Cena paliwa obserwowana na stacjach benzynowych jest uzależniona od szeregu różnych czynników. Ostatnie laty charakteryzowały się znacznymi wahaniami na rynku światowym co ma swoje odzwierciedlenie w cenach paliwa. Pierwsze problemy były wywołane pandemią COVID-19- ograniczeniami handlu, przemieszczania się, kwarantann. Widmo recesji szybko zostało jednak zniwelowane poprzez zdecydowaną reakcję większości rządów oraz banków centralnych na świecie. Ożywienie gospodarcze spowodowane ekspansywną polityką gospodarczą wkrótce doprowadziło jednak do kolejnych szoków. Producenci próbując nadążyć za popytem zwiększali swoje zdolności produkcyjne przyczyniając się do wzrostu zapotrzebowania na ropę naftową. Już w lutym 2021 r. cena ropy powróciła do poziomów sprzed pandemii osiągając 60 USD za baryłkę. W kolejnych miesiącach wzrost był kontynuowany z uwagi na problemy w zwiększeniu podaży ropy. Ponowne uruchomienie szybów naftowych wyłączonych w początkowym okresie pandemii okazało się być procesem długotrwałym i kosztownym. Dopiero w połowie 2022 r. produkcja ropy niemal się zrównała z poziomem sprzed pandemii osiągając wynik 98,8 mln baryłek dziennie (źródło).
Gdy w końcu wydawało się, że okres wzrostowy minął, agresja Rosji na Ukrainę wywołała koleje szoki cenowe. Cena za baryłkę poszybowała do poziomu ponad 120 dolarów. W międzyczasie polski złoty dynamicznie się osłabiał. W 2021 r. było to spowodowane m.in. nieustającymi w Europie problemami wywołanymi pandemią, konfliktem polskiego rządu z Unią Europejską w sprawie środków na Krajowy Plan Odbudowy, nieumiejętnie prowadzonej komunikacji Narodowego Banku Polskiego, światowego odpływu kapitału do dolara. W 2022 r. do wymienionych czynników dołączyły: wybuch wojny w Ukrainie, pierwsze oznaki osłabienia gospodarczego oraz wysoka inflacja. Takie uwarunkowania sprawiły, że zakup 1 baryłki ropy drastycznie wzrósł. Odwrotnie do sytuacji z kryzysu finansowego z 2008 r. złotówka tym razem wyeksponowała polską gospodarkę na światowe problemy gospodarcze. W trakcie poprzedniego kryzysu z powodu źródła kryzysu w USA, złotówka aprecjonowała amortyzując dzięki temu wzrost ceny ropy. Na wykresie oznaczono jaki wzrost odnotowała cena ropy Brent wyrażona w USD i PLN w stosunku do 2005 r. Już w przypadku dolara wzrost jest bardzo duży. Na tle polskiej waluty okazuje się jednak, że sytuacja może być jeszcze gorsza.
Powyższy wykres pozwala zauważyć pewne zależności między ceną hurtową a notowaniami Brent. Wraz z upływem czasu ceny hurtowe zaczęły coraz bardziej odstawać od cen Brent co w mediach szybko zostało mianowane efektem nadmiernych zysków rafinerii i chciwości prezesów korporacji. W istocie odchylenie zaczęło rosnąć co jednak można wytłumaczyć szeregiem innych czynników. Są nimi wojna i wszelkie konsekwencje z tego tytułu: ograniczenie kupna rosyjskiej ropy, nagły wzrost popytu, rosnąca inflacja wpływająca na wzrost kosztów działalności, wzrost stóp procentowych, wzrost pozostałych czynników produkcyjnych w tym gazu ziemnego i energii elektrycznej oraz wzrost konsumpcji paliw z uwagi na znoszenie ograniczeń pandemicznych i powrót do trendu popytu sprzed pandemii.
Ostatni z wymienionych czynników może stanowić część odpowiedzi dla wzrostów z okresu kwiecień-czerwiec. Wówczas następował znaczny wzrost popytu na paliwo na polskim rynku co w obecnym otoczeniu makroekonomicznym łatwo prowadzi do osiągnięcia stanu nierównowagi rynkowej i co za tym stoi nadmiernego wzrostu cen produktu. Z jednej strony można zauważyć, że moce przerobowe rafinerii dla samej Grupy Orlen wynoszą 35,2 mln ton, a dla Lotosu 5 mln ton co pokrywa dotychczasowy poziom konsumpcji w Polsce. Z drugiej strony wartości te są maksymalnymi możliwościami i ich osiągnięcie wymaga czasu i obniżenia efektywności rafinerii co przekłada się na cenę. Z tego też względu w 2020 r. produkcja krajowa wynosiła "tylko" 26,3 i 27,2 mln ton dla 2021 r. Na marginesie należy zaznaczyć, że produkcja krajowa częściowo jest eksportowana (kilka %) co sprawia, że ostatecznie na rynku w Polsce do dyspozycji zostaje mniej paliwa. Konsumpcja wynosiła dla tych lat odpowiednio 32,7 i 35 mln ton. Nadmierny popyt był dotychczas uzupełniany importem z zagranicy, często ze wschodu. Rosja od wielu lat stanowiła główne źródło importu ropy naftowej. W 2021 r. z Rosji pochodziło 60,9% ropy. Taki udział świadczy o znacznym uzależnieniu się od dostaw pochodzących z tego państwa co wraz z rozwojem wojny w Ukrainie ostatecznie, z uwagi na ograniczone zdolności przetwórcze, doprowadziło do nadmiernego wzrostu cen. UOKiK swoją własną analizą potwierdza przytoczone argumenty informując jednocześnie o istotnym wpływie ograniczaniu eksportu paliw przez Chiny w 2022 r.
Zakres wahań cen ropy naftowej przedstawiony na powyższym wykresie pozwala zidentyfikować jak kurs walutowy wpływa na kształtowanie się ceny za baryłkę. W przypadku Polski kryzys finansowy z 2008 r. rzeczywiście doprowadził do znacznego wzrostu wahań ceny ropy, jednak znacznie wyższy wzrost odnotowano w 2020 i 2022 r. W przypadku USA to właśnie 2008 r. był okresem, gdy wahania były największe. Szczegółowe wykresy, w których pokazano ruchy jakim była poddawana ropa wyrażona w PLN i USD zostały zamieszczone poniżej.
Cena benzyny przedstawiona poniżej ukazuje zakres ruchu średniej ceny benzyny dla krajów europejskich. Z wykresu można wyczytać następujące wnioski:
- Państwa stale utrzymują wyższe lub niższe ceny względem innych krajów. Polska przykładowo stale utrzymuje pozycję krajów o niższych cenach benzyny podczas, gdy w Niemczech cena jest wyższa.
- Cena benzyny na Malcie jest stała z okresowymi zmianami. Malta zagwarantowała sobie stabilność cen poprzez umowę podpisaną w 2014 r. z azerbejdżańską firmą SOCAR Energy co przy obecnych uwarunkowaniach rynku porozumienie to sprzyja mieszkańcom Malty źródło.
- W wyniku decyzji politycznych rządu węgierskiego cena benzyny na Węgrzech w 2022 r. nie podąża w jednakowym kierunku do pozostałych krajów członkowskich UE.
- Cena benzyny w Austrii była zbliżona do poziomu notowanego w Polsce. Zmieniło się to dopiero w 2022 r.
- W Niemczech średnia cena benzyny ponownie przekroczyła poziom 2 EUR we wrześniu 2022 r. Koszt zatankowania 1 litra benzyny w Niemczech jest jednym z najwyższych w całej UE.
Badanie zmian cen w stosunku do roku 2021 umożliwia stwierdzenia dodatkowych wniosków:
- Austria odnotowała największy wzrost cen benzyny
- Cena benzyny w Niemczech w sierpniu i wrześniu znajdowała się w trendzie wzrostowym
- Ceny detaliczne na Węgrzech poczynając od wybuchu wojny na Ukrainie przestały reagować na sytuację rynkową w podobny sposób do pozostałych krajów UE
- Na Malcie nie odnotowano wzrostu ceny benzyny
- Polska odnotowała niewielki na tle pozostałych krajów wzrost ceny benzyny. Należy jednak zaznaczyć, że w lutym 2022 r. w Polsce cena obniżyła się na skutek wejścia w życie tzw. Tarczy Antyinflacyjnej 2, która obniżyła podatek VAT na paliwo z 23% do 8%.
Przedstawienie poziomu wzrostu cen w przeciągu roku na mapie nie sugeruje występowania grupowania się podobnych wartości w przestrzeni. Różnice w zakresie zmian mogą być spowodowane szeregiem czynników, z których do kluczowych można zaliczyć: zróżnicowanie dostawców ropy naftowej, infrastrukturę terminali przeładunku ropy naftowej, prowadzoną politykę fiskalną oraz międzynarodową.
Interesującą analizą przestrzenną jest również przestawienie aktualnej (na dzień 19 września 2022 r.) średniej ceny na mapie. Okazuje się bowiem, że grupowanie się krajów o podobnej cenie zdaje się być niewielkie. Cena benzyny jest najwyższa dla krajów skandynawskich, Niemiec, Holandii oraz Grecji. Najniższe ceny można znaleźć na stacjach w Polsce, na Węgrzech, w Słowenii i Chorwacji. Nie jest to jednak wcale pokrzepiająca informacja dla tych krajów z uwagi na niższy poziom średnich zarobków i większego udziału wydatków na produkty energetyczne w wydatkach ogółem. Te kwestie sprawiają, że Polska i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej są w jeszcze większym stopniu dotknięte zmianami cen od krajów Europy Zachodniej co widoczne jest na poprzednim wykresie rocznej zmiany wydatków na benzynę w Europie.
Wizualizacja poziomu cen na mapie dla 2021 r. umożliwia zauważenie zakresu zmian, które nastąpiły w przeciągu roku. W przypadku danych na 30 sierpnia 2021 r. widoczne jest grupowanie się krajów o wysokiej cenie w regionie Europy Zachodniej i krajów skandynawskich oraz krajów o niskiej cenie w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Dotychczasowe badanie pozwala na zwrócenie uwagi na wpływ zmian cen energii i żywności na inflację. Udział przedstawiony w legendzie wskazuje na źródło inflacji. W takich krajach jak Niemcy, Hiszpanii, Rumunii, Belgii, Łotwy inflacja jest wynikiem w głównej mierze wzrostem w zakresie cen energii i żywności. Z uwagi na różnice w wydatkach na benzynę w poszczególnych krajach wzrosty nie wpływają jednakowo na wielkość inflacji. W tych krajach, w których udział jest na niższym poziomie może to świadczyć o dwóch opcjach. Pierwszą jest to, że inflacja cen energii i żywności „rozlała się” na pozostałe kategorie inflacyjne, a więc inflacja jest również wynikiem wzrostu inflacji bazowej. Drugą możliwością jest niższa waga produktów wchodzących w skład tej kategorii w koszyku inflacyjnym co jest domeną krajów o wysokim dochodzie przypadającym na jedną osobę. Udział wzrostu cen energii i żywności dla krajów skandynawskich może być właśnie z tego powodu niższy. Temat ten zostanie zgłębiony w dalszej części badania.
Inflacja według wskaźnika HICP została przedstawiona na powyższym wykresie. Na pierwszy rzut można zauważyć autokorelację tj. grupowanie się krajów o wyższej inflacji na wschodzie Europy. Obszar Europy Zachodniej za wyjątkiem krajów położonych na półwyspie Iberyjskim, doświadcza niższego wzrostu cen. Kraje skandynawskie (z wyłączeniem Danii) również należą do grupy państw o niższej inflacji.
Powiązanie zakresu wzrostu cen z udziałem wzrostu cen energetycznych w inflacji pozwala na określenie źródła inflacji. W przypadku krajów oznaczonych kolorem czerwonym inflacja jest na wyższym poziomie od innych krajów, przy czym wzrost cen nie jest w tych państwach wywołany wzrostem cen surowców energetycznych. Inflacja w tych krajach jest na wysokim poziomie jest zasilana przez wzrost w innych produktach i / lub usługach. Dla krajów oznaczonych kolorem niebieskim inflacja jest na niskim poziomie, a udział wzrostu cen energii jest wysoki. Taki wynik jest możliwy ze względu na niską wagę wydatków na produkty i / lub usługi wchodzące w skład tej kategorii. Kraje należące do tej kategorii przeważnie odznaczają się wyższym PKB per capita.
Kolejna mapa przedstawia inflację zestawioną z inflację bazową. Tym samym można stwierdzić, że wysoka inflacja w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wynika również z rozlania się wzrostu cen energetycznych na produkty i / lub usługi konsumpcyjne. Wysoka inflacja bazowa jest trudniejsza do wyhamowania i może się utrzymywać na względnie stabilnym poziomie w średnim okresie. Państwa na wschodzie UE mogą zatem doświadczać dłuższego okresu wzrostu cen.
Tym razem na mapie ukazana została relacja między wielkością inflacji a PKB per capita skorygowany siłą nabywczą. Znów widoczne jest grupowanie się krajów. Kraje o kolorze czerwonym należą do grupy o wysokiej inflacji i niższym PKB per capita. Państwa te szczególnie dotkliwie doświadczają inflacji.
Wykresy dla inflacji w czasie przedstawione powyżej dostarczają kolejnych wniosków. Inflacja została podzielona wg kryteriów na usługi, energię, nieenergetyczne towary przemysłowe oraz żywność, w tym alkohol i tytoń. W większości krajach inflacja zaczęła przyspieszać przed rozpoczęciem 2022 r. Wiele z nich wciąż odznacza się ostrym wzrostem bez widocznego załamania. Najwyższą inflację doświadczają kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia.
Ograniczając liczbę krajów do Austrii, Niemiec, Polski i Włoch widać znaczny udział energii oraz żywności w inflacji. Spośród tych krajów tylko Polska doznaje wzrostu cen również wśród usług i nieenergetycznych towarach przemysłowych. W 2020 r. inflacja w Polsce była zasilana przede wszystkim usług. Interesującym jest fakt, że Włochy nie doświadczają wzrostu cen w tych kategoriach co na pierwszy rzut jest wynikiem struktury demograficznej kraju- relatywny duży udział osób starszych w społeczeństwie w stosunku do innych krajów UE.
Rozbicie inflacji na wszystkie z kategorii coicop Eurostatu pozwala definitywnie stwierdzić źródło inflacji. Są to przede wszystkim: żywność i napoje bezalkoholowe, mieszkanie, woda, prąd, gaz i inne paliwa, transport oraz restauracje i hotele. Wszystkie z tych kategorii są uzależnione od cen paliwa na rynku detalicznym. Niskie poziomy dla pozostałych kategorii są pozytywną informacją, jako że wraz z inflacją wzrastają również koszty pracy, koszty produkcji produktów nieenergetycznych, transportu. Dotychczas płace w Polsce podążały za inflacją natomiast wkrótce prawdopodobnie dojdzie do przerwania tego trendu wraz z malejącym popytem oraz mniejszą siłą przetargową pracowników na rynku pracy.
Ceny benzyny w Polsce wzrosły w przeciągu ostatniego roku o ponad 30% przekraczając w międzyczasie poziom 8 zł za litr. Od 2014 r. nie było w Polsce tak drogiego paliwa. Wysoka cena jest wynikiem w głównej mierze prowadzonej przez Rosję wojny na Ukrainie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest wzrost notowań cen ropy naftowej Brent Oil wynikający z sankcji nałożonych na Rosję w wyniku wojny na Ukrainie oraz sądziedztwo Polski z Ukrainą przyczyniające się do aprecjacji złotówki wobec dolara amerykańskiego oraz euro. W mediach na przełomie maja i czerwca pojawiły się oskarżenia o nadmierny wzrost hurtowej ceny wobec ceny Brent wyrażonej w złotówce co rzeczywiście miało miejsce w owym okresie. Opinia publiczna za przyczynę wskazywała manipulację polskich rafinerii cenami produktów ropopochodnych dla osiągnięcia wyższego zysku. Analiza przedstawia jednak inne przyczyny takiej sytuacji. Źródłem „oderwania się” ceny detalicznej od hurtowej można upatrywać w wyjątkowej sytuacji na rynku paliw w postaci nagłego zerwania dostaw z Rosji ropy naftowej. To doprowadziło do większego popytu, który nie mógł być natychmiastowo zaadresowany wzrostem podaży. Chociaż możliwości produkcyjnych rafinerii naftowych są w stanie pokryć zapotrzebowania na paliwo w Polsce w przeciągu roku ich zwiększenie produkcji jest procesem czaso- oraz koszto- chłonnym co przekłada się na wzrost cen. Przeprowadzona przez UOKiK analiza wykazuje, że wzrost cen jest spowodowany obiektywnymi czynnikami rynkowymi.
W analizowanym czasie zmiany w cenie ropy naftowej miały również charakter inflacjogenny. Jej wzrost doprowadził w różnym stopniu do wzrostu inflacji w krajach UE. Krajami najbardziej dotkniętymi wzrostem są kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w których udział wydatków na produkty energochłonne są większe od krajów Europy Zachodniej oraz krajów skandynawskich. W przypadku krajów położonych na wschodzie UE wzrost cen dotyczy również produktów i / lub usług nieenergetycznych. Wzrost cen surowców energetycznych i żywności zwiększa tym samym inflację bazową. Kolejną kluczową kwestią są działania podejmowane przez banki centralne oraz rządy poszczególnych państw szczególnie istotne dla krajów posiadających własną walutę krajową. W 2008 r. podczas kryzysu finansowego polska złotówka zamortyzowała wstrząsy światowej gospodarki- PLN aprecjonował wówczas wobec EUR oraz USD przez co zmiana cen notowań ropy nie były aż tak duże dla Polski. Obecnie jest jednak odwrotnie. Nie dość, że trwa wojna tuż za polską granicą to jeszcze inwestorzy mają zastrzeżenia do wiarygodności polityki pieniężnej NBP oraz polityki fiskalnej rządu PiS. Problemem jest również spór z UE co do pieniędzy z Krajowego Planu Odbudowy. Są to kolejne czynniki wpływające na osłabianie się złotówki wobec dolara amerykańskiego i euro co pobudza inflację.