fennougrica32515.txt

МАШИНА ТЕХНИКА ПАСЬКАЛӦМ
 
ВОДЗКЫВ
 
Неважӧн вӧлі арталӧма, механическӧй двигательяслӧн выныс 30-ысь унджык став му пасьталаас олысь (уджавны вермысь) йӧз вынысь. Тайӧ ӧтиторйыс нин петкӧдлӧ, кутшӧм ыджыд бур сетӧ машиннӧй техника ӧнія овмӧслы.
Ассьыс оласногсӧ да став колӧмъяссӧ бурмӧдӧм могысь морт босьтӧ природалысь вынсӧ машинаясӧн. Природалысь вынсӧ босьтны кутісны уна ногъясӧн: парӧвӧй, электрическӧй, газӧвӧй да мукӧд пӧлӧс машинаясӧн. Мортлысь уджсӧ найӧ ёна кокньӧдӧны: бергӧдлӧны станокъяс, лэпталӧны грузъяс, новлӧдлӧны поездъяс да парокодъяс. Став механическӧй выныс му вылас лоӧ сымында, быд мортлы кӧ сетам комын механическӧй «рабӧс», найӧ вермасны вӧчны уджсӧ машинаяс мында жӧ.
Машинаясӧн морт вермӧ ветлыны кос вывті, ваӧд, уна сё пӧв ӧдйӧнджыка да кокньыдджыка. Мукӧд машинаясыс вӧчӧны сэтшӧм удж, кутшӧмӧс эськӧ мортыд ки помсьыс некор эз вермыв вӧчны: гырысь кранъяс кокньыда лэпталӧны паравозъясӧс да с. в.
Ӧні мортыд машинаясӧн пондіс вермыны му пытшкысь перйыны кӧрт руда; машинаясӧн жӧ рудаясысь вӧчӧ быдсяма уджалан кӧлуйяс. Машинаясӧн жӧ морт уджалӧ му. Машинаясӧн жӧ морт вӧчӧ кӧртысь, пуысь, ватаысь, вурунысь да мукӧд торъясысь быдсяма торсӧ, мый сылы колӧ. Машинаясӧн жӧ вайӧны фабрикаясӧ сырьё, рабочӧйяслы сёян да мукӧд торъяс.
Бӧръя сё воӧ машиннӧй техника вӧчис ыджыд воськов водзӧ. Машинаясӧн уджалӧм содӧмкӧд тшӧтш содіс удж производительносьт, мӧд ногӧн кӧ шуны, сійӧ жӧ выннас продукциясӧ пондісны вӧчны машина помысь ёна унджык, мыйта верман вӧчны тайӧ жӧ выннас ки помысь.
Босьтам кымынкӧ тӧдчанаджык петкӧдласъяс.
150 воӧн (ХVІІІ нэм джынсянь империалистическӧй войнаӧдз) 400 грамм печкӧм вылӧ мыйта пӧраыс мунліс, сійӧ чиніс 700 пӧв. Киӧн вурсигӧн ӧти минутӧ верман 50-ысь вурыштны, а машинаӧн 1500-ысь, либӧ 30 пӧв унджык. Ӧні сулея вӧчан машина дорын уджалӧны 4 рабочӧй да вӧчӧны сы мында жӧ сулея, мыйта 90 уджалысь вӧчлісны киӧн уджалігӧн. Татшӧм жӧ тор тыдалӧ мукӧд удж отрасльясын. Сӧмын машиннӧй техника под вылын вермисны быдмыны ыджыд удж производительносьта гырысь предприяттьӧяс. Босьтам кӧть Фордовскӧй завод, сійӧ ӧти уджалан лунӧн лэдзӧ 10 сюрс автомобиль. Татшӧм предприяттьӧяс вермисны быдмыны сӧмын машиннӧй техника панас вылын.
Тайӧ нэмыс шусьӧ машина нэмӧн. Ӧнія пӧраӧ он вермы индыны некутшӧм отрасль, кӧні эськӧ эз уджавны машинаясӧн: кинокартина вӧчӧмсянь мӧс лысьтӧмӧдз да картупель керӧмӧдз — ставсӧ вӧчӧны машинаӧн. Сьӧкыд аддзыны кӧть кутшӧмкӧ вӧчӧмтор, кодӧс вӧчигӧн эськӧ эз ужавны машинаӧн. Босьтам кӧть ассьыным паськӧмнымӧс, мӧлӧт, стеклӧ либӧ нига, — ставсӧ вӧчӧма машинаӧн либӧ вӧчӧма машинаӧн вӧчӧм материалъясысь.
Машиннӧй техникакӧд ӧттшӧтш быдмӧ да ёнмӧ мортлӧн ас олан условийӧяс вылас ыджыдалӧмыс, сійӧ этшаджык пондӧ повны ывлавыв явленньӧясысь. Машина быдмӧмкӧд чинӧ кипомса уджлӧн да морт вынлӧн тӧдчаналуныс. Ӧнія рабочӧйлӧн уджыс век ёнджыка да ёнджыка мунӧ машинаясӧн да мукӧд техническӧй приспособленньӧясӧн веськӧдлӧм гӧгӧр. Татшӧмӧдз техника быдмытӧдзыс мортлы лоис мунны зэв кузь туй. Машина медводзысь вӧчӧмлӧн да сійӧ паськалӧмлӧн историяыс зэв кузь.
 
1. РОДӦВӦЙ ОБЩЕСТВОЛӦН ТЕХНИКА
 
Первобытнӧй морт
 
Первобытнӧй морт олӧма дзик пемӧсъяс моз жӧ, ставнас сійӧ вӧлӧма дзик ывлавыв вын улын. Оліс мукӧд пемӧсъяс моз жӧ: пиньяс, кияс да кокъяс кындзи некутшӧм тор эз вӧв. Омӧль торъясысь да гырысьджык врагъясысь найӧ мездысьлісны сӧмын пышъялӧмӧн; лёк зверъяс уськӧдчылігӧн водзсасисны куш киясӧн да пиньясӧн. Куш киясӧн найӧ ветлывлісны сёянла, кыявлісны лэбачьясӧс да зверъясӧс. Куш киясӧн жӧ перъявлісны вужъяс, кӧйдысъяс да плодъяс. Воддза йӧз, пемӧсъяс моз жӧ овлісны битӧг, сы понда ассьыныс перйӧм сёянсӧ сёйлісны ульӧн (путӧг).
Ывлавывкӧд тышкасьӧмын медводдза йӧз зэв омӧля вӧлі вооружитчӧмаӧсь. Сэки унджык зверъясыс морт дорысь вӧлісны вынаӧсьджык. Налӧн ёсьджыкӧсь дай ёнджыкӧсь вӧлісны пиньясныс да гыжъясныс. Ӧдйӧ пышъялӧм вӧснаныс да шоныд кучикъяс вӧснаныс вермисны овны ыджыдджык кӧдзыдъяс вылын. Зэв омӧля овсис важ олысьяслы, найӧ ньӧти эз вӧвны «природа саръяс» кодьӧсь. Но морт торъяліс пемӧсъясысь да воис сэтшӧм ыджыдӧдз, лӧсьӧдіс аслыс сэтшӧм олӧм, кутшӧмӧс некутшӧм звер оз тӧд.
 
Мукӧд пемӧсъясысь мортлӧн торъялӧмыс
 
Природаын ассьыс ыджыдтуйсӧ морт шедӧдіс уджалан кӧлуйӧн, уна сикас уджалан торъясӧн, инструментъясӧн, машинаясӧн да мукӧд торъясӧн уджалӧмӧн. Ас олӧмас да уджас морт лӧсьӧдӧ да применяйтӧ быдсяма сикас техническӧй приспособленньӧяс, медся прӧстӧйсяньыс да медся сложнӧйӧдзыс. Уджалан кӧлуй вӧчӧмыс да найӧс используйтӧмыс медся ёна торйӧдӧ мортсӧ мукӧд пемӧсъясысь.
Уджалан кӧлуй вӧчны оз вермыны некутшӧм зверъяс ни, лэбачьяс. Ми тӧдам, лэбачьяс аслыныс вӧчалӧны позъяс, мазіяс позъясаныс сюся чукӧртӧны ма; кодзувъяс новлӧдлӧны ёна сьӧкыд торъяс да лӧсьӧдӧны аслыныс паськыд да лӧсьыд оланінъяс; ӧблезянаяс мукӧддырйиыс тышкасьӧны изъясӧн, сійӧн жӧ поткӧдлӧны ӧрешки тусьяссӧ сёян вылӧ. Но некод на эз аддзыв, мый кодзувъяс кодйӧны мусӧ кӧрт зыръясӧн да новлӧны сьӧкыд торъяссӧ тележкаясӧн, мый ӧблезяна кужӧ вӧчны аслас киӧн кутшӧмкӧ уджалан кӧлуй, мӧлӧт либӧ кокан.
Став пемӧсъясыс перйӧны сёян-юаннысӧ ас выннаныс: пиньясӧн, лапаясӧн, нырӧн да. Морт уджалӧ аслас вӧчӧм да техническӧй орудийӧяс отсӧгӧн. Аслас уджас да олӧмас сійӧ век корсьӧ да лӧсьӧдалӧ выльджык да бурджык усовершенствованнӧй ӧруддьӧяс, инструментъяс да машинаяс. Со мый понда и мортӧс шуӧны ӧруддьӧ вӧчысь пемӧсӧн.
Мортлӧн мукӧд пемӧсъясысь торъявны заводитчӧмыс либӧ ӧруддьӧсӧ вӧчавны босьтчӧмыс нюжаліс уна сюрс во чӧж. Тайӧ пӧрасяньыс морт олӧмын уджалан кӧлуй бурмӧм да паськалӧмлӧн тӧдчанлуныс век ёнджыка пондіс паськавны. И ӧні быд пӧлӧс йӧзлӧн мусяр пасьтаас, кутшӧм кӧть улын найӧ эз сулавны, став искусственнӧя вӧчалӧм торъяс ӧні босьтӧны решающӧй значенньӧ уджалан кӧлуй паськӧдӧмын. Вӧра местаясын йӧзлӧн олӧмыс медсясӧ черӧн уджалӧм сайын. Ӧд абу прӧста войвыв районъясын паськалӧма зэв уна пӧслӧвичаяс да поговоркаяс.
«Чернад став му пасьталаӧдыс мунан, — чер быд уджын медколана тор».
«Чер кӧмӧдӧ да пасьтӧдӧ».
«Чертӧг абу плӧтник».
Миян ӧнія кадын став йӧзыслӧн олӧмыс топыда йитчӧма машиннӧй техникакӧд.
 
Медводдза уджалан кӧлуй вӧчавны босьтчӧм
 
Кутшӧмӧсьджык вӧлісны медводдза уджалан кӧлуйясыс? Медводдза уджалан кӧлуйыс вӧлі прӧстӧй бедь да лӧсьӧдыштӧм из. Тайӧ орудийӧясыс мортыдлы сюрӧ вӧлі быдлаысь да сійӧн мортыд содтӧ вынсӧ мукӧд пемӧсъяс дорысь. Изйӧн да паличӧн морт мездысьліс лёк зверъясысь да сійӧн жӧ ветлывліс кыйсьыны, корсьны аслыс сёян. Бӧрвылас тайӧ беддьыс да паличыс пондісны ӧтувтчыны, бедь помас пондісны крепитавны лэчыд дорыша изъяс, беддьыслысь ӧтар помсӧ вӧчны кызӧсджык, вӧчавны шыблалан дубинкаяс, ёсь пома паличьяс, лэчыд дорыша изъяс да с. в.
Татшӧм ӧружйӧясыс миянлы ӧні кажитчӧны зэв прӧстӧйӧн, но важ олӧмас вӧлісны зэв колана торъясӧн. Медводдза татшӧм ӧружйӧ вӧчӧмыс вайӧдіс йӧзсӧ ӧнія ыджыд сложнӧй машинаяс вӧчӧмӧдз.
Медводзын морт велаліс корсьны аслыс ӧруддьӧсӧ природаын артмӧм дась ӧруддьӧясысь, шуам из либӧ бедь. Бӧрвылас сійӧ велаліс найӧс лӧсьӧдыштавны, вӧчны бурджыкӧн.
Тӧдӧмысь, выль тор вӧчалӧмъяс тані эз вӧвны, шуам, ёсь пома бедь либӧ воча изйӧн жугӧдӧмысь артмӧм лэчыд дорыша из тор. Ставыс найӧ артмывлісны дзик прӧста мӧвпыштлытӧг. Но тайӧ гӧгӧрвотӧм уджсяньыс бӧрвылас пондісны вӧчны татшӧм прӧстӧй ӧружйӧяссӧ тӧдӧмӧн. Тӧдӧмысь, медводдза ӧруддьӧястӧ эз вӧчавлыны кӧртысь либӧ алюминийысь. Вӧчавлісны сэтшӧм матеръялъясысь, кодъяс шедісны мортыслы природасьыс дасьӧн: ӧткымынлаын из, мукӧдлаас пу, лы, природаса стеклӧ да мукӧд торъяс.
Тайӧ матеръялъясысь морт велаліс аслыс вӧчавны искусственнӧй ӧружйӧяс: пуртъяс, черъяс, мӧлӧтъяс да с. в. Татшӧм медводдза ӧруддьӧ колясъяссӧ позьӧ аддзыны му пытшкысь, мыйяс зэв бура висьталӧны важ йӧзлысь олӧмсӧ.
Тӧдӧмысь кольӧма нин уна сюрс вояс, кодыр морт медводдзаысь ӧтилаӧдіс пу воропсӧ изйысь вӧчӧм тувкӧд да тадзнас вӧчис аслыс медводдза из чер. Колис уна нэм медводдза прӧстӧй ӧружйӧӧс усовершенствуйтӧм вылӧ, сійӧс бурмӧдӧм да торъя ужъясӧ индӧм вылӧ. Из торйысь, сійӧс неуна лӧсьӧдыштӧмӧн, пондісны вӧчавны пуртъяс, кандрасъяс, шылаяс, напилӧкъяс; пу бедь помӧ из либӧ лы садитӧмӧн вӧчлывлісны шыяс, дротикъяс, стрелаяс, мӧлӧтъяс, черъяс да коканъяс; вӧчавлісны кӧрзинаяс, рӧгӧжаяс.
Медся ыджыд вермӧмторйӧн первобытнӧй мортлӧн лоӧ биӧн вӧдитчыны заводитӧм.
 
Би шедӧдӧм
 
Искусственнӧя би шедӧдӧм ӧнія кадӧ ньӧти оз кажитчы сьӧкыд торйӧн. Ӧні весиг быд велӧдчысь вермӧ висьтавны, мый сотчигӧн артман шоныд да югыд лоӧ сотчантор сынӧдса кислородкӧд ӧдйӧн ӧтувтчӧм ради. Но сійӧ, кодӧс ӧні тӧдӧны челядь, неважӧн на став йӧзыслы вӧлі «сизим печатя нига пиын». Зэв тырмана лоӧ висьтыштны, мый истӧгӧн пондісны вӧдитчыны сӧмын на сё во сайын.
Кутшӧм бур сетӧ йӧз олӧм пӧвстӧ би, тӧдӧны быдсӧн. Думыштлӧй сӧмын сэтшӧм тор, мый му вылас биыс оз ло. Сэки бура гӧгӧрвоан сылысь коланлунсӧ ӧнія техникаын, керкаяс шонтӧмын да югдӧдӧмын, сёянъяс пуӧдӧмын да с. в. Важ сюрӧмторъяс висьталӧны, мый йӧзыс кужисны шедӧдны бисӧ зэв нин важӧн да ӧні му сяр пасьталаас он вермы аддзыны весиг ӧти места, кӧні эськӧ эз вӧдитчыны да эз тӧдны би.
Оз позь бура шуны, важӧн-ӧ да кутшӧм условйӧясын медводдза мортыс эз понды пышйыны бисьыс, кыдзи и мукӧд пемӧсъяс, а босьтіс бисӧ аслыс колӧм вылӧ. Позьӧ сӧмын гӧгӧрвоны, мый бисӧ йӧзыс медводзнас босьтлісны дасьӧс, чардбиӧн ӧзйӧм пуясысь, вӧр сотчанінъясысь да с. в.
Бӧрвылас найӧ велалісны бисӧ видзны кусӧдлытӧг, сэсся дыр мысти пондісны перйыны бисӧ асьныс быдсяма пӧлӧс би шедӧдан торъясӧн. Би шедӧдан способъясыс вӧлісны уна пӧлӧс йӧзлӧн уна ногаӧсь, но ставсӧ найӧс позьӧ вӧлі юкны кык пельӧ: ӧтиыс — бисӧ перйӧны кык пу воча ниртӧмӧн, мӧдыс — воча кык из кералӧмӧн (кучкалігӧн). Кыкнан би перъян ногъясыс лоисны уджалігӧн.
 
2. РЕМЕСЛЕННӦЙ ТЕХНИКА
 
Морт лоӧ сэтшӧм пемӧсӧн, коді вӧчӧ уджалан кӧлуй. Сійӧ век вӧлі дай лоӧ ыджыд обществоясӧн олысь пемӧсӧн.
Ачыс мортыс ни, сылӧн пӧльясыс ни некодыр эз овлыны ӧткӧн, а овмӧдчавлісны пырджык гырысь артельясӧн. Кыдзи ӧтка морт, сідз жӧ некымын морта йӧзчукӧр, природа вынкӧд вермасьны оз вермыны. Ӧтувйӧн олігӧн йӧзыс ӧтвылысь тышкасьӧны природа выныскӧд, ӧтвылысь бурмӧдӧны ассьыныс олӧмсӧ да быдногӧн отсалӧны ӧта-мӧдныслы.
Техника медводз чужигӧн йӧзыс овлісны ӧта-мӧдсьыныс торйӧн, торъя чукӧръясӧн. Чукӧр пытшкас торъя йӧзлӧн эз вӧв некутшӧм собственносьт, ставнас уджавлісны ӧти пӧлӧс удж. Ӧтвылысь ветлывлісны кыйсьыны, сідз жӧ ӧтвылысь кыйисны чери, видзисны асьнысӧ гырысь лёк зверъясысь, лӧсьӧдавлісны аслыныс оланінъяс улӧ пещераяс да с. в.
Тайӧ вӧлі сэкся овмӧс стройса йӧзлӧн ӧтувъя отсасьӧм. Тайӧс шуӧны родӧвӧй коммунизмӧн.
Уджалан кӧлуй бурмӧдӧмкӧд тшӧтш кокняліс мортлӧн олӧмыс. Общественнӧй группаяслӧн ыдждаыс паськаліс. Унджык уджсӧ важмозыс жӧ уджавлісны век ставӧн ӧтвылысь, но на пиысь кокньыдджык уджъяссӧ — кучик вӧчӧм да дозмукъяс вӧчавны вермисны некымын морта чукӧрӧн. Родӧвӧй общинаын тадзӧн чужис удж юклӧм да пансис родӧвӧй общинаяс костын обмен (вежласьӧм).
 
Ремеслӧлӧн паськалӧм
 
Тадзикӧн ми аддзам, природа вынкӧд тышкасьӧ оз ӧти морт, а дзонь общество. Уджалан кӧлуйяслӧн тӧдчаналуныс паськалӧ став обществоас. Та понда, уджалан кӧлуйяслӧн вежсьӧмыс нуӧдӧ ас бӧрсяыс став общественнӧй олӧм вежсьӧмӧ.
Водзӧ вылӧ техника быдмӧм да удж юклӧм патриархальнӧй община пытшкын вайӧдісны инструментъяс да посни станокъяс (мӧлӧт, пила, чер, пӧльтчан мехъяс, кипомся печканъяс да мельничаяс) вӧчалӧмӧдз. Татшӧм уджалан кӧлуйнас оз нин став уджалысь йӧз чукӧръясыслы тшӧтш ков уджавны, вермӧ уджавны сӧмын ӧти морт да вӧчны уна удж. Удж юклӧм нӧшта ёнджыка пондіс паськавны.
Ньӧжйӧникӧн пондісны лоавны ремесленникъяс — кутшӧмкӧ тор бура вӧчавны кужысьяс. Кӧрта удж вылын уджалысьяс пӧвстын лоисны татшӧм ремеслӧяс: руда перйысьяс, дорччысьяс, слесаръяс; пуа уджын лоисны: столяръяс, плӧтникъяс; лоалісны — печкан, кыан, вурсян да мукӧд пӧлӧс ремеслӧяс. Татшӧм уж юксьӧм заводитчӧм ради да обмен заводитчӧм ради родӧвӧй общинаыс воши, лоис частнӧй собственносьт, лоисны озыръяс да гӧльяс (классъяс): уна му ас кианыс кутысьяс, крестьяна, ремесленникъяс, купечьяс да с. в.
Древньӧй Россияын медводдза ремесленникъяс пондісны лоавны Х–ХІ нэмъясын. Новгородса летописецлӧн эм гижӧд, кӧні индӧма, мый 995ʼ воясӧ Новгород карын вузасьӧмны гырничьясӧн. Тайӧ гижӧдсьыс позьӧ аддзыны, мый Новгородын тайӧ пӧраас уджалӧмаӧсь нин гырнич вӧчысьяс (гончаръяс).
Киевса мӧд гижысь гижӧдысь тыдалӧ, мый Киевын жӧ ХІ нэмын уджалӧмаӧсь ремесленникъяс горт вӧчалысьяс. 1092ʼ воын Киевын вӧлӧма зэв повальнӧй висьӧм. Горт вӧчысьяс юӧртӧмаӧсь летописечлы, мый найӧ 3 тӧлысьӧн вузалӧмаӧсь 7 сюрс горт (гроб). Тайӧ индӧд сертиыс позьӧ бура гӧгӧрвоны, мый горт вӧчысь ремесленникъяслӧн уджыс ёна нин вӧлі паськалӧма, ремесленникъяс уджалӧмаӧсь ньӧбӧм материал вылын да вузавлӧмаӧсь ассьыныс вӧчӧм торнысӧ.
ХVІ–ХVІІ нэмъясӧдз Московскӧй государствоын ремеслӧ ёна нин паськаліс. Москва карын ӧні на эмӧсь улича кресталанінъяс, кодъясӧс шуӧны сэкся ремеслӧ нимнас, мыйясӧн вузасьлывлісны тайӧ местаясас сійӧ кадӧ. Шуам: Гончарнӧй улича, Рогожскӧй, Овчиниковскӧй, Холщевӧй да мукӧд.
Тӧдӧны вӧлі сідз жӧ калужскӧй да гороховецкӧй пуа кӧлуйяс, волгасайса шляпаяс да гынкӧмъяс, ярославскӧй да костромскӧй дӧраяс, нижегородскӧй, новгородскӧй да тверскӧй дӧрӧм да слесарнӧй вӧчӧм торъяс.
 
Ремесленникъяслӧн инструментъяс
 
Уна пӧлӧс специальносьта ремесленникъяс лоӧм ёна отсаліс инструментъяс паськалӧмлы, усовершенствуйтӧмлы, бурмӧмлы. Кужысь мастеръяс-специалистъяс лӧсьӧдалісны ассьыныс уджалан кӧлуйнысӧ сійӧ удж дорас, кӧні найӧ ёнджыкасӧ ужалісны. Сідз кӧ, ремесленникъяслӧн уджавны велалӧмкӧд тшӧтш бурмисны налӧн инструментъясыс. Воддза прӧстӧй полаясӧс пуа уджын уджалысьяс, столяръяс, каменщикъяс да слесаръяс пондісны лӧсьӧдавны торъя уджъяс вылӧ. Сапӧг вурысь ордын емӧн уджалӧм лоис дзикӧдз мӧд нога ки помысь кыысь да паськӧм вурысь удж дорысь. Сідз жӧ вежласисны мукӧд инструментъяс, шуам шыран, пурт, мӧлӧт, кльӧщи да с. в.
Тайӧ каднас, кор став уджыс муніс ки помысь, ёна паськалісны уджалан посни станокъяс — печкан, кыан, тӧчитчан да мукӧд. Тайӧ жӧ кадас вӧлі лӧсьӧдӧма машинаяслысь медтӧдчана часьтъяссӧ. Быд пӧлӧс ужъяс вылын да быд кадӧ уджалігӧн ремесленникъяс велалісны пӧльзуйтчыны рычагӧн, кыръя плоскосьтъясӧн, тувъясӧн винтъясӧн, шестерняясӧн, блокъясӧн да. Машина вӧчӧмӧдз тасянь коліс зэв нин этша, сӧмын коліс вӧчны ӧти шаг.
 
Прӧстӧй машинаясӧн уджалӧм
 
Ремесленниклӧн инструментъясыс кӧть и уна пӧлӧсӧсь вӧлісны, сӧмын найӧӧн уджавныс век на лоис ки помысь. Ремесленниклӧн уджыс век коли кипомса уджӧн. Став уджсӧ производствоас нуӧдіс мортыс ачыс да уджсӧ бура вӧчӧмыс ставнас вӧлі кужӧмлун, ӧдӧб да вын сайын. Машинаӧн уджалан производствоын став тайӧ уджсӧ вӧчӧ машина, природа вын отсӧгӧн. Мортлы сӧмын колӧ веськӧдлыны машинанас, видзӧдны машина уж бӧрсяыс.
Машинаясӧн уджалӧмыс заводитчис ремеслӧ ёнджыка паськалӧм бӧрын. Медводдза машина вӧліс применитӧма горнӧй делӧын. Горнӧй делӧ тайӧ кадын нин вӧліс ыджыд производствоӧн, паськавнысӧ пондіс медводзын. Горнӧй делӧын машиналӧн коланалуныс торъя нин ыджыд. Медым нуӧдны удж пыдын му пытшкын колӧ сэтчӧ уна йӧз: колӧны руда новлысьяс, руда перъялысьяс, техническӧй сооруженньӧяс, ва качайтанъяс да с. в.
Горнӧй предприяттьӧяс сідз жӧ зэв водз заводитісны ӧтилаӧдны сырьё перйӧмсӧ да сырьё обработайтӧмсӧ. Шахтаясысь ва лэптан уджын, руда дрӧбитӧмын да посньӧдлӧмын вӧлі применитӧма машинаяс. Медводзысь волі вӧчӧма прокатнӧй станъяс. Ремеслӧ ёна паськалігӧн жӧ лоисны ваӧн да тӧлӧн уджалан мельничаяс.
Машиннӧй производстволӧн тӧдчаналуныс ремеслӧ быдмигӧн вӧліс зэв ичӧт. Сӧмын ремесленнӧй производство пытшкас быдмисны сійӧ условийӧясыс, кодъяс бӧрвылас вайӧдісны став овмӧсас машиннӧй революцияӧ.
 
3. КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ ОБЩЕСТВОСА ТЕХНИКА
 
Медым гӧгӧрвоны, кутшӧм условйӧясын чужис да ӧдйӧ пондіс быдмыны машиннӧй техника, колӧ видзӧдлыны ХVІ–ХVІІІ нэмъясса олӧм вылӧ. Тайӧ каднас ремесленнӧй производство кыптіс ёна вылӧдз. Карса ремесленнӧй производство кыптіс сэтшӧм вылӧдз, мый тӧварыс тайӧ производствосьыс эз сӧмын понды паськавны меставывса рынокъясын, но ёна пондіс паськавны ылыс районса рынокъясӧ и. Кор вӧлі аддзӧма Америка, Индия да Лунвыв Африка, сэки вузасьӧмыс нӧшта нин кыптіс, паськӧдіс ассьыс мирӧвӧй значенньӧсӧ. Уна страна, кыдзи Англия, Франция да Нидерланды, лоисны зэв ёна вузасьысь да промышленнӧй странаясӧн. Зэв ӧдйӧ быдмисны каръяс. Кыксё воӧн Европаын йӧзыс содіс кык мындаӧдз.
Ньӧти абу дивӧ, мый рынок паськалӧм ради пондіс ковны тӧварыс ёна уна. Тайӧ тӧварсӧ, кытчӧдз вермис, сетлісны карса ремесленникъяс. Сӧмын тайӧ дыр нюжавны эз вермы. Воис сэтшӧм кад, колана мында тӧварсӧ посни ремесленнӧй производство вӧчны эз понды вермыны. Ачыс экономическӧй обстановкаыс ёна пондіс корны карса промышленносьтлы удж производительносьт кыпалӧмсӧ, тайӧ промышленносьтыслысь ковмис лӧсьӧдны выль техника. Тайӧ колӧмсӧ удовлетворитіс машина лоӧм.
 
Машинаӧн уджалан условйӧяс лоисны нин
 
Машина йылысь медводз даннӧйясыс воӧны ХІ нэмын, кодыр вӧлі вӧчӧма валяльнӧй машина. Тайӧ машинаыс вӧлі уджсӧ вежӧ 24 мортлысь. ХVІІ нэмын медводзысь вӧчисны ленточнӧй машина — мельнича. Зэв водз вӧлі сідз жӧ изобретитӧма парӧвӧй машина. Став тайӧ машинаясыс кольлісны некодлы тӧдтӧмӧн, эз паськавны сэкся йӧз пӧвстӧ либӧ лӧсьӧдӧмторсӧ изобретательыслысь пазӧдлісны, эз лэдзны тайӧ уджсӧ нуӧдны водзӧ, вӧтлавлісны изобретательяссӧ асланыс изобретенньӧ понданыс каръясысь (кӧні сійӧ оліс).
Медводдза изобретенньӧяс некытчӧ паськавтӧг колявлісны дзик сійӧн, мый тайӧ кадас машинаясыс эз на сэтшӧм ёна ковны. Мукӧд изобретенньӧясыс кольлісны бумага вылын. Сэкся техникаыс эз вермы вӧчны чертёж вылын вӧчалӧм машинаяссӧ. ХVІІІ нэм кежлӧ, кор ремеслӧлӧн техникаыс пондіс ёна кыптыны, кодыр выль механизмъяслӧн коланлуныс паськаліс, сӧмын сэк вӧльысь машиналӧн значенньӧыс паськаліс.
ХVІІІ нэмын эз сӧмын быдмы машиналӧн коланлуныс, кыптіс тшӧтш машина вӧчны позянлуныс и. Опыт да наука вайӧдісны, мый сложнӧй механизмъяс вӧчӧм лоис верманаӧн. Ремеслӧ лӧсьӧдіс колана опытнӧй мастеръяслы кадр, кодъяс вермисны вӧчавны ёна сложнӧй машинаяс. Вузасьӧмысь, колонияясӧс грабитӧмысь да крестьянаӧс эксплуатируйтӧмысь пыр шедӧдісны аслыныс ыджыд капиталъяс, озырлун, а машинаясӧн уджавны босьтчӧмӧн найӧ вермисны босьтны нӧшта ыджыд прибыль. Вузасьысьяс ки улӧ шедӧм гӧльмӧм крестьяна да ремесленникъяс вӧлісны сійӧ ловъя пемӧсъясӧн, кодъясӧс капиталистъяс кыдз гажныс вермисны уджӧдны асланыс фабрикъясын да заводъясын.
 
Мануфактуралӧн коланлуныс
 
Киӧн уджалан посньыдик производствосянь машиннӧй уджӧ вуджигӧн зэв ыджыд роль ворсіс мануфактура. Мануфактураӧн вӧлі шуӧны гырысь капиталистическӧй предприяттьӧяс, кӧні уджыс мунліс медалӧм йӧз вынӧн да кипомся уджӧн. Производствоса средствоясыс, шуам, стрӧйбаяс, инструментъяс да матеръялъяс, мануфактураын вӧлісны кӧзяин — капиталист ки улын, но уджыс дзоньнас на муніс ки помысь. Техника боксянь кӧ, мануфактура вӧлі ремеслӧкӧд ӧтвылнаын: мануфактураын уджалысь рабочӧйяс ремесленникъяс моз жӧ уджалісны ки помысь.
Мануфактуралӧн бурлуныс ремеслӧ дорын сӧмын сійӧ, мый мануфактураын инструментъяссӧ да уджалан вынсӧ используйтісны мӧд ногӧн. Ремесленникъяс кӧ уджалісны ӧтнаныс либӧ ӧти-кык морта отсасьысьясӧн, мануфактураын уджалісны уна дас да сё морт. Та понда мануфактура кыптіс зэв ёна, ремесленникъяслы вӧтчыны мануфактура бӧрся эз ло вын серти.
Зданньӧысь, инструментъясысь, ломтӧмысь да югыдысь мануфактураса кӧзяинлӧн пондісны лоны ыджыд вичмӧмъяс.
Мануфактураын жӧ уджсӧ вӧлі техническӧя юклӧма торъя уджъяс вылӧ: быд уджалысь вӧчӧ торъя удж. Быд торъя уджалысь тадзнас эз бырӧд пӧрасӧ весьшӧрӧ ӧти инструмент дінсянь мӧд инструмент дорӧ ветлӧм вылӧ да тадзӧн кыпӧдіс ассьыс удж продуктивносьтсӧ.
Татшӧм ногӧн удж котыртӧмыс тӧдчымӧн кыпӧдіс производстволысь удж производительносьтсӧ.
Мануфактураын удж юклӧмыс вайӧдіс рабочӧйясӧс медпрӧстӧй механическӧй действийӧясӧ; топӧдны да паськӧдны шыран, лэптыны да лэдзны мӧлӧт, кучкавны ӧти местаӧ, шӧравны, вундавны ӧти пӧлӧс форма да с. в. Ӧні колӧ сӧмын механизм дінас лӧсьӧдны инструмент да сылы тшӧктыны вӧчны ӧткодь движенньӧяс, кодӧс войдӧр вӧчлывлісны ки помысь уджалысьяс.
 
Мыйӧн торъялӧ машина инструментысь?
 
Маркс шуӧм серти, машина торъялӧ инструментысь сійӧн, мый машина «аслас инструментъясӧн вӧчӧ сэтшӧм жӧ уж, мый вӧчӧ сэтшӧм жӧ инструментъясӧн ки помысь уджалысь рабочӧй». Босьтам кӧть вурсян машина. Ми аддзам, тайӧ машинаясыс быдӧн босьтісны уджалан инструментсӧ рабочӧй киысь (ем, коса, вартан чап да мукӧд). Войдӧр тайӧ инструментъяснас уджавлісны рабочӧйяс, а ӧні уджалӧ машина. Машинаӧн шуӧны оз двигательяс пондаыс дай делӧыс абу инструментъяс лыд сайын: двигательӧн вермас лоны весиг морт, а машинаыдлӧн инструментыс вермас лоны ӧти либӧ сюрс мындаӧдз. Колӧ тӧдны, кӧні тайӧ инструментыс — уджалысь киын либӧ лӧсьӧдӧма механизмӧ.
Мый тайӧ збыль вылӧ тадзи, бурджык лоас видзӧдлан кӧ печкан машиналысь историясӧ.
 
ПЕЧКАН МАШИНАЛӦН ДА КЫАН СТАНОКЛӦН ИСТОРИЯ
 
ПРОМЫШЛЕННӦЙ ПЕРЕВОРОТ
 
Важ дырся печкӧм да кыӧм
 
Паськӧм лӧсьӧдӧмын медводдза техникалӧн водзӧ мӧдӧдчӧмыс заводитчӧ первобытнӧй мортсянь на. Тайӧ ӧд и гӧгӧрвоана: мортыдлӧн вылысса куыс зэв омӧль. Паськӧмӧн, оланінъяс лӧсьӧдалӧмӧн да мукӧд торъясӧн йӧзыс важсянь нин зэв ёна вермасисны видзны асьнысӧ кӧдзыдысь да природаса мукӧд влиянньӧясысь. Мортлӧн медводдза паськӧмыс вӧлі звер куысь да гырысь пу коръясысь. Ёна бӧрӧ кольӧм йӧзлӧн ӧні на ещӧ эмӧсь паськӧмъясыс звер куясысь. Кодыр йӧзыс велалісны кыны турун идзасъясысь да ньӧръясысь кӧрзинаяс, сетьяс да мукӧд тор, сэк жӧ заводитчисны кыны дӧраяс.
Кыдзи йӧзыс воисны чӧрсӧн печкӧмӧдз — оз тӧдны. Думайтӧны, мый медводзынсӧ печкылӧмаӧсь чунь вылӧ каттьӧмӧн, а бӧрвылас пондӧмаӧсь каттьыны бедьтор вылӧ. Кӧть кыдзи сійӧ эз ло, а му пытшкысь ми аддзалам медводдза чӧрсъяссӧ важ йӧзлысь Азияысь, Африкаысь да Америкаысь.
VІІІ–ІХ нэмъясын кымын Индияын печкисны нин самопралкаӧн. Печкан техника кыптӧмын тайӧ вӧлі ёна ыджыд воськов. Самопралкаӧн печкигӧн чӧрссӧ бергӧдлӧ кӧльӧса, а оз ки. Татшӧм кипомса станокнас печкигӧн печкысьыс ӧти кинас веськӧдлӧ шӧртсӧ, а мӧд кинас (либӧ кокнас) бергӧдлӧ машиналысь кӧльӧсасӧ. ХІV нэм гӧгӧрын Индияысь самопралкасӧ нуӧмаӧсь итальянечьяс, а 100–150 во бӧрын татшӧм машинаыс паськыда паськаліс став Европа пасьталаас.
Нӧшта водзджык на кипомса печкан дорысь вӧлі тӧдӧны кипомса кыан станок. Тайӧ станокыс вӧлі ёна нин паськалӧма йӧз пӧвсӧ 3–4 сюрс во сайын ӧнія кадӧдз на.
Сійӧ кадсяньыс, кор волі медводзысь применитӧма удж вылын чӧрс, бӧрвылас — кыан станок да самопралка, йӧзыс велалісны уджавныс да вӧчавны тканьяссӧ быдсяма матеръялъясысь: вурунысь, хлопокысь, шабдіысь, шӧвкысь. Кыӧм лои зэв ыджыд искусствоӧн. ІХ нэмын Индияӧ волісны арабскӧй путешественникъяс. Найӧ висьтавлӧны, мый тайӧ каднас сэні печкывлӧмаӧсь нин сэтшӧм вӧсниа, тайӧ тканьсьыс вӧчӧм платтьӧыс тӧрӧ вӧлӧм венчайтчан чунькытш пыр. ХІV–ХVІІ нэмын зэв ёна паськаліс печкан да кыан ремеслӧ. Вузӧс вылӧ уджавлісны дзонь каръяс да районъяс. Тайӧ тканьяссӧ вӧчалан инструментъясыс ХVІІІ нэмӧдз кольлісны век важ кодьӧсь, кутшӧмӧс вӧлі босьтӧма азияса важ йӧзлысь — китаецъяслысь, индусъяслысь, арабъяслысь да.
 
Медводдза механическӧй станок лӧсьӧдысьяс
 
Киӧн уджалан станокӧс механическӧй станокӧн вежны медводдзаысь босьтчылісны ХVІІІ нэмын. 1630ʼ воясӧ Германияын, Данциг карын вӧлі вӧчӧма машина, коді ӧтпырйӧн лэдзӧ 4–6 лента. Тайӧ машинасӧ вӧлі шуӧны ленточнӧй мельничаӧн. Маркс шуӧм серти тайӧ ленточнӧй мельничаыс вӧлі печкан да кыан машинаяслы предшественникӧн. Но купечьяс да ремесленникъяс ёна повзисны выль машина лӧсьӧдӧмысь, тайӧ машинаыс рӧзӧритас ки помысь кыысьясӧс. Татшӧм ленточнӧй машина — мельничаӧн уджалӧмсӧ купечьяс да ремесленникъяс тшӧктӧм серти карса сӧвет дугӧдіс да ленточнӧй машина изобретитысьӧс шуисны гусьӧникӧн джагӧдны да шыбитны ваӧ.
Тайӧ жӧ пӧраас Лейден карын (Германияын) вӧчисны нӧшта бур кыан машина. Тайӧ машинасӧ нӧшта бура вӧліс усовершенствуйтӧма да ӧтпырйӧн вӧлі лэдзӧ 40–50 лентаӧдз. Позументщикъяс кыпӧдісны бунт да карса управленньӧыс дугӧдіс тайӧ машинанас уджалӧмсӧ. Тайӧ машинасӧ нӧшта на кӧсйылісны пыртны уджӧ мукӧд каръясын, но паськавны вӧляыс некӧн эз вӧв да лоис эновтчыны. Босьтам кӧ, зэв бура синмӧ шыбитчанатор: Гамбург карын (Германияын) татшӧм машинасӧ сотісны йӧз син водзын, а 1685ʼ воын вӧлі германияса императорлӧн лэдзӧма торъя приказ, мыйӧн вӧліс дугӧдӧма машинаӧн уджалӧмсӧ став Германия пасьталаыс.
Сэки машинатӧгыс уджалысьясыслӧн вӧчӧм тӧварыс вӧлі тырмымӧн да, сы понда ёнджыкасӧ шӧрт печкан машина вӧчӧм вылас колӧмыс эз вӧв. Вӧлісны сэтшӧм йӧз, кодъяс корсисны туй сложнӧйджык техникаӧ, сӧмын налӧн кӧсйысьӧмъясыс колисны весьшӧрӧ. Крутӧя вежсьӧмыс тані лоис ХVІІІ нэм заводитчӧмсянь.
 
Кыысьяслы эз тырмы шӧрт
 
ХVІІІ нэмын 60-ӧд воясӧ став сырьё вӧчӧмыс, шуам, зуалӧм да сыналӧм, печкӧм, кыӧм да краситчӧм — быдлаын нуӧдсьывліс сӧмын ки помысь. Уджалан инструментъяс вӧлісны зэв прӧстӧйӧсь, ставсӧ вӧлі вӧчӧма пуысь. Кыысьяс да печкысьяс инструментъяссӧ вӧчавлісны асьныс.
Печкан да кыан промышленносьт паськалӧмкӧд тшӧтш паськаліс тканьӧн да шӧртӧн вузасьӧм. Немецкӧй, голландскӧй да медся нин английскӧй кыысьяслӧн тӧварыс муніс медся ылыс странаясӧ, медся ылыс местаясӧдз.
Кодыр ХVІІІ нэмнад зэв ёна кыптіс ситеча тканьяс вылӧ колӧмыс, кипомса кыан станокӧ лӧсьӧдісны лэбалысь (летучӧй) чӧлнӧк. Тайӧ чӧлнӧксӧ лӧсьӧдӧмыс тӧдчымӧн кыпӧдіс кысьысьяслысь уджсӧ. Кыӧм да печкӧм костас лоис зэв ыджыд кост: печкысьясыс эз пондыны вермыны печкыны шӧртсӧ тырмӧмӧн усовершенствуйтӧм станок вылын кысьысьяслы. Быд кысьысь вылӧ вӧлі воӧ 8–10 печкысьӧн, а век на зэв уна вӧлі оз тырмы шӧртыс. Зэв тшӧкыда уджалӧм пыддиыс кысьысь рабочӧйлы ковмывліс котравны печкысьяс дорӧ, корсьны печкӧм шӧрт.
Печкӧм вӧлі мунӧ зэв ньӧжйӧ. Печкан уджыс аслас ньӧжмыдлуннас надзмӧдіс став текстильнӧй промышленносьтсӧ водзӧ мунӧмсьыс. Кӧсйылісны лӧсьӧдны печкыны кык ручнӧй станокӧн ӧти мортлы, сӧмын таысь нинӧм эз артмыв: эз вӧв сэтшӧм морт, коді эськӧ вермис веськӧдлыны торйӧн кыкнан кинас кык станокын шӧрт печкӧмӧн.
Вот тані и ковмис сэтшӧм машина, коді вермис эськӧ веськӧдлыны да гартны унджык шӧрт ӧтпырйӧн. Печкан машинаыд ковны пондіс сэтшӧма, мый 1761ʼ воын англияса ремеслӧлӧн да искусстволӧн обществоыс восьтіс конкурс медбур печкан машина вӧчӧм вылӧ. Общество кӧсйысис медбур машина вӧчысьлы сетны 50 фунт стерлинг (500 шайт гӧгӧр) премия, «коді вӧчас бурджык машина, коді эськӧ печкис шабді кудельсьыс, пышкысь, хлопокысь либӧ вурунысь ӧтпырйӧн 6 шӧртӧдз, да мед тайӧ уджыс муніс квайт морт отсӧгӧн.»
Конкурс восьтысьяс эз вермыны артыштны сійӧс, кутшӧм переворот вермис вӧчны став производствоас да общественнӧй овмӧс пӧвстас печкан машина вӧчӧмыс. Найӧ эз тӧдны и сійӧс, мый куимсё во сайын найӧ конкурс восьтытӧдз на печкан машинасӧ вӧліс вӧчӧма нин.
 
Печкан машина
 
Техника кыптӧмлӧн историяыс эз нин ӧтчыд петкӧдлы, мый весиг ӧти ыджыд изобретенньӧ эз вӧв аддзӧма сӧмын ӧти морт уджӧн. Мӧдарӧ, став ыджыд изобретенньӧяссӧ вӧчисны уна йӧз уджӧн да дыр кадӧн (нэмъясӧн). Татшӧм жӧ вӧлі делӧыс печкан машина вӧчӧмкӧд. Тайӧ эз пет дзик дасьӧн кутшӧмкӧ ӧти морт юрысь, а тайӧ вӧлі уна йӧз да уна вося удж результатӧн.
Бӧрвылас аддзисны инженер, доктор, гижысь, художник — итальянеч Леонардо да Винчи — бумагаясысь дзикӧдз эштӧдӧм проект нёль чӧрсӧн печкан машиналысь. Тайӧс сылӧн вӧлі лӧсьӧдӧма ХV ӧд нэмын. Ужавлӧмаӧсь-ӧ татшӧм машинанас — оз тӧдны.
1730–1740ʼ воясӧ печкан машина изобретитӧм вылын уджаліс англичанин Джон Уайт. Сылы удайтчис вӧчны кымынкӧ чӧрса станок; тайӧ станокас шӧртыс кыскыссис куим пара цилиндр кодь валикъясӧн, кодъяс вежисны мортлысь кипомса уджсӧ. Ачыс Уайтыс кувсьыс дзик тӧдтӧмӧн, но сылысь вӧчӧмторъяссӧ босьтісны мукӧдъяс да бӧрвылас Уайт уджлӧн тыдаланлуныс вӧліс зэв ыжыд.
Уайт кулӧм бӧрын печкан машина усовершенствуйтӧм вылын уджалісны Пуль Леви да Томас Гейс (англичанинъяс). Но печкан машина вӧчӧмысь кывсян славаыс веськаліс Джемс Харгривслы, Аркрайтлы да Кромптонлы.
Медводдза машинаӧн, мыйӧн медводзысь пондісны печкыны, вӧлі англияса кыысь Джемс Хагривслӧн машина. Тайӧ машинасӧ сійӧ вӧчис 1764ʼ воӧ да нимтіс аслас Дженни ныв нимнас. «Дженни» машина вӧлі вӧчӧма 8 чӧрс, а уджавны машина дінас колӧ вӧлі сӧмын ӧти мортлы. Татшӧм машина дінас печкысьыс веськыд кинас бергӧдлӧ махӧвӧй кӧльӧсасӧ, а шуйга кинас веськӧдлӧ машина уджнас, шӧрт мунӧмнас да. «Дженни» машина вылын печкыны вӧлі кокньыдджык кипомса самопралка дорысь. Тайӧ машина вылас шӧртыс гартчис дай веськӧдлыссьыс ачыс, ӧти чӧрссянь мӧд чӧрсӧ каттьысьӧмӧн.
Кор кипомса станок вылын печкигӧн шӧртсӧ ковмис веськӧдлыны аслыс печкысьыслы, Харгривс машина вылын вӧлі вежӧма сійӧс воропа вешъясяна пу пластинкаӧн. Бӧрвылас Харгривс аслас машинаас вайӧдіс чӧрс лыдсӧ 16-ӧдз.
«Дженни» машина зэв ӧдйӧ пондіс паськавны печкан уджын. Мӧд ногӧн олӧмыс мӧдіс Харгривслӧн. Харгривс машина вӧчӧм бӧрын печкысьяс шызисны, выль машинаыд повзьӧдіс найӧс, мырддис налысь печкан уджсӧ. Печкысьяс жугӧдлісны Харгривслысь став керкасӧ, жугӧдлісны печкан машинасӧ, а аслыс Харгривслы лоис пышйыны карсьыс. Харгривс куліс кутшӧмкӧ больничаын, корысьӧн.
Первойяссӧ кажитчӧ, мый Харгривслӧн лӧсьӧдӧм машинаын вежсьӧмыс зэв ичӧт вӧліс. Збыль вылассӧ абу тадзи. Харгривслӧн «Дженни» машина зэв ёна вӧлі торъялӧ самопралка дорысь. Самопралка вӧчтӧдз печкывлісны чӧрсӧн. Тані чӧрсыс вӧлі рабочӧй киын да став уджыс налӧн муніс ки помысь. Сы бӧрын печкысь киысь чӧрсыс вуджис самопралкаӧн гартӧм вылӧ, но джын уджыс, шуам шӧрт веськӧдлӧм да кудельсӧ кыскалӧм, важ мозыс на век колисны печкысь киӧ. Харгривслӧн изобретенньӧыс став тайӧ кипомса уджсӧ сетіс машиналы. Тайӧн став печкан уджсӧ вӧлі механизируйтӧма.
Харгривс бӧрын кольлі сӧмын бурмӧдыштны да содтыны инструмент лыдсӧ, мыйясӧн уджаліс сылӧн машинаыс. Куим во бӧрын, 1767ʼ воын, механикаӧн занимайтчысь парикмахер Аркрайт (англичанин) вӧчис печкан машина, кодӧс нимтіс ватернӧн. Аркрайтлӧн машинасӧ вӧлі бурмӧдӧма Уайт машина дорысь бурджыка да уджаліс сылӧн машинаыс ваӧн бергалана кӧльӧсаӧн (сы понда и нимсӧ сетіс сылы «ватерн», ватерн кывйыс миян ногӧн лоӧ «ва»).
Аркрайт машинаын тырмытӧмторйыс вӧлі сійӧ, мый машинаыс шӧртсӧ печкӧ кӧть ёнӧс, сӧмын шӧртыс артмис зэв кыз. Татшӧм кыз шӧртсьыд вӧсни дӧратӧ кыны некыдз он вермы. Харгривслӧн машинаыс эськӧ печкис шӧрттӧ вӧсниӧс, но эз вӧв сэтшӧм ён. Кыкнан машинаыслысь тырмытӧмторсӧ бырӧдіс аслас изобретенньӧӧн Кромптон (англичанин). Самуэль Кромптон ӧтувтіс Харгривс да Аркрайт машинаяслысь каретаяссӧ да нимтіс ассьыс выль изобретенньӧсӧ мюль-машинаӧн («мюль» лоӧ «сорас»). Мюль-машина шӧртсӧ гартіс вӧсниӧс дай ёнӧс. Кутшӧм вӧлі тайӧ машинаыслӧн производительносьтыс, позьӧ аддзыны сыысь, мый ӧти ыджыд ужалысь морт аслас отсасьыськӧд мюль-машина водзсасис 100–200 кипомса печкысьяскӧд. 1792ʼ воын мюль-машина вӧлі уджалӧ 900 чӧрсӧн.
 
Механическӧй кыан станок
 
Печкан уджӧ машинаӧс сувтӧдӧм ёна чинтіс производстволысь шӧрт тырмытӧмсӧ. Шӧртлӧн доныс та понда пондіс чинны. Кыӧм дӧраыс лоис донтӧмджык йӧзыслы босьтнысӧ. Дӧрасӧ ньӧбавны пондісны ёнджыка. «Печкӧм тырмытӧмлӧн» эз коль некутшӧм след. Мюль-машина вермис печкыны 200 пӧв унджык кипомса самопралкаӧн печкӧм дорысь.
Но кыан уджлӧн техникаыс век на колис важ кодьыс. Кыдзи вӧлі «Дженни» машина дырйи, сидз жӧ и мюль-машина дырйи, кыысьяс век на кыисны кипомса станокъяс вылын. Водзвыв кӧ кыан промышленносьтыс сулавліс печкӧм шӧрт абутӧм вӧсна, ӧні сійӧ пондіс сулавны кыӧм ньӧжйӧ мунӧм вӧсна. Киӧн кыан станокъяс эз пондыны вермыны кыныс машинаӧн печкӧм шӧртсӧ да тайӧ ёна сулӧдіс, ньӧжмӧдіс дӧра кыӧмсӧ. Кыан техникаӧс усовершенствуйтӧмлӧн коланлуныс сувтіс медся нин ёся.
Кыан машиналӧн вӧчасногыс печкан машина дорысь вӧлі ёна сьӧкыдджык, сложнӧйджык. Тані колӧ вӧлі механизируйтны зэв уна пӧлӧс удж. Уна изобретательяс ужавлісны тайӧ кыан машинасӧ изобретитӧм вылын, но некодлӧн немтор эз артмыв. Ӧтилӧн, шуам, машинаыс уджаліс ньӧжйӧн, мӧдлӧн чӧлнӧкыс джӧмдаліс, коймӧдлӧн шӧрт оригӧн машинаыс эз сувтлы да с. в. Но бӧрвылас 1787ʼ воӧ татшӧм машинасӧ вӧлі вӧчӧма. Сійӧс вӧчис англияса поп Каркрайт. 1804ʼ воӧдз тайӧ кыан машинасӧ вӧлі сэтшӧма бурмӧдӧма, мый сійӧ вермӧ вӧлі вежны ас уджнас 40 кипомса кыысьӧс.
Кыан машинаӧс Хоррексӧн да Робертсӧн (англичана) бурмӧдӧм бӧрын, кыан удж механизируйтӧм зэв ёна пондіс паськавны. 1813ʼ воын Англияын уджаліс 2400 кыан машина, а кызь во бӧрын кыан машиналӧн лыдыс лоис 180 сюрс. Ӧнія пӧраын му сяр пасьтаас уджалӧ уна миллион кыан станок да уна сё миллион механическӧй чӧрс.
 
Фабричнӧй система лоӧм
 
Машиннӧй выль техникаӧс пырысьтӧм-пыр босьтісны ас кианыс купечьяс, мануфактураӧн владейтысьяс да озыр ремесленникъяс. Найӧ лӧсьӧдалісны кыан машинаяссӧ ыджыд зданньӧясӧ, а бергӧдлан вын пыдди уджӧдісны пемӧсъясӧс либӧ уджалісны ва кӧльӧсаясӧн. Шӧркодя ӧтка ремесленникъяс ньӧбны татшӧм дона машинаяссӧ да сырьёсӧ эз вермыны. А кодъяс вӧліны озырӧсь, найӧ машиналысь бурлунсӧ используйтісны медводз да ставнас.
Машинаӧн печкан производство уна пӧв содтіс удж производительносьтсӧ да чинтіс шӧртлысь асшӧр донсӧ. Босьтам кӧть, 1788ʼ воын 400 грамм шӧрт печкӧм вӧлі сувтӧ 12 шиллинг (6 шайт гӧгӧр), а 1830ʼ воӧдз тайӧ чиніс ӧти шиллингӧдз (50 урӧдз). Производство вылын зэв ичӧт рӧскод вӧчӧмӧн да рабочӧйясӧс дыр уджӧдӧмӧн (14–16 часӧдз), рабочӧйяслы зэв ичӧт удждон мынтӧмӧн фабрикантъяслы воис зэв ыджыд прибыль. Гырысь предприяттьӧяс быдмисны, кыпалісны зэв ӧдйӧ.
Важӧн кӧ печкывлісны сӧмын ки помысь, ӧні тайӧ уджыс ёнджыкасӧ нуӧдсьӧ машинаӧн. Машиналӧн уджыс пондіс вештыны кипомса уджӧс, станок вылын кыысьясӧс да печкысьясӧс, пӧртіс найӧс пролетарийясӧ. Фабрикаса производстволы кыптыны ёна отсаліс парӧвӧй машинаӧс двигатель пыдди лӧсьӧдӧм. Парӧвӧй машинаӧн двигатель пыдди уджавны босьтчӧм нӧшта на ёна отсаліс кипомса уджӧс машинаӧн вежӧмлы. Парӧвӧй машинаӧн уджавны босьтчӧм кипомса удж вылын машиналысь вермӧмсӧ дзикӧдз закрепитіс.
 
Промышленнӧй переворот
 
ХVІІІ нэмын печкан машина вӧчӧмсянь промышленносьтын лоис дзонь переворот. Промышленносьтын машинаӧн уджалӧм быд уджын лоис господствующӧйӧн, коді вайӧдіс бӧрнас общественнӧй строй вежсьӧмӧдз.
Кыдзи вӧлі висьталӧма водзынджык, печкан машина да механическӧй кыан станок лоӧм бӧрын мануфактура тӧвар вылӧ доныс зэв ёна пондіс усьны. Тӧвар вылӧ ичӧт дон лӧсьӧдӧмӧн капиталистъяс паськӧдісны важ рынокъяссӧ да лӧсьӧдалісны выль рынокъяс. Промышленносьт вузасьӧм да капитал ӧдйӧ быдмӧмкӧд сэтшӧм жӧ ӧдйӧ быдмис пролетариатлӧн кадръяс.
Ремесленникъяс да рабочӧйяс машина вылӧ видзӧдісны зэв лёка. Машиннӧй производство ёна гӧльмӧдіс найӧс да чорзьӧдіс эксплуатация. Сы понда уна во чӧж ӧтилаын да мӧдлаын вӧчавлісны бунтъяс, жуглавлісны дзонь фабрика корпусъяс, машинаяс да. Ленточнӧй машина вӧчӧмлы паныд позументщикъяс бунт йылысь висьтавлім нин. Татшӧм бунтъясыс вӧвлісны и мукӧдлаын.
ХVІІ ӧд нэм заводитчигӧн голландияса ӧти морт вӧчӧма Лондон кар дорӧ тӧлӧн уджалан вӧрпилитан установка. Чернорабочӧйяс да пильщикъяс кыпӧдӧмны бунт да жугӧдлӧмны тайӧ установкасӧ (машинасӧ). 1758ʼ воӧ вӧліс вӧчӧма ыж шыран машина. Тайӧ машинаыс уджалӧ вӧлі ва вынӧн. Сюрсъясӧн йӧзыс колисны уджтӧмӧсь. Найӧ кыпӧдісны бунт да тайӧ машинаяссӧ сотісны. Англияын татшӧм нога бунтъясыс тайӧ кадас ёна паськавлісны. ХІХ нэмын кыпӧдчигъяс дырйи жугӧдлывлісны медсясӧ парӧвӧй кыан станокъяс, весиг тайӧ пырис историяӧ «луддитъяс» движенньӧ нимӧн (Лудд рабочӧй нимӧн). Бунтъяс дорысь на унджыкысь вӧлісны ӧтувъя шыасьӧмъяс машинаясӧн уджалӧм дугӧдӧм йылысь. 1789ʼ воӧ сетӧм ӧти протестын волі гижӧма:
«...Печкан машинаяс ради олӧмыс омӧльтчис. Найӧ бырӧдісны помӧдз печкысьяслысь уджсӧ, печкысьяслысь уджсӧ мырддисны. Збыльысь ӧд, сійӧ йӧзыслысь, кодъяслӧн тайӧ уджсьыс кындзи немтор абу, лоис налысь мырддьӧма ставсӧ, мыйӧн олісны найӧ ӧнӧдз».
Рабочӧйяс эз тӧдны, кӧн тані збыль помкаыс. Найӧ пыр чайтісны мыжаӧн машинаӧс, а эз сійӧ йӧзсӧ, кодъяс киын тайӧ машинаыс. Тайӧ мӧвпсӧ гӧгӧрвоисны ёна бӧрын.
Промышленносьтлӧн ӧдйӧ паськалӧмыс эз помась сӧмын текстильнӧй промышленносьтын. Ми аддзылім нин печкан машинаысь да кыан станокысь, кыдзи найӧ ӧта-мӧдсӧ ӧддзӧдісны, отсалісны мукӧд производство отрасльяслы. Текстильнӧй промышленносьтын машинаа удж паськалӧмыс отсаліс став производствоыслы да та пыр став общественнӧй оласногыслы.
Печкан машина да механическӧй кыан станокъяс паськалӧм понда ковмисны механическӧй двигательяс да выль нога машинаяс. Тайӧ машинаяссӧ вӧчалӧм вылӧ ковмис уна кӧрт да ыргӧн. Кӧрт да ыргӧн рудникъяс паськалісны 100 пӧв. Металлургиялы да парӧвӧй машиналы ковмис зэв уна ломтысян, пескӧн ломтысьӧмысь лоис вуджны из шом перйӧмӧ. Промышленносьтлӧн да вузасьӧмлӧн быдмӧмыс тӧдчымӧн паськӧдіс грузъяс новлӧм да восьтіс туй транспорт механизируйтӧмлы. Машиннӧй техникаын выль достиженньӧяс паськалісны став овмӧс пасьталаас. Татшӧмӧсь вӧлісны сійӧ лоӧмторъясыс, кодъяс лоисны печкан машина лӧсьӧдӧм понда.
 
5. КЫДЗИ АРТМИС МЕХАНИЧЕСКӦЙ ДВИГАТЕЛЬ
 
Ловъя двигательяс
 
Морт киын ӧні эм зэв нин уна пӧлӧс быдсяма механическӧй двигательяс. Кыдзи висьталӧма нин вӧлі, тайӧ двигательясыслӧн ӧтувъя выныс му сяр пасьтаас лоӧ 30 пӧв унджык йӧз уджалан вын дорысь. Вӧвлі сэтшӧм пӧра, кор двигатель пыдди мортыс уджавліс ачыс. Шуам сэтшӧм уджъяс: новлісны да лэптавлісны сьӧкыд груз, кыскавлісны суднояс да мукӧд сьӧкыд ужъяс вӧчсьывлісны морт вынӧн.
Раммӧдӧм пемӧсъяслысь вынсӧ медводзын вӧлі используйтӧма сьӧкыд торъяс да му уджалан кӧлуй кыскалӧмын. Эз на сэтшӧм важӧн Волга ю кузя баржаяс кыскавлыны бурлакъяс. А Японияын да Китайын ӧні на каръясӧд экипажъяссӧ кыскалӧны йӧз вынӧн.
Древньӧй Египетын да Грецияын нӧшта шӧр нэм гӧгӧрын на моревывса суднӧяс ветлывлісны сӧмын веслӧясӧн уна дас либӧ сё мортӧн сынӧмӧн.
Древньӧй Римын кужлісны лэптавны юясысь васӧ ва лэпталан кӧльӧсаясӧн. Васӧ найӧ кыпӧдлісны муяс киськалӧм вылӧ. Кӧльӧсаяссӧ бергӧдлісны рабъяс вынӧн. Рабъяс бергӧдлісны асланыс туша сьӧктананыс тшупӧдысь тшупӧдӧ тувччалӧмӧн. Неуна вежсьыштӧмӧн ХІХ нэмӧдз оліс татшӧм кӧльӧсаыс горнӧй уджын.
Зэв ыджыд пу барабан пытшкӧ дасъясӧн йӧртавлісны медалӧм уджалысьясӧс либӧ мыж понда сюрӧм йӧзӧс. Найӧ уръяс моз котравлісны тайӧ барабан пытшкас. Пышъялӧмӧн сетісны двигательнӧй вынсӧ барабанлы рудникъясысь ва лэпталӧм вылӧ.
 
Ва вына двигатель
 
Техникалӧн паськалӧмыс да ыжыд вына двигатель колӧм ради ёна пондісны ковны механическӧй двигательяс. Ловъя «моторӧс» вежан медводдза двигательӧн вӧлі ва кӧльӧса. Ва кӧльӧсаясӧн кужисны уджавны Азияын да Древньӧй Грецияын уна во миянӧн во лыд арталӧмӧдз. Медводзын тайӧ кӧльӧсаыс уджаліс ва сетӧм вылын: пуысь вӧчӧм кӧльӧсаыс бергалӧ ва визувтан выныскӧд тшӧтш да кыпӧдӧ васӧ вылӧ кӧшкодьясӧн. Татшӧм ва кӧльӧсанас уджалӧмысь вуджисны вододвигательнӧй кӧльӧсаӧ. Тайӧ кӧльӧсаыс вермӧ сетны вынсӧ быдсяма пӧлӧс удж вылӧ.
Пошвеннӧй, средобойнӧй да подливнӧй кӧльӧсаясӧн йӧзыс велӧдчисны используйтны визувтан да тшупӧдӧн усян валысь вынсӧ. Татшӧм двигательяслысь вынсӧ мукӧддырйиыс вайӧдлывлісны 100 либӧ унджык вӧв вынӧдз. Уджалан вын донтӧмлун ради ва двигательясӧн уджалӧмыс паськавліс зэв ньӧжйӧ, пызь изан мельничаясысь кындзи водзӧ ниӧти эз мун. Ремеслӧ бурджыка паськалӧм бӧрын ва вынӧн бергалан кӧльӧсаясӧн уджалісны быд удж вылын. ХІV–ХV нэмын вӧлісны нин ва вынӧн уджалан вӧрпилитан установкаяс, ва вынӧн уджалан молотобойкаяс, металл вундалан пуртъяс, токарнӧй да писькӧдчан мельничаяс, пӧльтчанъяс да мукӧд торъяс.
 
Тӧв вынӧн уджалан двигатель
 
Тӧв вынӧн уджалан двигательӧс вӧлі вӧчӧма ёна сёрӧн ва вынӧн уджалан кӧльӧса дорысь. Тӧлӧн уджалан мельнича вӧчӧмсӧ европаса йӧзӧн вӧлі босьтӧма асыввывса йӧзъяс ордысь, сӧмын ХІІІ либӧ ХІV нэмын. Тайӧ пӧраас тӧлӧн уджалан двигательясӧс уж вылӧ пуктӧмыд вӧлі зэв ыжыд воськолӧн. Тӧв вынӧн уджалан мельничаяслы эз ковны юяслӧн визувтан ваяс, шоръяс, некутшӧм сложнӧй сооруженньӧяс да мукӧд гырысь уджъяс нуӧдӧм. Сійӧс позьӧ вӧлі стрӧитны быд эрда местаӧ.
Тӧв мельнича зэв ӧдйӧ пондіс паськавны, ёнджыкасӧ пызь изан уджын, градвыв пуктасъяс вӧдитӧмын да. 1917ʼ воын Россия пасьтаын вӧлі лыддьыссьӧ тӧв вынӧн ужалан мельничаыс 170 сюрс гӧгӧр. Унаысь тӧв вына двигательясӧн уджавлісны мукӧд ужъяс вылын: пилитавлісны керъяс, качайтлісны ойдӧминъясысь ва (Голландияын) да мукӧдтор.
ХV–ХVІІІ нэмъясын зэв ёна уджавлісны тӧв вынӧн кос вывті ветлан двигатель, медся нин му уджалан двигатель, лӧсьӧдӧм вылын. Сӧмын став тайӧ кӧсйысьӧмъясыс кольлісны весьшӧрӧ, тӧв вынӧн ветлан «автомобильяс» да «тракторъяс» бурсӧ сетны эз вермыны.
 
Медводдза парӧвӧй приспособленньӧяс
 
ХVІІІ нэм заводитчытӧдз промышленносьт кыптіс зэв нин ёна. Ловъя, ва вынӧн ужалан да тӧв вынӧн уджалан двигательяс эз пондыны вермыны сетны овмӧслы тырмымӧн колана вынсӧ. Сёрнитны кӧ вавывса двигательяс йылысь, найӧс позьӧ лӧсьӧдавны сӧмын юяс да шоръяс дорӧ. Та понда мукӧддырйиыс абу выгӧднӧ лӧсьӧдны предприяттьӧяслы найӧс. Мӧд-кӧ, ыджыдджык двигатель лӧсьӧдӧм сувтӧ вӧлі зэв донӧн. Ва вынӧн да тӧв вынӧн уджалысь двигательяс эз пыр ӧтмоза вермывны уджавны: кор вежласьӧ тӧлыс, кор лӧнь, ньӧти тӧв руыс абу, юясыд косьмӧны да кынмӧны. Но кодыр промышленносьтыс вӧлі посни на, став татшӧм тырмытӧмторъяссӧ позьӧ вӧлі терпитны. Механическӧй двигательыс кӧ дугдас уджавны, сэки уджалысь йӧзыс венӧны ас выннаныс либӧ пемӧсъяс вынӧн, либӧ вуджлывлісны дзик кипомса удж вылӧ, кӧні двигательыс ньӧти оз ков.
Посньыдик овмӧсъясын гырысь двигательяс эз ёна ковны. Кымынкӧ дас во чӧж быдмис да паськаліс ва кӧльӧса вынӧн да тӧв вынӧн уджалӧм, кытчӧдз ачыс механическӧй двигательыс эз вайӧд гырысь предприяттьӧяс паськалӧмӧ. Гырысь предприяттьӧяслы колӧны вӧлі ыджыд вына двигательяс, кодъяс эськӧн уджалісны дугдывтӧг. Ва кӧльӧса ёна отсаліс гырысь производстволы да машиннӧй техника кок йылӧ сувтӧмлы, а ва вынӧн уджалысь двигательяс вын под вылын быдмӧм гырысь производство «орддис» ва вынӧн уджалысь двигательясӧс. Та понда колӧны вӧлі вынаджык да ыджыдджык выгӧдаа двигательяс, коді эськӧ вермис паськӧдны производствосӧ водзӧ.
Выль двигательяс медводз пондісны ковны горнӧй промышленносьтын. Горнӧй промышленносьтын жӧ медводзын пондіс уджавны парӧвӧй машина. Кыдзи тӧдам нин, рудникъясын да шахтаясын ужавны позьӧ сӧмын сэки, кор шахтаясысь грунтӧвӧй васӧ качайтӧны (лэпталӧны). Кымын пыдын шахтаыс, сымын ёнджыка сэтчӧ воӧ ва да сымын сьӧкыд сыкӧд вермасьны.
Тайӧ уджыс вӧлі зэв сьӧкыд торйӧн. Тайӧс позьӧ аддзыны сыысь, мый ХІV–ХVІІ нэмъясын уна дас морт да уна 100 вӧв быд шахтаын уджавлісны тайӧ удж вылас. Тӧдӧмысь, тайӧ ёна донсьӧдіс производствосӧ. Медся сьӧкыдторйӧн вӧлі сійӧ, мый татшӧм техниканас позьӧ вӧлі нуӧдны уджсӧ шахтаясад сӧмын сы пыднаын, кытысь вермисны лэптавны васӧ татшӧм жеб вына двигательяснад. Дзик та понда уна рудникъяс да шахтаяс лои эновтавны.
Горнӧй делӧын парӧвӧй машинаӧс пондісны уджӧдны ва лэптан насос пыдди. Парӧвӧй машина изобретитӧмыс муніс зэв кузя, мукӧд гырысь изобретенньӧяс моз жӧ. Парӧвӧй машина изобретитӧм вылын уджалісны зэв уна дас йӧз механикъяс.
Тӧдӧны, миянӧн кад арталӧмӧдз 212 во сайын грецияса математик Архимед вӧчлӧма парӧвӧй пушка, коді шыблалӧма 48 км сьӧктаа изъяс 1 километр сайӧдз. VІ нэмын Константинопольын вӧлӧма сэтшӧмтор: кутшӧмкӧ механик Антемий кӧсйылӧма взорвитны пар вынӧн суседыслысь керкасӧ. Сверлитан парӧвӧй машина да парӧвӧй пушка проект вылын уджаліс Леонардо да Винчи. 1698ʼ воын францияса физик Дионисий Папин вӧчис парӧвӧй машина, коді новлӧдліс судноясӧс. Тайӧ жӧ Папиныс 1706ʼ воын вӧчис парӧвӧй машина, коді вӧлі вермӧ лэптыны васӧ зэв вылӧдз.
Бӧрвылас 1705ʼ воын англияса дорччысь Ньюкомен вӧчӧма парӧвӧй машина, коді вермис кыпӧдны васӧ джуджыд шахтаясысь. Сӧмын тайӧ машинаыслы вӧлі колӧ зэв уна из шом. Ньюкоменӧн вӧчӧм насослы кӧть ломтысянторйыс колӧ вӧлі уна, сӧмын удж вылас тайӧ машинасӧ вӧлі применитӧма: тайӧ машинаыс васӧ шахтаясысь лэптынысӧ вермис воддза машинаяс дорысь кык пыднаысь. 1767ʼ воын сӧмын ӧти Ньюкасл кар район пасьтаын уджалісны 57 Ньюкомен машина.
Парӧвӧй насос ӧдйӧ паськалӧмыслы ёна мешайтіс сійӧ, мый сылӧн уджыс сувтӧ зэв донӧн. Ӧти вӧв вынӧн ӧти час уджалӧм вылӧ ӧні ломтысяныс мунӧ уна вылӧ 1/2 кг, Ньюкомен машинаӧ сы мында вын сетӧм вылас коліс 25 кг. Тӧдӧмысь, тайӧ нин петкӧдлӧ машинаыслысь омӧльлунсӧ.
 
Джемс Уаттлӧн парӧвӧй машина
 
Ньюкомен машина уджлӧн донӧн сувтӧмыс да из шом донсялӧмыс металлопромышленносьт вылӧ вӧлі ёна тӧдчӧны. Сыысь кындзи Ньюкоменлӧн насос петкӧдліс, мый сійӧ оз вермы лэптыныс васӧ ёна джуджыд шахтаясысь. Ковмис нӧшта ён двигатель.
Парӧвӧй машинаӧс дзикӧдз усовершенствуйтны удайтчис Джемс Уаттлы. Сылӧн вӧчӧм машинаыс тӧдчымӧн этша видзис ломтысянсӧ (из шомсӧ), тӧдчымӧн вӧлі вынаджык да вермис уджавны эз сӧмын насос пыдди, но быдсяма двигательяс пыдди. Медыджыд усовершенствованньӧӧн сылӧн вӧлі сійӧ, мый парыс Джемс Уатт машинаын кӧдзаліс эз цилиндрас, а торъя приборын, кодӧс шуӧны конденсаторӧн. Конденсаторкӧд цилиндрсӧ вӧлі йитӧма трубкаӧн. Та понда парыс вӧлі этшаджык бырӧ, ломтысянторйыс колӧ этшаджык. 1 вӧв вын вылӧ Уатт машинаын из шомыс колӧ вӧлі 5 пӧв этшаджык Ньюкомен машина дорысь.
Уатт машина ассьыс модельсӧ эштӧдіс 1765ʼ воын. Бӧрвылас тыдовтчис, мый сэк дырся англияса заводъяс эз вермыны вӧчны татшӧм машинаяссӧ (кӧть сійӧ пӧраас Англия вӧлі техника боксянь медводзын мунысь странаӧн). Медсьӧкыдторйӧн вӧліс цилиндр вӧчӧм. Найӧ цилиндрсӧ босьтчылісны вӧчны кӧрт листъясысь, сӧмын немтор эз артмы. Парыс цилиндрас эз ӧшйы. Коласъясӧдыс петӧ. Колӧ цилиндрсӧ вӧчны ӧти торъя кӧрт кусӧкысь сверлитӧмӧн вӧчӧмӧн. Англияын татшӧм приспособленньӧясыс, станокъясыс, некутшӧм заводын на эз вӧвны. Дас воысь на дырджык лоис виччысьны, медым тайӧ чертёжсӧ збыльысь пӧртны практикаӧ. Машиналӧн коланлуныс вӧлі зэв ыджыд. Уаттӧн панӧм уджӧ тшӧтш кутчысисны гырысь фабрикантъяс да бӧрнас машинасӧ вӧліс вӧчӧма.
Уатт машина вӧчӧмлӧн историяыс зэв бура петкӧдлӧ, мый быд выль изобретенньӧ олӧмӧ пӧртсьӧ воддза техника под вылын да производство вылын коланлун под вылын.
1776ʼ воын Уаттлӧн изобретитӧм машинаыс пондіс уджавны шахтаясын. Тайӧ машинаыс шахтовладелечьяслы сетіс производство вылын зэв ыджыд вичмӧм. Татшӧм машинанас позьӧ вӧлі васӧ качайтны медджуджыд шахтаясысь. Та бӧрын 1782ʼ воын Уаттлӧн вӧлі лӧсьӧдӧма валйӧн бергалана парӧвӧй машина, мыйӧн позьӧ вӧлі уджавны двигатель пыдди быд пӧлӧс удж вылын. Ӧнія парӧвӧй машинаяс лоӧны сӧмын бурмӧдӧм (усовершенствуйтӧм) Уатт машинаясӧн.
 
Иван Ползуновлӧн парӧвӧй машина
 
Пӧшти Уатткӧд ӧттшӧтш, нӧшта неуна водзджык на, парӧвӧй машинасӧ вӧлі изобретитӧма Иван Ползунов.
1760ʼ воын Алтайса горнӧй заводын (Сибырын) счетоводӧн уджалігӧн, Ползунов первой на кывліс мукӧд государствоса мастеръяс удж йылысь: Ньюкоменӧн вӧчӧм парӧвӧй насос йылысь. Кык во мысти Ползуновлӧн аслас нин вӧлі проект выль парӧвӧй машина стрӧитӧм вылӧ. Тайӧ проект сертиыс бӧрвылас Ползунов вӧчис машинасӧ аслас ки помысь.
Сибырса изобретательлӧн машинаыс Ньюкоменӧн вӧчӧм машина дорысь торъяліс кыдзи тэчасногнас, сідз жӧ и уджнас. Тайӧ машинаыс вӧліс Уатт машиналы образецӧн. Ползунов машинаын первойысь на вӧлі вӧчӧма зӧлӧтник, коді уджаліс цилиндр пытшкас да веськӧдліс пар воӧмнас. Тайӧ вӧлі зэв ыджыд бурторйӧн машина бурмӧдӧмын. Воддза парӧвӧй машинаяс вӧлі лӧсьӧдӧма насосӧн уджалӧм вылӧ. Ползуновлӧн машинаыс пондіс уджавны металл кисьтан пачьясӧ сынкӧд пӧльтан удж вылын.
Ползунов кулӧм бӧрын машинасӧ сылысь тшыкӧдісны да шыбитісны. Алтайскӧй промышленникъяслӧн сэки зэв уна вӧлі донтӧм крепостнӧй уджалысьяс да, машиннӧй техника кыпӧдӧм пондаыс найӧ ёнасӧ эз и тӧждысьны.
 
Парӧвӧй машиналӧн тыдаланлуныс
 
Водзын мунысь странаясса овмӧсъясын парӧвӧй машина медводзсяньыс асьсӧ петкӧдліс промышленносьтлы зэв коланаторйӧн. Парӧвӧй машиналӧн бурлуныс сійӧ, мый парӧвӧй двигательӧн уджавны позьӧ быд местаын, оз сӧмын ю дорын, кыдзи вавывса двигательясӧн, да оз ков повны лёк поводдяясыс, кыдзи тӧлӧн уджалан двигательясӧн уджалігӧн. Парӧвӧй машинаӧн позьӧ уджавны быд производство вылын, кӧні сійӧ ёнджыка выгӧднӧ либӧ кӧні матынджык ломтаныс. Парӧвӧй двигатель вермӧ ужавны дугдывтӧг дай сылысь вынсӧ позьӧ содтыны производстволы колана мындаӧдз.
Уаттӧн парӧвӧй машина вӧчтӧдз на гырысь производство вӧчис ыджыд воськов. Машинаяслӧн ӧдйӧ паськалӧмыс (печкан машина да мукӧд) корисны вына да дугдывтӧг уджалан ыджыд вына двигательяс. Ньӧти абу дивӧ, мый кымынкӧ дас во мысти парӧвӧй машинаяс босьтісны ас кианыс став производствосӧ.
Медводзын парӧвӧй машинаясӧс лӧсьӧдісны уджавны горнӧй да текстильнӧй промышленносьтӧ, кӧні машиннӧй техникаыс олӧмас пыртны заводитчис нин да кӧні производствоыс вӧлі ыджыдджык. Парӧвӧй мотор сетіс станокъяслы да машинаяслы тӧдчымӧн донтӧм вын да сетіс позьтас используйтны машиннӧй техникалысь став бурлунсӧ.
Парӧвӧй машинаӧн уна пӧлӧс уджъяс вылын пӧльзуйтчыны позьӧм восьтіс туй парӧвӧй двигательлы машинаяс вӧчалан уджӧ, ва сетан уджӧ да транспортӧ. Парӧвӧй машинаӧн уджалігӧн ковмис уна из шом, а асьсӧ машинасӧ вӧчны, ломтысянторйысь кындзи, ковмис нӧшта и кӧрт. Кӧрт руда ковмӧмыс восьтіс из шом да руда перъян уна рудникъяс.
150 во чӧжӧн парӧвӧй машина ёна бурмис да паськаліс. Босьтам кӧ, ХІХ нэм помасигӧн парӧвӧй двигательлы сы мында жӧ ломтысян видзӧмӧн, мыйта видзис Уаттлӧн машинаыс, уджас бурсӧ сетіс нин 13 пӧв унджык. Ӧнія парӧвӧй ӧткымын ён двигательяслӧн выныс 20 000 вӧв вын. 1924ʼ воӧ став му пасьталаса промышленносьтас да транспортас парӧвӧй машинаыслӧн выныс вӧлі 300 миллион вӧв вынысь на унджык.
Зэв колана нӧшта индыны, мый промышленнӧй переворот эз ло сӧмын парӧвӧй двигатель лӧсьӧдӧм понда, ӧти двигательысь мӧд двигательӧ вуджӧм понда, а ужалан машинаяс (печкан да кыан машинаяс) лӧсьӧдӧм понда. Тайӧ машинаясыс вежисны ремесленникъяслысь кипом уджсӧ. Парӧвӧй машина вӧлі ужалӧ ёна водзджык нин «Дженни» да мукӧд уджалан машинаяс изобретиттӧдз. Но сӧмын сійӧ кадсяньыс, кор пондісны уджавны уджалан машинаяс сэк жӧ лоис удж парӧвӧй двигательлы.
 
Парӧвӧй турбина
 
Медбӧръя воясӧ поршеня парӧвӧй машинаяскӧд зэв бура пондіс конкурируйтны парӧвӧй турбина. Парӧвӧй турбина — барабан, кодлӧн гӧгӧрас пӧлыньӧн тшӧкыда пукталӧма ичӧтик пӧвъяс (лопаткаяс). Тайӧ лопаткаяс вылас торъя трубкаясӧд (соплоясӧд) воӧ ыджыд вына струяӧн пар. Тайӧ парыс барабансӧ да валсӧ машинаяслысь бергӧдлӧ зэв ӧдйӧ, ӧти секунднас 500-ысь.
Парӧвӧй турбиналӧн парӧвӧй машина дорын бурлуныс вот мыйын. Поршеня машинаын поршень штокыс да шатуныс ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлан визьсӧ кутӧм вылӧ выныс зэв уна мунӧ прӧста. Турбина бергӧдчӧ дугдывтӧг пыр ӧтарӧ да ӧткодя. Сыысь кындзи турбина двигательяс ичӧтик ыджданас вермӧны содтыны ассьыныс вынсӧ зэв ыджыдӧдз. Найӧ бергӧдлан ӧдсӧ вермӧны сетны тӧдчымӧн ыджыдӧс парӧвӧй машина дорысь.
Парӧвӧй турбинасӧ медводзын вӧлі вӧчӧма 1629ʼ воӧдз. Вӧчис италияса велӧдчӧм морт Бранка. Збыльвылассӧ турбинаӧс удж вылас индісны сӧмын 1884ʼ воын. Тайӧ кад кежлас лоисны нин, ӧти-кӧ, динамомашинаяс, кодъяслы колӧны вӧлі ӧдйӧ бергалана двигательяс, мӧд-кӧ, техникаыс вермис нин вӧчны турбиналы бурджык валъяс да кӧльӧсаяс, кодъяс повтӧг вермисны терпитны турбиналысь ӧдйӧ бергалӧмсӧ.
Ӧнія кадын эмӧсь 80 сюрс вӧв вына парӧвӧй турбинаяс. Турбинаясӧс, кыдз двигательясӧс, индалӧны удж вылас военнӧй судноясӧ да электростанцияясӧ.
 
Внутренньӧй сгоранньӧа двигатель
 
Парӧвӧй машина кӧть и сійӧс зэв нин ёна усовершенствуйтӧма, сылӧн эмӧсь бырӧдны позьтӧм тырмытӧмторъяс. Медводдза тырмытӧмторйӧн лоӧ сылӧн ыджыдыс да сьӧкыдыс. Мӧд-кӧ — уна бырӧдӧ ломтысян. Бур сетан удж парӧвӧй машиналӧн став бырӧдӧм вынсьыс лоӧ 12%, а 88%-ыс вошӧ — «петӧ трубаӧдыс» да мунӧ аспытшса сопротивленньӧ бырӧдӧм вылӧ. Ас сьӧкыдлун вӧснаыс оз позь вӧдитчыны парӧвӧй двигательясӧн посни двигательяс пыдди.
Парӧвӧй моторлӧн став тайӧ тырмытӧмторъясыс вайӧдісны внутренньӧй сгоранньӧа двигательяс вӧчӧмӧ. Внутренньӧй сгоранньӧа моторъяс уджалӧны оз парӧн, а веськыда ломтысяннас. Газӧвӧй моторъясын карасинӧс да бензинӧс сынӧдыскӧд ӧтлаӧдӧмӧн электрическӧй бикиньясӧн ӧзтӧмӧн лоӧны ӧзйылӧмъяс (вспышкаяс). Дизель моторъяслӧн татшӧм вспышкаясыс лоӧны электрическӧй бикиньястӧг взрывайтчан смесьсӧ ёна топӧдӧм понда.
Внутренньӧй сгоранньӧа моторъяслӧн бур сетан выныс 30 прӧчент мында. Ачыс двигательыс, парӧвӧй машинакӧд кӧ ӧткодявны, лоӧ зэв ичӧтӧн, кокниӧн, этша колӧ дӧзьӧритны да вермӧ сетны зэв ыджыд вын. Сэк жӧ сійӧс позьӧ вӧчны велосипеднӧй посньыдик двигательӧн.
Внутренньӧй сгоранньӧа машина вӧчӧмлӧн историяыс заводитчӧ Дионисий Папинсянь. Дионисий Папин 1673ʼ воын вӧчліс цилиндр пытшкын порок ӧзталӧмӧн уджалысь двигатель. Пороксьыс цилиндр пытшкас сылӧн вӧлі чукӧрмӧ уна са да уджавнысӧ вӧлі зэв ӧпаснӧ. Папин бӧрын мотор вӧчӧм вылын уджалісны зэв унаӧн изобретательяс. ХІХ нэмса 60-ӧд воясӧ ӧти пӧраӧ моз вӧлі вӧчӧма моторъяс француз Лену-Арлӧн да немеч Оттолӧн.
Внутренньӧй сгоранньӧа моторъяс паськалӧмлы ыджыд отсӧгӧн сетіс нефть ломтысян перйыны заводитчӧм. Газӧвӧй моторъясӧн уджавны босьтчӧм зэв ёна отсаліс транспорт паськалӧмлы, медсясӧ автостроенньӧлы да авиациялы.
 
Электромотор
 
ХХ нэм заводитчӧмсянь зэв паськыда паськаліс электрическӧй вынӧн уджалӧм.
Кыдзи шедӧдӧны электрическӧй вынсӧ? Медым шедӧдны электрическӧй вын, сійӧ жӧ внутренньӧй сгоранньӧа моторъяссӧ, парӧвӧй либӧ ва турбинаяссӧ йитӧны динамомашинаяскӧд. Динамомашинаяс босьтӧны двигательяслысь бергалан вынсӧ да пӧртӧны электрическӧй токӧ. Татшӧм ногӧн шедӧдӧм токсӧ позьӧ ыстыны проводъяс кузя кытчӧ колӧ.
Электрическӧй токсӧ уджалан вынӧ пӧртӧ электромотор. Станциясянь проводъясӧд локтысь токсӧ электромотор пӧртӧ механическӧй вынӧ. Электромоторъясӧн ветлӧны трамвайяс, электропоездъяс, уджалӧны машинаяс.
Мукӧд двигательяс (парӧвӧй машина да внутренньӧй сгоранньӧа двигатель) дорын электромоторлӧн эм уна преимуществояс. Парӧвӧй машинаӧн да дизельӧн пӧльзуйтчигӧн колӧ уна ломтысянтор да колӧны сложнӧй сооруженньӧяса трансмиссияяс, кодъяс ёна чинтӧны парӧвӧй машинаяслысь вынсӧ.
Электромоторӧс удж вылӧ пуктӧмыс чинтӧ мукӧд пӧлӧс передаточнӧй приспособленньӧяссӧ. Тайӧ приспособленньӧяс пыддиыс колӧ нюжӧдны сӧмын прӧстӧй электрическӧй провод. Таысь кындзи гырысь электрическӧй станцияясса электрическӧй вынӧн уджалігӧн вын доныс ёна чинӧ да тайӧн ёна вичмӧдӧны ломтысянсӧ.
 
Ылыс местаясӧдз энергия сетӧм
 
Электрическӧй вын ылыс местаясӧдз сетны позьӧм овмӧс водзын восьтӧ дзик выль позьтасъяс (возможности). Збыльысь ӧд: электрическӧй вынсӧ кӧ позьӧ сетны сёяс да сюрс километръяс сайӧ, некутшӧм колӧм абу стрӧитны быд предприяттьӧ дорӧ торъя установка. Ёна кокниджык дай донтӧмджыка сувтӧ, стрӧитны кӧ ӧти ыжыд электростанция став районӧс вынӧн снабжайтӧм вылӧ. Тӧдӧмӧн татшӧм электростанцияяс стрӧитӧмысь выгӧдаыс медыджыд. Тайӧторъяслы веритны быть быдсӧнлы лоӧ.
Выгӧдаыс татшӧм гырысь вына станцияясыслӧн нӧшта на ёнджыка паськалас, артавны кӧ, мый станцияяссӧ позьӧ стрӧитавны сэтшӧм местаясӧ, кӧні вын босьтнысӧ колӧ бырӧдны ёна этша морт вын да ывлавыв озырлун. Омӧльджык ломтысянъяс, шуам торф, руд из шом, сотчан сланцы да мукӧд торъяс, ӧти местаысь мӧд местаӧ нуӧмыс кӧть и асьсӧ оз вешты. Электрическӧй станцияӧс ломтысянӧн озыр местаӧ стрӧитӧмӧн ми вермам сетны ыджыд районъяслы донтӧм электрическӧй вын. Электричество вынсӧ сідз жӧ позяс босьтны ю визувтан вынысь, море приливъясысь да с. в.
Тайӧ воясӧ лоӧ дзикӧдз эштӧдӧма став му вылас медыджыд электростанция Днепрострой. 1932ʼ воӧ, апрель 16ʼ лунӧ вӧліс лэдзӧма уджӧ медводдза турбина (90 000 вӧв вынаӧс). Апрель 24ʼ лунӧ (1932ʼ воӧ жӧ) вӧлі испытайтӧма мӧд турбина.
 
6. ТРАНСПОРТ ПАСЬКАЛӦМ
 
Машина понда промышленносьтын лоис дзонь переворот. Тайӧ переворотыс кыпӧдіс революция сідзжӧ и транспортын. Ми тӧдам нин, кыдзи печкан машинаӧн ужавны заводитчӧм ас бӧрсяыс тшӧктіс вӧчны кыан машинаяс. А кыкнанныс ӧтувйӧн промышленносьтын вӧчисны дзонь переворот, коді паськаліс мукӧд отрасльяс вылӧ: краситчан да белитчан производствоӧ, машинаяс стрӧитан уджӧ, шахтаын да рудникъясын уджалӧмӧ, теплӧвӧй двигательясӧн уджалӧмӧ да с. в.
20–30 во чӧжӧн машинаясӧн уджалӧм зэв ӧдйӧ паськаліс промышленносьтын, босьтіс чорыд места да вайӧдіс уна вузӧс вӧчӧмӧ. Медым тӧваръяс вӧчалан производствоыс ӧдйӧ вермис паськавны, колӧ вӧлі лӧсьӧдны ӧдйӧ, уна да донтӧма новлан туйяс, медым предприяттьӧясӧ ӧдйӧнджык вайны груз да сідз жӧ ӧдйӧ нуны вӧчӧм тӧварсӧ вузавлыны. Татшӧм могъястӧ важ нога туйясыд пӧртны олӧмӧ некыдзи эз вермыны.
Кутшӧм туйяс да ветланторъяс вӧлісны ХІХ нэмӧдз?
Древньӧй египтяна, грекъяс да римляна ветлывлісны судноясӧн. Грекъяслӧн да римляналӧн сэкся судноясыс ветлісны йӧз сынӧмӧн. Вузасян да военнӧй медыджыд суднояс вылын сынысьясыс вӧлӧмаӧсь 4–5 судтаӧн 40–50 мортӧн быд судтаын. Татшӧм ногӧн ветлӧмыс тшук лӧсялӧ сэкся овмӧс стройлы, коді ставнас вӧлі сулалӧ рабъяс вын вылын.
Рабскӧй овмӧс бырны заводитчӧмсянь пыр надзӧника пондасны вежсьыны сынан суднояс паруснӧйясӧн. ХІХ нэмса 70-ӧд воясӧдз мореясӧд медсясӧ ветлісны паруснӧй суднояс. Паруснӧй суднояс эз ёна вежсьыны. 2 сюрс во чӧжӧн паруснӧй судно бурмӧдӧмын медыджыд достиженньӧӧн вӧлі сійӧ, мый боксьыс веськӧдлансӧ (рульсӧ) лӧсьӧдісны бӧжас да судносӧ пондісны вӧчны джуджыдӧсджык, мый понда грузлэптанлуныс тӧкӧтьӧ содіс.
Суднояс стрӧитчывлісны пуысь. Сэтчӧ вӧлі сувтӧдлӧма зэв сьӧкыд мачтаяс да нӧшта на сьӧкыд пушкаяс. Тайӧ пушкаяснас найӧ косясисны моревывса разбойникъяскӧд. Та понда судноясыс зэв пыдӧ вӧлі вӧйӧны ваас. Сыысь кындзи ва вывтіыс пырджык ветлывлісны дзонь флотилияясӧн, а флотилияяслы пыр лоис мунны ӧтлаын, медньӧжйӧ мунысь судноыскӧд тшӧтш. Тӧдӧмӧн, татшӧм суднояслӧн грузлэптанлуныс да мунан ӧдыс вӧлі зэв ичӧт. Медыджыд грузлэптанлуныс вӧлі 200–300 тонна, мунан ӧдыс — 18–20 миляӧн лун. Океанъясӧ ылыс плаванньӧяс вылӧ суднӧяссӧ вӧчавлісны 900 тонна грузлэптанлунӧн, сӧмын унджык портъяссӧ татшӧм судноясыслы мунӧм вылӧ эз вӧв лӧсьӧдӧма. Таысь кындзи судноясысь груз сӧвтӧм да ректӧм, ветлысь-мунысьясӧс видзӧм — ставыс вӧлі зэв сьӧкыд уджӧн. Тайӧ помкаяс пондаыс зэв гырысь суднояссӧ вӧчавлісны зэв шоча, кор нин торъя ёна колӧны.
 
Юясса транспорт ХVІІІ нэмӧдз
 
Юяс да каналъяс кузя новлісны зэв уна быдсяма тӧваръяс, кӧрт, из шом, нянь, вӧр, пыш, шабді, турун да мукӧд торъяс. Тайӧ грузъяссӧ новлісны веслӧяс помысь морт вынӧн ветлан пыжъясӧн либӧ пыжсӧ новлӧдлісны берегсянь морт вынӧн либӧ вӧв вынӧн кыскӧмӧн. Мед тшӧкыда грузсӧ новлісны пурйӧн. Тайӧ пуръясыс вӧлісны зэв ыджыдӧсь. Пурвывса командаыслӧн лыдыс вӧвліс 900–1000 морт.
Кос вывті ветлӧмын делӧыс нӧшта на омӧль. Кос вывті ветлісны каретаясӧн. Каретаӧ вӧлі йитӧма этшавылӧ 6 вӧв. Грузъяс кыскавлісны 4–8 вӧлӧс доддялӧмӧн. Уна вӧвсӧ доддявны лоис, медводз кӧ, сэкся омӧль туйяс понда.
Татшӧм омӧль техниканад кос вывті, юясӧд да мореясӧд ветлӧмыс, груз новлӧдлӧмыс сувтӧ вӧлі зэв донӧн. Унаысь тӧвар нуӧм доныс кайліс тӧвар вӧчан донсьыс ёна вылӧджык. Эз жӧ бура делӧыс мун тӧвар нуан ӧд боксянь. Парижсянь Лондонӧдз тӧварсӧ нуны лоис дырджык Лондонсянь Америкаӧдз тӧвар нуӧм дорысь. 120 км кузьта места Орлеансянь Парижӧдз (Францияын) тӧвар нуӧм вылӧ кадыс муніс кык тӧлысьӧдз: грузсӧ вӧлі нуӧны ньӧжйӧ, овлӧны уна крушенньӧяс, сулалӧмъяс да с. в.
ХVІІІ нэм помын да ХІХ нэм заводитчигӧн промышленносьт кыптӧмкӧд да тӧвар содӧмкӧд тшӧтш тӧдчымӧн бурмӧдісны туйяс. Вӧчалісны бурджык шоссейнӧй туйяс, кодъялісны каналъяс, вӧчалісны посъяс да сӧмын тайӧ шоссейнӧй туйясӧдыс да каналъясӧдыс ветлісны сійӧ жӧ телегаясӧн да пуръясӧн. Та понда ветлан туйяс бурмисны зэв этша.
 
Парӧвӧй телега вӧчны кӧсйылӧм
 
Промышленносьтысь, видз-му овмӧсысь да вузасьӧмысь транспортлӧн кольӧмыс медся нин ёна тыдовтчис ХVІІІ нэм помын да ХІХ нэм заводитчигӧн. Транспорт техникалӧн бӧрӧ кольӧмыс пондіс кутны водзӧ быдмӧмысь став овмӧссӧ. Тайӧ кольччӧмсӧ лоис бырӧдӧма, кос вывті да ваӧд ветлан торъясын парӧвӧй машина вын применитӧмӧн.
Медводзысь парӧвӧй машинаӧн му вывті ветлыны кӧсйыліс 1769ʼ воын французскӧй инженер Кюньо. Кюньо вӧчис куим кӧльӧсаа телега, коді муніс пар вынӧн да мунны вермис З½ километрӧн час.
Татшӧм жӧ машинаяс, самокатъяс, тайӧ жӧ кадас вӧчисны Англияын. Англияса парӧвӧй телегаяс пытшкысь медтӧдчана машина вӧліс Тревитиклӧн. 80-ӧд воясӧ ХVІІІ нэмын Лондон уличаяс вылысь позис аддзыны кымынкӧ дас парӧвӧй телега. Тайӧ телегаясыс новлӧдлісны грузъяс, йӧзӧс. Лёк туйяс радиыс парӧвӧй телегаяс зэв тшӧкыда жуглассисны. Таысь кындзи колӧ вӧлі уна ломтысян. Став тайӧ помкаяс вӧснаыс вӧвъясӧн груз кыскалӧмыс вӧлі сувтӧ ёна донтӧмджыка. Парӧвӧй автомобильлӧн сьӧкыдлуныс да ыджыд места босьтӧмыс нӧшта омӧльтіс самокатъяслысь уличаясӧд ветлӧмлысь позьӧмсӧ.
 
Кыдзи «изобретитісны» кӧрт туй
 
Парӧвӧй телега вӧчтӧдз на вӧлі босьтчӧма вӧчны рельсъяса кӧрт туй. Рельсъяса кӧрт туй эз вӧв ӧти мортлӧн изобретитӧмтор. Заводитӧмсяньыс да помӧдзыс сійӧс вӧлі вӧчӧма овмӧс гӧгӧрса удж практикаӧн.
Важысянь нин вӧлі тӧдӧны, мый топыд да шыльыд туйӧд додьясӧн кӧть телегаӧн кыскасьны ёна кокньыдджык. Босьтам кӧ, Древньӧй Римын нин вӧлӧмны бур шоссейнӧй туйяс. Рельсӧвӧй кӧрт туй лоис бурмӧдӧм туйясӧс нӧшта бурмӧдӧмӧн. Рельсъяса туй медводзын вӧлі вӧчӧма горнозаводскӧй промышленносьтын. Рудникъяс да шахтаяс районъясын колӧ вӧлі зэв уна новлыны из шом да руда, рудникъяссянь домнаӧдз да шахтаяссянь матысса пристаньӧдз. Медым кокньӧдны сьӧкыд грузъяс кыскалӧмсӧ телега гӧгыль улас пондісны пуктавны пу тьӧсъяс. Недыр мысти тайӧ тьӧсъяссӧ пондісны йитлыны кӧртӧн, медым дырджык кутісны, эз вешъявны да эз вежнясьны. Ӧні эз нин вӧв сьӧкыд вуджны кӧрт, рельсӧвӧй туйяс вӧчӧмад.
1789ʼ воын Вильямс Джессон вӧчис нӧшта ӧти выльтор. Сійӧ вӧчис кӧльӧса гӧгӧрыс выступа тшупӧд. Тайӧ тшупӧд пондаыс кӧльӧсаыс оз вермы кежны рельс вывсьыс.
ХVІІІ нэм помын да ХІХ нэм заводитчигӧн Англияын, Францияын да Германияын вӧлісны нин уна кӧрт туйяс. Тайӧ туйясӧдыс грузсӧ кыскалісны вӧв вынӧн.
 
Медводдза паравозъяс
 
Медводдза кӧсйысьӧм сувтӧдны кӧрт рельсъяс вылӧ парӧвӧй тележка да тшӧктыны сійӧс кыскыны груз вӧлі 1804ʼ воын. Тайӧ уджсӧ заводитіс Ричард Тревитик.
Ричард Тревитик ӧти рудниксянь кӧрт рельсъяс кузя лэдзис ассьыс машинасӧ кымынкӧ вагонӧн. Тайӧ медводдза опытыс помассис крушенньӧӧн: паравоз да вагонъяс сьӧкта радиыс важ рельсыс чеги, эз вермы кутны, да ставыс жугаліс. Тайӧ жӧ кадас Тревитик вӧчис пассажирскӧй поездлысь неыджыд модель. Тайӧ поездыс вӧлі ветлӧ кытшӧн вӧчӧм туйӧд. Ыжыд практическӧй тӧдчаналун Тревитиклӧн уджыс эз сет, сӧмын сійӧ тайӧ ужыслы сетіс збыль веськыд туй. Тревитик эз сӧмын лӧсьӧд парӧвӧй машинасӧ телегаас, сійӧ кужис парӧвӧй телегасӧ пуктыны важӧн нин лӧсьӧдӧм рельсъяса туй вылӧ. Парӧвӧй машинасӧ йитіс рельса кӧрт туйкӧд.
Паравозъяс ёна паськалӧмлӧн да кӧрт туй транспорт паськалӧмлӧн историяыс йитсьӧма Ливерпуль да Манчестер костӧд кӧрт туй историякӧд (Англия). Тайӧ туйсӧ вӧчӧмыс топыда вӧлі йитчӧма Англияын печкан да кыан промышленносьт паськалӧмкӧд. Англияса промышленносьт вӧлі уджалӧ америкаса хлопок вылын. Машинаӧн печкӧм да кыӧм вылӧ вуджӧм ёна ыдждӧдіс хлопоклысь коланлунсӧ. 1765ʼ восянь 1810ʼ воӧдз ӧти воӧ хлопок вайӧмыс содіс 36 сюрс тоннасянь 1210 сюрс тоннаӧдз, содіс 33 пӧв. Тайӧ став вайӧм хлопоксӧ ректылісны Ливерпульӧ, а хлопоксӧ обработайтлісны медся ёнасӧ Манчестер районын. Сідз кӧ, медводдза кӧрт туй вӧчӧмыс вӧлі йитчӧма печкӧм паськалӧмкӧд. Тайӧ нӧштаысь на индӧ сійӧ переворот вылӧ, кодӧс вӧчис машина став промышленносьтас.
Кор заводитчисны медводзысь стрӧитны 50 км кузя кӧрт туйсӧ, думайтісны вагонъяссӧ тайӧ туйӧдыс кыскавны вӧвъясӧн. Парӧвӧй локомотивъясӧн пондісны уджавны ӧткымын рудникъясын. Пондісны думайтны, оз-ӧ позь тшӧтш кыдзкӧ лӧсьӧдны кӧрт рельсъяса туйясӧд ветлӧм вылӧ тайӧ парӧвӧй машинасӧ. Медбур инженеръяс вӧлі шуӧны тайӧ туйяс вылын парӧвӧй машинаӧн ужалӧмсӧ зэв бурӧн, сӧмын вӧлі шуӧны, мый машинаыслы вагонъясыскӧд ветлыны ӧтилаас оз позь. Та понда найӧ вӧлі кӧсйӧны: туйсӧ юкны 19 пельӧ да быд участокӧ лӧсьӧдны парӧвӧй машина, а вагонъяссӧ ӧти паровиксянь да мӧд паровикӧдз кыскыны гезйӧн. Туй вӧчысь Георг Стефенсон, коді таӧдз нин уджавліс машинистӧн рудникын да ужавліс паравозъяс вӧчан удж вылын, индӧ вӧлі донтӧмджык да выгӧднӧйджык ветлан способ — вагонъяссӧ кыскавны ӧти машинаӧн, туйсӧ участокъяс вылӧ юклытӧг. Ассяньыс Стефенсонлӧн вӧлі лӧсьӧдӧма паравозлысь проект. Тайӧ паравозыслӧн ӧдыс колӧ вӧлі лоны 32 км часӧн.
Кӧрт туй стрӧитысь общество восьтіс конкурс. Конкурсын кӧсйысис сетны 500 фунт стерлинг (5 сюрс шайт гӧгӧр) сылы, коді стрӧитас медбур машина да кодлӧн выныс мед вӧлі судзсьӧ кыскыны 20 тонна груз 15 км часӧн мунан ӧдӧн.
Тӧдны колӧ, кутшӧма пондісны видзӧдны кӧрт туй стрӧитӧм вылӧ. Сідзи и колӧ вӧлі видзчысьны, мый каналъясӧн владейтысьяс, пошта станцияяс кутысьяс, трактирщикъяс — ставыс, кодъяслы воис барыш важ ногӧн туйясӧд ветлӧмысь, чорыда сувтісны кӧрт туй вӧчӧмлы паныд. Кӧрт туй йылысь паськалісны зэв уна пӧлӧс сёрнияс. Ӧткымын врачьяс вӧлі висьталӧны пассажиръяслы (поездъясын ветлысь йӧзлы), поездын ветлӧмысь пӧ мортлӧн тшыкӧ юр вемыс; крестьяна вӧлі виччысьӧны паравоз тшынысь дугдывтӧм зэр, висьӧмъяс да мукӧд омӧльторъяс. Парламентын вӧлі паськалӧны сёрнияс, став скӧтыс пӧ повзьӧмысла кулӧ, бикиньясысла пӧ сотчасны став муясыс да паравоз свисток шы радиыс дугдасны колькъявны чипанъяс.
Выль транспортнӧй техникалӧн бурлуныс вӧлі вывті ыжыд. Некутшӧм сёрнияс ни ылӧдлӧмъяс помны выль техникаӧс эз вермыны.
1829ʼ воӧ октябр 6ʼ лунӧ вӧлі панъясьӧм. Конкурс вылын вермӧм босьтіс Стефенсонлӧн паравозыс. Стефенсонлӧн машинаыс грузтӧгыс вермис мунны 56 км час, да 25 км час вермис мунны 38 тонна грузӧн.
Та бӧрын, 1830ʼ вося сентябр 15ʼ лунӧ, во тыртӧдз на, восьтісны туй. Сентябр 17ʼ лунсянь пондісны ветлыны 3 поезд, а 2 во мысти быд лунӧ вӧлі воӧны-мӧдӧны 10 поезд.
Ливерпуля–Манчестера костса кӧрт туй сетіс ӧдйӧ да донтӧма груз да йӧзӧс новлӧдлӧм. Тайӧ пӧрасяньыс зэв ӧдйӧ пондіс быдмыны (паськавны) кӧрт туй стрӧитӧм.
Россияын первой кӧрт туй стрӧитны босьтчӧмлы нӧшта на чорыда сувтлісны паныд. Медся ёна паныда мунысьясӧн вӧлісны помещикъяс, вӧв видзысьяс, винаӧн вузасьысьяс, шойччанінъяс видзысьяс, судовладелечьяс да мукӧд. Журналъясын вӧлі гижӧны статтяяс, серавлісны «заграничаса выдумкаяс», — Россия пӧ «аслыспӧлӧс» страна, сылы кӧрт туйясыд нинӧмла оз ковны. Татшӧм жӧ мӧвпъяс вӧлісны Николай 1-й правительстволӧн и. Выль транспортлы паныд вӧлі мунӧ весиг министр путей сообщения, граф Толь. Сійӧ вӧлі висьтавлӧ: «Босьтам кӧ, миян тӧвся пӧра позьӧ ветлыны доддьӧн, а гожӧмын позьӧ ветлыны юясӧд. Некытчӧ на миянлы тэрмасьны».
Но капитализмлӧн паськалӧмыс да тайӧ транспорт техникаыслӧн экономическӧй выгӧдаясыс венісны тайӧ мӧвпсӧ, вермис выль техника. Французскӧй, английскӧй да голландскӧй капитал сідзжӧ сетіс ыджыд влиянньӧ. 1838ʼ воӧ Петроград да Царскӧй село костӧд вӧлі восьтӧма 25 км кузьта кӧрт туй. 1851ʼ воӧ вӧлі помалӧма Москва да Петроград костӧд кӧрт туй вӧчӧм. Сы бӧрын вӧчисны Петербургско-Варшавскӧй туй да с. в.
Водзӧ кӧрт туй паськалӧм йылысь тырмас петкӧдлыны со кутшӧм лыдпасъяс.
1830ʼ воын вӧлі восьтӧма Ливерпуль-Манчестер костӧд 45 км кузя кӧрт туй.
1850ʼ воын став странаясас кӧрт туйяслӧн кузьтаыс вӧлӧма 38 сюрс км.
Кӧрт туй сетьлӧн кузьтаыс ӧні 800 сюрс километрысь нин унджык.
 
Паракодлӧн история
 
Кыдзи аддзанныд — тайӧ кадас муніс чорыд тыш кос вывті ветлӧмӧ парӧвӧй машина применитӧмын. Сідз жӧ вермасисны ва транспортын парӧвӧй машина применитӧм понда и.
Паракод стрӧитны кӧсйӧмыс сэтшӧм жӧ нин важся, кыдзи медводдза парӧвӧй машина стрӧитны кӧсйысьӧм. Ва транспортын важӧн нин ветлӧны тӧв вынӧн. Сухопутнӧй транспортын некутшӧм татшӧмтор эз вӧвлы.
Парӧвӧй судно изобретитӧмлы заводитчӧмсӧ вӧчис Леонардо да Винчи. Сійӧ лӧсьӧдіс лопастнӧй кӧльӧсаяс да уджаліс парӧвӧй машина стрӧитӧм вылын. Леонардо бӧрын парӧвӧй судно стрӧитӧм вылын ужалісны Дионисий Папин, Гилье, манак Готье, Оливер Эванс да мукӧд. Но тайӧяслӧн став ужыс вӧлі сӧмын весьшӧрӧ мӧвпалӧмӧн, тайӧяслӧн нинӧм эз артмы либӧ уджыс колис сӧмын бумага вылын.
Босьтам кӧ манак Готьеӧс, сійӧ вӧлі зэв бура гӧгӧрвоӧ механическӧй транспортлысь коланлунсӧ. Парӧвӧй судноясӧс сійӧ быдногӧн ошкис, ошкис паракодлысь бурлунсӧ; ХVІІІ нэмын 50-ӧд воясын сійӧ гижліс, мый «паракодӧн груз кӧть, йӧзӧс кӧть новлӧдлӧм сувтӧ ёна донтӧмджыка мукӧд сикас транспорт дорысь, парӧвӧй машина вынӧн позьӧ лэптыны якӧр, качайтны ва да сідз водзӧ».
Сӧмын 1787ʼ воын паракод збыльысь удж вылын пырис олӧмӧ. Сійӧ жӧ вонас май тӧлысьын американеч Джон Фитч стрӧитіс «Устойчивосьт» нима судно. Тайӧ судноыс ветліс парӧвӧй машина вынӧн. Сэк дырся омӧль техника да изобретательяслы отсӧг сеттӧм ради машинасӧ вӧлі вӧчӧма зэв омӧльӧс. Цилиндр вевтъяссӧ вӧліс вӧчӧма пуысь. Парыс вӧлі петӧ быд коласӧд. Фитчлӧн машинаыс кӧть вӧлі омӧлик, вермӧ вӧлі мунны парустӧг да сынтӧг, 7½ километрӧн час. Фитч паракод йылысь тӧдӧны, мый 1788ʼ воӧ Филадельфиясянь да Берлингтонӧдз (Америкаын) 30 км ылна местаӧд ветліс 30 пассажирӧн. Тайӧ местаӧдыс паракод вермис мунны 3 час да 10 минутӧн.
Кӧть кутшӧм ыджыд эз вӧв Фитч опытлӧн значенньӧыс, сӧмын олӧмас сылӧн изобретенньӧыс эз паськав. Сэки паруснӧй суднояслӧн выныс вӧлі сійӧ кадыслы тырмана да капиталистъяс ньӧти эз тӧждысьны суднояс лӧсьӧдалӧм понда.
Куліс некодӧн тӧдтӧмӧн да зэв гӧльӧн, сӧмын сійӧ ачыс пыр шуис, мый тайӧ техническӧй изобретенньӧыслӧн тӧдчанлуныс зэв ыжыд.
«Воас кад, — гижис сійӧ, — кор меысь ёнджык да ыджыдджык долыда морт менам изобретенньӧӧн перъяс аслыс слава да озырлун. Ӧні некоді оз кӧсйы тӧдны, мый коньӧр Джон Фитч вермас вӧчны ыджыд тор».
Джон Фитч вӧчис паракод. Сӧмын тайӧ изобретенньӧыслы лоис овны сідзи некытчӧ водзӧ паськавтӧг 20 во. 20 во бӧрын тайӧ изобретенньӧыс збыльысь пырис олӧмӧ да гырысь шагъясӧн пондіс мунны водзӧ. 1807ʼ воӧ американскӧй инженер Роберт Фултон стрӧитіс паракод «Клермон». Тайӧ пӧрасяньыс ёна пондіс паськавны паракодӧн ветлӧм.
Водзджыкнас парӧвӧй судноясӧн ветлісны сӧмын юясӧд да море берег доръясӧд. Мореясӧ ылӧ ветлӧм (плавайтӧм) вылӧ гырысь судноястӧ сэки эз на вермыны стрӧитавны; сыысь кындзи, омӧля бурмӧдӧм машинаяс вӧснаыс да ломтысянтор уна колӧм вӧснаыс миянлы, ӧнія техника дырйи, тайӧ помкаясыс кажитчӧны дзик прӧстӧйӧн. Фултон бӧрын 30 во мысти на ылӧ ветлігӧн ломтысян колӧм да бырӧдӧм вӧлі зэв сложнӧй вопросӧн. Кодыр 1829ʼ воӧ вӧлі Америкасянь Европаӧ мӧдӧдӧма паракод, сійӧ паракодсӧ океан вуджӧм вылӧ ковмис ставнас грузитны сӧмын из шомӧн.
Сӧмын кымынкӧ вояс мысти паракодъяссӧ сэтчӧдз лоис бурмӧдӧма, паракод бура пондіс вермыны панъясьны паруснӧй суднояскӧд.
Паракодӧн ветлӧм развивайтчӧмын торъя ыджыдторйӧн вӧлі парокод кӧльӧсаӧс винтӧн вежӧм. Тайӧ кадсяньыс парокод пондіс дзикӧдз вермыны паруснӧй судноӧс. Паракод пондіс вермыны паруснӧй судноӧс, ӧдйӧ ветланлуннас, нуӧмын ичӧт доннас, тӧлысь видзчысьӧмлуннас да с. в.
Мӧд ыджыд воськов паракод бурмӧдӧмын вӧлі вӧчӧма 90-ӧд воясӧ. Тайӧ кадас ва вывті ветлӧмын медводзысь вӧліс применитӧма парӧвӧй турбина. Поршневӧй машинаа важ нога паракодъяс дорысь парӧвӧй турбинаяса паракодъяс ветлісны ӧдйӧджык дай ломтысянторйыс да уджалан выныс коліс этшаджык.
Парӧвӧй турбина бӧрын вавывса транспортын 1900-ӧд воясӧ заводитчисны применяйтны внутренньӧй сгоранньӧа двигательяс (дизельяс). Тайӧ выль нога судноыслӧн тӧдчаналуныс лоис зэв тыдалана. Теплоходлы оз вӧлі ковны, паракодлы моз, сы мында ломтысян, гырысь пӧртъяс да сьӧкыд машинаяс. Тайӧ ставыс кокньӧдіс судносӧ да сетіс позьтас унджык сӧвтлыны груз да пассажиръяс. Теплоходлы эз ковны пач ломтысьяс да ломтысяныс колӧ вӧлі ёна этша. Та понда ньӧти абу дивӧ, мый паракоднӧй компанньӧяс паныд мунӧм вылӧ ньӧти видзӧдтӧг, теплоход тэчис туй аслыс мунны водзӧ некутшӧм помӧд водзын ньӧти сувтлытӧг.
Ӧні эмӧсь суднояс, кодъяслӧн машина выныс 95 сюрс вӧв вын да мунны вермӧны часнас 70 километр.
ХІХ нэмын кӧ паруснӧй суднояслӧн шӧркодя грузлэптанлуныс вӧлі 200–300 тонна, ХХ нэм заводитчигӧн мореӧд ветлан суднояслӧн грузлэптанлуныс вӧлі 40 сюрс тоннаӧн.
Техникалӧн, промышленносьтлӧн да вузасьӧмлӧн паськалӧмыс ӧти сё воӧн дзикӧдз вежисны му вывті да ва вывті груз да йӧзӧс кыскалан ногсӧ. Пуръяс, пыжъяс да паруснӧй суднояс пыдди пондісны ветлыны кӧртысь вӧчӧм паракодъяс. Быд парокод грузлэптанлуннас вежӧ 500-1000 парусникӧс.
 
Автомобиль
 
Паравоз да паракод лӧсьӧдӧмӧн транспортлӧн быдмӧмыс эз сувт. Техника петкӧдіс кос вывті ветлӧмын нӧшта ӧти зэв тӧдчана ветлан ног — автомобиль.
Паравоз изобретитӧм босьтіс заводитчӧмсӧ Тревитик тележкасянь. Автомобиль изобретитӧмлӧн заводитчӧмыс босьтчӧ тасянь жӧ. Висьтавлім нин, мый ӧти кадӧ Лондон уличаяс вывті Тревитиклӧн парӧвӧй телегаясыс зэв уна вӧлі ветлӧны. Эмӧсь сэтшӧм висьтавлӧмъяс, 1830ʼ воӧ Англияын парӧвӧй автомобильяслӧн лыдыс вӧлӧм кайлӧма 100-ӧдз. Сӧмын таысь ёна паськавны татшӧм парӧвӧй тележкаясыд эз вермыны. Рельсъястӧг ветлысь парӧвӧй двигательяс вӧлісны зэв сьӧкыдӧсь, налы зэв уна вӧлі колӧ ва да ломтысян, а бурлуныс тайӧ парӧвӧй двигательясыслӧн вӧліс ичӧт. 30-ӧд воясын парӧвӧй автомобильясӧс дзикӧдз нин вӧліс дзескӧдӧма извозчик вӧвъясӧн да кӧрт туйясӧн. Бӧръя кык торйыс парӧвӧй автомобиль дорысь вӧлісны ёна бурджыкӧсь, донтӧмджыка вӧлі сувтӧ.
Кодыр 60-ӧд воясӧ француз Ленуар вӧчис парӧвӧй машина дорысь ёна кокньыдджык двигатель, — газӧвӧй мотор, — тайӧ бара сетіс выль туй изобретательяслы автомобильӧс водзӧ усовершенствуйтӧмын.
Ленуарлӧн двигательыс удж вылӧ збыльысьсӧ эз паськав. Уджавліс тайӧ двигательыс светильнӧй газӧн да медым татшӧм моторнас мунны, колӧ вӧлі пыр новлӧдлыны машинакӧд тшӧтш чӧлӧй вагон быдса газ тыра баллонъяс. Сӧмын Ленуарлӧн лӧсьӧдӧм двигательыс йӧткыштіс водзӧ газӧвӧй двигательяслысь паськалӧмсӧ, кӧть кутшӧм газӧн сійӧ эз ужав-а. Внутренньӧй сгоранньӧа двигательӧс вуджӧдіс бензинӧн уджалӧм вылӧ Бенц (1885ʼ воӧ). Тайӧ изобретенньӧнас автомобильлы вӧлі лӧсьӧдӧма ён подув.
Тайӧ жӧ пӧра кежлас ёна пондіс ковны безрельсӧвӧй транспорт. Паравоз да вагонъяс вермӧны ветлыны сӧмын рельсъяс вывті. Таысь кындзи кӧрт туй вӧчӧм вылӧ, ветлан кӧлуй лӧсьӧдӧм вылӧ колӧ зэв уна сьӧм. Та понда кӧрт туйясӧн йитсьӧны сӧмын важнӧйджык районъяс. Мукӧд местаясас век на лоӧ кыскасьны зэв дона да ньӧжйӧ ветлана кыскасянторъясӧн.
1885ʼ воын медводзысь, видлӧг моз, ветлісны Бенц автомобильӧн. Кымынкӧ во мысти ветеринарнӧй врач Дунлоп лӧсьӧдіс автомобиль гӧгыльясӧ сынӧдӧн пӧльтӧм шынъяс да тасянь автомобиль пондіс паськавны аддзывтӧм ӧдӧн.
1902ʼ воӧ САСШ-ын вӧлі сӧмын на 314 автомобиль, нёль во мысти вӧліс нин 60 сюрс, а ӧні — 20 миллионысь нин унджык.
1929ʼ воӧ май тӧлысьын америкаса заводъяс лэдзисны рынок вылӧ 636 сюрс автомобиль.
Уна странаын автотранспорт дзикӧдз вежис туйясӧс, бурмӧдіс дай пыр на бурмӧдӧ. Ыджыд каръясын сійӧ дзикӧдз вежӧ трамвайясӧс. Босьтам кӧ Лондон кар. Сэні ӧні эм 10 сюрс автобус, 10 сюрс таксомотор да 150 сюрс частнӧй машинаяс. Автомобиль сідз жӧ зэв ёна конкурируйтӧ кӧрт туйкӧд.
Быдӧн тӧдӧ военнӧй уджын автомобильлысь коланлунсӧ. Босьтам кӧть танкӧс. Сійӧ сэтшӧм жӧ автомобиль, сӧмын прӧстӧй автомобильысь торъялӧ форманас да броня обшивканас.
 
Аэроплан
 
Сынӧдӧд лэбалӧмлӧн историяыс нӧшта на петкӧдлӧ, кутшӧм ыджыд тыдаланалун босьтӧ сійӧ машина, коді пырӧ кутшӧмкӧ техника отрасльӧ.
Зэв нин важӧнсянь йӧзыс кӧсйылісны лэбзьыны лэбачьяс моз. Уна мойдъяс да олӧм йылысь гижӧдъяс индӧны, мый збыльысь лэбзьыны кӧсйӧмъяс вӧлӧмаӧсь, сӧмын немтор абу артмылӧма-а.
Лэбачьяслӧн асланыс сьӧкта сьӧртиныс вынныс зэв ыджыд. Мортлӧн выныс ёна ичӧт, да некытчӧ оз тырмы, медым лэбзьыны бордӧн ӧвтчӧмӧн.
1873ʼ воӧ француз Монгольфье вӧчис шоныд сынӧд йӧртӧмӧн сынӧдысь кокньыдджык шар. Медводдза «лэбалысьясӧн» вӧлісны петук да меж...
Колис нӧшта 100 во. Шоныд сынӧда шаръяс пыдди, кодъяс вермисны овны сынӧдас сӧмын некымын минут кытчӧдз шар пытшса сынӧдыс эз кӧдзав, лоисны сынӧдӧд лэбалан ёна бурджык да гырысьджык аппаратъяс — водород тыра шаръяс. Ёна паськаліс лэбавны кужӧм и. Сӧмын став тайӧторъясыс эз сетны мортлы сынӧдын устойчивӧя кутчысьӧмсӧ, вынсӧ да вӧлясӧ. Сынӧдын лэбалан шар вермис лэбны сӧмын сэтчӧ, кытчӧ нуас сійӧс тӧв вын. Клапанӧн да сьӧктӧдӧн позьӧ вӧлі веськӧдлыны лэбан джудждаӧн. Лэбалан ӧдӧн да мунан направленньӧӧн мотортӧм аппаратъяс веськӧдлыны оз вермыны.
Сынӧд вылын мортлӧн ыджыдалӧмыс збыльысьсӧ лоис сійӧ пӧрасянь, кодыр сынӧдын лэбалан аппаратӧн лоис кокни да ён вына внутренньӧй сгоранньӧа мотор. Татшӧм моторыс лоис автомобильнӧй удж паськалӧмсянь. Такӧд тшӧтш уна изобретательяс ёна мырсисны тайӧ удж вылас да аддзисны тырмымӧн бур лэбалан аппарат. Тайӧ лэбалан аппарат вӧчӧм вылын медся ёна уджаліс немецкӧй инженер Лилиенталь. Ас вӧчӧм бордъяса аппаратӧн сійӧ вӧчис медводдза опыт бордъясӧн ӧвттӧг лэбалӧмӧн, кыдзи тай лэбавлӧ варыш. Ӧтчыд тадзик лэбзигӧн 1896ʼ воӧ Лилиенталь усис да кулі. Но сылӧн уджыс сетіс зэв ыджыд отсӧг авиация удж водзӧ нуӧдӧмлы.
Велосипед вӧчалысь мастеръяс Райтлӧн вокъясыс (французъяс) босьтісны став воддза опытъяссӧ да чукӧртісны ӧтилаӧ. 1903ʼ воын найӧ ӧтлаалісны лэбалан бордъяссӧ газӧвӧй двигателькӧд да тадзикӧн вӧчисны лэбалан машина.
Райт вокъяслӧн аэропланыс медводдза лэбзигӧн сынӧдас оліс мыльк вывсянь качӧдчӧмӧн сӧмын 59 секунд да лэбис 1/4 км кузьта места. А 6 во мысти (1909ʼ воӧ) лётчик Блерио лэбис Франциясянь Англияӧ Ламанш пролив вомӧн. Тайӧ лэбӧмыс тайӧ кадӧ вӧліс вӧвлытӧмторйӧн. Став мирыслы вӧлі дзик выльторйӧн.
Медводзын аэропланӧс применитісны военнӧй уж вылын. Империалистическӧй война ёна ӧддзӧдіс сынӧдӧд лэбалӧмлысь быдмӧмсӧ. 5–6 во кузьта война чӧжӧн авиациялӧн лыдыс содіс 10 пӧв, содіс моторъяслӧн выныс, содіс кымынкӧ пӧв мунан ӧдыс да пуксьывтӧг лэбны верманлуныс. Босьтам кӧть Зарзарлысь да Громовлысь «Крылья Советов» нима самолёт вылын лэбӧмсӧ. Тайӧ 3 мотора сӧветскӧй аэропланыс 11 мортӧн оліс сынӧдын 53 час да лэбис 953 сюрс километр, петкӧдліс йӧзӧс новлан машиналысь медыджыд ӧдъяссӧ.
Ӧні эмӧсь сэтшӧм аэропланъяс, кодъяс 40 тонна ас сьӧктананыс ӧтпырйӧн вермӧны лэптыны 300 мортӧс. Сынӧдӧд ветлан татшӧм машинаяслӧн двигательясыс уна, овлӧ 6 сюрс вӧв вын мындаӧдз.
 
7. МЕТАЛЛООБРАБАТЫВАЮЩӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСЬТСА МАШИНАЯС
 
ХVІІІ нэм джынйӧдз кымын металл перйӧм да сійӧс обработайтӧм быдмис зэв ньӧжйӧ, зэв омӧля да овмӧсас эз кут сійӧ господствуйтан местасӧ, кутшӧмӧс кутӧ ӧні. Металл обработайтан техника вӧліс зэв улын: уджалісны кипомса инструментъясӧн, металлыс шедліс этша, доныс сылӧн вӧлі зэв вылын. Мунліс сійӧ ёнджыкасӧ инструментъяс да ӧружйӧ вӧчалӧм вылӧ.
Металлургияын да металлообрабатывающӧй промышленносьтын чорыд перелом лои уджалан машина вӧчӧмсянь. Медым паськаліс машина вӧчалӧм, колӧ вӧлі вӧчавны машинаяс, машинаяс вӧчӧм, торъя нин парӧвӧй машинаяс вӧчалӧм вылӧ; ковмис уна металл. Овмӧслы пыр пондіс ковны унджык металл. Тайӧ колӧмсӧ удовлетворяйтны важ техникаӧн металлургия эз вермы.
 
Пу шомсянь из шом вылӧ металлургиялӧн вуджӧм
 
Металлургиялӧн бурджык техникаӧ вуджӧмыс лоис эз сӧмын кӧрт ёна колӧм понда. Выль ногӧн кӧрт перйыны вуджны ковмис нӧшта и сійӧн, мый пондіс бырны ломтысян базаыс. Ломтысян базаӧн тайӧ кадӧ вӧліс пес.
Пескӧн жӧ уджалісны доменнӧй пачьяс и. Пескӧн да пу шомӧн вӧлі мунӧ металлъяс обрабатывайтан уджыс. Вӧрсӧ бырӧдлісны эз сӧмын металл обрабатывайтан промышленносьтӧ. Пес колі мукӧд сикас уджъясӧ и. Вӧр вылын ужалісны стеклӧ, фарфор, кирпич да уна мукӧд производствояс. Пӧшти дзик пуысь вӧлі вӧчалӧны керкаяс и. Зэв уна вӧр вӧлі колӧ суднояс стрӧитӧм вылӧ. Вӧр ковмис быдсяма торъяс вылӧ.
Нӧшта на уна вӧр пондіс ковны промышленнӧй переворот заводитчӧмсянь. Промышленносьт ёна паськаліс, сыкӧд быдмисны выль каръяс, паськаліс суднояс стрӧитан удж. Металлургиялы нӧшта уна пондіс ковны пескыс.
Быд выль караб стрӧитӧм вылӧ колӧ вӧлі бырӧдны 4 сюрс дубӧвӧй кер да быд тонна кӧрт вӧчигӧн домнаын колӧ сотны 39 кубометр пес. Кымын ӧдйӧ бырӧ вӧлі вӧрыс, сымын сьӧкыдджык вӧлі судзӧдны пессӧ. Таысь кындзи металл промышленносьт вӧлі ужавны вермӧ сӧмын юяс дорын: бергалысь ва кӧльӧса вынӧн качайтісны рудникъясӧ ӧкман ва, пӧльтісны пушканъясӧн, бергӧдлісны прокатнӧй станъяс, ужалісны мӧлӧтъясӧн да с. в.
ХVІІІ нэмын ломтысяныс Англияын эз понды тырмыны. Та понда весиг медводзын мунысь промышленнӧй страна — Англия ужаліс Россияысь да Швецияысь вайӧм кӧртӧн. Бӧрӧ кольӧм украинскӧй промышленносьт уджаліс крепостнӧй труд вылын да зэв омӧль техникаӧн. Украинаса кӧрт вермис конкурируйтны англияса кӧрткӧд сӧмын ас донтӧм ломтысян пондаыс.
Металл промышленносьтын переворот заводитчис металлургияын из шомӧн уджавны заводитчӧмсянь. Наука да техника пытшса гырысьджык выль став изобретенньӧяслӧн эм история. Тайӧ выльторсӧ аддзӧмыс лоис сідз жӧ уна йӧз практическӧй уджысь.
Англияын да Германияын из шомӧн вӧлі пӧльзуйтчӧны нин ІХ–Х нэмъясын. 1306ʼ воӧ англияса король лэдзӧма тешкодь тшӧктӧм, мый серти Лондон карын из шомӧн ломтысьӧмсӧ «лёк дук вӧснаыс» вӧліс дугӧдӧма.
Англияын вӧрыс вӧлі этша, сӧмын та пыдди уна вӧліс минеральнӧй ломтысян — из шом. Та понда англичана корсисны выль способ, мыйӧн позис вуджны пуӧн ломтысянысь из шомӧн ломтысьӧмӧ. Тайӧ пӧраас из шомлысь свойствояссӧ эз на тӧдны. Эз кужны из шомысь бырӧдны сійӧ омӧль торъяссӧ, кодъяс понда кӧртлӧн бур свойствоясыс тшыкӧны. Тайӧ вӧліс зэв сьӧкыд задача. Та вылын ХVІІ да ХVІІІ нэмъясын лоис уджавны уна практиклы да образованнӧй инженерлы. Тайӧ йӧзыслӧн чукӧрмӧм опытыс тайӧ задачасӧ разрешитіс. Аддзисны колана способ.
1780ʼ воӧ Корт аддзис чугунысь углерод торйӧдан выль способ. Доменнӧй пача пӧсь сынӧд пӧльтӧмӧн сійӧ зэв бура пондіс торйӧдны сывдӧм чугунысь углеродсӧ. Татшӧм ногӧн чугунысь углерод торйӧдӧмсӧ шуӧны пудлингованньӧӧн. Пудлингованньӧ вӧчис металл промышленносьтын дзонь революция. Сійӧ бырӧдіс металл промышленносьтлы вӧрлысь коланлунсӧ да восьтіс туй из шомӧн уджалӧмлы. Изшомыс Англияын волі зэв уна. Металл обработайтӧмын тайӧ выль способыс сетіс позьтас вӧчавны доменнӧй пачьяс важ пачьяс дорысь 50 пӧв ыджыдджык производительносьтаӧс. Такӧд жӧ тшӧтш Ньюкоменлӧн да Уаттлӧн парӧвӧй машинаясыс металл обрабатывайтан промышленносьтӧс мездісны берег доръясын пыр уджалӧмысь да сетіс позьтас стрӧитны заводъяссӧ ломтысян залежъяс дорӧ матӧджык.
Та вӧсна кӧртсӧ эз сӧмын пондыны унджык сывдны, кӧртлӧн доныс сідзжӧ ёна чиніс и. Кӧртлӧн дон чинӧмыс сетіс позьтас кӧртсӧ применяйтны сэні, кӧні сійӧс дона радиыс войдӧр ньӧти эз применяйтлыны. Кӧртысь пондісны стрӧитавны посъяс, лӧсьӧдавны рельса туйяс, кӧртӧн пондісны вежлавны машинаяслысь пу часьтъяссӧ да с. в. Металл обрабатывайтан промышленносьт тадзикӧн пондіс сетны век унджык да унджык кӧрт.
1790ʼ воӧ Гентсман аддзис уклад кисьтан выль способ да усовершенствуйтіс Бессемерлысь, Томаслысь, Сименслысь способъяссӧ. Тайӧ выльторъясыс сідз жӧ вӧлісны выль воськовъясӧн металлотехникаын.
 
Металл обрабатывайтан удж механизируйтӧм
 
Медводдза уджалан машинаясӧс, кыдзи и медводдза двигатель — машинаясӧс, вель дыр на вӧчавлісны ки помысь. Механизация паськаліс производствоын, а асьсӧ машинасӧ вочӧмыс век на муніс кипомса инструментъясӧн. Ки помысь вӧчӧм машинаяслысь унджык механизмсӧ вӧчавлісны пуысь. Тадзи пыр кыссис ХІХ нэмӧдз. Машинаясыслысь гырысьджык часьтъяссӧ вӧчавлісны ён пуысь, медсясӧ — дубысь. А кӧртыс вӧчлісны сӧмын исполнительнӧй механизмсӧ да сэтшӧм посни часьтъяс, кодъяслы коліс ыджыд крепыдлун.
Металл обрабатывайтан промышленносьтлӧн паськалӧмыс зэв ӧдйӧ пондіс вежны машинаяслысь пу часьтъяссӧ металлысь вӧчӧм часьтъясӧн. Металлсӧ пондісны сывдыны зэв уна. Ки помысь дорны, пилитны, прокатывайтны да мукӧдтор вӧчны та мында металлсӧ некыдз эз позь. Дорны да тӧчитны гырысь часьтъяс прокатывайтны рельсъяс да вӧчавны точнӧй формаяс ки помысь некыдз эз позь. Сэки металл обрабатывайтан промышленносьтын кипомса инструментъяс пондісны сетны места машинаяслы.
Ва кӧльӧсалы, кузьнеч мӧлӧтлы, тӧчитчан да мастеритан кипомса инструментъясӧс вежысь пыдди воис парӧвӧй машина, парӧвӧй мӧлӧт, вына прокатнӧй вал да мастеритан станокъяс. Металлургическӧй да металлообрабатывающӧй промышленносьт лоисны став общественнӧй овмӧс пиас медтӧдчана отрасльӧн.
Выль машинаяс уна пӧв содтісны вын важ ногӧн металл обрабатывайтан способъяслысь да тайӧ производствоысь став медтыдалана ужсӧ механизируйтісны. Кутшӧм гырысь успехъяс сетіс металл обработайтан уджӧ машинаӧс пыртӧм, позьӧ аддзыны татшӧм примеръясысь:
1849ʼ воӧ инженер Несмит медводзысь лӧсьӧдіс парӧвӧй мӧлӧт. Тайӧ мӧлӧтыслӧн сьӧктаыс вӧлі 800 килограмм. Но машина стрӧитӧм паськалӧм корис нӧшта на ёна дорӧм. 1891ʼ воӧ Америкаын вӧлӧма нин 130 тонна сьӧкта парӧвӧй мӧлӧт. Наковальняыс вӧліс 530 тонна сьӧкта. Но татшӧм мӧлӧтъяслӧн кучкалӧмыс эз вермы сетны тырмымӧн ён валъяс гырысь паракодъяслы, артиллерия ӧруддьӧӧ колана часьтъяслы да. Содтыны водзӧ парӧвӧй мӧлӧтъяслысь сьӧктасӧ эз нин позь. Мӧлӧт кучкӧмысь вӧрис муыс. Лоис повны заводса трубаяс киссьӧмысь. Нӧшта ыджыд парӧвӧй мӧлӧтъяс вӧчӧмыд сувтӧ зэв донӧн, дай дорӧмыс оз ло ӧткодь.
Та понда дорччан удж быдмӧм водзӧ пондіс мунны гидравлическӧй прессъяс вӧчалӧмӧн. Прессыс ужалӧ шумтӧг, дай уджыс сувтӧ донтӧма. Ӧні эмӧсь гидравлическӧй прессъяс, кодъяс личкӧны 15 сюрс тонна сьӧктаӧн.
Прокатнӧй станок тӧдісны нин шӧр нэмъясын. Сійӧ вӧлі вӧчӧма кык валикысь, кодъяс костӧд лэдзисны сутуга либӧ вӧсньыдик ота металл. Медводзысь тайӧ станоксӧ бергӧдлісны киӧн. Бӧрынджык пондісны ужавны вӧв вынӧн да ва кӧльӧса вынӧн. ХІХ нэм заводитчигӧн на, кор металл обрабатывайтан промышленносьтын уджалісны нин парӧвӧй двигательяс, прокатнӧй станокъяс уджалісны сӧмын 10–15 вӧв вына двигательясӧн. Ӧні эмӧсь прокатнӧй станокъяс, кодъяс уджалӧны 15 сюрс вӧв вынӧн. Ыджыд кӧрт болванкаяс либӧ рельсъяс мунӧны тайӧ машина пырыс 2½–3 метр кузьтаӧн быд секундӧ.
 
8. ЗАВОД ПЫТШСА ТРАНСПОРТ. КОНВЕЙЕР
 
150 во чӧж капиталистическӧй фабрика сулаліс парӧвӧй техника вылын. Фабрика зданньӧ шӧрӧ сувтӧдлісны ӧти ыджыд мотор. Моторсяньыс вӧчавлісны трансмиссионнӧй валъяс. Тайӧ валъяссяньыс быд машинаӧ вӧлі нюжӧдӧма ремень, либӧ гез. Татшӧм ногӧн вын сетны позьӧ вӧлі зэв матӧ да мастерскӧйясыс вӧлі тырӧмны трансмиссияясӧн. Татшӧм ногӧн вын сетӧмӧн да мастерскӧйяс татшӧм ёна тыртӧмӧн, дерт, эз вермы лоны некутшӧм сёрни заводпытшса транспорт механизируйтӧм йылысь. Кӧрт туй вывсянь заводӧ сырьё нуӧм — предприяттьӧсянь кӧрт туй вылӧ продукция нуӧм, ӧти корпуссянь мӧд корпусӧ матеръялъяс новлӧм, мастерскӧйяс пытшкын груз новлӧм — ставыс муніс зэв ньӧжйӧ. Заводпытшса став транспортыс вӧлі мунӧ кипомса кранъясӧн, нӧсилкаясӧн, ящикъясӧн, тачкаясӧн, телегаясӧн, вагонеткаясӧн да мукӧд торйӧн, кодъясӧн уджалісны уна сё морт — чернорабочӧй.
Быд машина торъялӧ сійӧн, мый сійӧ вермӧ уджавны дугдывтӧг. Машинаяс сетӧны унджык экономическӧй выгӧдаяссӧ сэки, кор ужалӧны сувтлытӧг да кор налы уджыс эм тырмымӧн. Производство механизируйтӧмыс пыр ёнджыка тшӧктыны пондіс механизируйтны завод пытшса транспорт, медым вӧчан предметыс муніс плавнӧя, дугдывтӧг ӧти станоксянь мӧд станокӧ. Тайӧ могсӧ лои пӧртӧма олӧмӧ электромотор лӧсьӧдӧмӧн. Электромотор лӧсьӧдӧмӧн фабрикаяс пытшкысь весалісны трансмиссияяс. Электрическӧй вын передайтны оз ковны некутшӧм гырысь валъяс ни, чепъяс ни, ременьяс ни. Ременьяс да чепъяс пыдди быд машина дінӧ лӧсьӧдісны электричествоӧн уджалан мотор да сэтчӧ вайӧдісны вӧсньыдик электрическӧй провод.
Выль ногӧн энергия передайтӧмыс автоматизируйтіс завод пытшса транспортсӧ, лӧсьӧдіс конвейер. Фабрик да заводъяс пытшкӧ конвейеръяс, транспортеръяс да мукӧдторъяс лӧсьӧдӧм вежис заводлысь пытшкӧссӧ, завод пытшса удж котыртӧмсӧ да.
Конвейер кывйыс лоӧ миян ногӧн — самотаска. Мый лоӧ конвейерыс, медбура позьӧ аддзыны Форд заводысь, кӧні вӧчалӧны автомобильяс. Тайӧ заводас став уджсӧ котыртӧма конвейер подув вылын. Сырьё ваялӧмсянь да автомобильясӧс вагонӧ сӧвтӧмӧдз вӧчан часьтъясыс пыр мунӧны конвейерӧн.
Татшӧм ногӧн ужсӧ котыртӧма уна сикас самокаткаяс, канатнӧй передачаяс, ӧшалана кӧрт туйяс, сложнӧй электрическӧй кранъяс, подающӧй приспособленньӧяс, гумлаланъяс, сӧвтчанъяс да мукӧдторъяс лӧсьӧдалӧмӧн.
Вӧчан предметъясыс сувтлытӧг мунӧны конвейерӧн ӧти машинасянь мӧд машина дорӧ. Дзик тадз жӧ, конвейер отсӧгӧн чукӧртӧны автомобильлысь торъя тэчасъяссӧ. Автомобиль часьтъяс чукӧртӧмыс заводитчӧмсянь да помӧдзыс мунӧ паськыд ленточнӧй самотаска вылын. Самотаска кузяыс ӧтара-мӧдара бокас сулалӧны рабочӧйяс. Найӧ сулалӧны места вылысь вӧрзьывтӧг да вӧчӧны кутшӧмкӧ ӧти пӧлӧс удж. Ӧти рабочӧй, шуам, пуктӧ веськыд воддза кӧльӧсасӧ, мӧд — шуйгаладор бокса воддза кӧльӧсасӧ, коймӧд — крепитӧ сійӧс да с. в. Лентаыс мунӧ да быд 54 либӧ 55 секунд бӧрын вайӧ рабочӧй дінӧ выль машинаяс. Татшӧм ногӧн Форд заводын 52 часӧн рудасянь вӧчӧны мунны дась автомобиль. Ӧти уджалан лунӧн Фордлӧн заводыс лэдзӧ 10 сюрс автомобильӧдз. Парӧвӧй техникаӧн татшӧм ӧдӧн ужавны некыдзи эськӧ эз позь.
Конвейернӧй система лоӧ медся ёна автоматизируйтӧм удж. Тайӧ конвейернӧй системасӧ капиталистъяс вермасьӧны кыдз позьӧ бурджыка используйтны рабочӧйясӧс ёнджыка эксплуатируйтӧм вылӧ. Конвейер отсӧгӧн медся сложнӧй уджсӧ позьӧ торйӧдлыны прӧстӧй ужъяс вылӧ да быд рабочӧй вермӧ тайӧ уджсӧ вӧчны велӧдчыны 1–2 лунӧн. Специалистъяс Форд заводын бура арталісны, кымын сикас торъя удж заводас мунӧ да кутшӧм органӧн сійӧ ужъяссӧ вӧчӧны. Тыдовтчис, Форд заводын автомобиль вӧчан ужсӧ торйӧдӧма 7882 торъя удж вылӧ. Та пытшкысь 2637 пӧлӧс удж вылын вермасны ужавны кокпӧлаяс, 670 удж вылын — дзикӧдз коктӧмъяс, 715 удж вылын вермасны уджавны кипӧлаяс, 2 удж вылын — дзик китӧмъяс, 10 удж вылын вермӧны уджавны синтӧмъяс.
Таысь тыдалӧ, морт кӧ вермӧ тӧкӧтьӧ вӧрӧдны киясӧн, либӧ кокъясӧн, капиталистъяс и тані эксплуатируйтӧны рабочӧйясӧс. Конвейернӧй система отсалӧ капиталистъяслы используйтны став уджалысь вынсӧ, быдӧн шогмӧны удж вылӧ. Медым петкӧдлыны, мый тайӧ збыль тадзи, ми вайӧдам Фордлысь шуӧм кывъяссӧ. Сійӧ шуӧ:
«Ми вольсавлім — висьталӧ Форд — висьысь вольпась вылӧ сьӧд клеёнка да тшӧктім сылы крепитавны ичӧтик болтъясӧ винтъяс. Висьысьяс ужавлісны сэтшӧм жӧ удждон вылӧ. Найӧ коллялісны кад, ёнджыка налӧн сёйсис, узьсьыныджык пондіс да регыдджыка бурдісны».
Татшӧмӧсь медбӧръя достиженньӧяс капиталистическӧй рационализацияын.
 
9. ПЛУГЛӦН ИСТОРИЯ
 
Став техника быдмӧмкӧд тшӧтш сідз жӧ быдмисны видз-му ужалан кӧлуйяс. Видзму уджалан кӧлуйяслӧн быдмӧмыс топыда вӧліс йитчӧма став техника быдмӧмкӧд
Няня быдтасъяс — шобді, сю, кукуруза — быдтӧм вӧлі тӧдӧны зэв нин важсянь. Первойсӧ йӧзыс чукӧртавлісны тайӧ быдтасъясыслысь тусьсӧ. Асьныс эз вӧдитлыны. Бӧрвылас, кор йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый выль быдтасъяс быдмӧны муӧ веськалӧм кӧйдысысь, колана быдтасъяссӧ пондісны кӧдзны асьныс.
Медым кӧдзны, войдӧр колӧ мусӧ небзьӧдны. Му небзьӧдӧм вылӧ колісны кутшӧмкӧ видз-му уджалан кӧлуйяс. Му уджалан медводдза ӧруддьӧӧн вӧлі ёсь пома бедь. Та бӧрын му уджалан ӧруддьӧ бурмӧдӧмыс муніс кык туйӧд.
Ӧти туйӧд — ёсьтӧм беддьыс быдмис из пома беддьӧ, ичӧтик зыр кодьӧ. Водзӧ тайӧс усовершенствуйтӧмыс вайӧдіс сійӧс зырйӧдз, кӧрт зырйӧдз. Мӧд туйӧд — тайӧ беддяс медводзысь волі вӧчӧма ёсь крук, сэсся та бӧрын вӧчисны кокан, гӧр да медбӧрысь воисны плугйӧдз.
Бедь помӧ лӧсьӧдӧм изйысь вӧчӧм зыр да пу ув кодь плуг позьӧ аддзыны ӧні на Африкаын да Лунвыв Америкаын олысь ӧткымын племенаяслысь (йӧзлысь).
Видз-му овмӧсын медтыдалана ӧруддьӧӧн, мыйӧн небзьӧдӧны мусӧ, — лоӧ плуг. Плугкӧд йитчӧма уджыс став мукӧд видз-му уджалан кӧлуйыслӧн. Плуг усовершенствуйтӧмыс быттьӧ кыскӧ ас бӧрсяыс мукӧд кӧлуй усовершенствуйтӧмсӧ. Сы понда зэв бура позьӧ аддзыны плуг историяысь, кыдзи муніс видз-му уджалан кӧлуй бурмӧмыс.
Ми индім нин, мый ӧнія плуглӧн бурмӧмыс босьтчис ёсь пома увъя бедьсянь да бӧрвылас лоис кокан. Коканыс водзнас (дай ӧні на ӧткымын йӧзлӧн) вӧліс кипомса инструмент. Му небзьӧдлісны кокалӧмӧн. Сы бӧрын коканӧн пондісны вӧдитчыны мӧд ногӧн: кокӧм пыддиыс сійӧс пондісны кыскавны муӧдыс. Водзысьсӧ тайӧс вӧчлісны ки помысь морт вынӧн. Та бӧрын морт вынӧн кыскалӧмысь вуджисны видзан пемӧсъяс вынӧн кыскалӧмӧ. Видзан скӧтсӧ медводзысь вӧлі используйтӧма видз-му ужалӧмын первобытнӧй гӧрйӧн гӧригӧн кыскасян вын пыдди. Важ йӧзлӧн, кодъяс олісны 3–4 сюрс во сайын, прӧстӧй гӧрйӧ пемӧсъясӧс йитан кӧлуйыс вӧлі ёна нин паськалӧма. Ӧні на, электричество да бензин мотор нэмын, ӧткымын странаясын, тшӧтш и миян СССР-ын, эмӧсь районъяс, кӧні му ужалӧмыс мунӧ важ ногӧн на.
Гӧрлӧн торъяланлуныс сійӧ, мый гӧрйыс оз вермы мусӧ бергӧдны, а сӧмын небзьӧдӧ. Бура гӧрны позьӧ сӧмын плугйӧн, коді вундӧ мусӧ да бура бергӧдӧ. Тайӧ туйӧд и быдмис 3 сюрс во чӧж первобытнӧй гӧр — рогулька.
Ыжыд воськов вӧлі вӧчӧма пу гӧрсянь плуг вӧчӧмӧдз Древньӧй Римын. Тайӧ вӧлі миян во лыд артавны заводитчигӧн кымын.
Тайӧ пу гӧръяс римляна лӧсьӧдісны пурт, а лемех дінас вӧлі лӧсьӧдӧма отвал да мед плугйыс эз шатлась, вӧлі лӧсьӧдӧма водзвылас кӧльӧса. Римскӧй плуг пӧшти вежсьытӧг колис промышленнӧй переворотӧдз.
Медводзысь видзӧдлігӧн римскӧй плугйыс кажитчӧ дзик ӧнія плуг модаа, сӧмын колӧ индыны, мый ХVІІІ нэмӧдз плуг, кыдзи и пу гӧр, век на вӧлі вӧчӧма ставнас дзик пуысь. Сӧмын ХІ–ХІІІ нэмъяс бӧрын позис аддзыны кӧрт пурта да кӧрт лемеха плугъяс. Дерт пу плуглы зэв на ылын вӧлі ӧнія плугйӧдз.
Босьтам кӧ мукӧд му ужалан ӧруддьӧяс. Плуг моз жӧ найӧ вӧлісны зэв омӧликӧсь на. Агасъяс эз тӧдны. Сы пыдди мукӧд местаясас ХVІ–ХVІІ нэмъясын му кузяыс кыскавлісны пу пос (лестница). Мукӧддырйиыс кӧдзӧм бӧрас му вылас лэдзавлывлісны скӧтӧс да тадзӧн кӧйдыссӧ сюйлісны муӧ. Урожайсӧ вундывлісны чарлаӧн, вартісны чапӧн, тӧлӧдісны зырйӧн, мукӧдлаас ньӧти эз тӧлӧдлывлыны да сёйлісны кыд сорнас.
Металл промышленносьт паськалӧмкӧд тшӧтш ХVІІІ нэм гӧгӧрын кутісны вӧчавны кӧрт плугъяс. Му уджалӧм ыджыда воськовтіс водзӧ. Кӧрт плуг вежис важ пу гӧрйӧс да видз-му ужалӧмсӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый пондісны вӧчавны агасъяс (пиня), тӧлӧдчанъяс, кӧйдыс сортируйтанъяс, идзас шыранъяс, кӧдзан машинаяс, вартан машинаяс да мукӧд торъяс. Пондіс вешйыны двухполльӧ да трехполльӧ. Пондісны мусӧ вӧдитны выль севооборотӧн.
Нӧшта ыджыд воськов вӧлі вӧчӧма, кор промышленносьт быдмӧм отсӧгӧн жӧ му ужалӧмӧ вӧлі пыртӧма механическӧй двигатель. Вӧлӧс моторӧн вежӧмыд плугйӧс пӧртіс машинаӧ. Механическӧй плугйӧс уж вылӧ пуктӧм ёна содтіс сиктса овмӧсын му ужалан ӧруддьӧяслысь вынсӧ, содтіс производительносьтсӧ да сетіс ыжыд экономическӧй выгӧдаяс.
Парӧвӧй машина, а сы бӧрын бензинӧвӧй мотор сетісны сиктса овмӧслы уна да донтӧм вын.
Тайӧ медся нин инмӧ бензинӧн ужалысь двигательлы — тракторлы. Бензинӧвӧй мотор сиктса овмӧсын, кыдзи и промышленносьтын да транспортын, парӧвӧй машина серти асьсӧ петкӧдліс ёна бурӧн. Бензинӧвӧй мотор лоис вӧлӧс медбур вежысьӧн.
Тракторлӧн кокниа ветлӧмыс сетӧ позьтас уджӧдны сійӧс быд пӧлӧс удж вылын. Сідз жӧ бура кыскӧ ас бӧрсяыс плуг, кыдзи и рельстӧм туй кузя кыскӧ нянь тыра обоз либӧ бергӧдлӧ мельничаысь изкисӧ.
Уна лемеха механическӧй плуг лӧсьӧдӧм бӧрын вӧлі вӧчӧма усовершенствованнӧй ыджыд производительносьта вартан, ытшкан, вундан машинаяс, экстирпаторъяс (ёг турунъяс да вужъяс весалан машина). Пондісны применяйтны искусственнӧй мувынсьӧданъяс, искусственнӧя му кӧтӧдӧм, косьтӧм да с. в.
Бӧръя кадӧ вӧчисны нин сэтшӧм машинаяс, кыдзи ковтӧм турунъяскӧд вермасян бергалана пароочиститель, коді уджалӧ 5 см пыдтаын муас; бӧрӧзднӧй кӧдзан машина, коді видзӧ мусӧ тӧлӧдӧмысь да асывъя кӧдзыдъяс понда кынмӧмысь; бобӧвӧй быдтасъяс, кукуруза, сахарнӧй свекла кӧдза обработайтан культиваторъяс. Тайӧ культураяс улас му небзьӧдӧмсӧ нуӧдӧны ӧні ӧтпырйӧн 16 радӧн; тракторнӧй ытшкан, куртан комбайнъяс, механическӧй турун сӧвтанъяс да мукӧд торъяс.
Видз-му овмӧс механизируйтӧмлысь коланлунсӧ позьӧ аддзыны татшӧм петкӧдласъясысь. Медым гӧрны да пинёвтны ӧти лунӧн ӧти га му, ёна нин зіля уджалӧмӧн колӧ ужавны 3–4 мортлы 5–6 вӧлӧн. Ӧні жӧ тракторӧн ужалігӧн 5 корпуса плугйӧн сійӧ жӧ пӧраӧн ӧти морт вермӧ гӧрны 7 га му. Мӧд ногӧн кӧ, 1 тракторист вӧчӧ уджсӧ 25–30 мында унджык, вӧлӧн уджалӧм дорысь.
Либӧ мӧд пример, арталӧмъяс петкӧдлӧны, 1 кг шобді босьтӧм вылӧ ӧнія выль машинаясӧн уджалігӧн колӧ пуктыны пӧрасӧ 3/8 минутысь на этша. Кипомса уджын тайӧ жӧ ӧти килограмм шобді вылас колӧ пуктыны кадсӧ 6½ минут, мӧд ногӧн кӧ, 17 пӧв унджык.
Колӧ шуны, видз-му овмӧсын техникасӧ паськӧдны капитализм страналы эз удайтчы сы выйӧдз, кутшӧмӧдз паськаліс техникаыс промышленносьтын. Видз-му овмӧс техникаыс сэні зэв нин ёна кольччӧ индустрия техника дорысь. Машиннӧй техника промышленносьтын ёна паськӧдӧмкӧд тшӧтш сиктса овмӧсын капитализм странаясын машиннӧй техника колана выйӧдз паськавны эз вермы. Помкаыс татшӧм торъялӧмыслӧн капитализм строяс. Капитализм строй котыртӧма частнӧй собственносьт под вылын.
Капиталистическӧй сиктын олӧмыс татшӧм: унджык муыс гырысьджык землевладелечьяс ордын, а мукӧд муыс сідз жӧ частнӧй собственникъяс киын. Землевладелечьяс босьтӧны аренда. Зэв бура тӧдам, мый крестьяна овмӧсӧ машина пырны оз вермы. Татшӧм овмӧсъясыд оз вермыны машинасӧ ньӧбны дай уджыс татшӧм овмӧсад машинаыслы оз ло тырмымӧн. Сідзкӧ, капиталистическӧй странаясын машинаяс вермӧны уджавны сӧмын гырысь овмӧсъясын — помещикъяс да кулакъяс овмӧсъясын.
Но помещикъяс да кулакъяс овмӧсӧ машина пырӧ сӧмын сэки, кор машиннӧй выныс лоӧ донтӧмджык йӧз вын дорысь. А деревняын унджыкысьсӧ капитализм государствоясад йӧз выныд овлӧ ёна донтӧм. Помещикъяс да кулакъяс тайӧн и пӧльзуйтчӧны, лыддьӧны бурджыкӧн уджӧдны батракъясӧс, ытшкыны гӧрбушӧн да гӧрны пу гӧрйӧн. Татчӧ нӧшта на колӧ содтыны, мый капитализм дырйи видз-му овмӧсын му вылӧ частнӧй собственносьт понда посни овмӧсъясыс ёнджыка вермӧны кутчысьны ас овмӧсас посни промышленнӧй предприяттьӧяс дорысь. Гырысь овмӧсъяс сиктын да промышленносьтын топыдджыка вермӧны кутчысьны. Посни овмӧсъяс капитализм странаын некутшӧма оз вермыны конкурируйтны гырысь овмӧсъяскӧд. Но ичӧтик овмӧса кӧзяин топыда кутчысьӧ ас овмӧсас кутӧ ас киас этшаник мусӧ. Сійӧ вермасьӧ кутны ассьыс омӧлик овмӧссӧ да уджавны аслас омӧлик пу гӧрнас да омӧлик вӧвнас.
Тайӧ посньыдик «собственникъясыс» ас семьяяснаныс олӧны унджыкысьсӧ омӧльджыка помещик ордын ужалысь рабочӧй дорысь.
Кулакъяслы да помещикъяслы колӧ, медым найӧ гӧгӧр вӧлісны крестьяна посни овмӧсъяс. Помещикъяслы зэв выгӧднӧ, медым сійӧ овмӧс гӧгӧрын вӧлісны унджык посни овмӧсъяс, кодъяслы быть лоис шедӧдчыны аренда, испольщина, водзӧс уджалӧм улӧ да мунны сы ордӧ батрак пыдди. Тайӧ ставыс капитализм стройын оз лэдзны тырмымӧн паськавны машиннӧй техникалы.
 
10. КАПИТАЛИЗМ ДА ТЕХНИКА ПАСЬКАЛӦМ
 
Техника паськалӧмын, торъя нин промышленносьтын, капитализм дырйи лоисны ыжыд вермӧмъяс. Позьӧ веськыда шуны, мый капитализм отсаліс, ёна йӧткыштіс водзӧ техника паськалӧмсӧ. Кутшӧм тор нӧ капитализм системаын «отсаліс» паськавны техникаыслы? Тайӧ отсасьысьнас вӧліс прибыль.
Быд капиталист старайтчӧ кыдзи эськӧ унджык босьтны прибыль. Уна прибыль бӧрся вӧтлысьӧм понда капиталистъяс нуӧдӧны ас костаныс нем жалиттӧм тыш. Быд капиталист вермасьӧ жебмӧдны либӧ дзикӧдз бырӧдны ассьыс конкурентсӧ да тадзикӧн босьтны ыджыдджык прибыль. Но конкурентӧс бырӧдны позьӧ сӧмын тӧвар дон ёна чинтӧмӧн. А тӧвар донсӧ чинтыны да босьтны сійӧ жӧ прибыльсӧ капиталист вермас сӧмын сэки, кор донтӧммӧдас тӧвар вочӧмсӧ. Тайӧ могысь фабрикант старайтчӧ рабочӧйлысь кыпӧдны удж производительносьтсӧ, чинтыны удждонсӧ да нюжӧдны уджалан лунсӧ.
Рабочӧйясӧс ёнджыка эксплуатируйтӧмӧн капиталистъяс вермӧны лэдзны ассьыныс тӧвар донсӧ да тайӧн вермасьны конкурентъяскӧд. Сӧмын рабочӧйяслӧн котыртчӧмлуныс кыптӧ жӧ. Татшӧм «прӧстӧй» ногӧн, ужалан дон чинтӧмӧн да уджалан лун содтӧмӧн капиталистлы прибыльсӧ ыдждӧдны век лоӧ сьӧкыдджык.
Сэні, кӧні удждон чинтӧмыс да уджалан лун содтӧмыс эз отсав, капиталистъяс вуджӧны мӧд туй вылӧ, бурмӧдны техника да нуӧдӧны рационализаторскӧй уджъяс. Важ машинаяссӧ вежӧны выль машинаясӧн, усовершенствуйтӧны уджсӧ производство вывсьыс, ёнмӧдӧны производствосӧ да с. в. Тайӧ ставсӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн содӧ уджыслӧн производительносьтыс да тӧварыс воддза дорысь сувтӧ донтӧгджыка. Медбур машинаяса гырысь предприяттьӧясыс посни, омӧлик предприяттьӧяс дорын лоӧны зэв выгӧднӧйӧн.
Босьтам кӧть татшӧм пример. 5 вӧв вына парӧвӧй машинаӧн уджалігӧн быд вӧв вын войнаӧдз сулаліс 354 шайтӧн во; 50 вӧв вына двигательӧн уджалігӧн ӧти вӧв выныс вӧлі сувтӧ вонас 105 шайтӧ, а куим сюрс вӧв вына двигательӧн уджалігӧн ӧти вӧв выныс сувтӧ сӧмын 36 шайтӧн во кежлӧ.
Сійӧ фабрикантыс, коді медводзын лӧсьӧдіс выль машинаяссӧ лоӧ бурджык положенньӧын. Тӧвар вӧчӧмыс сылӧн сувтӧ ёна донтӧма, а тӧвар дон рынок вылас век на важ кодь. Сійӧ чинтыштас неуна тӧвар донсӧ, сійӧн ёна кучкас аслас конкурентъяслы да босьтӧ ыжыд прибыль. Жебджык предприяттьӧас оз вермыны тышкасьны тайӧ конкуренцияыскӧд да рӧзӧритчӧны. Мукӧдъясыс асьныс вуджӧны выль техника вылас. Тадзикӧн ӧти тшупӧдысь мӧд тшупӧдӧ мунӧны пыр водзӧ.
Сэтшӧм странаясын, кыдз Америка, кӧні уна дас во чӧж эз тырмы ужалысь выныс, машиннӧй техника паськаліс зэв ӧдйӧ. Важ Россияын вӧліс мӧдарӧ. 60-ӧд воясӧдз вӧліс дарӧвӧй крепостнӧй удж. Уджалан выныс вӧліс зэв донтӧм. Та понда машиннӧй техникаыс паськаліс зэв ньӧжйӧ.
Рабочӧйяс да предпринимательяс костса тыш да капиталистъяс костса конкуренция отсаліс техника паськалӧмлы. Прибыль бӧрся вӧтлысьӧмыс тшӧктӧ быд капиталистлы босьтӧм прибыльсьыс мыйкӧ мында пуктыны производствоӧ, пыртны производствоӧ, выль техническӧй усовершенствованньӧяс, паськӧдны производствосӧ да сійӧн техникасӧ нуӧдны водзӧ.
Ӧнія кадӧ капитализм система техника паськӧдӧмын отсасян значенньӧсӧ воштіс нин. Капитализм ӧні оз сэтшӧма отсав техника паськалӧмыслы, кутшӧма торкӧ, падмӧдӧ.
Кор капитализм быдмис медбӧръя стадияӧдз — империализмӧдз — овмӧс медгырысь отрасльясас пондісны господствуйтны гырысь трестъяс, синдикатъяс, картельяс да. Кӧть тайӧ капиталистическӧй ӧтувтчӧмъяс костас конкуренцияыс оз слабмы, а паськалӧ, сӧмын тайӧ конкуренцияыс техника паськалӧмлы оз сэтшӧма нин отсав. Капиталистическӧй трестъяс вермасьӧны рынок вылын лӧсьӧдны монополия. Тайӧ монополиясӧ кӧ найӧ вермыласны лӧсьӧдны кӧть недыр кежлӧ, найӧ (трестъясыс) лӧсьӧдӧны тӧваръяс выланыс ыджыд (монопольнӧй) донъяс да тадзикӧн содтӧны прибыльнысӧ. Лоас кӧ кутшӧмкӧ выль пӧлӧс изобретенньӧ, трест сійӧс ньӧбӧ да пуктӧ сукно улӧ куйлӧдны, мед тайӧ изобретенньӧнас некоді эз вермы пӧльзуйтчыны.
Тані капиталистъяс арталӧны тадзи: прибыль кӧ воӧ, мед эз ло важ машинаяссӧ шыбитны да бырӧдны сьӧм выль машинаяс лӧсьӧдӧм вылӧ. Бурджык лоӧ ньӧбны изобретенньӧыслысь патентсӧ да тупкыны сылысь туйсӧ. Кор Ленин висьтавліс капитализмлысь техника боксянь «сісьмӧмсӧ», сійӧ медсясӧ индіс тайӧ тор вылас. Империализм кадӧ век паськалӧ безработица. Тайӧ безработица паськалӧмыс сідзжӧ падмӧдӧ техника паськалӧмсӧ. Кор уна лоӧ уджалан выныс, сэки немла лоӧ вежны кипомса уджсӧ машинаӧн.
Босьтам мӧд пример — производство электрифицируйтӧм. Ӧнія техника воис нин сэтчӧдз, мый электрификация пондіс «пырны ӧдзӧсӧд». Капиталистическӧй овмӧсын, кӧні овмӧсыс тэчсьӧма частнӧй собственносьт да рабочӧйясӧс эксплоатируйтӧм вылын, тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртны некыдзи оз позь.
Гырысь электростанцияяс стрӧитавны капиталистическӧй государствоясын оз лэдз нӧшта и капиталистъяс костын лӧсьӧдавтӧмыс. Быд капиталист мый вермӧмсьыс старайтчӧ, медым сійӧ вӧліс ас компаньонъясысь да станцияысь независимӧйӧн. Рента мынтӧм понда электрическӧй энергиялӧн доныс сідз жӧ ёна содӧ.
Капиталистъяс зэв ёна полӧны рабочӧй стачкаясысь. Электрификация паськӧдӧмын тайӧ сідз жӧ лоӧ зэв ыджыд кутӧдӧн. Капиталистъяс бура тӧдӧны, мый производствосӧ ыджыд электростанция гӧгӧр централизируйтӧмӧн рабочӧйяс кокниа вермӧны котыртны гырысь стачкаяс, дзонь районъясын сувтӧдны став уджсӧ.
Кымынкӧ во сайын Голландияын кыпӧдісны сёрни странаӧс дзикӧдз электрифицируйтӧм йылысь. Тайӧ кӧсйысьӧмыслы капиталистъяс сетісны чорыд отпор.
«Мый нӧ миянкӧд сэки лоӧ, — шуӧны капиталистъяс, — центральнӧй электростанцияясын котыртасны кӧ забастовка? Миян ӧд сэки оз ло энергия ни югыд ни. Мукӧд рабочӧйяслы быть лоӧ босьтчыны бастуйтны!..»
Тайӧ полӧмъясыс и кутӧны буржуазияӧс электрификацияысь.
Колӧ-ӧ нӧшта сёрнитны сы йылысь, мый капиталистъяслӧн уна пӧлӧс техническӧй приёмъяс лоӧны торъя предприяттьӧяс секретӧн, мый капиталистическӧй условйӧясын техникаас вермӧмъясыс кӧть и зэв гырысьӧсь, уджалысьяслӧн сёяныс оз бурмы, а омӧльтчӧ? Колӧ-ӧ висьтавны сы йылысь, мый уджтӧм йӧз капиталистическӧй странаясын артассьӧны уна 10 миллионъясӧн, мый капиталистическӧй кризисъяс да войнаяс бырӧдӧны зэв уна вичмӧмъяс, бырӧдӧны весьшӧрӧ ловъя да техническӧй энергия? Капиталистическӧй обществоын машинаясыс оз бурмӧдны олӧмсӧ йӧзыслысь, а бырӧдӧны йӧзсӧ. Тайӧ ставсьыс лоӧ ӧти вывод: машиннӧй техника быдмис нин капиталистическӧй условйӧяссӧ да капитализмыс пондіс торкны техника водзӧ паськалӧмыслы. Тайӧ помӧдсӧ позьӧ бырӧдны сӧмын капитализмӧс мырдӧн бырӧдӧмӧн, му вылӧ, фабрикъяс вылӧ частнӧй собственносьт бырӧдӧмӧн, эксплуататорскӧй классъяс бырӧдӧмӧн да. Сӧмын капитализм система бырӧдӧм восьтӧ паськыд туй машиннӧй техника водзӧ паськалӧмлы.
Капиталистическӧй обществоын машина лоӧ рабочӧй классӧс эксплуатируйтан средствоӧн. Тайӧ жӧ машина пролетариат государство киын лоӧ уджалысь йӧзлысь олӧм бурмӧдан торйӧн.
Пролетариатлӧн вермӧм да социализм стрӧитӧм бырӧдасны став помӧдъяссӧ машиннӧй техника паськалӧмын. Планӧвӧя котыртӧм социалистическӧй обществоын став овмӧсын да удж механизируйтӧмыс пондасны мунны водзӧ оз эксплуататоръясӧн прибыль бӧрся вӧтлысьӧм понда, а став уджалысь йӧз коллектив интересъяс понда.