| lang | title | author | description | keywords |
|---|---|---|---|---|
pl |
Barok, Oświecenie, Preromantyzm |
Jerry Sky |
Repetytorium nr 4. — „EMOCJONUJĄCY JĘZYK POLSKI” (Sprawdzian nr 6.) |
barok, oświecenie, preromantyzm, repetytorium, polski, sonet, konwencja, literacka, pojęcia, Szarzyński, Sęp, Mikołaj, Morsztyn, poezja konceptualna, sarmatyzm, polska, krytyka, sarmatyzmu, Pamiętniki, Paska, Chryzostoma, Satyry, Krasickiego, Sentymentalizm, burza i napór, okres, ramy czasowe |
Spis treści:
- 1. Appendix — Pojęcia:
- 2. Mikołaj Sęp Szarzyński (MSS)
- 3. Naborowski
- 4. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna jako przykład poezji konceptualnej
- 5. Sarmatyzm - czerep rubaszny czy fenomen kulturowy?
- 6. Krytyka sarmatyzmu w utworach Wacława Potockiego
- 7. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
- 8. Jaka więc jest nowa misja Don Kichota — Dziś, na tym świecie — Don Kichot i Sancho Pansa jako postaci archetypiczne
- 9. Satyry Krasickiego
- 10. Sentymentalizm
- 10.1. Ignacy Chrzanowski
- 10.2. Julian Krzyżanowski
- 10.3. Ideał osobowy
- 10.4. Nasilenie pierwiastka uczuciowego
- 10.5. Wzbogacenie literatury o tematykę społeczną
- 10.6. Wyidealizowana natura jako tło
- 10.7. Franciszek Karpiński — trzy źródła poezji sentymentalnej
- 10.8. Jean Jacques Rousseau
- 10.9. Sentymentalizm w Polsce
- 10.10. „Laura i Filon” Karpińskiego
- 10.11. Literatura
- 11. Charakterystyka okresu burzy i naporu
- liryka bezpośrednia
- skonwencjonalizowany
- kunsztowny
- gatunek liryczny
- struktura:
- dwie „kwadryny” — 4 wersy opisujące
- dwie „tercyny” — 3 wersy zaw. refleksje
- zawiera refleksje na temat miejsca człowieka w świecie oraz relacji między jednostką a Bogiem
- przedstawiciele:
- John Donne
- George Herbert
- William Blake
- Sammuel Jackson
- człowiek w poezji metafizycznej
- nicość, garść prochu
- wieczny wędrowiec, mdły robak
- świątynia, w której zamieszka Bóg
- mikrokosmos, mały wszechświat
- najwyższa z nieśmiertelnych istot
— zabieg artystyczny; zaskakujący pomysł literacki, który według Macieja Sarbiewskiego polega na zestawieniu tego co zgodne, typowe i oczekiwane z tym co niezgodne, nietypowe i zaskakujące
(bez myślnika!)
- niepokój myśli wanitatywnej został rozniecony w Baroku
- twórcy wykorzystują metafory ludzkiej egzystencji aby ukazać lichotę jestestwa
- MSS to twórca zaliczany do nurtu poezji metafizycznej
- tytuł wprowadza do treści
- p. lir. wypowiada się w imieniu zbiorowości
- ciało
$=$ dom dla przemijających przyjemności - świat
$=$ łakome wartości - hetman ciemności
$=$ szatan - koncepcja człowieka baroku: wątły, niebaczny, rozdarty wewnętrznie między duszą a ciałem (dobrem, a złem; Bogiem, a szatanem); będzie bojował i wygra tylko jeśli zaufa Bogu
- paradoksy:
- pokój gwarantuje szczęście, ale człowiek jest skazany na wieczne bojowanie
- ciało pożąda tego co jest marne, ale jednocześnie zazdrości duchowi
- bojowanie jest bezpieczne
- Bóg jest jednocześnie królem pokoju, ale patronuje bojowanie
- człowiek nadaje wartość marnościom
-
człowiek to najwątlejsza trzcina myśląca
— marny, wątły, delikatny
ale
świadomy swojej nędzy // samoświadomość -
człowiek żegluje w poszukiwaniu sensu swojego życia
-
zawieszony pomiędzy dwiema otchłaniami: nicością, a nieskończonością
- wypowiedź na temat szybkiego przemijania życia (refleksje wanitatywne)
- wiersz stychiczny; refleksyjna wypowiedź mędrca
- apostrofa «ty myślisz», hiperbola «między śmiercią», «rodzeniem byt nasz może nazwan być czwartą częścią mgnienia»
- marność ludzkiej egzystencji
- życie
$=$ cień, błysk (metafora ludzkiej egzystencji) - poezja metafizyczna; topos kolebki grobu
- czas płynie, tempus fugit
- życie jest krótkie, efemeryczne, ulotne:
- człowiek zapomina o upływie czasu
- życie jest tylko małym, szybko przemijającym momentem
- nic nigdy nie będzie takie samo, nigdy się nie powtórzy
- życie ludzkie jest krótsze nawet od mgnienia (czterokrotnie)
- vanitas, marność
- można się cieszyć z marności, ale z umiarem, uczciwie, z Bogiem
- człowiek nie musi się bać, i nie musi żyć jak pustelnik, może bawić się i żyć, ale z umiarem
marinista — nazwa pochodzi od włoskiego poety Giambattisty Mariniego, prekursora tego typu poezji; marinizm to kierunek poetycki, w którym duże znaczenie miała strona formalna, według marinistów utwór poetycki miał zaskakiwać niezwykłością formy i olśniewać czytelnika swoim pięknem
-
liryka bezpośrednia
-
p. lir. człowiek zakochany, który porównuje się do trupa
-
sens utworu:
- i p. lir. jak i trup są martwi, uwięzieni, niewidomi, błądzi
- p. lir z miłości; «rozum łańcuchem spowity»; oślepia go miłość
- trup od strzały, związane ręce różańcem
ale - p. lir skarży się, «język kwili», odczuwa nieskończone cierpienie, jest rozpalony
- a trup milczy, nie odczuwa cierpienia, jest zimny, jego cierpienie ma koniec
-
wiersz należy do liryki miłosnej
-
treścią utworu jest skarga kochanka
-
koncept — zestawienie kochanka z trupem
zdania na temat sarmatyzmu są podzielone czy jest to zjawisko pozytywne czy negatywne
- żupan — rodzaj kaftana
- kontusz — okrycie wierzchnie
- ferezja — okrycie wierzchnie, bogato zdobione, (bogaty kontusz)
- delia — mniej strojna ferezja
- szuba, bekiesz, kołpak (czapka)
- szabla
- buty czerwone lub żółte
- spodnie szarawary
- staropolska gościnność
- polonez — o kondycji społecznej szlachcica świadczył jego majestatyczny, pełen godności i częstych ukłonów chód; z niego wywodzi się taniec szlachecki, który zrobił ogromne wrażenie na cudzoziemcach — polonez
- efekt wodzących oczu za przechodzącym
- oryginalny, swoisty element kultury sarmackiej
- wizerunek — charakteryzowały się upiornym realizmem, jakby zmarł był na własnym pogrzebie
- element ceremonii pogrzebowej
- namalowane przez anonimowego malarza
- świadectwo wyjątkowości naszej kultury
- wraz z całą ceremonią pogrzebową ilustruje ówczesne zamiłowanie do przepychu oraz rangę jako przypisywano w baroku
| + | - |
|---|---|
| duma narodowa | megalomania |
| przywiązanie do rodzinnych tradycji | zaściankowość, zacofanie kulturowe, konserwatyzm, prowincjonalizm |
| patriotyzm | ksenofobia, wrogość do cudzoziemców |
| waleczność | awanturnictwo |
| umiłowanie wolności i demokracji | warcholstwo, nadużywanie liberum veto, anarchia |
| przywiązanie do religii | nietolerancja wobec innowierców |
| szacunek dla sprawiedliwości | pieniactwo, brak chęci kompromisu |
| sztuka oratorska | gadulstwo, popisy oratorskie |
| gościnność, wystawność | życie ponad stan, pijaństwo, przepych, obżarstwo |
- specyfiką polskiego Baroku było połączenie idei kontrreformacji oraz politycznej ekspansji skierowanej na wschód co wymagało konieczności skupienia się na obronie wschodnich granic RON (Rzeczpospolita Obojga Narodów)
- wschodnia granic RON
$=$ granica chrześcijaństwa w Europie - wojny z islamską Turcją sprawiły, że RON stała się swoistym przedmurzem europejskiego chrześcijaństwa
- na tym tle ukształtowały się dwa mity polskiego szlachcica z kresów wschodnich, który z jednej strony niósł cywilizację na tereny chłopskiej Ukrainy i Podola, a z drugiej strony łączył patriotyzm z obroną wiary
- w XVII wiecznej RON szlachta był warstwą znacznie liczniejszą w stosunku do innych grup niż w innych krajach europejskich
- na wschodzie szlachta była waleczna, katolicka, kochająca wolność szlachecką, cywilizująca Ukrainę
- natomiast wokół dworu królewskiego i dworów oligarchii magnackiej skupiała się szlachta, która wzorowała się na salonach Europy zachodniej, przez co część szlachty ubierała się jak na zachodzie, a pozostali kultywowali tradycję szlacheckiego ubioru typowo polskiego, sarmackiego, dworkowego; szlachta ta skupiała się w mniejszych dworkach i zaściankach oraz kultywowała swojską tradycję i była niechętna nowinkom z zachodu
-
panuje na dworach królewskich i magnackich
-
otwarta na obce wpływy, europejskie style, modę
-
w literaturze
- nurt dworski: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski
- nurt poezji metafizycznej: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski
-
kultura dworkowa (ziemiańska, szlachecka, sarmacka, rodzinna, swojska)
- kultura preferowana przez średnią szlachtę żyjącą na wsi we dworkach
- przywiązanie do tradycji, obyczajów przodków
- obyczajowość: strój (orientalizacja), wystawne życie (np. uczty), portrety trumienne
- ideologia:
- kult maryjny
- koncepcja Polski jako przedmurze chrześcijaństwa, rodowód szlachty (starożytny ród Sarmatów), przekonanie o wyższości narodu szlacheckiego nad innymi stanami złota wolność szlachecka
- w literaturze
nurt ziemiański: Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki
-
sytuacja liryczna: szlachta zwołana na pospolite ruszenie i czeka w obozie
-
szlachta zaczyna narzekać, zlekceważyła rozkazy, nie chce podjąć walki, woli spać // krytyka szlachty
-
szlachta:
- nieposłuszeństwo, lenistwo
- tchórzostwo
- warcholstwo, próżność
- fasadowy patriotyzm
- anarchia, samowola
- pijaństwo, pieniactwo
- sprzeciwianie się ideałom
- arogancja, niefrasobliwość
-
adresatem zewnątrz-tekstowym jest szlachta
-
Potocki chce rozbudzić świadomość szlachty
-
Potocki stosuje ironię
-
utwór profetyczny — zapowiedź upadku Polski
-
Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece (blask)
«Pogasną jako w wodzie utopione świece» -
Polska
$=$ zamiast Polaków, szlachta, bo to szlachta jest odpowiedzialna za tworzenie, przedstawicielstwo Polski -
a szlachta żyje ponad stan:
- mnogość, ilość bogactwa, wszystkiego
- strojne, bogate ubranie pachołków
- panie noszą perły i diamenty
-
Piotr Skarga mówił w kazaniach o Polsce jako tonącym okręcie, natomiast Potocki porównuje ojczyznę do utopionych w wodzie świec // przestroga przed upadkiem ojczyzny
w potocznej opinii, autor (bohater) Pamiętników, funkcjonuje jako typowy Sarmata
- religijni
- waleczny, szlachta walczy głosząc słowo Boże; ale jednocześnie nie akceptowali Duńczyków (nietolerancja)
- waleczni, ale też awanturniczy
- uczęszczali na nabożeństwa, śpiewali pieśni religijne
- patrioci, mścili się na Szwedach
- wszystko z myślą o Bogurodzicy
- wojsko polskie było tylko raz zmuszone do ucieczki, kiedy przeciwnicy uciekali już 1000 razy
- gościnność
pokazanie zalet, upamiętnienie wydarzeń, opis życia
-
makaronizmy
$=$ zwrot lub wyraz przeniesiony do j. polskiego w oryginalnej wersji (najczęściej z łaciny lub j. włoskiego); np.:- Victoria
$=$ zwycięstwo - patronus
$=$ opiekun
- Victoria
-
latynizmy
$=$ zwrot lub wyraz przyjęty z łaciny i spolszczony; np.:- wiktoria
$=$ zwycięstwo - respektować
$=$ okazywać szacunek - patron
$=$ opiekun
- wiktoria
-
inwersja
$=$ szyk przestawny w zdaniu -
staropolska składnia
$=$ szyk wyrazów w zdaniu wzorowanym na łacinie, w którym orzeczenie znajduje się na końcu wypowiedzi -
czas zaprzeszły
$=$ czasownik w czasie przeszłym$+$ czasownik być w czasie przeszłym;
używany w celu wyrażenia czynności, która zakończyła się zanim jakaś inna czynność w przeszłości się rozpoczęła;
np.: Zanim poszedłem do ALO, czytałem byłem fascynujące Pamiętniki Chryzostoma Paska.
8. Jaka więc jest nowa misja Don Kichota — Dziś, na tym świecie — Don Kichot i Sancho Pansa jako postaci archetypiczne
- zubożały szlachcic z La Manche
- jego pasją było czytanie romansów rycerskich
- naiwny, idealista, marzyciel, szaleniec (narrator traktuje bohatera pobłażliwie)
- o bogatej wyobraźni
- miał konia o imieniu Rosynant; imię pochodzi od hiszpańskiego Rocinante — rocín oznacza szkapa, za to ante przed
$\implies$ przedszkapa
to wskazuje wzniosłość czyli Rosynant jest to wielka, szlachetna szkapa // idealizacja
- utrata rozsądku, rozumu
- brak snu, zaniedbywanie swoich włości i obowiązków
- stracenie części majątku na rzecz książek
- stracenie kontaktu z rzeczywistością
- zaniedbanie zdrowia
-
«donkiszoteria» — postawa człowieka, pragnącego walczyć o szlachetne cele, ale nie mającego poczucia rzeczywistości
-
«błędny rycerz» — rycerz średniowieczny szukający niezwykłych przygód, wędrował po świecie, bronił potrzebujących, wszystko czynił dla damy swojego życia, idealista
-
«walka z wiatrakami» — walka z czymś nierealnym, zrodzonym z wyobraźni, z urojonym przeciwnikiem
tl;dr: DK
- ciało, prymitywność, uosobienie
- poezja życia
- dusza, szlachetność
- proza życia // koncepcja Władysław Kopaliński
- najważniejsze cechy
- dbałość o poprawność języka
- odwołania do literatury antycznej
- cel literatury klasycystycznej: uczyć bawiąc — bawiąc uczyć
- funkcja dydaktyczno-moralizatorska — nauczanie i pouczanie
- najpopularniejsze gatunki: satyra, bajki, (ody i poematy heroikoniczne)
-
rozmowa między szlachtą; opis kilkudniowego pijaństwa
-
pijaństwo prowadzi do:
- bijatyk, awanturnictwa, pieniactwa
- anarchii
- utraty zdrowia, uzależnienia, braku umiaru
-
demaskacja fasadowego patriotyzmu
- pod wpływem alkoholu rozmawiają o państwie
- szukają okazji i wymówek do picia alkoholu (gościnność, lekarstwo, usprawiedliwienie się przysłowiem)
- szlachta jest bezrefleksyjna, nie wyciąga wniosków, niefrasobliwa
-
puenta, która wyraża narratora (porte parole Krasickiego)
- narrator wyraża gorzką refleksję, że sytuacja nie ulegnie zmianie
- wskazuje zagrożenie wynikające z obyczajów szlachty
-
utwór jest zgodny z oświeceniowym racjonalizmem i tendencjami świata
-
w utworze również pojawia się klasycystyczna zasada uczyć, bawiąc (czyli utwór ma charakter dydaktyczno-moralizatorski i jest zgodny z konwencją)
- narrator: patriota, szlachcic, osoba starsza
-
przeszłość:
- pozytywnie
- panowały: cnota i prawda
- obowiązywało:
- prawo
- szacunek dla starszych
- patriotyzm
- autorytety
- religijność
- praworządność
- pobożność
-
teraźniejszość
- negatywna
- panuje:
- nierząd
- anarchia
- rozpusta, zbytek
- księgi bezbożne
- pazerność, oszustwo
- dwulicowość
- psucie
- burzenie tego co wspólne
- prywata, skłonność do zbytku
- demoralizacja
- anafora: Wolno szaleć młodzieży, wolno starym zwodzić // wzmocnienie negatywności teraźniejszości
- przywołanie Rzymu: Rzym cnotliwy zwyciężał, Rzym występny zginął // pokazanie przykładu upadku mocarstwa działającego na takich samych złych podstawach, analogia
- enumeracja: Wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne // wzmocnienie negatywności teraźniejszości
- pytanie retoryczne: A mnie sarkać na takie bezprawia nie wolno?
- utwór kończy się porównaniem ojczyzny do tonącego okrętu
- okręt zatonie jeżeli obywatele nie będą bronić okrętu (nie zmienią się)
- topos ojczyzny jako tonącego okrętu — wzmocnienie:
- tragizmu sytuacji
- kształtowanie świadomości szlachty
- patriotyzmu szlachty
- pouczenie, funkcja moralizatorska
— sentymentalizm jako antycypacja romantyzmu
— sentymentalizm jest bliższy rokoku, ponieważ odznacza się nadmierną, przesadną, łzawą tkliwością, łzawą afektacją
- czuły
- patrzy na świat przez pryzmat uczuć i miłości
- przebywa na łonie natury
- analizuje swoje przeżycia i opisuje je prostym językiem
- najczęściej - pasterze, rolnicy
— przeciwstawienie atmosfery intymności stylowi retoryczno-oratorskiemu (klasycyzm)
— wprowadzenie folkloru, pokreślenie indywidualizmu bohaterów
- np.: kochankowie spotykają się w nocy pod jaworem, obok boru
- w tle słychać szczekającego psa
- Laura przynosi kosz malin [ motyw kosza malin ]
- pojęcie rzeczy (indywidualizm, empiryzm)
- serce czułe (głos serca i natury, współczucie)
- piękne wzory (odrzucenie mitologii i francuskich klasyków)
— człowiek z natury jest istotą dobrą miłującą ład i sprawiedliwość, powinien wrócić na łono natury („Nowa Heloiza”), uciec od cywilizacji
-
główny ośrodek sentymentalizmu w Polsce: Puławy
-
główni Przedstawiciele: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin
-
główny gatunek: sielanka (twórcy: Wergiliusz (Rzym) i Teokryt (Grecja))
- temat: uczucie
- miłości towarzyszy egzaltacja, nadmierna uczuciowość
- miłość jest wyidealizowana, ale i uproszczona
- myśl o zdradzie jest źródłem rozpaczy
- wyjaśnienie sytuacji źródłem radości
- szczęśliwe zakończenie
- „Nowa Heloiza” J.J. Rousseau
- „Cierpienia młodego Wertera” Johann Wolfgang Goethe
- „Podróż sentymentalna” Laurence Sterne [ nazwa epoki ]
-
pogarda dla rozumu → postrzeganie świata za pomocą uczuć i intuicji → swoboda twórcza, geniusz twórczy, brak ograniczeń formą
-
problematyka patriotyczna i społeczna
- fascynacja jednostką niezwykłą, nieprzeciętną, buntowniczą
- kult przyjaźni
- zwrot do poezji ludowej, kult swojskości
-
wielbili Wiliama Shakespeara i Jean Jacques Rousseau i Osjana (następuje renesans dzieł Shakespeara)
- pesymistyczne podejście do świata
- oparte na rzadko spotykanej skali odczuwania doświadczającego bólu istnienia
-
ballada epistemologiczna
-
epistemologia romantyczna → struktura dualna → dwie sfery:
- racjonalna, fizyczna, realna; rozum
- irracjonalna, duchowa, metafizyczna; uczucie
-
ojciec postrzega świat rozumem
-
syn widzi świat przez pryzmat uczuć, przez co widzi króla olch w płaszczu wśród drzew, kiedy ojciec widzi tylko mgłę
-
syn słyszy głosy, ojciec mówi, że to wiatr
-
syn widzi srebrne królewny, ojciec widzi światło księżyca
-
ojciec nie rozumie syna, ale nadal opiekuje się nim i go chroni
- wywodzi się z tradycji ustnej
- stroficzna, rytmiczna, rymowana
- występuje narrator naiwny
- przenikanie się dwóch światów
- nastrój tajemniczości i grozy
- niezwykłe, niecodzienne wydarzenia
- prawdy ludowe: «miłość jest silniejsza niż śmierć»
- typowy dla nurtu ludowości
- tematy ballad: tragiczna miłość, niezwyczajna śmierć, silne uczucia (zazdrość, nienawiść)
- miejsce akcji: niezwyczajne, nierealne, tajemnicze, niedookreślona kraina
- bohaterowie: nimfy, duchy, wędrujący po śmierci rycerze
- stylizacja na język ludowy
- synkretyzm rodzajowy