sprak.md

Sprako

Sprako baziĝas sur la Praĝermana kaj la Internaciaj Ortografioj de Ĝermanaj Lingvoj. El Sprako pruntas Lingvoo. Sen tiu ĉi kunteksto, Sprako (t.e. Sprak [Sprak]) estas (propono por) Folksprako.

Alfabeto

Vokaloj

Estas longaj kaj mallongaj vokaloj. æ [ɛ:] estas ĉiam longa. (Konserviĝas longaj, monoftongaj, malhelaj vokaloj.)

a	[a] / [a:]
e	[ɛ] / [e:]
i	[ɪ] / [i:]
o	[ɔ] / [o:]
u	[ʊ] / [u:]
æ	- / [ɛ:]
ø	[œ] / [ø:]
y	[ʏ] / [y:]

Antaŭ pluraj konsonantoj, la vokalo estas mallonga. La vokalo antaŭ v estas ĉiam mallonga.

	Sprak
sonĝo	drom [dro:m]
sep	seven ['sɛvən]
spirito	gæst [gɛ:st]

Kiam la radika vokalo de ne-radikaj vortoj aŭ prepozicio estas mallonga, ĝia fina konsonanto ne duobliĝas.

	Sprak
viro	mann [man]
oni	man [man]

Ursprak/Nysprak: Praĝermana ai [aɪ̯] fariĝas æ [ɛ:] en Sprak respektive ō [o:] en Nysprak. Tra bruo, æ [ɛ:] restas ai [aɪ̯] (jes) el Ursprak, dum næ [nɛ:] fariĝas nō (ne) el Nysprak. Simile, æn [ɛ:n] restas ain [aɪ̯n] (unu) el Ursprak, dum twæ [twɛ:] fariĝas twō [two:] (du) el Nysprak.

	Ursprak	Sprak	Nysprak
iras	gai [gaɪ̯]	gæ [gɛ:]	gō [go:]
jes	ai [aɪ̯]	æ [ɛ:]	ō [o:]
ne	nai [naɪ̯]	næ [nɛ:]	nō [no:]
unu	ain [aɪ̯n]	æn [ɛ:n]	ōn [o:n]
du	twai [twaɪ̯]	twæ [twɛ:]	twō [two:]

Ŝvaoj

Ursprak/Nysprak: La formoj maier ['maɪ̯ər] kaj maiest ['maɪ̯əst] havis ŝvaon.

	Ursprak	Sprak	Nysprak
pli multe	maier ['maɪ̯ər]	mær [mɛ:r]	mōr [mo:r]
plej multe	maiest ['maɪ̯əst]	mæst [mɛ:st]	mōst [mo:st]

Nysprak: Aldona ŝvao eliziiĝas (krom inter samaj konsonantoj).

	Sprak	Nysprak
fratoj	broderen ['bro:dərən]	brodern ['bro:dərn]

Konsonantoj

La prononco de c kiel [ts] estas trabrua. Kutime, la pronco [s] sufiĉas.

	Sprak	(tra bruo)
centro	centrum ['sɛntrʊm]	['tsɛntrʊm]

Ursprak: Praĝermana sk fariĝas sh [ʃ] en Sprak. Radikofine, praĝermana b fariĝas v en Sprak. Praĝermana th fariĝas d [d] (voĉa) respektive t [t] (senvoĉa) en Sprak.

	Ursprak	Sprak
ŝipo	skipp [skɪp]	shipp [ʃɪp]
havas	hab [ha:b]	hav [hav]
vi	đu [ðu:]	du [du:]
afero	thing [θɪŋ]	ting [tɪŋ]

Ursprak/Nysprak: Komence de la radiko, praĝermana khw fariĝis hw [hw] en Ursprak kaj w [w] en Sprak. Fine de la radiko, ĝi fariĝis j [ɪ̯] respektive w [ʊ̯] jam en Ursprak, sed ĝi eliziiĝas post ai. Praĝermana kht [xt] fariĝas ght en Sprak kaj t [t] en Nysprak. Post a, o kaj u, ght prononciĝas [ɪ̯t], alikaze [çt].

	Ursprak	Sprak	Nysprak
kio	hwat [hwat]	wat [wat]
piedfingro	tai [taɪ̯]	tæ [tɛ:]	tō [to:]
nokto	nakht [naxt]	naght [naɪ̯t]	natt [nat]
lumo	likht [lɪxt]	light [liçt]	litt [lɪt]
ne	nikht [nɪxt]	night [nɪçt]	nit [nɪt]

Gramatiko

Numeraloj

unu	æn [ɛ:n]
du	twæ [tɛ:]
tri	tri [tri:]
kvar	fir [fi:r]
kvin	fimf [fɪmf]
ses	six [sɪks]
sep	seven ['sɛvən]
ok	aght [aɪ̯t]
naŭ	nin [ni:n]
dek	ten [te:n]

Korelativoj

La adverboj æ [ɛ:] (jes) kaj næ [nɛ:] (ne) uziĝas prefiksece kiel i- [i:] kaj ni- [ni:] kun korelativoj je w- por signifi i- respektive neni-.

	ĉi ti-	ti-	ki-	i-	neni-
(afero)/(elekto) -o/-u	het [hɛt]	dit [dɪt]	wat [wat]	iwat ['i:wat]	niwat ['ni:wat]
(loko) -e	hir [hi:r]	dar [da:r]	wer [we:r]	iwer ['i:we:r]	niwer ['ni:we:r]
(tempo) -am	hin [hɪn]	dan [dan]	wen [wɛn]	iwen ['i:wɛn]	niwen ['ni:wɛn]

La ŝajnprefikso i- [i:] uziĝas en Piĝino por formi tabelvortojn.

io [=]
aĭn io [ajn io] = io aĭn [io ajn]
ne 'n io [nenio]

Nysprak: La korelativaj prefiksoj i- kaj ni- estas uzeblaj ankaŭ kun radikaj vortoj.

• niting (neniaĵo, nenio)
• nimann (neniulo, neniu)

La korelativoj het [hɛt] (ĉi tiu/tio) kaj dit [dɪt] (tiu/tio) povas signifi ĝi.

Ursprak: Uziĝis nur la korelativo đit [ðɪt] (tiu/tio) por signifi ĝi.

	Ursprak	Sprak
ĝi	đit [ðɪt]	het [hɛt] / dit [dɪt]

Por maniero kaj kaŭzo uziĝas la korelativoj so [so:] ((ĉi) tiel, (ĉi) tial) kaj wæ [wɛ:] (kial, kiel). Formoj kun la ŝajnsufikso -lk (el -lik [lɪk]) estas pri speco.

	(ĉi) ti-	ki-
(maniero)/(kaŭzo) -el/-al	so [so:]	wæ [wɛ:]
(speco) -a	solk [sɔlk]	welk [wɛlk]

Nysprak: Anstataŭ het/dit (kaj wat) uziĝas solk (kaj welk) por elektoj.

	Sprak	Nysprak
(ĉi) tiu domo	het/dit hus	solk hus
kiu domo	wat hus	welk hus

Personaj Korelativoj

La korelativoj hi [hi:] (ri), dë [de:] (ili) kaj we [we:] (kiu) havas apartajn kazajn finaĵojn.

• Wes brod ik et, des sang ik sing. (Kies panon mi manĝas, ties kanton mi kantas.)

	ri	ili	kiu
(nominativo)	hi [hi:]	dë [de:]	we [we:]
(akuz-/dativo)	him [hɪm]	dem [dɛm]	wem [wɛm]
(genitivo)	his [hɪs]	des [dɛs]	wes [wɛs]

La korelativo hi [hi:] (ri) uziĝas ununombre kutime nur por persono. Por afero, ĝi uziĝas prefikse (ĉi-) formante adverbon.

• Wen du sej him, grøt him. (Kiam vi vidas rin, salutu rin.)
• hi dag (ĉi tagon) → hidag (ĉi-tage, hodiaŭ)

Ursprak: La prefikso hi- [hi:] (ĉi) uziĝis kun korelativoj je hw- [hw].

	Ursprak	Sprak
ĉi tiu	hi-hwai	hi
ĉi tiu/tio	hi-hwat	het
ĉi tie	hi-hwer	hir
ĉi tiam	hi-hwen	hin

La korelativo dë [de:] (ili) uziĝas multenombre kaj por personoj kaj por aferoj, ĉu ĝenerale aŭ specife. Ununombre, ĝi uziĝas kutime nur ĝenerale. Specife, ĝi havas distingan kunsencon, depende de la kunteksto. ;)

• Wen du sej en frend, grøt dem. (Kiam vi vidas amikon, salutu lin.)
• dë sprak (la lingvo)

Personaj Pronomoj

Personaj pronomoj havas apartajn kazajn finaĵojn respektive formojn.

	mi	vi	ŝi	li	ni	vi
(nominativo)	ik [ɪk]	du [du:]	hun [hʊn]	han [han]	wi [wi:]	ji [ji:]
(akuz-/dativo)	mi [mi:]	di [di:]	hum [hʊm]	ham [ham]	ons [ɔns]	ju [ju:]
(genitivo)	min [mi:n]	din [di:n]	huns [hʊns]	hans [hans]	onser ['ɔnsər]	jur [ju:r]

Piĝino pruntas la ŝajnfinaĵon -m, origine kiel prepozitivan finaĵon tra bruo.

al kiu	al kiu [] ← al kium → al qŭiu

Artikoloj

La difina artikolo kaj por ununombro kaj por multenombro estas de [də]. La nedifina artikolo en [ən] estas nur por ununombro.

• de hus (la domo)
• husen (domoj)

Nysprak: Anstataŭ la difina artikolo de uziĝas la korelativoj het/dit por aferoj.

	Sprak	Nysprak
la domo	de hus	het/dit hus

Radikaj Vortoj

Substantivoj

La finaĵo por multenombro estas -en [ən].

• husen (domoj)

Kiam adjektivo fariĝas substantivo, ĝi havas la finaĵon -e [ə].

• de æne (la unu)

Adjektivoj

Adjektivoj staras antaŭ la substantivo.

• en grot hus (granda domo)

La komparativo kaj la superlativo esprimiĝas per la adverboj mær [mɛ:r] respektive mæst [mɛ:st].

Ursprak: La komparativo kaj la superlativo esprimiĝis per la sufiksoj -er [ər] respektive -est [əst].

	Ursprak	Sprak
(pozitivo)	grot	grot
(komparativo)	groter	mær grot
(superlativo)	grotest	mæst grot

Verboj

Kutime, verboj sekvas la subjekton. Kiam mankas subjekto, uziĝas het.

• Het regen. (Pluvas.)

En demandoj, la verbo estas en la unua pozicio post la demanda vorto. En ĉu-demando, la verbo estas la unua vorto de la frazo.

• Wen komm du? (Kiam vi venos?)
• Er du min frend? (Ĉu vi estas mia amiko?)

Ursprak: Verboj staris en la dua pozicio ene de frazo kaj en la fina pozicio ene de subfrazo.

	Ursprak	Sprak
Hodiaŭ mi laboras.	Hidag werk ik.	Hidag, ik werk.
ke mi laboras hodiaŭ	đat ik hidag werk	dat ik werk hidag

Prezenco

Ursprak: La malregula verbo wese havis la malregulan tria-personan formon is [ɪs].

	Ursprak	Sprak
Tio estas bona.	Đit is god.	Dit er god.

Ursprak: Ekzistis aparta tria-persona formo je -t. Ĝi uziĝas por formi substantivojn pri kapablo.

	Ursprak	Sprak
La viro vidas la domon.	Đe mann sikht đe hus.	De mann sej de hus.
vido, vidpovo	sikht	sight

Preterito kaj Pasivo

La finaĵo -ed [əd] uziĝas por preterito kaj pasivo.

• Ik maked. (Mi faris.)
• Ik hav maked. (Mi estas farinta.)

Ursprak: Ekzistis apartaj formoj por preterito kaj pasivo sen la finaĵo -ed [əd], sed kun vokalŝanĝo respektive la finaĵo -en [ən].

	Ursprak	Sprak
Mi vidis.	Ik saw.	Ik sejed.
Mi parolis.	Ik sprak.	Ik spreked.
Mi estas vidinta.	Ik hab sejen.	Ik hav sejed.
Mi estas parolinta.	Ik hab sproken.	Ik hav spreked.

Nysprak: La apartaj preteritaj kaj pasivaj verbaj formoj uziĝis por formi substantivojn pri daŭraj agoj respektive fojaj agoj, sed ili ne plu uziĝas en Nysprak.

	Sprak	Nysprak
parolado, lingvo	sprak	spreking
parolo, diraĵo	sprok	sprek

Aktivo

La finaĵo -end [ənd] uziĝas por aktivo.

• de sprekend mann (la parolanta viro)

La finaĵo -er [ər] uziĝas por la aganto.

• de spreker (la parolanto)

Infinitivoj

Infinitivoj finiĝas je -e [ə]. Kiel substantivo, ĝi signifas manieron.

• spreke (paroli, parolmaniero)

Ursprak: La infinitiva finaĵo estis -en [ən].

	Ursprak	Sprak
labori	werken	werke
diri	sagen	sage

Ursprak: Ekzistis konjunktivo. Ĝia finaĵo estis -e [ə].

	Ursprak	Sprak
Vi diras, ke mi laboras.	Đu sag, đat ik werke.	Du sag, dat ik werk.

Helpaj Verboj

La radiko de helpaj verboj havas specialan vokalon.

• Ik wet het. (Mi scias ĝin.)
• Ik shall wite het. (Mi scios ĝin.)

Ursprak: La infinitivo estis en la lasta pozicio ene de frazo.

	Ursprak	Sprak
Mi scios ĝin.	Ik skall đit witen.	Ik shall wite het.

Nysprak: La infinitiva radiko de helpaj verboj egalas al la prezenca formo.

	Sprak	Nysprak
povi	kønne, kann, konned	kanne
koni	kynne, konn, kunned	konne
kapabli	møge, mag, moged	mage
devi	møte, mot, moted	mote
-os	shølle, shall, sholled	shalle
-us	shylle, sholl, shulled	sholle
-u	shille, shull, shulled	shulle
rajti, meriti	tørfe, tarf, torfed	tarfe
scii	wite, wet, weted	wete
voli	wolle, will, wolled	wille

Adverboj

Adverboj staras antaŭ la adjektivo.

• de hæl ny bok (la tute nova libro)

Adverboj sekvas la verbon.

• Ik slap god. (Mi dormas bone.)

Spacaj Adverboj

Lokaj adverboj povas havi lokan aŭ direktan signifon.

• Du er far. (Vi estas for.)
• Du gæ far. (Vi iras for.)

Pere de la sufikso -er [ər], prepozicioj kun loka signifo fariĝas adjektivo (ĉiam kun mallonga vokalo).

• de inner light (la ena lumo)
• de forrer mann (la antaŭa viro)

Prepozicioj

Kiam adverbo fariĝas prepozicio, ĝia vokalo mallongiĝas antaŭ konsonanta radikofino.

• Ik er in. [i:n] (Mi estas ene.)
• Ik er in de hus. [ɪn] (Mi estas en la domo.)

La prepozicioj to [to:], bi [bi:] kaj av [av] uziĝas por alativo, lokativo kaj ablativo respektive por dativo, instrumentalo kaj genitivo.

• Ik gev en bok to min frend. (Mi donas libron al mia amiko.)
• Ik gæ to min frend. (Mi iras al mia amiko)

(alativo, dativo) al	to [to:]
(lokativo, instrumentalo) en	bi [bi:]
(ablativo, genitivo) de	av [av]

Ursprak: Uziĝis la genitiva finaĵo -s [(ə)s] anstataŭ la prepozicio av.

	Ursprak	Sprak
la fenestroj de la domoj	đe husens windogen [ðə 'hu:səns 'wɪndo:gən]	de windogen av de husen [də 'wɪndo:gən a:v də 'hu:sən]
iliaj fenestroj	đes windogen [ðɛs 'wɪndo:gən]	des windogen [dɛs 'wɪndo:gən]

Ursprak: Uziĝis la dativa finaĵo -e anstataŭe la prepozicio to.

	Ursprak	Sprak
Mi donas libron al mia amiko.	Ik geb min frende en bok.	Ik gev en bok to min frend.

Tra bruo, oni povas distingi per la prepozicioj bi and to/av inter loka kaj direkta signifoj de prepozicioj. La distingata prepozicio fariĝas adverbo.

		(tra bruo)
Mi staras en la domo.	Ik stæ in de hus. [ɪn]	Ik stæ in bi de hus. [i:n]
Mi iras en la domon.	Ik gæ in de hus. [ɪn]	Ik gæ in to de hus. [i:n]
Mi staras ekster la domo.	Ik stæ ut de hus. [ʊt]	Ik stæ ut bi de hus. [u:t]
Mi venas el la domo.	Ik komm ut de hus. [ʊt]	Ik komm ut av de hus. [u:t]

Ursprak: Sen argumento de prepozicio, uziĝis formo je -en [ən].

	Ursprak	Sprak
Vi estas ene.	Đu er innen. ['ɪnən]	Du er in. [i:n]
Vi estas antaŭe.	Đu er forren. ['fɔrən]	Du er for. [fo:r]

Ursprak: Paralele al prepozico kun argumento por indiki lokon aŭ direkton, uziĝis nerekta objekto kun spaca adverbo por metafora signifo. En Sprak nur uziĝas la formo kun prepozicio kaj argumento — sen implici metaforon.

• Ik stai đe manne for. [fo:r] (Mi estras la viron.)

	Ursprak	Sprak
Mi estras.	Ik stai for. [fo:r]	(↓)
Mi staras antaŭe.	Ik stai forren. ['fɔrən]	Ik stæ for [fo:r]
Mi komprenas.	Ik forstai. [fɔr']	Ik ferstæ. [fər']
Mi estras la viron.	Ik stai đe manne for. [fo:r]	(↓)
Mi staras antaŭ la viro.	Ik stai for đe mann. [fɔr]	Ik stæ for de mann. [fɔr]
Mi komprenas la viron.	Ik forstai đe mann. [fɔr']	Ik ferstæ de mann. [fər']
Mi volas estri la viron.	Ik will đe manne for-staien. ['fo:r]	(↓)
Mi volas stari antaŭ la viro.	Ik will for đe mann staien. [fɔr]	Ik will stæe for de mann. [fɔr]
Mi volas kompreni la viron.	Ik will đe mann forstaien. [fɔr']	Ik will ferstæe de mann. [fər']