)
+#This file is covered by the GNU General Public License.
+#See the file COPYING for more details.
+#Copyright (C) 2017 NV Access Limited
+
+"""Unit tests for the languageDetection module.
+"""
+
+import unittest
+import languageDetection
+from speech import LangChangeCommand
+from unicodeScriptData import scriptRanges
+import config
+import time
+import os
+import codecs
+
+class TestLanguageDetection(unittest.TestCase):
+
+	def setUp(self):
+		languageDetection.initialize()
+		config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"] = "false" 
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+
+	def compareSpeechSequence(self , sequence1 , sequence2 ):
+		try:
+			self.assertEqual(len( sequence1) , len( sequence2) )
+		except AssertionError as e:
+			e.args += (u"[" , u", ".join(map(unicode, sequence1 )) , "]\n[" , u", ".join(map(unicode, sequence2 )) , "]")
+			raise
+
+		for index in xrange( len(sequence1)): 
+			self.assertEqual( type(sequence1[index]) , type(sequence2[index]) ) 
+			if isinstance( sequence1[index] , LangChangeCommand):
+				self.assertEqual(sequence1[index].lang , sequence2[index].lang  )
+			else:
+				self.assertEqual(sequence1[index] , sequence2[index] )
+
+	def test_englishAndHindiWithEnglishAsDefault(self):
+		englishText = u"hello"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append (englishText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append (hindiText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "en" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_englishAndHindiWithHindiAsDefault(self):
+		englishText = u"hello"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append (englishText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append (hindiText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "hi" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_englishPlainTextWithEnglishAsDefault(self):
+		englishText = u"hello"
+		testSequence = []
+		testSequence.append (englishText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage( englishText , "en" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_englishPlainTextWithHindiAsDefault(self):
+		englishText = u"hello"
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append (englishText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage( englishText , "hi" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_numbersBetweenEnglishAndHindiWithEnglishAsDefaultAndPreferedLanguageAsHindi(self):
+		englishText = u"hello"
+		numbersText = "247"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + numbersText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append (englishText + numbersText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append (hindiText )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("hi",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "en" )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_numbersBetweenEnglishAndHindiWithHindiAsDefaultAndPreferedLanguageAsHindi(self):
+		englishText = u"hello"
+		numbersText = "247"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + numbersText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append (englishText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append (numbersText + hindiText )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("hi",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "hi" )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_numbersBetweenEnglishAndHindiWithEnglishAsDefaultAndWithoutAnyPreferedLanguage(self):
+		englishText = u"hello"
+		numbersText = "247"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + numbersText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append (englishText + numbersText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append ( hindiText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "en" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_numbersBetweenEnglishAndHindiWithHindiAsDefaultAndWithoutAnyPreferedLanguage(self):
+		englishText = u"hello"
+		numbersText = "247"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + numbersText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append (englishText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append ( numbersText + hindiText )
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "hi" )
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_numbersMixedWithCommaBetweenEnglishAndHindiWithHindiAsDefaultAndPreferedLanguageAsHindi(self):
+		englishText = u"hello"
+		numbersText = "2,4,7"
+		hindiText = u"नमस्ते"
+		combinedText = englishText + numbersText + hindiText 
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append (englishText )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "hi") )
+		testSequence.append (numbersText + hindiText )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("hi",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "hi" )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_latinScriptForEnglish(self):
+		scriptIDForEnglish = languageDetection.getScriptIDFromLangID( "en" )
+		self.assertIn(  "Latin" , scriptIDForEnglish )
+
+	def test_englishAsDefaultLanguageForNumbers(self):
+		languageCode = languageDetection.getLangID( "Number" )  
+		self.assertEqual("en" , languageCode )
+
+	def test_JapaneseAsDefaultAndEnglishAsPreferred_case1(self):
+		combinedText = u"ウィンドウズ 10 文字認識"
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "ja_JP")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			u"ウィンドウズ 10 文字認識",
+			])
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		
+	def test_JapaneseAsDefaultAndEnglishAsPreferred_case2(self):
+		combinedText = u"10文字"
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "ja_JP")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			u"10文字",
+		])
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		
+	def test_JapaneseAsDefaultAndEnglishAsPreferred_case3(self):
+		combinedText = u"Windows 10"
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "ja_JP")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			LangChangeCommand('en'),
+			u"Windows ",
+			LangChangeCommand('ja_JP'),
+			u"10",
+		])
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		
+	def test_JapaneseAsDefaultAndEnglishAsPreferred_case4(self):
+		combinedText = u"Windows 10 文字認識"
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "ja_JP")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			LangChangeCommand('en'),
+			u"Windows ",
+			LangChangeCommand('ja_JP'),
+			u"10 文字認識",
+		])
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+
+	def test_JapaneseAsDefaultAndEnglishAsPreferred_case5(self):
+		combinedText = u"Windows １０文字認識"
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "ja_JP")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			LangChangeCommand('en'),
+			u"Windows ",
+			LangChangeCommand('ja_JP'),
+			u"１０文字認識",
+		])
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+
+	def test_Japanese_EnglishAsDefault_case1(self):
+		combinedText = u"ウィンドウズ 10 文字認識"
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "en_US")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			LangChangeCommand('ja'),
+			u"ウィンドウズ ",
+			LangChangeCommand('en_US'),
+			u"10 ",
+			LangChangeCommand('ja'),
+			u"文字認識",
+		])
+		
+	def test_Japanese_EnglishAsDefault_case2(self):
+		combinedText = u"10文字"
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "en_US")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			u"10",
+			LangChangeCommand('ja'),
+			u"文字",
+		])
+		
+	def test_Japanese_EnglishAsDefault_case4(self):
+		combinedText = u"Windows 10 文字認識"
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "en_US")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			u"Windows 10 ",
+			LangChangeCommand('ja'),
+			u"文字認識",
+		])
+
+	def test_Japanese_EnglishAsDefault_case5(self):
+		combinedText = u"Windows １０文字認識"
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText, "en_US")
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence, [
+			u"Windows ",
+			LangChangeCommand('ja'),
+			u"１０文字認識",
+		])
+
+	def test_englishWithGreekTextWithEnglishAsDefaultAndPreferedLanguageAsHindi(self):
+		combinedText = u"gamma (γ) is"
+		testSequence = []
+		testSequence.append ( u"gamma (" )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "el") )
+		testSequence.append ( u"γ" )
+		testSequence.append ( LangChangeCommand( "en") )
+		testSequence.append ( u") is" )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ("en",)
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage(combinedText , "en" )
+		config.conf["languageDetection"]["preferredLanguages"] = ()
+		languageDetection.updateLanguagePriorityFromConfig()
+		self.compareSpeechSequence(detectedLanguageSequence  , testSequence) 
+
+	def test_unicodeRangesEntryStartLessEqualEnd(self):
+		for scriptRangeStart, scriptRangeEnd, scriptName in scriptRanges:
+			self.assertTrue(scriptRangeStart <= scriptRangeEnd)
+
+	def test_unicodeRangesEntriesDoNotOverlapAndAreSorted(self):
+		for index in xrange( len(scriptRanges) -1): 
+			#check is there is no overlap
+			currentRange = scriptRanges[index]
+			nextRange = scriptRanges[index+1]
+			currentRangeEnd = currentRange[1]
+			nextRangeStart = nextRange[0]
+			self.assertTrue(currentRangeEnd   < nextRangeStart)
+
+	def test_unicodeRangesEntryScriptNamesExist(self):
+		for scriptRangeStart, scriptRangeEnd, scriptName in scriptRanges:
+			self.assertTrue(scriptName)
+
+	def test_unicodeRangesEntryFirstRangeStartGreaterThanZero(self):
+		firstRangeStart = scriptRanges[0][0]
+		self.assertTrue(firstRangeStart >= 0)
+        
+	def checkTimeTakenByDetectLanguage(self,fileName):
+		file = codecs.open(fileName , "r" , encoding="utf-8")
+		timeTakenByAllFunctionCalls = 0
+		numberOfLines = 0
+		textLength = 0
+		for line in file: 
+			beforeDetectLanguage = time.clock()
+			detectedLanguageSequence = languageDetection.detectLanguage( line , "en" )
+			afterDetectLanguage = time.clock()
+			detectLanguageTimeTaken = afterDetectLanguage - beforeDetectLanguage 
+			numberOfLines += 1
+			timeTakenByAllFunctionCalls += detectLanguageTimeTaken 
+			textLength += len(line)
+		file.close()
+		return (timeTakenByAllFunctionCalls , numberOfLines , textLength )
+
+	def test_timeTakenByDetectLanguage(self):
+		sampleTextFile = os.path.dirname(__file__) + "\\SampleText.txt" 
+		config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"] = False 
+		timeTakenWithDetectionOn , numberOfLines , textLength = self.checkTimeTakenByDetectLanguage(sampleTextFile)
+		config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"] = True 
+		timeTakenWithDetectionOff , numberOfLines , textLength = self.checkTimeTakenByDetectLanguage(sampleTextFile)
+		config.conf["languageDetection"]["disableScriptDetection"] = False 
+		print("Additional time per line with detection on {} total timeTakenWithDetectionOn {} Total timeTakenWithDetectionOff {} Number of lines {} text length {} ".format((timeTakenWithDetectionOn-timeTakenWithDetectionOff)  / numberOfLines , timeTakenWithDetectionOn , timeTakenWithDetectionOff , numberOfLines , textLength ) )
+		self.assertTrue(timeTakenWithDetectionOn  >= timeTakenWithDetectionOff )